Замонамизнинг таълим фожиасини шартли равишда “Суқротнинг ўлими” деб таърифлаш мумкин. Яъни, ўқитувчининг, тарбиячининг ўлими. Талабалар билан тўлиб-тошган шундай университетлар борки, уларда талабалар ва ўқитувчилар ўртасида ҳеч қандай мулоқот йўқ. Аммо айрим Америка университетларининг обрўси ( ва муносиб обрўси!) босқичдаги кам сонли талабаларга, ўқитувчи билан доимий мулоқот олиб бориш имкониятига асосланади.

Муҳаммаджон ХОЛБЕКОВ
ПОСТМОДЕРНИЗМ ЁХУД
УМБЕРТО ЭКО ИЖОДИ

Умберто Эко (Umberto Eco, 1928) – медиевист олим, адиб ва файласуф. У 1932 йил Италиянинг Пьемонт вилоятига қарашли Александрия шаҳрида таваллуд топган. Ҳозирда Милан шаҳрида яшайди. Турин санъат университетини тамомлаган, дастлаб телевиденияда, сўнгра “Эспрессо” (L’ Espesso) газетасида шарҳловчи бўлиб ишлаган. Кейинчалик санъатшунослик илми билан машғул бўлиб Турин, Милан, Флоренция, Болонья университетларида архитектура назарияси ва эстетикаси фанидан дарс берган, ҳозир ҳам шу фандан маърузалар ўқийди. Умберто Эко дастлаб медиевист олим сифатида ўзининг ўрта асрлар тарихи, санъати ва семиотика (юнон: semeion-белги, аломат) илмига бағишланган тадқиқотлари билан танилган эди. Ўтган асрнинг етмишинчи йиллари АҚШнинг Гарвард университетида семиотика фанидан маърузалар ўқийди. 80-йилларда олимни Европадаги Оксфорд, Кембридж, Сорбонна, Саламанка каби номдор университетлар ҳам маъруза ўқишга таклиф этади.

Умберто Экога жаҳоний шуҳрат келтирган биринчи асари – “Атиргул номи” (Il Nome della Rosa, 1980) романи бўлди. Ушбу асар франциялик кинорежиссёр Жан-Жак Анно томонидан муваффақиятли экранлаштирилгач янада машҳур бўлиб кетди. “Атиргул номи” – ғалати кўринишдаги нозиктаъб услубда битилган фалсафий рамзларга бой ҳикоя ва тавсифлар, адабий ва маданий тасаввурларнинг пинҳоний кўринишлари, дедектив ва тарихий роман жанрларининг қоришиб кетувидан юзага келган бестеллер роман бўлиб, тез орада сершовқин баҳс-мунозараларга сабаб бўлди. Қолаверса, “мароқли адабиёт”, деб ном олган бутун бир адабий назарияга асос солган муаллифга китобхон эътиборини қаратди. Айни пайтда, ўзининг ғайри-табиий ғоялари таҳлили, “реаллик” ва “абсолют ҳақиқат” тушунчаларига нисбатан скептицизм талқини билан Эко замонавий интеллектуал (intellectus – лот.) яъни заковатли прозанинг тараққиётига сезиларли таъсир кўрсатди.

Адибнинг “Фуко маятниги” (Il pendolo di Foucault, 1988) деб номланган иккинчи романи ўрта асрларда одамларни дуоибандлик, азаимхонлик ва афсунгарлик каби хурофий ақидаларга ишонтирувчи мистик руҳдаги китобларнинг беъманилигидан эсанкираб, саросимага тушган, уларни пул топиш ниятида нашр қилишга мажбур бўлган интеллектуал, заковотли одамлар груҳининг гуё тарих оқимини белгилаб берувчи “махфий фитна” назариясини ишлаб чиқишга азму қарор қилганликларини ҳикоя қилади. Бироқ интеллектуал ақл-идрок маҳсули бўлмиш нозиктаъб рицарлар тарафидан ўйлаб топилган “тамплиерлар (франц.: temple – 1118 йилда Қуддус шаҳрида католик рицарлар ташкил қилган диний мазҳаб) фитнаси” – тўсатдан моддий Эҳтиёж қуролига айланади, мудҳиш воқеаларга сабаб бўлади. Замонасининг интеллектуал, заковатли одамлари онгида ҳукмронлик қилаётган моддий ва тарихий беҳаловатликнинг ёрқин ҳажвий талқини, аслида, баднафс баҳайбат махлуқларни яратадиган масъулиятсиз зеҳн, ақл-идрок ўйинлари каби китобни мароқли, ўқувчига манзур қилиб қўйган эди.

Эконинг учунчи романи “Арафа ороли” (L’isola del giorno prima, 1994) деб номланади. Асар турли китоблардан олинган ихтибослар яъни матн парчалари тўплами тарзида ўқувчига ҳавола қилинган. Матнларнинг аксари қисми XVII асрга мансуб илмий ва бадиий асарлардан олингандир. Романда Веласкес ва Вермеердан тортиб то Жорж де ла Тур, Пуссен ва Гогенгача бўлган тасвирий санъат асарларининг сюжетидан кенг фойдаланилади. Шу боис роман воқеаларининг аксари қисмида европалик мўйқалам усталарининг нодир полотноларидаги манзаралар, кўриниш ва қиёфалар ўқувчининг диққат эътиборини ўзига жалб этади. Сюжетга вобаста берилган анатомик тасвирлар эса Везалий (Vesalius, 1514-1564) нинг “Тиббиёт атласи”даги одам танасининг тузилишини ифодаловчи гравюраларни такрорлагандек кўринади. Шунинг учун ҳам романдаги ўликлар салтанати Везалий ороли, дея номланган. Романда учровчи атоқли отлар ҳам кўпмаъноли, сермазмундир, уларни тушуниш учун муаллиф ўқувчига изоҳ, шарҳ ва эслатмаларни матнда атайлаб келтирмайди. Шунга қарамасдан персонажларнинг ўтмишдаги прототиплари, умуман олганда уларни ўзларига идентификация (identifico – лот.; шахсни дасхати ва бармоқлари изи билан аниқлаш) қилиш яъни айнан ўхшашликка олиб келган. Масалан, Иммануил ота, асар матнида, гарчанд пинҳона бўлса-да, кўплаб парчалар келтирилган “Аристотелнинг дурбини” (1654) трактати муаллифи – иезуит Эммануеле Тезауро жанобларига ўхшагувчидир. Ёки, тинмасдан атомлар ҳақида маъруза ўқувчи ва Эпикур фикрларини доима тилга олгувчи Диньлик руҳоний ўқувчига шубҳасиз файласуф Пьер Гассендини эслатиб туради. Шунингдек, романдаги жаноб Сен-Савен аслида, Сирано де Бержеракнинг ўзидир, гарчанд ушбу образда Фонтенелдан ҳам кўп хислатлар ўзлаштирилган бўлса-да. Чунки Сирано де Бержеракнинг ёзув услуби (стилистикаси) асардаги Гўзал Хонимга йўлланган монологли мактубларнинг матнига жуда яқин туради. Бундан ташқари унга Эжен Ростан пьесасидан олинган Сирано луқмалари қоришиб кетганини ҳам кузатамиз. Дарвоқе, роман бобларининг номлари ҳам махфий кутубхона катологи тарзида намоён бўларкан, буни ёзувчи олдинги романларидаги махфий билимлар мавзусини давом эттирган, дея тахмин қилишимизга асос бўлади.

Бугунга келиб Умберто Эко Ғарб адабиётида энг таниқли ёзувчилар сирасига киради. Адибнинг таъкидлашича “Атиргул номи” романининг жаҳоний шуҳратидан кейин, номдор нашриётлар унинг илк асарларига ҳам эътибор қаратдилар. Ҳатто медиевист олим Эконинг илк тадқиқоти бўлган “Фома Аквинский таълимотида эстетика муаммолари” (Il problema estetico in San Tommaso, 1956) диплом иши ҳам европа тилларига таржима қилиниб нашр этилди. Ёзувчининг 1960 йиллардаги тадқиқотлари асосан эстетика ва адабий танқид муаммоларига бағишланган эди. Улардан эътиборга моликлари “Ўрта асрларда санъат ва нафасат эстетикаси” (Arte e belezza nell’estetica medievale, 1959), “Камтарин қайдлар” (Diario minimo,1956), “Жойс поэтикаси” (Le poetiche di Zoyce, 1956), “Санъатни тушуниш” (La definizione dell’arte, 1968) трактатлари ҳисобланади.

1970-1980 йилларда Эко ўзининг семиотикага доир “Белги” (Il segno, 1971), “Умумий семиотика” (Trattato di semiotica generale, 1975) ва “Тил семиотикаси ва фалсафаси” (Semiotica et filosofia del linguaggio, 1984) номли муҳим тадқиқотларини ёзади. Шунингдек, адиб ижодининг бу даврида “Китобхон ва тарих” (Lector in fabula, 1979), “Интерпретация чегараси” (I limiti dell’interpretazione, 1990), “Ёлғон ва истеҳзо ўртасида” (Tra menzogna e ironia, 1998) каби структурализм ва постмодернизм тамойилларини белгиловчи, матн талқинига бағишланган трактатларини эълон қилади.

Дарвоқе, ўтган асрнинг эллигинчи йилларида, ҳали Ролан Бартнинг “Мифологиялари” ёзилмаган пайтда, Умберто Эко ўзига хос жиддий тусда замонавийликка муносабат билдирган, умумбашарий маданият, телевидение ва матбуотни таҳлил қилишга илк бор киришган эди. Унинг тезисларида танқидчиликнинг долзарб вазифаларидан бўлмиш матн тушунчаси, матннинг муаллиф томонидан қай ҳолатда яратилганлиги китобхоннинг унга билдирган муносабати билан баҳоланиши зарурлиги қайд этиларкан, Эко бу талабни ўзининг “Ошкора матн” (Opera aperta, 1962) рисоласида баён этади. 1976 йил олим ўзининг шу мазмундаги “Оммавий адабиётда қудратли шахс образи” (Il superuomo di massa) номли эссесини нашр эттиради. “Фуко маятнига” романида таърифланганидек, замонавий “постмодерн”га муккасидан кетган “компьютерли одам”нинг маънавий-руҳий ҳолати, ахлоқ-одоби ва эътиқоди қай тарзда бўлиши муаммолари Экони ташвишлантираётгани, унинг “Ишониш ва ишонмаслик” (In cosa crede chi non crede, 1996), “Этика мавзусида беш трактат” (Cinque scritti morali, 1997), “Библиофиллик ҳақида ўйлар” (Riflessioni sulla bibliofilia, 2001), “Адабиёт хусусида” (Sulla letteratura, 2002) каби охирги рисола ва мақолаларида ўз аксини топганининг гувоҳи бўламиз.

Медиевист олим, матншунос ва ёзувчи Умберто Эко заковатли китобхон назарида постмодерн адабиётининг йирик вакили ва нуфузли арбоби тарзида ном қозонди. Адибнинг “Атиргул номи” романи эса семиотика илмида постмодернга хос матннинг энг сара намунаси, дея тан олинди. Романга илова қилинган муаллиф қаламига мансуб “Атиргул номи” ҳошиясидаги битиклар (1983)” тавсифида Эко “постмодернизм” сўзини тез — тез тилга олиб ўтади. Ҳатто асарнинг “интертекстуаллик” (inter- лот: оралиқ, матнни боғлаб турувчи занжир), “ҳикоявий инстанция” (instantio — лот: яқинлик, боғлиқлиқ), “ризома” (юнон: rhiza-илдиз), “муаллифлик ниқоби” каби постмодернистик тушунчалар таъсирида яратилганлиги тўғрисида фикрлар билдиради. Назаримизда Эко “постмодернизм” тамойилларини ишлаб чиқишга қўл ургану, буни айнан “Атиргул номи” романида рўёбга чиқаришга муаффақ бўлган.

Дарҳақиқат, “Атиргул номи” романи назариётчилар таърифида постмодернизм тушунчасини ўзида бекому-кўст намоён қилган ҳақиқий санъат асарига айланди. Гарчи романни синчковлик билан ўқигудек бўлсак, Эко ўзининг семиологик ва маданиятшунослик тушунчаси билан боғлиқ ғояларини бадиий адабиёт тилида изҳор қилишга интилиши очиқ-ойдин кўриниб туради. Ушбу илмий ва бадиий дискурс (мантиқий фикрлашга асосланган) учрашуви ўзгача “поэтик тафаккур”ни, ягона шарҳлашдангина иборат бўлмаган, балки хилма-хил маънолар билан бойитилган изоҳли матнни кўз олдимизда намоён этади. Матнда семиотика назарияси тарафдорларидан бўлган, профессор Ю.М.Лотман таъкидлаганидек “ҳақиқатдан ҳам, Эко романини ўқиган ва асарга бағишланган китобхонлар конференциясида учрашиб қолган ўқувчилар груҳи мулоқат чоғида томомила бошқа-бошқа китоб мутолаа қилгандай фикр юритадилар. Уларнинг аксари қисми ўқиганим бошқа романмикин, деган иккиланишга ҳам боради”.

“Атиргул номи” романининг инкишофий ва энг муҳим қатлами – унинг детективлик элементида кўринади. Эко таъкидлаганидек “ асар детективга ўхшаб бошланганлиги ва китобхонни охиригача қизиқтириб бориши тасодиф эмас, шундай экан, соддадил ўқувчи унинг қаршисида шундай бир детектив турганини, яъни унда ойдинлашаётган нарсалар озчиликни ташкил қилишини, терговчи эса мағлубиятга учрашишини сезмай ҳам қолиши мумкин”. Романни шундай ўқиб чиқиш, муаллифнинг қайд этишича, юзаки хулоса касб этади, уни қунт ва матонат билан мутолаа қилмоқ зарур, шундагина романдаги воқеалар китобхон ақли “даричасини тақиллатмоққа” қодирлигини кўрсатади. Бош қаҳрамонларнинг исмлари – ўткир зеҳнли францискан роҳиб Вильгелм Баскервилликни ва унинг ёш содда ҳамроҳи Адсонни – детектив оламида машҳур жуфтлик Шерлок Холмс ва доктор Ватсонга менгзашга даъват этади. Романнинг илк воқеалари (Вильгелм қочиб кетган отнинг ташқи қиёфасини кўрмасдан туриб уни тасвирлаб бергани; тафсилотлар асосида қотиллик манзарасининг гавдалантирилиши) Артур Канон Дойлга нисбатан тақлид тариқасида қабул қилинади. Бироқ детектив жанр қоидалари кўп ўтмай бузилади. “Айғоқчи” ишончни оқламайди: унинг хулоса ва топган далиллари жиноятлардан биронтасини ҳам олдиндан фош этолмайди, сабаби у ўз хулосаларини жуда кеч маълум қилган – монастирда содир бўлаётган воқеалар сабабкори энг сўнгги сонияларда изқувар Вильгелмни ғафлатда қолдириб, кўздан ғойиб бўлганди.

Ушбу “нотўғри” детективнинг авантюра (қалтис саргузаштларга бой) дан иборат бўлган воқеалар чизиғи иккинчи планга чекинганлиги ҳамоно, китобхон диққати тарихий мавзуга кўчади, яъни францискан ордени (1207-1209 йилларда Италияда руҳоний Франциск Ассизский томонидан ташкил қилинган камбағал – художуйлар иттифоқи) воситачилигида Рим папаси ва императорни яраштиришга уриниш, черков ҳудудидаги камбағаллик ва бойлик масаласида баҳслашиш,мураккаб сиёсий фитналар, бидъатчилар билан курашиш ва ҳаказо муаммоларга қаратилади. Бунга эса етарлича асос ва ишонч ҳам бор эди. Чунки романда тўқима образлар, хаёлий персонажлар билан бир қаторда ҳақиқий тарихий шахслар ҳам иштирок этаётган эди. Тарихий-бадиий мавзуда фикр-мулоҳаза юритишга эса “мистификация” яъни пинҳонийлик, сеҳргарликка йўғрилган воқеалар туртки бўлиб, дастлаб топиб олинган, сўнгра йўқотилган қўлёзма ҳамда бу ҳақдаги ҳикояни равнақ топтирувчи ўрта асрга хос хронологик тасвирлаш услуби етакчиликни қўлга олганди.

Шунингдек, қўлёзма “таржимони” бўлган муаллиф услуби ҳам ўзида “ломбардизмларни назокатли ва бежамдор испанизмлар билан, қўполликни нозу-ишвалар билан” аралаштириб юборганлиги, нафақат қадимги манускрипт матни стилистикасини такрорлайди, балки машҳур итальян адиби Алессандро Мандзони (1785-1873) нинг “Никоҳланганлар” (I promessi sposi) номли тарихий романи бошламасини ҳам қайта тиклаган кўринади. Ваҳоланки Мандзонининг “Никоҳланганлар” романи XIX асрнинг биринчи чорагида нафақат Италия, балки Европа адабиётида ҳам машҳур асар сифатида тан олинганди. Орадан юз эллик йил ўтгач, Умберто Эконинг “Атиргул номи” романи ҳам машҳурликка юз тутди. Иккинчидан, ўзини “италиялик Вальтер Скотт” деб атаган Эконинг “Атиргул номи” романининг муқаддимаси ҳам “тарихийлик”ка даъво қилгандек истеҳзолидир. Муқаддиманинг “Шубҳасиз, қўлёзма”, деб таърифланиши ҳам кинояли тус беради. Романни мутолаа қилганимиз сари, унда романтик прозага хос хусусиятларнинг йўқолиб боришини сезамиз: воқеалар руҳонийлар истиқомат қилган масканни тарк этмайди, ишқий сюжет амалда деярли кўринмайди, матннинг аксарият қисмини турли-туман мавҳум тасодиф ва мушоҳадалар, фикр ва мулоҳазалар чулғаб боради.

Бундан чиқди, мутолаанинг муайян стратегиясига риоя қилиш романнинг ҳикоявий сир-асрорини ҳал этолмайди. Китобхон асарни ўқиган сайин, ўзини гўё лабиринт ичида қолгандек ҳис қилади, натижада тўқнаш келаётган образлар галереяси рамзий кўринишга айлана баради. Асар хотимасида лабиринтларнинг ҳар хил турлари (классик; антиқий; маньеристик; сетка-ризома яъни туқима сюжет)ни санаб ўтган Эко постмодернистик ризомани афзал, деб билади. “Маркази йўқ, периферияси йўқ, чиқиш жойи йўқ. Потенциал жиҳатдан бундай структуранинг чегараси ҳам бўлмайди. Фараз (таҳмин)нинг бепоён фазоси – бу ризоманинг фазосидир… Менинг матним – аслида, лабиринтлар тарихи, ва фақатгина фазовий лабиринтлар эмас, балки метафизик конструкция пойдевори “фаразнинг тарихи ва структурасидан иборатдир”, деб ёзади муаллиф. Лабиринт қандай чалкаш бўлмасин, барибир унинг сирини очишга бел боғлаб ҳозирлик кўраётган “Тесей” (Афина подшоси, минатаврлар ва амазонкалар устидан ғалаба қозонган афсонавий паҳлавон) борлигини муаллиф назардан қочирмайди. Романда ўша Тесей ролини Вильгелм Баскервиллик бажаради. Айнан у “Жиноятлар аббатлиги”даги қотилликни тафтиш қилади, ўз вазифаси бўлган черков қонунлари устидан ислоҳатлар ўтказади. Унинг тафаккуридаги инсоний фазилатнинг бош мазмуни – шифларни, тимсолларни, рамзларни, шартли белгиларни, нишонларни ва тилларни ўрганишдан иборат деб билади ва биринчи навбатда ўрта аср фалсафаси даҳолари бўлмиш Роджер Бэкон (1214-1292) ва Уильям Оккам (1285-1349) таьлимотига суяниб фикрлашни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайди. Хуллас, Вильгелм нутқида Бэкон сиймоси роҳибликдан йироқ яьни ақл-идрок имкониятларига ишонч, илму-фанга ҳавас, мажусийлар ҳикматларига қизиқиш нуқтаи назаридан талқин этилади. Вильгелмга ҳам орден, яьни маслакдош бўлган Оккам эса тафаккур (фикрлаш) жараёни ва таҳлил принциплари (илмий-тадқиқот услуби) билан унга сабоқ беради. Мантиқ илми соҳиби Оккам барча фанлар белгилар (жисмлар) ва сўзлар билан иш кўради, муомала қилади, мантиқ ҳам “бегиларнинг белгилари”га таянади, дея таькидлайди. Шудай қилиб, романда яширинча, аста-секин семиология қонуниятлари ўзи ҳақида хабар бериб боради.

Хуллас, Вильгелм – семиотик, XIII асрга бадарға қилинган матншунос олим. У “кодланган қўлёзма”ни ўқиш билан банд, фрагментлар асосида бир бутун яхлит маьнога эга бўлган матнни асл ҳолига тикламоқда, метафора (истиора) ва символ (рамз) ларни изоҳлаб бермоқда ва талқин (интерпретация) қилаяпти. Айниқса, унинг Адсон уйқусида кўрган тушини изоҳлаб бериши алоҳида моҳиятга эга, яьни бу изоҳ бутун бир даврнинг “маъданий ғайришуурийлиги”ни ифодаловчи матндир.Бундаги ҳиссиётлар (хаос) чалкашлиги Вильгелм унга керакли “калит”ни топган замоноқ изчил тизимда шакллана боради. Бу ерда “Киприан базми” (Киприан Расций Цецилий. 200-258. Карфаген епископи ва нотиқ. Император Валериан томонидан қатл этилган) деб аталувчи машҳур карнавал ҳажвиясидаги образлиликка урғу бериб ўтиш зарурдир. Модомики Адсон уйқусида кўрган туши монастирдаги қонга ботган воқеаларни акс эттирар экан, у ҳолда Вильгелм сатира (ҳажвия) воситасида воқеаларнинг кейинги ривожини олдиндан сезиш мумкинлиги тўғрисида башорат қилади. Оқибатда “Киприан базми” ва сирли қўлёзма ягона бир тизим занжирлари тарзида намоён бўла бошлайди, матн эса обьектив реалликка ўз шартларини ўтказишга ҳаракат қилади. Натижада Вильгелм монастир кутубхонасининг қўриқловчиси Хорхедан “Киприан базми”га ўхшаш қўлёзмани талаб қила бошлайди.

Нафсиламбр, бир хил матн турли кодлар билан шифрланган бўлиши мумкин, ва шунга яраша, турлича шифр қўлланиб ўқилмоғи ҳам мумкин. Воқеаларнинг “дешифровка”си, яьни маьлум бир шифр топиб, матнни ўқишга ҳаракат қилишдаги биринчи уриниши Вильгелм томонидан ҳаворий апостол Иоанн Художўй (Богослов) нинг “Ваҳийлар” (Иоанн Художўйнинг кашфиёти) диний китобидаги кодлар тўғри чиқсада, сўз обьектив борлиққа ўз хукмини ўтказа олди. Сабаби, сўнгги қотиллик Хорхе томонидан Инжилга оид матнга мувофиқ уюштирилган эди.

Умберто Эко романи апостол Иоанн евангелиесидан олинган: “Даставвал Сўз бўлган” (В начале было Слово) ихтибоси билан бошланса, сўнгги жумла лотин тилида келтирилган “Stat rosa pristinа nomine , nomina nuda tenemus” яьни маьноси “Атиргул сўлиб битди, бироқ “атиргул” номи абадий яшайди” дея якунланади.

Профессор Ю.М.Лотман фикрича ҳам романнинг чинаккам қаҳрамони айнан Сўз бўлиб қолмоқда. Унинг таъкидлашича “Вильгелм ва Хорхе унга турлича хизмат қилади. Одамлар сўзларни яратадилар, лекин сўзлар одамларни бошқаради.Сўзнинг маданий ҳаётдаги ўрнини ўрганаётган, сўз ва инсон муносабатларини, уларнинг бир-бирига дахлдорлигини таҳлил этгувчи фан семиотика, деб аталади. “Атиргул номи” айнан шу сўз ва инсон муносабати ҳақидаги семиотик романдир” .

Умберто Эконинг “Атиргул номи” ҳошиясига битиклар” деб аталувчи романига ёзган шарҳлари машҳурликда ундан ҳеч ҳам қолишмайдиган эссе бўлиб, муаллиф бу эсседа асарнинг яратилиши тарихини таърифлаб беради. Эсседаги изоҳ ва шарҳлар асосий ҳикоя сингари “энигматик код”га монанд тавсиф қилинади, бу эса, ўз ўрнида иккита матн бир-бири билан уйғунлашиб кетиб, бирталай кодлаштирилган вазиятни юзага келтиради”. Яьни “битиклар”да бир эмас, балки камида иккита мурожатнома (манифест)ни учратиш мумкин. Биринчи навбатда Эко ўз романини постмодернистик проза деб тан олиши учун имкон берадиган бир қатор белги (аломат)ларни такрорлаб ўтиб, постмодернизм “назариётчиси” ва “амалиётчиси” тарзида гавдаланади. У деярли тасодиф бўлган, аммо китобхонни чалғитиш учун идеал даражадаги романнинг сарлавҳасидан бошлайди: “Атиргул рамзий образ таъриқасида шу қадар маънолики, бамисоли унинг маъноси йўқдек”. “Атиргул” ва унинг “номи” ўртасидаги тафовут белги (нишона)нинг постструктуралистик назариясини тасдиқлайди: обект (атиргул) белги тарзда йўқ бўлиб кетади, ундан фақат белги яьни “ном”гина қолади; китобхон уни исталган мазмун, маъно билан тўлдириши мумкин. Айни пайтда ушбу идеал даражадаги постмодернист китобхон – муаллиф таклиф этган ўйинда иштирок этишга тайёр “шерик”ка яьни матн “ўлжаси”га айланиб қолади. Матн ўз ўқувчиси қиёфасини ўзгартиришга қодир “мослама” бўлиб хизмат қилади.

Ваҳоланки, ўз асари матни “мослама”си ҳақида гапирганда, муаллиф нарратология масалаларига алоҳида эътиборни қаратади. “Атиргул номи” асарида “романдаги роман” композицион структурасини қўллаган Эко уни маданиятнинг замонавий қиёфасига муқобил ва мос келади деб ҳисоблайди: “…барча китобларда бошқа китоблар ҳақида гапирилади, ҳар қандай тарих илгари гапириб берилган тарих ҳақида сўзлайди”. Шу боис Эко романи топиб олинган қўлёзма таърифидан бошланади, бу эса ўз-ўзидан ихтибосга ўхшайди: “Мен зудлик билан муқаддимани ёздим ва ўз қиссамни тўрт қаватли конвертга жойладим, уни эса бошқа учта қиссам билан ҳимоя қилдим: Адсоннинг деганини, Мабийоннинг гапирганини, Валленнинг айтганини мен ҳикоя қилмоқдаман”, деб ёзади муаллиф. Бундан чиқди “Атиргул номи” романида бир неча нарратив оралиқлар, бир неча ҳикоячилар – аббат Валле, Мабийон, Адсон мавжудлиги келиб чиқмоқда. Ўз ўрнида Адсон бир вақтнинг ўзида – ёш шогирд ҳамда ёшлиги ёдига тушаётган саксон ёшли мўйсафид.

Ҳикоя қилишнинг мураккаб тизимини Эко адабий анъаналарнинг мураккаблиги билан изоҳлайди: “XX аср охирида Шекспир ёзганидек ёзиш амри маҳол, ҳаттоки биз Шекспир даври ҳақида роман яратаётган бўлсак ҳам. Постмодернизм – бу модернизмга жавоб: ўтмишни йўқ қилишни иложи йўқ, негаки уни йўқотиш тилни йўқотишга олиб боради, ўтмишни соддадиллик, ҳазил-мутойиба билан қайтадан тушуниб етмоқ зарур”, дейди у. Эко постмодернизм даври одами ҳолатини ўта донолик билан “ўқимишли, зукко аёлга ошиқ бўлган одам” ҳолати билан таққослайди. Ўша ошиқ одам, ўз севгилисига “сени ақлсизларча севаман” деб айтаолмаслигини яхши тушунади. Ўша ошиқ одам: “Лиал таъбири билан айтганда — Сени ақлсизларча севаман”, дея лутф қилмоғи лозим. Афтидан, шу каби дил изҳорларидан сўнг, аёлга айтилган жумланинг турли-туман маъноларини излашга тўғри келади. Ҳазил эмасми бу? Ёки бу шунчаки ихтибосми? Ёки севги изҳорлари ҳақиқатан ҳам севги ёки муҳаббат изҳорларими? Пировард натижада аёлнинг диққат-эътибори “севги мактубини жўнатувчи” — муҳаббат ҳис-туйғуларига мойил эркакга эмас, балки ҳар хил маъноларга тўла жумла яъни матннинг ўзида жамланади.

Шундай қилиб, матн муаллифи – қисқагина севги дил изҳори ёки бусбутун роман бўлса ҳам – “матн қабул қилиб олувчи” (рецепиент)ни унчалик қизиқтирмайди. “Матн жўнатувчи”нинг ҳолати (шу жумладан “Атиргул номи” романи муаллифиники ҳам) Эко томонидан “муаллиф ўлими” (Р.Барт) классик мисол тарзида тасвирланади. Демак, муаллиф асарни ниҳоясига етказиб, маъно йўлида ғов бўлмаслиги учун, “жон бермоғи” лозим. Иш тугаганидан кейин, матн ўз ҳаёти билан яшайди, муаллиф ўйламаган янги талқинларни келтириб чиқаради: “… материал ўз табиий хусусиятларини намоён қилади, аммо бир вақтнинг ўзида, уни шакллантирган маданият ҳақида ҳам ўқувчининг ёдига солади”. Матн ушбу жиҳатлари оқибатида, жаҳон маданияти “кутубхонасини” акс эттирган интерматн (интертекст) бўлиб қолади. Ўз романининг баъзи бир “олисроқ контекст”ларини Эко панд-насиҳат оҳангида изоҳлайди, гарчи улар очиқдан-очиқ истеҳзоли, кинояли, кесатикли, ҳазил-мутойибали бўлса ҳам. Жиноятлар гуноҳкори, кўзи ожиз роҳиб Хорхе образи, муаллиф томонидан қуйидагича таърифланади: “Ҳамма мендан сўрашади, нимага асаримдаги Хорхе кўринишидан ҳам, исми билан ҳам Борхеснинг ўзгинаси ва нимага Борхес менда шунчалик ёмон қиёфада кўринмоқда. Буни ўзим ҳам билмайман. Менга кутубхонани қўриқлаш учун сўқир одам керак эди. Мен буни романнинг ютуғини белгиловчи вазият деб ҳисоблаган эдим. Аммо кутубхона ва сўқир қаровулнинг яхлитлиги қаёққа айлантирмасанг ҳам Хорхе Луис Борхесни кўз ўнгимизда гавдалантирмоқда”.

Умуман олганда, “Атиргул номи” ҳошиясидаги битиклар” ижод жараёнидаги жонли нарсаларни жонсиз қилиб кўрсатишга (деперсонализация) ҳаракат қилади – матн муаллиф вужудини ёриб ўтиб гапира бошлайди, уни ўзига бўйсундиради, у чексиз ҳукмронлик қилувчи, шаддод ижодкор куч (демиург) эмас, балки дунёда янги бир руҳдаги китоб туғилишига ёрдам берувчи яъни уни “ёзиб олувчи мослама”га айланиб қолади. “Баъзан менга ушбу цитата қаердан олинди, қаерда бири тугайди ва қаердан бошқаси бошланади, деб сўраганда – мен жавоб беришга қийналиб қоламан, -дея таъкидлайди Эконинг ўзи. – Ҳамма гап шунда-ки, менда кўчирмалар, хатчўп солинган китоблар, жумлалар, иборалар, ихтибослар ёзиб олинган ўнлаб дафтарлар мавжуд. Сон-саноқсиз маълумот ва қайдлар, мен ишлатиб улгурганларимдан юз баробар кўп”.

Эконинг “муаллиф матнга сингиб кетиши зарур”лиги тўғрисида айтган фикри модернизм шоири Томас Элиот (1888-1965) нинг “Гамлет ва унинг муаммолари” (1919) эссесидаги “объектив коррелят” хусусидаги фикр-мулоҳазаларини эслатади. Бироқ Эко ўзининг “юксак модернизм” билан яқинлигини инкор этмайди: “Санъат бу шахсий ҳис-туйғулардан қочиб кетиш. Бунга мени Жойс ҳам, Элиот ҳам ўргатган”. Дарвоқе Эконинг ўзини “олим адиб”, ижодкор, яратувчи ва танқидчи қиёфасида кўрсатиши Элиотга жуда яқиндир. Шунингдек, Эконинг роман ҳақида “космологик структура” сингари тасаввурлари постмодернизм назариялари билан етарлича уйғун эмас. “Роман ёзмоқ – демак янги дунё яратмоқдир, олам бунёд этмоқдир”, дея таъқидлайди эссенинг “Роман космологик структура кабидир” бобида муаллиф. “Структура” сўзининг ўзи бизни постмодернизмдан 1920-йиллар адабиётига қайтишга мажбур этади. У пайтдаги ёзувчилар (шу қатори Элиот ҳам) “шеърият”да, биринчидан, оламнинг “бетартиб қоришмаси” (хаос)ни жиловлашнинг ягона усулини топганлар, иккинчидан эса – ҳис-туйғулар ҳайратда, саросимада қолганлигини аниқланганлар.

Айни дамда Экода постмодернист ёзувчини тасаввур этиш маъқуллиги хусусида шубҳалар пайдо бўлиши мумкин. Агар муаллиф, романтик ёки постмодернистик санъаткор каби ўз универсумини яратгувчиси бўлса, демак у муайян қонунларга таянмоғи лозим бўлади. Ушбу тахмин — фаразлар имконларини Эко изоҳларкан қуйидаги пассажни келтиради: “Ёзувчи ўзини чекловлар билан занжирбанд қила билмоғи даркор – ана ўшанда бемалол, яъни муаллақ кайфиятда ўйлаши мумкин… Прозадаги чекловлар биз томондан яратилган олам билан белгиланади. Реализмга бунинг ҳеч қандай алоқаси йўқ. Биз мутлақо ирреал олам билан иш тутсак ҳам бўлаверади. Лекин ушбу оламнинг мавжуд мантиқсизлигида ва нореаллигида ҳам, бошланғич нуқтасида, ибтидосида ҳам муқаррар ўрнатилган қонунларга риоя қилинмоғи керак”.

Эконинг фикр-мулоҳазалари у учун матн бадиийлиги нақадар муҳим эканлиги тўғрисида қуйидаги тушунчани келтиради: “Матн бадиийлиги “скриптор” (лот. scriptorius – мат кўчирувчи, VI-XII асрларда монастирларда фаолият кўрсатган ҳаттотлар) томонидан эмас, балки ўзгача оламни яратаётган, ва шу билан шеърий қонуниятларни ўрнатаётган муаллиф томонидан яратилади”. Афтидан, постмодернизм адабиёт ва бадиийлик чегарасига етганлигини Эко англаган кўринади. Бироқ унга “ёзилмаган романлар” ёзилган романлардан афзалроқ, деб таъкидловчи И.Кальвино, Д.Бартелми ва Р.Федерман нутқтаи назари Экога яқин эмас. Ҳа, биз “Атиргул номи” романини романтик ҳам, натуралистик ҳам, модернистик ва постструктуралистик анъананлар оқимида ҳам ўқимоғимиз мумкин, аммо ушбу имкониятлар доирасининг мавжудлиги улардан бирини танлаш лозимлигини, бошқаларини эса четга суриб қўйишни тақозо этади, бинобарин романда вақт унсури борлиги, қайсики китобхоннинг тегишли кучлар таъсирида ТАРИХга айлантирмоққа қодир. “Атиргул номи” ҳошиясидаги битиклар”нинг сўнгги бобининг “Тарихий роман” деб номланиши ҳам юқоридаги таърифлардан дарак бериб туради. Гап фақат тарихий колорит ҳамжиҳатлиги, тарихий мавзуни такроран тақдим этиш ишончи уйғунлиги ҳақида кетаётганлигини тахмин қилиш соддадиллик бўлар эди. Эҳтимол ҳар доим истеҳзоли, кинояли Эко бошқа нарсаларни назарда тутмоқда — аниқроқ қилиб айтганда роман рўёбга чиқарадиган сўнгги натижани. Ўзгача таърифлаганда “Атиргул номи” чуқурроқ даражада – яъни тарихнинг қай йўсинда ҳаққоний (реал) ёки кўчма (адабий) маънода руёбга чиқарилиши, қай тарзда ижодиёт, ҳаёт, номлар, хаёллар, орзулар – ёлғон-яшиқ, ўйдирмалар, ясама вазиятлар туғилиб, бир-бирига сингиб кетишининг амалга ошиши тўғрисидаги фикр-мулоҳазалардир, холос. Истаган пайтимизда эса уларнинг ортидаги “ҳақиқат” ва “ёлғон”ни кўриш мумкин. Бироқ Эко учун бу рамзий борлиқнинг туғилиши – китобхонга эстетик лаззат, ҳузур-ҳаловат бахш этиши муҳимроқдир. Шундай экан С.Малларменинг “Гул” ҳақидаги машҳур таърифу тавсифларини поэтик қиёсан “Атиргул” ҳақида – объектив борлиқнинг жўшқинлигини Ўрта аср рамзи сифатида ёдга олиш мумкин.

Хулоса қилиб айтганда, Эко ўз олдига “…ҳам нонконформистик, ҳам етарлича муаммоли ва ҳеч нарсага қарамасдан – ўта мароқли машҳур роман ёзиш” масаласини қўйган. Кўнгил очувчи, вақтни чоғ этгучи, эрмак ва сюжетнинг мавжудлиги “Атиргул номи” романини детектив асарга ўхшатиб юборади. Ўрта аср даври колоритини аслидай тиклаш аниқлиги – тарихий тадқиқотга, истеҳзо, “метатил ўйини”, “илмийлик” ва “бадиийлик”нинг интертекстуал бирикмаси – постмодернизмга монанд эканлигини белгилайди. Яхлит олинганда, барча элементлар жонли ва доимо янгиланиб турувчи романнавис табиий куч (стихия)га айланади, инчунин, Вақтнинг қайтарилмаслигига “Исм”, “Ном”ларни қарама-қарши қўядиган ибтидо, бошланғич нуқта бўлиб гавдаланади.

Умберто Эко
ИККИ ЭССЕ

ОЛОВГА ҚАРАБ ЭРТАК СЎЗЛАМОҚ
Русчадан Амир Файзулла таржимаси

— Болаларбоп эртак — дунё ҳақида нимадир билишнинг биринчи йўли. Бугунги кунда бола кўпгина ҳикояларни телевизор ёки IPAD орқали билиб олаётганидан кўз юмиб бўлмайди. Улардан айримларининг аъло даражада бажарилганига тан бермай иложинг йўқ. Аммо барибир ҳам бу ҳикоялар болалар учун оғирлик қилади, улар болалар идроки учун махсус мўлжалланмаган.

— Бугунги кунда таълим олиш ҳеч гап бўлмай қолган. Ҳамма гап унинг сифатида. Яна шуни ҳам таъкидлаш керакки, одамни ўқитишдан кўра, тарбиялаш қийинроқ. Зеро, тарбия — узоқ, мураккаб ва ғоят масъулиятли жараён. Болада яхши нарсага мойиллик туғдирмоқ, унинг яхшилик ва ёмонликни англашида ёрдам бермоқ, унда асосий инсоний туйғу — қайғудош бўлишни ривожлантирмоқ, қизиқишни оширмоқ ғоят қийин вазифалардир, бу нарса катта чидам ва уқувни талаб этади, ёш шахсда билишга доимий қизиқишни қўллаб-қувватламоқ керак бўлади. Тарбия таълим жараёнида биринчи қадам бўлиши керак, деган гапга қандай қарайсиз?

— Ҳақиқий таълим ўқитувчининг жонли муносабатда ўқувчига кўрсатадиган ўрнагидан иборат. Бу бошланғич мактаб билан бир қаторда университетга ҳам тааллуқлидир. Замонамизнинг муаммоси шундаки, ўқувчининг ўқитувчи билан бевосита муносабати сустлашиб бораётибдигина эмас, бутунлай йўққа чиқмоқда. Мактабларда тобора кўпроқ болалар компьютер билан ўйнамоқдалар ва улардан зарурий ахборотларни олиш учун ҳамма нарсага қўлимиз етади, деб билишади. Улар ўқитувчининг сўзларига қулоқ солмай қўйганлар.

Афтидан, бу университетларда у қадар кўзга ташланмаётгандир, аммо у ерларда ҳам ўқитувчи билан суҳбат фақат тадқиқотчилик ишига чинакам рағбати борлардагина кузатилади. Қолганлар ҳам уларга керакли ахборотни Википедиядан ва бошқа шундай манбалардан олишга ҳавасманд.

Замонамизнинг таълим фожиасини шартли равишда “Суқротнинг ўлими” деб таърифлаш мумкин. Яъни, ўқитувчининг, тарбиячининг ўлими. Талабалар билан тўлиб-тошган шундай университетлар борки, уларда талабалар ва ўқитувчилар ўртасида ҳеч қандай мулоқот йўқ. Аммо айрим Америка университетларининг обрўси ( ва муносиб обрўси!) босқичдаги кам сонли талабаларга, ўқитувчи билан доимий мулоқот олиб бориш имкониятига асосланади.

Жимитвойларга келганда эса… Бирон нарса билан андармон қилиб қўйиш учун болаларини кун бўйи телевизор олдига ўтқазиб қўядиган ота-оналар тарбиячи бўлмай қўя қоладилар.

— Энг яхши насиҳатларимиз билан болага яқин бора туриб, унга шунчаки “Яхшилик қилиш — бу яхши, ёмонлик қилиш — бу ёмон” деб айтолмаймиз, бу тушунарли. Бундай тарбиядан наф камроқ. Жаҳон маданияти ва халқ ҳикматлари болаларга мурожаат қилишнинг энг яхши жанрини белгилаб берган — бу эртак сўйлаш.

Қизиқ, кўпинча эртаклар ойилар, дадалар, бувилар, боболарнинг ўз болалари ва невараларига (Астрид Лингредда бўлгани каби, ёки дўстларнинг болаларига (Льюис Керролда бўлгани каби) айтиб берган ҳикояларида яшайди. Сиз учта китобингизни болаларга бағишлагансиз. Қандай қилиб ва нима учун энг ёш авлодга мурожаат қилишга азми қарор этдингиз? Умуман олганда, ХХI аср болаларига эртаклар керакми? Қолаверса, улар сувратли анъанавий китобларга эҳтиёж сезадиларми?

— Биз атрофимиздаги дунё ҳақида ҳамма нарсани ҳикоялар орқали биламиз. Ҳатто зоологияни ўрганаётган талаба ҳам фақат илмий таърифлар ёрдамида эмас (ит — бу плацентар сут эмизувчи), балки ўша итлар ҳақидаги “ҳикоялар” орқали ўрганиши керак. У ёки бу ҳолларда итлар қандай яшайди ёки қандай ҳаракат қилади — шулар тўғрисидаги ҳикоялар (ёки гувоҳлар) орқали ўрганиши керак.

Болалар ҳам шундай. Айниқса, уларга бошқача ёндашиш лозим бўлади. Болалар дунё билан ўша итлар ёки бошқа ҳайвонлар ҳақидаги “ҳикоялар” орқали алоқа ўрнатадилар. Оловга қўл теккизиб бўлмайди — буни тушунадилар, чунки уларга олов ҳақидаги ҳикоя(эртак)ни айтиб беришган. Болаларбоп эртак — дунё ҳақида нимадир билишнинг биринчи йўли. Бугунги кунда бола кўпгина ҳикояларни телевизор ёки IPAD орқали билиб олаётганидан кўз юмиб бўлмайди.

Улардан айримларининг аъло даражада бажарилганига тан бермай иложинг йўқ. Аммо барибир ҳам бу ҳикоялар болалар учун оғирлик қилади, улар болалар идроки учун махсус мўлжалланмаган. Болани ўз ҳикояларини тўқишга ундайдиган кўплаб ўйинлар болаларда зўравонликка, бетизгин рақобатга, ўзбошимчалик билан вазиятни чуқур ўрганмай туриб таваккалига иш тутишга одатланишни тарбиялайди.

Иймоним комил: бола учун ҳаётда бош қаҳрамон унга эртаклар айтиб берувчи ота-она бўлмоғи керак. Қолгани — ёрдамчи нарсалар. Ёрдамчи нарсалар нимагадир ишора қилиши, аниқлик киритиши мумкиндир, аммо ҳеч қачон киши оғзи билан айтиб берганидек бўлолмайди.

— Бугунги кунда олий илм ва оддий, ҳатто маълумотли одамлар ўртасида чуқур жарлик пайдо бўлган. Ўтмишдаги ва ҳозирги замондаги санъат дурдоналари ҳам кенг омма эътиборидан четда қолиб кетмоқда. Эҳтимол, бундай нарсалар оддий истеъмолчиларга мўлжаллаб яратилмагандир, аммо барибир ҳам телевидение, радио, кино, интернет кўпроқ юксак ва муносиб нарсалар ҳақида гапиришлари керак. Ўша телевидение сохта адабиёт, сохта мусиқа, сохта санъат билан тўлиб-тошган. Бу ҳам етмагандай, барча оммавий ахборот воситалари салбий нарсалар, шафқатсизлик билан тўла…

— Ҳаётимизга телевидение орқали кириб келадиганларнинг кўпчилиги чинакам таълим учун керакмаслиги кундай равшан, улар тарбия кушандаларидир. Аммо болаларим ўн ва ўн икки ёшга кирганларида уларда бир нарса бўлгани эсимда. Биз ўшанда ўзимизнинг шаҳар ташқарисидаги уйимизга биринчи марта борган эдик. Ўша уйда камин бор эди. Болаларим оловнинг ёнишига шу қадар маҳлиё бўлиб қолишдики, телевизор кўриш ҳам эсларидан чиқиб кетди. Биз оилаларимизда ана шундай муносабатни тиклашимиз керак — ота-оналар ва болалар, бутун оила гулхан атрофида тўпланишимиз, бир-биримизга эртакларми ё ичимиздан тўқиб чиқарган эртакларми — фарқи йўқ, муҳими, ота-оналар ва фарзандлар бир-бирларига кўнгилларидаги гапларни айтиб оладилар.

— Барибир ҳам, салбий таъсир этувчи, гоҳо ўша интернетда тўлиб-тошиб ётган хатарли ахборотдан болаларни қисман бўлса-да, қандай ҳимоя қилмоқ керак?

— Бу бизнинг замонамиз муаммоси. Маънавиятли киши яхши сайтларни зарарлисидан ажратиб олишга қодир. Афсуски, ёш ва камроқ маълумотли одамлар учун бу муаммони ечиш амри маҳол. Албатта, мактаб интернетга танқидий, ҳушёр ёндашишга ўргатмоғи шарт. Аммо ўқитувчининг ўзи ишончли ва ишончсиз сайтларни фарқлашга қодир бўлмаса, бунга қандай эришиб бўлади?

Мен мактабларда ўқувчиларга интернетда маслаҳатлар талаб этувчи мавзулар беришни тавсия қилган бўлардим, аммо шунда ҳам олинган ахборотни бошқа манбалар билан таққослаш жоиз, деб билардим. Бир-бирига зид ҳужжатларни бир-бирига таққословчи жиддий олимлар қилгани каби. Балки шу йўл билан ўқувчи ёки талаба мавзу бўйича дуч келган биринчи ахборотга ишонмаслик кераклигини англар. Аммо… бундай танқидий таълимни ташкил этиш ғоятда мушкул. Интернетни ўзлаштиришда ўқувчига қадам-бақадам ҳамроҳлик қилиб бориш керак, бироқ бу ерда бизга яна ҳақиқий ўқитувчи керак бўлади… Ана гап шунда.

— Сиз бир гал ёғочдан қоғоз қилиб чиқариш технологияси билан боғлиқ бир муаммо ҳақида гапирган эдингиз: ХIХ –ХХ асрнинг қимматли китоблари ғорат топиб ва йўқолиб кетиши мумкин, дегандингиз. Очиғини айтсам, мен бу гапни биринчи марта эшитишим эди. Нашрни арзонлаштириш ортидан қувиш оқибатида кўпгина китоблар шунчаки ёмон қоғозга ёмон бўёқларда чоп этадилар, шунинг учун улар тез титилиб, ҳаводаги намликни кўтаролмайди, деб ўйлар эдим.

— Ҳамма гап шундаки, ХIХ аср ўрталари ва ундан кейинги чиққан китобларнинг кўпчилиги латта лахтакларидан тайёрланган қоғозда чоп этилган. Кейин ёғочдан тайёрланган қоғозга ўтишган, унинг “умр”и эса етмиш йил. ХХ аср 50-йилларидаги матбаа китобларида урушдан кейин ёмон қоғозлар ишлатилгани боис, бугун уларни қўлга олиб бўлмайди, варақласанг, нақ қўлингнинг ўзида титилиб тушади. Менинг шахсий кутубхонамда эса ХV асрда чоп этилган китоблар бор — худди ҳозир босмахонадан келтирилгандай турибди! Шу боис бугунги кунда кутубхоналар китобларни сақлаб қолиш учун уларни ёмон қоғозларга кўчирмоқдалар. Аммо кўплаб китоб хазиналарида миллионлаб жилдлар мавжуд ва уларни қутқариб қолиш ишлари ғоят серчиқим бўлиб, кўп вақтни ҳам олади.

Ҳозир кўпгина ноширлар китобларни тезоб(кислота)сиз қоғозда босмоқдалар, бундай китоб узоқ яшайди. Бироқ сўнгги юз йилдаги нашрларга келсак, кўп ўтмай катта хазинадан маҳрум бўлишимиз ҳеч гап эмас.

Фақат кўнгил бир нарсадан сал тасалли топгандай бўлади: шу тариқа кўплаб фойдасиз китоблардан қутулганимиз қолади. Аммо, бу, албатта, озроқ тасалли, холос.

Умберто Эко билан Нили Андрос суҳбатлашди

ҚАДРДОН НАБИРАМ, ЎҚИБ ЁД ОЛ!
Русчадан Мавлон Бобохонов таржимаси

Азиз набирам!

Мен Исо Масиҳ мавлуди муносабати билан ёзилган ушбу мактубимни Де Амичис руҳида насиҳатомуз бўлишини ва уни атрофимиздаги инсонларга, ватанга, инсониятга ва шунга ўхшаш нарсаларни севишга даъват деб қабул қилишингни истамайман. Зеро бугун қадриятлар тизими шу қадар ўзгариб кетдики, маслаҳатларим ўринсиз туюлиб,сен уларга қулоқ тутмаслигинг ҳам мумкин (чунки сен энди ёш бола эмассан, мен эса анча қариб қолганман).

Хуллас, ҳозир планшетингдан фойдаланаётган кезларинг сенга амалда асқотиб қоладиган биттагина маслаҳат бермоқчиман. Мен бу маслаҳатни сенга мияси айниган қарияга ўхшаб кўринишдан чўчиётганим учун бераётганим йўқ. Мен, ахир, ўзим ҳам ундан фойдаланаман. Ҳар ҳолда, сенга инсонлар билан инсонлар, одамлар билан ҳайвонлар ўртасидаги шаҳвоний ўйинларни намойиш этувчи юзлаб порнографик сайтларга эътиборингни қаратмасликни маслаҳат бера оламан. Ишқий муносабатлар бунақанги хийла бир зайлдаги ҳаракатлардан иборатлигига ишонма! Бундай саҳналар сени ҳаётдаги мавжуд қизлар олдига бориб танишишдан кўра, атайлаб уйда тутиб туриш учун ўйлаб чиқарилган. Тахминимча, сен ҳақиқий йигит бўлиб улғайдинг, аксинча бўлса, менинг тавсияларимни ўз ҳолатингга илова сифатида қабул қил, лекин мактаб ёки ўйин майдончаларидаги қизларга назар сол, негаки улар телеперсонажпардан яхшироқ ва пайти келиб сенга «опПпе» қизлардан кўра кўпроқ қувонч бахш эта оладилар. Сўзларимга ишон, чунки менингтажрибам катта (агарда мен компьютердаги бу шаҳвоний ўйинларни кузатиб вақт ўтказганимда эди, отанг ҳеч қачон туғилмас ва сен ҳам ҳозир ёруғ дунёда бўлмас эдинг).

Бироқ мен сен билан бу ҳакда эмас, балки тенгқурларинг ва ҳозир университетларда таҳсил олаётган сендан аввалги авлодни шикастлашга улгурган бир касаллик ҳақида гаплашмоқчиман. Мен хотирани йўқотиш ҳақида гапиряпман.

Чиндан ҳам, агар сен Буюк Карл кимлигини ёки Куала-Лумпур қаерда жойлашганлигини билмоқчи бўлсанг, шу заҳоти тугмачани босишинг ва барчасини интернетдан аниқлашинг мумкин. Зарурати бўлса, шундай қил, аммо керакли маълумотни олгач, қачонки, масалан, мактабда шу билимлар сенга зарур бўлганда, қайта қидириб ўтирмаслик учун, унинг маъносини ёдда сақла! Энг ёмони шуки, хоҳлаган пайтингда саволингга компьютер орқали жавоб олишга бўлган ишонч сенда ахборотни эсда сақлаш истагини сўндиради. Бунга қуйидагича муқояса келтирса бўлади: шошилганда бир кўчадан бошқасига автобус ёки метрода етиб олиш мумкинлигини англаган киши эндиликда яёв юрмасам ҳам бўлаверади, деган қарорга келади. Аммо пиёда юрмас экансан, сен ногиронлар аравачасида юрадиган одамга айланасан. Эй, айтганча, сен спорт билан шуғулланасан ва танангни бошқара оласан-а, бироқ, кел, сенинг миянгга қайтамиз.

Хотира худди оёқларинг мушакларига ўхшайди. Машқ қилмай қўйсанг, улар шалвираб қолади ва сен (дангал гаплашайлик) овсарга айланасан. Бундан ташқари, биз барчамиз кексарганимизда Апьцгеймер касаллиги билан оғриш хавфидан холи эмасмиз ва бундай кўнгилсизликнинг олдини олишнинг йўлларидан бири ҳамиша хотирамизни машқ қилдиришдир.

Мана, менинг  йўсиним.Ҳар куни эрталаб, худди болаликда бизни  мажбурлашганидек, бирорта қисқагина шеърни ёд ол. Ўртоқларинг билан кимнинг хотираси кучли эканлиги бўйича мусобақа уюштиришларинг мумкин. Агар шеъриятга майлинг йўқ эса, унда футбол жамоаларининг таркибини эсда сақлашга уриниб кўр, лекин сен нафақат Рим кпубининг ҳозирги ўйинчиларини, балки жамоанинг аввалги таркибини ҳам билишинг шарт (ўйлаб кўргин-а, мен Суперга тепалигида ҳалокатга учраган самолёт бортидаги Турин жамоаси ўйинчиларининг исмларини ёд биламан: Бачигалупо, Балларин, Марозо ва бошқалар). Ўқилган китобларнинг мазмунини ким яхши эслай олиши бўйича беллашинглар (хазиналар оролини қидиришга отланган “Испанъол» кемаси бортида кимлар бўлган? Лорд Трелони, капитан Смоллетт, доктор Ливси, Жон Силвер, Жим…). Ўртоқларинг уч мушкетёрлар ва д’Артаньян хизматкорларининг исмларини (Гримо, Базен, Мушкетон ва Планше) эслай оладиларми-йўқми, ойдинлаштир… Мабодо, “Уч мушкетёрлар”ни ўқишни хоҳламасанг (гарчи бу билан нимани бой бераётганингни билмасанг-да), унда ўзинг ўқиган бирорта китобдан баҳс оч.

Бу сенга ўйиндек туюлади, аслида ҳам бу бир ўйин холос, аммо кўрасан, миянг персонажпар, афсоналар ва турли эсдаликларга тўлади. Нимага қачонлардир компьютерни электрон мия деб аташганлигини сўрайсан. Шунинг  учунки, у миямизнинг нусхаси сифатида ўйланган, бироқ инсон миясининг алоқалари компьютерникидан чандон ортиқ. Мия — бу шундай компьютер-ки, у ҳамиша сен билан, унинг имкониятлари машқлар натижасида кенгая боради, столинг устидаги компьютернинг эса давомли фойдаланишдан сўнг тезлиги пасаяди ва бир неча йилдан сўнг бошқасига алмаштиришни талаб этади. Миянг эса сенга 90 ёшгача хизмат қилиши ва машқ қилдириб турсанг, тўқсондан кейин ҳам ҳозиргидан кўп нарсани эслай олишинг мумкин. Устига-устак, у текин ҳам.

Бундан ташқари ҳаётингдаги воқеа-ҳодисалар ёки сен ўқиган нарсалар билан боғлиқ бўлмаган тарихий хотира ҳам бор. У сен туғилгунга қадар юз берган воқеаларни ўзида сақлайди.

Бугунги кунда, агар сен кинотеатрга бормоқчи бўлсанг, фильм бошланишига келишинг шарт. Кино бошлангач эса, худди нима юз бераётганини сенга изоҳлаб беришаётгандек бўлишади. Бизнинг замонларда кинотеатрга хоҳлаган пайтда, ҳатто фильм ўртасида ҳам кириш мумкин эди. Кўпгина воқеалар сен келгунча бўлиб ўтар ва нималар рўй берганини тусмоллашга тўғри келарди. Фильм янгидан бошланганда эса, хаёлингда тикпаган воқеаларинг қанчалик тўғри эканлигини кўрсанг бўларди.

Агар фильм ёққан бўлса, кинотеатрда қолиш ва уни яна бир маротаба томоша қилиш мумкин эди.

Ҳаёт ҳам фильмни бизнинг замонлардагидай томоша қилишни эслатади. Биз юз минглаб йиллар давомида кўплаб воқеалар юз берган пайтга келиб туғиламиз ва таваллудимизга қадар нималар содир бўлганини билиш жуда муҳимдир. Шунинг учун ҳам муҳимки, бугун нимага бунча кўп воқеалар юз бераётганини англашимизга керак бўлади.

Бугун мактабда (сен ўқийдиган китоблар доирасидан ташқари) сенга сен туғилгунга қадар бўлган нарсаларни эслаб қолишни ўргатишлари лозим, аммо ҳозир бунинг уддасидан чиқолмаяптилар. Кўплаб сўровларнинг кўрсатишича, бугунги ёшлар, ҳатто 1990 йилда туғилган университет талабалари ҳам, 50 йил аввалги воқеаларни қўя турайлик, бор-йўғи 1980 йилда нималар рўй берганини билмайдилар, балки билишни истамаслар.

Аттанг, бундан бор-йўғи ўттиз йил аввал сиёсат саҳнасида бўлган “Қизил бригадалар”нинг фаолияти бугун кўпчилик учун сир бўлиб қолмокда. Мен фашистлар ҳокимият тепасига келганидан ўн йил ўтиб, 1932 йилда туғилганман, аммо Римга қилинган юриш чоғида ким бош вазир бўлганлигини билардим. Эҳтимол, ҳокимиятдан четлатилган бу вазирнинг қанчалик аҳмоқ ва ёмон одам бўлганлигини англатиш учун фашистлар мактабида менга у ҳакда гапиришгандир. Шундай бўла қолсин, аммо мен бу ҳакда билардим. Лекин мактабни бир четга қўя турайлик. Бугунги ёшлар йигирма йил аввалги кинода ўйнаган аёл артистларни билмайди, мен эса дунёга келишимдан йигирма йил аввал овозсиз кинода суратга тушган Франческа Бертини ким эканлигини билардим. Балки, бунга уйимиз омборчасидаги эски журналларни бирма-бир варақлаганим сабабдир. Мен сенга ҳам эски журналларни варақлашни таклиф қиламан, чунки бу сен дунёга келмасингдан аввал бўлиб ўтган нарсаларни ўрганишга ёрдам беради.

Хўш, узоқ ўтмишдаги воқеаларни билишнинг нимаси бунча муҳим? Чунки кўпинча шунга ўхшаш билимлар бугунги воқеаларнинг кечишини тушунишга кўмаклашади ва ҳар қандай вазиятда, футбол жамоаларининг таркибини билганинг сингари, хотирамизни бойитишга хизмат қилади.

Эътиборга олиб қўй, сен ўз хотирангни нафақат китоб ва журналлар кўмагида, балки интернет ёрдамида ҳам чиниқтиришинг мумкин. Интернет фақатгина дўстларинг билан суҳбатлашишда эмас, балки жаҳон тарихини ўрганишда ҳам қўл келади. Хеттлар ва камизарлар кимлар? Колумбнинг учта кемаси қандай номланарди? Динозаврлар қачон қирилиб битган? Афсонавий тўфонда Нуҳ алайҳиссалом, унинг оиласи ва ҳайвонлар жон сақлаб қолган кеманинг штурвали бўлганми? Буқанинг аждодлари нима деб аталган? Юз йил аввал йўлбарслар ҳозиргидан кўпроқ бўлганми? Мали империяси ҳақида сен нималарни биласан? У ҳақца кимдан эшитгансан? Тарихда иккинчи Папа ким эди? Микки Маус қачон яратилган?

Мен бундай саволларни поёнсиз бера олишим мумкин ва улар тадқиқотлар олиб бориш учун ажойиб мавзулар бера оладилар. Буларнинг барчасини ёдда тутиш керак. Кун келиб қартайганингда, сен ўзингни худди Ватерлоо жангида қатнашгандек, Юлий Цезарга қотиллик уюштирилганини кўргандек, Бертольд Шварц олтин оламан деб ҳовончада турли моддаларни аралаштира туриб, тасодифан порох кашф этган ва портлаб парча-парча бўлиб кетган (унга ўзи шу керак эди!) жойда бўлгандек ҳис қиласан. Хотираларини бойитишга интилмайдиган сенинг айрим дўстларинг эса, ўзларининг бир зайлдаги зерикарли ва ёрқин ҳиссиётлардан мосуво биргина умрларини яшаб ўтадилар.
Шундай экан, хотирангни бойит ва эртагаёқ «La Vispa Teresa» ни ёд ол.

Манба: «Шарқ юлдузи журнали,2014/04

Muhammadjon XOLBЕKOV
POSTMODЕRNIZM YOHUD
UMBЕRTO EKO IJODI

Umberto Eko (Umberto Eco, 1928) – mediyevist olim, adib va faylasuf. U 1932 yil Italiyaning Pyemont viloyatiga qarashli Aleksandriya shahrida tavallud topgan. Hozirda Milan shahrida yashaydi. Turin san’at universitetini tamomlagan, dastlab televideniyada, so‘ngra “Espresso” (L’ Espesso) gazetasida sharhlovchi bo‘lib ishlagan. Keyinchalik san’atshunoslik ilmi bilan mashg‘ul bo‘lib Turin, Milan, Florensiya, Bolonya universitetlarida arxitektura nazariyasi va estetikasi fanidan dars bergan, hozir ham shu fandan ma’ruzalar o‘qiydi. Umberto Eko dastlab mediyevist olim sifatida o‘zining o‘rta asrlar tarixi, san’ati va semiotika (yunon: semeion-belgi, alomat) ilmiga bag‘ishlangan tadqiqotlari bilan tanilgan edi. O‘tgan asrning yetmishinchi yillari AQSHning Garvard universitetida semiotika fanidan ma’ruzalar o‘qiydi. 80-yillarda olimni Yevropadagi Oksford, Kembridj, Sorbonna, Salamanka kabi nomdor universitetlar ham ma’ruza o‘qishga taklif etadi.

Umberto Ekoga jahoniy shuhrat keltirgan birinchi asari – “Atirgul nomi” (Il Nome della Rosa, 1980) romani bo‘ldi. Ushbu asar fransiyalik kinorejissyor Jan-Jak Anno tomonidan muvaffaqiyatli ekranlashtirilgach yanada mashhur bo‘lib ketdi. “Atirgul nomi” – g‘alati ko‘rinishdagi nozikta’b uslubda bitilgan falsafiy ramzlarga boy hikoya va tavsiflar, adabiy va madaniy tasavvurlarning pinhoniy ko‘rinishlari, dedektiv va tarixiy roman janrlarining qorishib ketuvidan yuzaga kelgan besteller roman bo‘lib, tez orada sershovqin bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. Qolaversa, “maroqli adabiyot”, deb nom olgan butun bir adabiy nazariyaga asos solgan muallifga kitobxon e’tiborini qaratdi. Ayni paytda, o‘zining g‘ayri-tabiiy g‘oyalari tahlili, “reallik” va “absolyut haqiqat” tushunchalariga nisbatan skeptitsizm talqini bilan Eko zamonaviy intellektual (intellectus – lot.) ya’ni zakovatli prozaning taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.

Adibning “Fuko mayatnigi” (Il pendolo di Foucault, 1988) deb nomlangan ikkinchi romani o‘rta asrlarda odamlarni duoibandlik, azaimxonlik va afsungarlik kabi xurofiy aqidalarga ishontiruvchi mistik ruhdagi kitoblarning be’maniligidan esankirab, sarosimaga tushgan, ularni pul topish niyatida nashr qilishga majbur bo‘lgan intellektual, zakovotli odamlar gruhining guyo tarix oqimini belgilab beruvchi “maxfiy fitna” nazariyasini ishlab chiqishga azmu qaror qilganliklarini hikoya qiladi. Biroq intellektual aql-idrok mahsuli bo‘lmish nozikta’b ritsarlar tarafidan o‘ylab topilgan “tampliyerlar (frans.: temple – 1118 yilda Quddus shahrida katolik ritsarlar tashkil qilgan diniy mazhab) fitnasi” – to‘satdan moddiy Ehtiyoj quroliga aylanadi, mudhish voqealarga sabab bo‘ladi. Zamonasining intellektual, zakovatli odamlari ongida hukmronlik qilayotgan moddiy va tarixiy behalovatlikning yorqin hajviy talqini, aslida, badnafs bahaybat maxluqlarni yaratadigan mas’uliyatsiz zehn, aql-idrok o‘yinlari kabi kitobni maroqli, o‘quvchiga manzur qilib qo‘ygan edi.

Ekoning uchunchi romani “Arafa oroli” (L’isola del giorno prima, 1994) deb nomlanadi. Asar turli kitoblardan olingan ixtiboslar ya’ni matn parchalari to‘plami tarzida o‘quvchiga havola qilingan. Matnlarning aksari qismi XVII asrga mansub ilmiy va badiiy asarlardan olingandir. Romanda Velaskes va Vermeyerdan tortib to Jorj de la Tur, Pussen va Gogengacha bo‘lgan tasviriy san’at asarlarining syujetidan keng foydalaniladi. Shu bois roman voqealarining aksari qismida yevropalik mo‘yqalam ustalarining nodir polotnolaridagi manzaralar, ko‘rinish va qiyofalar o‘quvchining diqqat e’tiborini o‘ziga jalb etadi. Syujetga vobasta berilgan anatomik tasvirlar esa Vezaliy (Vesalius, 1514-1564) ning “Tibbiyot atlasi”dagi odam tanasining tuzilishini ifodalovchi gravyuralarni takrorlagandek ko‘rinadi. Shuning uchun ham romandagi o‘liklar saltanati Vezaliy oroli, deya nomlangan. Romanda uchrovchi atoqli otlar ham ko‘pma’noli, sermazmundir, ularni tushunish uchun muallif o‘quvchiga izoh, sharh va eslatmalarni matnda ataylab keltirmaydi. Shunga qaramasdan personajlarning o‘tmishdagi prototiplari, umuman olganda ularni o‘zlariga identifikatsiya (identifico – lot.; shaxsni dasxati va barmoqlari izi bilan aniqlash) qilish ya’ni aynan o‘xshashlikka olib kelgan. Masalan, Immanuil ota, asar matnida, garchand pinhona bo‘lsa-da, ko‘plab parchalar keltirilgan “Aristotelning durbini” (1654) traktati muallifi – iyezuit Emmanuyele Tezauro janoblariga o‘xshaguvchidir. Yoki, tinmasdan atomlar haqida ma’ruza o‘quvchi va Epikur fikrlarini doima tilga olguvchi Dinlik ruhoniy o‘quvchiga shubhasiz faylasuf Pyer Gassendini eslatib turadi. Shuningdek, romandagi janob Sen-Saven aslida, Sirano de Berjerakning o‘zidir, garchand ushbu obrazda Fonteneldan ham ko‘p xislatlar o‘zlashtirilgan bo‘lsa-da. Chunki Sirano de Berjerakning yozuv uslubi (stilistikasi) asardagi Go‘zal Xonimga yo‘llangan monologli maktublarning matniga juda yaqin turadi. Bundan tashqari unga Ejen Rostan pyesasidan olingan Sirano luqmalari qorishib ketganini ham kuzatamiz. Darvoqe, roman boblarining nomlari ham maxfiy kutubxona katologi tarzida namoyon bo‘larkan, buni yozuvchi oldingi romanlaridagi maxfiy bilimlar mavzusini davom ettirgan, deya taxmin qilishimizga asos bo‘ladi.

Bugunga kelib Umberto Eko G‘arb adabiyotida eng taniqli yozuvchilar sirasiga kiradi. Adibning ta’kidlashicha “Atirgul nomi” romanining jahoniy shuhratidan keyin, nomdor nashriyotlar uning ilk asarlariga ham e’tibor qaratdilar. Hatto mediyevist olim Ekoning ilk tadqiqoti bo‘lgan “Foma Akvinskiy ta’limotida estetika muammolari” (Il problema estetico in San Tommaso, 1956) diplom ishi ham yevropa tillariga tarjima qilinib nashr etildi. Yozuvchining 1960 yillardagi tadqiqotlari asosan estetika va adabiy tanqid muammolariga bag‘ishlangan edi. Ulardan e’tiborga moliklari “O‘rta asrlarda san’at va nafasat estetikasi” (Arte e belezza nell’estetica medievale, 1959), “Kamtarin qaydlar” (Diario minimo,1956), “Joys poetikasi” (Le poetiche di Zoyce, 1956), “San’atni tushunish” (La definizione dell’arte, 1968) traktatlari hisoblanadi.

1970-1980 yillarda Eko o‘zining semiotikaga doir “Belgi” (Il segno, 1971), “Umumiy semiotika” (Trattato di semiotica generale, 1975) va “Til semiotikasi va falsafasi” (Semiotica et filosofia del linguaggio, 1984) nomli muhim tadqiqotlarini yozadi. Shuningdek, adib ijodining bu davrida “Kitobxon va tarix” (Lector in fabula, 1979), “Interpretatsiya chegarasi” (I limiti dell’interpretazione, 1990), “Yolg‘on va istehzo o‘rtasida” (Tra menzogna e ironia, 1998) kabi strukturalizm va postmodernizm tamoyillarini belgilovchi, matn talqiniga bag‘ishlangan traktatlarini e’lon qiladi.

Darvoqe, o‘tgan asrning elliginchi yillarida, hali Rolan Bartning “Mifologiyalari” yozilmagan paytda, Umberto Eko o‘ziga xos jiddiy tusda zamonaviylikka munosabat bildirgan, umumbashariy madaniyat, televideniye va matbuotni tahlil qilishga ilk bor kirishgan edi. Uning tezislarida tanqidchilikning dolzarb vazifalaridan bo‘lmish matn tushunchasi, matnning muallif tomonidan qay holatda yaratilganligi kitobxonning unga bildirgan munosabati bilan baholanishi zarurligi qayd etilarkan, Eko bu talabni o‘zining “Oshkora matn” (Opera aperta, 1962) risolasida bayon etadi. 1976 yil olim o‘zining shu mazmundagi “Ommaviy adabiyotda qudratli shaxs obrazi” (Il superuomo di massa) nomli essesini nashr ettiradi. “Fuko mayatniga” romanida ta’riflanganidek, zamonaviy “postmodern”ga mukkasidan ketgan “kompyuterli odam”ning ma’naviy-ruhiy holati, axloq-odobi va e’tiqodi qay tarzda bo‘lishi muammolari Ekoni tashvishlantirayotgani, uning “Ishonish va ishonmaslik” (In cosa crede chi non crede, 1996), “Etika mavzusida besh traktat” (Cinque scritti morali, 1997), “Bibliofillik haqida o‘ylar” (Riflessioni sulla bibliofilia, 2001), “Adabiyot xususida” (Sulla letteratura, 2002) kabi oxirgi risola va maqolalarida o‘z aksini topganining guvohi bo‘lamiz.

Mediyevist olim, matnshunos va yozuvchi Umberto Eko zakovatli kitobxon nazarida postmodern adabiyotining yirik vakili va nufuzli arbobi tarzida nom qozondi. Adibning “Atirgul nomi” romani esa semiotika ilmida postmodernga xos matnning eng sara namunasi, deya tan olindi. Romanga ilova qilingan muallif qalamiga mansub “Atirgul nomi” hoshiyasidagi bitiklar (1983)” tavsifida Eko “postmodernizm” so‘zini tez — tez tilga olib o‘tadi. Hatto asarning “intertekstuallik” (inter- lot: oraliq, matnni bog‘lab turuvchi zanjir), “hikoyaviy instansiya” (instantio — lot: yaqinlik, bog‘liqliq), “rizoma” (yunon: rhiza-ildiz), “mualliflik niqobi” kabi postmodernistik tushunchalar ta’sirida yaratilganligi to‘g‘risida fikrlar bildiradi. Nazarimizda Eko “postmodernizm” tamoyillarini ishlab chiqishga qo‘l urganu, buni aynan “Atirgul nomi” romanida ro‘yobga chiqarishga muaffaq bo‘lgan.

Darhaqiqat, “Atirgul nomi” romani nazariyotchilar ta’rifida postmodernizm tushunchasini o‘zida bekomu-ko‘st namoyon qilgan haqiqiy san’at asariga aylandi. Garchi romanni sinchkovlik bilan o‘qigudek bo‘lsak, Eko o‘zining semiologik va madaniyatshunoslik tushunchasi bilan bog‘liq g‘oyalarini badiiy adabiyot tilida izhor qilishga intilishi ochiq-oydin ko‘rinib turadi. Ushbu ilmiy va badiiy diskurs (mantiqiy fikrlashga asoslangan) uchrashuvi o‘zgacha “poetik tafakkur”ni, yagona sharhlashdangina iborat bo‘lmagan, balki xilma-xil ma’nolar bilan boyitilgan izohli matnni ko‘z oldimizda namoyon etadi. Matnda semiotika nazariyasi tarafdorlaridan bo‘lgan, professor Yu.M.Lotman ta’kidlaganidek “haqiqatdan ham, Eko romanini o‘qigan va asarga bag‘ishlangan kitobxonlar konferensiyasida uchrashib qolgan o‘quvchilar gruhi muloqat chog‘ida tomomila boshqa-boshqa kitob mutolaa qilganday fikr yuritadilar. Ularning aksari qismi o‘qiganim boshqa romanmikin, degan ikkilanishga ham boradi”.

“Atirgul nomi” romanining inkishofiy va eng muhim qatlami – uning detektivlik elementida ko‘rinadi. Eko ta’kidlaganidek “ asar detektivga o‘xshab boshlanganligi va kitobxonni oxirigacha qiziqtirib borishi tasodif emas, shunday ekan, soddadil o‘quvchi uning qarshisida shunday bir detektiv turganini, ya’ni unda oydinlashayotgan narsalar ozchilikni tashkil qilishini, tergovchi esa mag‘lubiyatga uchrashishini sezmay ham qolishi mumkin”. Romanni shunday o‘qib chiqish, muallifning qayd etishicha, yuzaki xulosa kasb etadi, uni qunt va matonat bilan mutolaa qilmoq zarur, shundagina romandagi voqealar kitobxon aqli “darichasini taqillatmoqqa” qodirligini ko‘rsatadi. Bosh qahramonlarning ismlari – o‘tkir zehnli fransiskan rohib Vilgelm Baskervillikni va uning yosh sodda hamrohi Adsonni – detektiv olamida mashhur juftlik Sherlok Xolms va doktor Vatsonga mengzashga da’vat etadi. Romanning ilk voqealari (Vilgelm qochib ketgan otning tashqi qiyofasini ko‘rmasdan turib uni tasvirlab bergani; tafsilotlar asosida qotillik manzarasining gavdalantirilishi) Artur Kanon Doylga nisbatan taqlid tariqasida qabul qilinadi. Biroq detektiv janr qoidalari ko‘p o‘tmay buziladi. “Ayg‘oqchi” ishonchni oqlamaydi: uning xulosa va topgan dalillari jinoyatlardan birontasini ham oldindan fosh etolmaydi, sababi u o‘z xulosalarini juda kech ma’lum qilgan – monastirda sodir bo‘layotgan voqealar sababkori eng so‘nggi soniyalarda izquvar Vilgelmni g‘aflatda qoldirib, ko‘zdan g‘oyib bo‘lgandi.

Ushbu “noto‘g‘ri” detektivning avantyura (qaltis sarguzashtlarga boy) dan iborat bo‘lgan voqealar chizig‘i ikkinchi planga chekinganligi hamono, kitobxon diqqati tarixiy mavzuga ko‘chadi, ya’ni fransiskan ordeni (1207-1209 yillarda Italiyada ruhoniy Fransisk Assizskiy tomonidan tashkil qilingan kambag‘al – xudojuylar ittifoqi) vositachiligida Rim papasi va imperatorni yarashtirishga urinish, cherkov hududidagi kambag‘allik va boylik masalasida bahslashish,murakkab siyosiy fitnalar, bid’atchilar bilan kurashish va hakazo muammolarga qaratiladi. Bunga esa yetarlicha asos va ishonch ham bor edi. Chunki romanda to‘qima obrazlar, xayoliy personajlar bilan bir qatorda haqiqiy tarixiy shaxslar ham ishtirok etayotgan edi. Tarixiy-badiiy mavzuda fikr-mulohaza yuritishga esa “mistifikatsiya” ya’ni pinhoniylik, sehrgarlikka yo‘g‘rilgan voqealar turtki bo‘lib, dastlab topib olingan, so‘ngra yo‘qotilgan qo‘lyozma hamda bu haqdagi hikoyani ravnaq toptiruvchi o‘rta asrga xos xronologik tasvirlash uslubi yetakchilikni qo‘lga olgandi.

Shuningdek, qo‘lyozma “tarjimoni” bo‘lgan muallif uslubi ham o‘zida “lombardizmlarni nazokatli va bejamdor ispanizmlar bilan, qo‘pollikni nozu-ishvalar bilan” aralashtirib yuborganligi, nafaqat qadimgi manuskript matni stilistikasini takrorlaydi, balki mashhur italyan adibi Alessandro Mandzoni (1785-1873) ning “Nikohlanganlar” (I promessi sposi) nomli tarixiy romani boshlamasini ham qayta tiklagan ko‘rinadi. Vaholanki Mandzonining “Nikohlanganlar” romani XIX asrning birinchi choragida nafaqat Italiya, balki Yevropa adabiyotida ham mashhur asar sifatida tan olingandi. Oradan yuz ellik yil o‘tgach, Umberto Ekoning “Atirgul nomi” romani ham mashhurlikka yuz tutdi. Ikkinchidan, o‘zini “italiyalik Valter Skott” deb atagan Ekoning “Atirgul nomi” romanining muqaddimasi ham “tarixiylik”ka da’vo qilgandek istehzolidir. Muqaddimaning “Shubhasiz, qo‘lyozma”, deb ta’riflanishi ham kinoyali tus beradi. Romanni mutolaa qilganimiz sari, unda romantik prozaga xos xususiyatlarning yo‘qolib borishini sezamiz: voqealar ruhoniylar istiqomat qilgan maskanni tark etmaydi, ishqiy syujet amalda deyarli ko‘rinmaydi, matnning aksariyat qismini turli-tuman mavhum tasodif va mushohadalar, fikr va mulohazalar chulg‘ab boradi.

Bundan chiqdi, mutolaaning muayyan strategiyasiga rioya qilish romanning hikoyaviy sir-asrorini hal etolmaydi. Kitobxon asarni o‘qigan sayin, o‘zini go‘yo labirint ichida qolgandek his qiladi, natijada to‘qnash kelayotgan obrazlar galereyasi ramziy ko‘rinishga aylana baradi. Asar xotimasida labirintlarning har xil turlari (klassik; antiqiy; manyeristik; setka-rizoma ya’ni tuqima syujet)ni sanab o‘tgan Eko postmodernistik rizomani afzal, deb biladi. “Markazi yo‘q, periferiyasi yo‘q, chiqish joyi yo‘q. Potensial jihatdan bunday strukturaning chegarasi ham bo‘lmaydi. Faraz (tahmin)ning bepoyon fazosi – bu rizomaning fazosidir… Mening matnim – aslida, labirintlar tarixi, va faqatgina fazoviy labirintlar emas, balki metafizik konstruksiya poydevori “farazning tarixi va strukturasidan iboratdir”, deb yozadi muallif. Labirint qanday chalkash bo‘lmasin, baribir uning sirini ochishga bel bog‘lab hozirlik ko‘rayotgan “Tesey” (Afina podshosi, minatavrlar va amazonkalar ustidan g‘alaba qozongan afsonaviy pahlavon) borligini muallif nazardan qochirmaydi. Romanda o‘sha Tesey rolini Vilgelm Baskervillik bajaradi. Aynan u “Jinoyatlar abbatligi”dagi qotillikni taftish qiladi, o‘z vazifasi bo‘lgan cherkov qonunlari ustidan islohatlar o‘tkazadi. Uning tafakkuridagi insoniy fazilatning bosh mazmuni – shiflarni, timsollarni, ramzlarni, shartli belgilarni, nishonlarni va tillarni o‘rganishdan iborat deb biladi va birinchi navbatda o‘rta asr falsafasi daholari bo‘lmish Rodjer Bekon (1214-1292) va Uilyam Okkam (1285-1349) talimotiga suyanib fikrlashni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Xullas, Vilgelm nutqida Bekon siymosi rohiblikdan yiroq yani aql-idrok imkoniyatlariga ishonch, ilmu-fanga havas, majusiylar hikmatlariga qiziqish nuqtai nazaridan talqin etiladi. Vilgelmga ham orden, yani maslakdosh bo‘lgan Okkam esa tafakkur (fikrlash) jarayoni va tahlil prinsiplari (ilmiy-tadqiqot uslubi) bilan unga saboq beradi. Mantiq ilmi sohibi Okkam barcha fanlar belgilar (jismlar) va so‘zlar bilan ish ko‘radi, muomala qiladi, mantiq ham “begilarning belgilari”ga tayanadi, deya takidlaydi. Shuday qilib, romanda yashirincha, asta-sekin semiologiya qonuniyatlari o‘zi haqida xabar berib boradi.

Xullas, Vilgelm – semiotik, XIII asrga badarg‘a qilingan matnshunos olim. U “kodlangan qo‘lyozma”ni o‘qish bilan band, fragmentlar asosida bir butun yaxlit manoga ega bo‘lgan matnni asl holiga tiklamoqda, metafora (istiora) va simvol (ramz) larni izohlab bermoqda va talqin (interpretatsiya) qilayapti. Ayniqsa, uning Adson uyqusida ko‘rgan tushini izohlab berishi alohida mohiyatga ega, yani bu izoh butun bir davrning “ma’daniy g‘ayrishuuriyligi”ni ifodalovchi matndir.Bundagi hissiyotlar (xaos) chalkashligi Vilgelm unga kerakli “kalit”ni topgan zamonoq izchil tizimda shakllana boradi. Bu yerda “Kiprian bazmi” (Kiprian Rassiy Setsiliy. 200-258. Karfagen yepiskopi va notiq. Imperator Valerian tomonidan qatl etilgan) deb ataluvchi mashhur karnaval hajviyasidagi obrazlilikka urg‘u berib o‘tish zarurdir. Modomiki Adson uyqusida ko‘rgan tushi monastirdagi qonga botgan voqealarni aks ettirar ekan, u holda Vilgelm satira (hajviya) vositasida voqealarning keyingi rivojini oldindan sezish mumkinligi to‘g‘risida bashorat qiladi. Oqibatda “Kiprian bazmi” va sirli qo‘lyozma yagona bir tizim zanjirlari tarzida namoyon bo‘la boshlaydi, matn esa obyektiv reallikka o‘z shartlarini o‘tkazishga harakat qiladi. Natijada Vilgelm monastir kutubxonasining qo‘riqlovchisi Xorxedan “Kiprian bazmi”ga o‘xshash qo‘lyozmani talab qila boshlaydi.

Nafsilambr, bir xil matn turli kodlar bilan shifrlangan bo‘lishi mumkin, va shunga yarasha, turlicha shifr qo‘llanib o‘qilmog‘i ham mumkin. Voqealarning “deshifrovka”si, yani malum bir shifr topib, matnni o‘qishga harakat qilishdagi birinchi urinishi Vilgelm tomonidan havoriy apostol Ioann Xudojo‘y (Bogoslov) ning “Vahiylar” (Ioann Xudojo‘yning kashfiyoti) diniy kitobidagi kodlar to‘g‘ri chiqsada, so‘z obyektiv borliqqa o‘z xukmini o‘tkaza oldi. Sababi, so‘nggi qotillik Xorxe tomonidan Injilga oid matnga muvofiq uyushtirilgan edi.

Umberto Eko romani apostol Ioann yevangeliyesidan olingan: “Dastavval So‘z bo‘lgan” (V nachale bыlo Slovo) ixtibosi bilan boshlansa, so‘nggi jumla lotin tilida keltirilgan “Stat rosa pristina nomine , nomina nuda tenemus” yani manosi “Atirgul so‘lib bitdi, biroq “atirgul” nomi abadiy yashaydi” deya yakunlanadi.

Professor Yu.M.Lotman fikricha ham romanning chinakkam qahramoni aynan So‘z bo‘lib qolmoqda. Uning ta’kidlashicha “Vilgelm va Xorxe unga turlicha xizmat qiladi. Odamlar so‘zlarni yaratadilar, lekin so‘zlar odamlarni boshqaradi.So‘zning madaniy hayotdagi o‘rnini o‘rganayotgan, so‘z va inson munosabatlarini, ularning bir-biriga daxldorligini tahlil etguvchi fan semiotika, deb ataladi. “Atirgul nomi” aynan shu so‘z va inson munosabati haqidagi semiotik romandir” .

Umberto Ekoning “Atirgul nomi” hoshiyasiga bitiklar” deb ataluvchi romaniga yozgan sharhlari mashhurlikda undan hech ham qolishmaydigan esse bo‘lib, muallif bu esseda asarning yaratilishi tarixini ta’riflab beradi. Essedagi izoh va sharhlar asosiy hikoya singari “enigmatik kod”ga monand tavsif qilinadi, bu esa, o‘z o‘rnida ikkita matn bir-biri bilan uyg‘unlashib ketib, birtalay kodlashtirilgan vaziyatni yuzaga keltiradi”. Yani “bitiklar”da bir emas, balki kamida ikkita murojatnoma (manifest)ni uchratish mumkin. Birinchi navbatda Eko o‘z romanini postmodernistik proza deb tan olishi uchun imkon beradigan bir qator belgi (alomat)larni takrorlab o‘tib, postmodernizm “nazariyotchisi” va “amaliyotchisi” tarzida gavdalanadi. U deyarli tasodif bo‘lgan, ammo kitobxonni chalg‘itish uchun ideal darajadagi romanning sarlavhasidan boshlaydi: “Atirgul ramziy obraz ta’riqasida shu qadar ma’noliki, bamisoli uning ma’nosi yo‘qdek”. “Atirgul” va uning “nomi” o‘rtasidagi tafovut belgi (nishona)ning poststrukturalistik nazariyasini tasdiqlaydi: obekt (atirgul) belgi tarzda yo‘q bo‘lib ketadi, undan faqat belgi yani “nom”gina qoladi; kitobxon uni istalgan mazmun, ma’no bilan to‘ldirishi mumkin. Ayni paytda ushbu ideal darajadagi postmodernist kitobxon – muallif taklif etgan o‘yinda ishtirok etishga tayyor “sherik”ka yani matn “o‘ljasi”ga aylanib qoladi. Matn o‘z o‘quvchisi qiyofasini o‘zgartirishga qodir “moslama” bo‘lib xizmat qiladi.

Vaholanki, o‘z asari matni “moslama”si haqida gapirganda, muallif narratologiya masalalariga alohida e’tiborni qaratadi. “Atirgul nomi” asarida “romandagi roman” kompozitsion strukturasini qo‘llagan Eko uni madaniyatning zamonaviy qiyofasiga muqobil va mos keladi deb hisoblaydi: “…barcha kitoblarda boshqa kitoblar haqida gapiriladi, har qanday tarix ilgari gapirib berilgan tarix haqida so‘zlaydi”. Shu bois Eko romani topib olingan qo‘lyozma ta’rifidan boshlanadi, bu esa o‘z-o‘zidan ixtibosga o‘xshaydi: “Men zudlik bilan muqaddimani yozdim va o‘z qissamni to‘rt qavatli konvertga joyladim, uni esa boshqa uchta qissam bilan himoya qildim: Adsonning deganini, Mabiyonning gapirganini, Vallenning aytganini men hikoya qilmoqdaman”, deb yozadi muallif. Bundan chiqdi “Atirgul nomi” romanida bir necha narrativ oraliqlar, bir necha hikoyachilar – abbat Valle, Mabiyon, Adson mavjudligi kelib chiqmoqda. O‘z o‘rnida Adson bir vaqtning o‘zida – yosh shogird hamda yoshligi yodiga tushayotgan sakson yoshli mo‘ysafid.

Hikoya qilishning murakkab tizimini Eko adabiy an’analarning murakkabligi bilan izohlaydi: “XX asr oxirida Shekspir yozganidek yozish amri mahol, hattoki biz Shekspir davri haqida roman yaratayotgan bo‘lsak ham. Postmodernizm – bu modernizmga javob: o‘tmishni yo‘q qilishni iloji yo‘q, negaki uni yo‘qotish tilni yo‘qotishga olib boradi, o‘tmishni soddadillik, hazil-mutoyiba bilan qaytadan tushunib yetmoq zarur”, deydi u. Eko postmodernizm davri odami holatini o‘ta donolik bilan “o‘qimishli, zukko ayolga oshiq bo‘lgan odam” holati bilan taqqoslaydi. O‘sha oshiq odam, o‘z sevgilisiga “seni aqlsizlarcha sevaman” deb aytaolmasligini yaxshi tushunadi. O‘sha oshiq odam: “Lial ta’biri bilan aytganda — Seni aqlsizlarcha sevaman”, deya lutf qilmog‘i lozim. Aftidan, shu kabi dil izhorlaridan so‘ng, ayolga aytilgan jumlaning turli-tuman ma’nolarini izlashga to‘g‘ri keladi. Hazil emasmi bu? Yoki bu shunchaki ixtibosmi? Yoki sevgi izhorlari haqiqatan ham sevgi yoki muhabbat izhorlarimi? Pirovard natijada ayolning diqqat-e’tibori “sevgi maktubini jo‘natuvchi” — muhabbat his-tuyg‘ulariga moyil erkakga emas, balki har xil ma’nolarga to‘la jumla ya’ni matnning o‘zida jamlanadi.

Shunday qilib, matn muallifi – qisqagina sevgi dil izhori yoki busbutun roman bo‘lsa ham – “matn qabul qilib oluvchi” (retsepiyent)ni unchalik qiziqtirmaydi. “Matn jo‘natuvchi”ning holati (shu jumladan “Atirgul nomi” romani muallifiniki ham) Eko tomonidan “muallif o‘limi” (R.Bart) klassik misol tarzida tasvirlanadi. Demak, muallif asarni nihoyasiga yetkazib, ma’no yo‘lida g‘ov bo‘lmasligi uchun, “jon bermog‘i” lozim. Ish tugaganidan keyin, matn o‘z hayoti bilan yashaydi, muallif o‘ylamagan yangi talqinlarni keltirib chiqaradi: “… material o‘z tabiiy xususiyatlarini namoyon qiladi, ammo bir vaqtning o‘zida, uni shakllantirgan madaniyat haqida ham o‘quvchining yodiga soladi”. Matn ushbu jihatlari oqibatida, jahon madaniyati “kutubxonasini” aks ettirgan intermatn (intertekst) bo‘lib qoladi. O‘z romanining ba’zi bir “olisroq kontekst”larini Eko pand-nasihat ohangida izohlaydi, garchi ular ochiqdan-ochiq istehzoli, kinoyali, kesatikli, hazil-mutoyibali bo‘lsa ham. Jinoyatlar gunohkori, ko‘zi ojiz rohib Xorxe obrazi, muallif tomonidan quyidagicha ta’riflanadi: “Hamma mendan so‘rashadi, nimaga asarimdagi Xorxe ko‘rinishidan ham, ismi bilan ham Borxesning o‘zginasi va nimaga Borxes menda shunchalik yomon qiyofada ko‘rinmoqda. Buni o‘zim ham bilmayman. Menga kutubxonani qo‘riqlash uchun so‘qir odam kerak edi. Men buni romanning yutug‘ini belgilovchi vaziyat deb hisoblagan edim. Ammo kutubxona va so‘qir qarovulning yaxlitligi qayoqqa aylantirmasang ham Xorxe Luis Borxesni ko‘z o‘ngimizda gavdalantirmoqda”.

Umuman olganda, “Atirgul nomi” hoshiyasidagi bitiklar” ijod jarayonidagi jonli narsalarni jonsiz qilib ko‘rsatishga (depersonalizatsiya) harakat qiladi – matn muallif vujudini yorib o‘tib gapira boshlaydi, uni o‘ziga bo‘ysundiradi, u cheksiz hukmronlik qiluvchi, shaddod ijodkor kuch (demiurg) emas, balki dunyoda yangi bir ruhdagi kitob tug‘ilishiga yordam beruvchi ya’ni uni “yozib oluvchi moslama”ga aylanib qoladi. “Ba’zan menga ushbu sitata qayerdan olindi, qayerda biri tugaydi va qayerdan boshqasi boshlanadi, deb so‘raganda – men javob berishga qiynalib qolaman, -deya ta’kidlaydi Ekoning o‘zi. – Hamma gap shunda-ki, menda ko‘chirmalar, xatcho‘p solingan kitoblar, jumlalar, iboralar, ixtiboslar yozib olingan o‘nlab daftarlar mavjud. Son-sanoqsiz ma’lumot va qaydlar, men ishlatib ulgurganlarimdan yuz barobar ko‘p”.

Ekoning “muallif matnga singib ketishi zarur”ligi to‘g‘risida aytgan fikri modernizm shoiri Tomas Eliot (1888-1965) ning “Gamlet va uning muammolari” (1919) essesidagi “obyektiv korrelyat” xususidagi fikr-mulohazalarini eslatadi. Biroq Eko o‘zining “yuksak modernizm” bilan yaqinligini inkor etmaydi: “San’at bu shaxsiy his-tuyg‘ulardan qochib ketish. Bunga meni Joys ham, Eliot ham o‘rgatgan”. Darvoqe Ekoning o‘zini “olim adib”, ijodkor, yaratuvchi va tanqidchi qiyofasida ko‘rsatishi Eliotga juda yaqindir. Shuningdek, Ekoning roman haqida “kosmologik struktura” singari tasavvurlari postmodernizm nazariyalari bilan yetarlicha uyg‘un emas. “Roman yozmoq – demak yangi dunyo yaratmoqdir, olam bunyod etmoqdir”, deya ta’qidlaydi essening “Roman kosmologik struktura kabidir” bobida muallif. “Struktura” so‘zining o‘zi bizni postmodernizmdan 1920-yillar adabiyotiga qaytishga majbur etadi. U paytdagi yozuvchilar (shu qatori Eliot ham) “she’riyat”da, birinchidan, olamning “betartib qorishmasi” (xaos)ni jilovlashning yagona usulini topganlar, ikkinchidan esa – his-tuyg‘ular hayratda, sarosimada qolganligini aniqlanganlar.

Ayni damda Ekoda postmodernist yozuvchini tasavvur etish ma’qulligi xususida shubhalar paydo bo‘lishi mumkin. Agar muallif, romantik yoki postmodernistik san’atkor kabi o‘z universumini yaratguvchisi bo‘lsa, demak u muayyan qonunlarga tayanmog‘i lozim bo‘ladi. Ushbu taxmin — farazlar imkonlarini Eko izohlarkan quyidagi passajni keltiradi: “Yozuvchi o‘zini cheklovlar bilan zanjirband qila bilmog‘i darkor – ana o‘shanda bemalol, ya’ni muallaq kayfiyatda o‘ylashi mumkin… Prozadagi cheklovlar biz tomondan yaratilgan olam bilan belgilanadi. Realizmga buning hech qanday aloqasi yo‘q. Biz mutlaqo irreal olam bilan ish tutsak ham bo‘laveradi. Lekin ushbu olamning mavjud mantiqsizligida va norealligida ham, boshlang‘ich nuqtasida, ibtidosida ham muqarrar o‘rnatilgan qonunlarga rioya qilinmog‘i kerak”.

Ekoning fikr-mulohazalari u uchun matn badiiyligi naqadar muhim ekanligi to‘g‘risida quyidagi tushunchani keltiradi: “Matn badiiyligi “skriptor” (lot. scriptorius – mat ko‘chiruvchi, VI-XII asrlarda monastirlarda faoliyat ko‘rsatgan hattotlar) tomonidan emas, balki o‘zgacha olamni yaratayotgan, va shu bilan she’riy qonuniyatlarni o‘rnatayotgan muallif tomonidan yaratiladi”. Aftidan, postmodernizm adabiyot va badiiylik chegarasiga yetganligini Eko anglagan ko‘rinadi. Biroq unga “yozilmagan romanlar” yozilgan romanlardan afzalroq, deb ta’kidlovchi I.Kalvino, D.Bartelmi va R.Federman nutqtai nazari Ekoga yaqin emas. Ha, biz “Atirgul nomi” romanini romantik ham, naturalistik ham, modernistik va poststrukturalistik an’ananlar oqimida ham o‘qimog‘imiz mumkin, ammo ushbu imkoniyatlar doirasining mavjudligi ulardan birini tanlash lozimligini, boshqalarini esa chetga surib qo‘yishni taqozo etadi, binobarin romanda vaqt unsuri borligi, qaysiki kitobxonning tegishli kuchlar ta’sirida TARIXga aylantirmoqqa qodir. “Atirgul nomi” hoshiyasidagi bitiklar”ning so‘nggi bobining “Tarixiy roman” deb nomlanishi ham yuqoridagi ta’riflardan darak berib turadi. Gap faqat tarixiy kolorit hamjihatligi, tarixiy mavzuni takroran taqdim etish ishonchi uyg‘unligi haqida ketayotganligini taxmin qilish soddadillik bo‘lar edi. Ehtimol har doim istehzoli, kinoyali Eko boshqa narsalarni nazarda tutmoqda — aniqroq qilib aytganda roman ro‘yobga chiqaradigan so‘nggi natijani. O‘zgacha ta’riflaganda “Atirgul nomi” chuqurroq darajada – ya’ni tarixning qay yo‘sinda haqqoniy (real) yoki ko‘chma (adabiy) ma’noda ruyobga chiqarilishi, qay tarzda ijodiyot, hayot, nomlar, xayollar, orzular – yolg‘on-yashiq, o‘ydirmalar, yasama vaziyatlar tug‘ilib, bir-biriga singib ketishining amalga oshishi to‘g‘risidagi fikr-mulohazalardir, xolos. Istagan paytimizda esa ularning ortidagi “haqiqat” va “yolg‘on”ni ko‘rish mumkin. Biroq Eko uchun bu ramziy borliqning tug‘ilishi – kitobxonga estetik lazzat, huzur-halovat baxsh etishi muhimroqdir. Shunday ekan S.Mallarmening “Gul” haqidagi mashhur ta’rifu tavsiflarini poetik qiyosan “Atirgul” haqida – obyektiv borliqning jo‘shqinligini O‘rta asr ramzi sifatida yodga olish mumkin.

Xulosa qilib aytganda, Eko o‘z oldiga “…ham nonkonformistik, ham yetarlicha muammoli va hech narsaga qaramasdan – o‘ta maroqli mashhur roman yozish” masalasini qo‘ygan. Ko‘ngil ochuvchi, vaqtni chog‘ etguchi, ermak va syujetning mavjudligi “Atirgul nomi” romanini detektiv asarga o‘xshatib yuboradi. O‘rta asr davri koloritini asliday tiklash aniqligi – tarixiy tadqiqotga, istehzo, “metatil o‘yini”, “ilmiylik” va “badiiylik”ning intertekstual birikmasi – postmodernizmga monand ekanligini belgilaydi. Yaxlit olinganda, barcha elementlar jonli va doimo yangilanib turuvchi romannavis tabiiy kuch (stixiya)ga aylanadi, inchunin, Vaqtning qaytarilmasligiga “Ism”, “Nom”larni qarama-qarshi qo‘yadigan ibtido, boshlang‘ich nuqta bo‘lib gavdalanadi.

Umberto Eko
IKKI ESSЕ

OLOVGA QARAB ERTAK SO’ZLAMOQ
Ruschadan Amir Fayzulla tarjimasi

— Bolalarbop ertak — dunyo haqida nimadir bilishning birinchi yo’li. Bugungi kunda bola ko’pgina hikoyalarni televizor yoki IPAD orqali bilib olayotganidan ko’z yumib bo’lmaydi.Ulardan ayrimlarining a’lo darajada bajarilganiga tan bermay ilojing yo’q. Ammo baribir ham bu hikoyalar bolalar uchun og’irlik qiladi, ular bolalar idroki
uchun maxsus mo’ljallanmagan.

— Bugungi kunda ta’lim olish hech gap bo’lmay qolgan. Hamma gap uning sifatida. Yana shuni ham ta’kidlash kerakki, odamni o’qitishdan ko’ra, tarbiyalash qiyinroq. Zero, tarbiya — uzoq, murakkab va g’oyat mas’uliyatli jarayon. Bolada yaxshi narsaga moyillik tug’dirmoq, uning yaxshilik va yomonlikni anglashida yordam bermoq, unda asosiy insoniy tuyg’u — qayg’udosh bo’lishni rivojlantirmoq, qiziqishni oshirmoq g’oyat qiyin vazifalardir, bu narsa katta chidam va uquvni talab etadi, yosh shaxsda bilishga doimiy qiziqishni qo’llab-quvvatlamoq kerak bo’ladi. Tarbiya ta’lim jarayonida birinchi qadam bo’lishi kerak, degan gapga qanday qaraysiz?

— Haqiqiy ta’lim o’qituvchining jonli munosabatda o’quvchiga ko’rsatadigan o’rnagidan iborat. Bu boshlang’ich maktab bilan bir qatorda universitetga ham taalluqlidir. Zamonamizning muammosi shundaki, o’quvchining o’qituvchi bilan bevosita munosabati sustlashib borayotibdigina emas, butunlay yo’qqa chiqmoqda. Maktablarda tobora ko’proq bolalar komp`yuter bilan o’ynamoqdalar va ulardan zaruriy axborotlarni olish uchun hamma narsaga qo’limiz yetadi, deb bilishadi. Ular o’qituvchining so’zlariga quloq solmay qo’yganlar.

Aftidan, bu universitetlarda u qadar ko’zga tashlanmayotgandir, ammo u yerlarda ham o’qituvchi bilan suhbat faqat tadqiqotchilik ishiga chinakam rag’bati borlardagina kuzatiladi. Qolganlar ham ularga kerakli axborotni Vikipediyadan va boshqa shunday manbalardan olishga havasmand.

Zamonamizning ta’lim fojiasini shartli ravishda “Suqrotning o’limi” deb ta’riflash mumkin. Ya’ni, o’qituvchining, tarbiyachining o’limi. Talabalar bilan to’lib-toshgan shunday universitetlar borki, ularda talabalar va o’qituvchilar o’rtasida hech qanday muloqot yo’q. Ammo ayrim Amerika universitetlarining obro’si ( va munosib obro’si!) bosqichdagi kam sonli talabalarga, o’qituvchi bilan doimiy muloqot olib borish imkoniyatiga asoslanadi.

Jimitvoylarga kelganda esa… Biron narsa bilan andarmon qilib qo’yish uchun bolalarini kun bo’yi televizor oldiga o’tqazib qo’yadigan ota-onalar tarbiyachi bo’lmay qo’ya qoladilar.

— Eng yaxshi nasihatlarimiz bilan bolaga yaqin bora turib, unga shunchaki “Yaxshilik qilish — bu yaxshi, yomonlik qilish — bu yomon” deb aytolmaymiz, bu tushunarli. Bunday tarbiyadan naf kamroq. Jahon madaniyati va xalq hikmatlari bolalarga murojaat qilishning eng yaxshi janrini belgilab bergan — bu ertak so’ylash.

Qiziq, ko’pincha ertaklar oyilar, dadalar, buvilar, bobolarning o’z bolalari va nevaralariga (Astrid Lingredda bo’lgani kabi, yoki do’stlarning bolalariga (L`yuis Kerrolda bo’lgani kabi) aytib bergan hikoyalarida yashaydi. Siz uchta kitobingizni bolalarga bag’ishlagansiz. Qanday qilib va nima uchun eng yosh avlodga murojaat qilishga azmi qaror etdingiz? Umuman olganda, XXI asr bolalariga ertaklar kerakmi? Qolaversa, ular suvratli an’anaviy kitoblarga ehtiyoj sezadilarmi?

— Biz atrofimizdagi dunyo haqida hamma narsani hikoyalar orqali bilamiz. Hatto zoologiyani o’rganayotgan talaba ham faqat ilmiy ta’riflar yordamida emas (it — bu platsentar sut emizuvchi), balki o’sha itlar haqidagi “hikoyalar” orqali o’rganishi kerak. U yoki bu hollarda itlar qanday yashaydi yoki qanday harakat qiladi — shular to’g’risidagi hikoyalar (yoki guvohlar) orqali o’rganishi kerak.

Bolalar ham shunday. Ayniqsa, ularga boshqacha yondashish lozim bo’ladi. Bolalar dunyo bilan o’sha itlar yoki boshqa hayvonlar haqidagi “hikoyalar” orqali aloqa o’rnatadilar. Olovga qo’l tekkizib bo’lmaydi — buni tushunadilar, chunki ularga olov haqidagi hikoya(ertak)ni aytib berishgan. Bolalarbop ertak — dunyo haqida nimadir bilishning birinchi yo’li. Bugungi kunda bola ko’pgina hikoyalarni televizor yoki IPAD orqali bilib olayotganidan ko’z yumib bo’lmaydi.

Ulardan ayrimlarining a’lo darajada bajarilganiga tan bermay ilojing yo’q. Ammo baribir ham bu hikoyalar bolalar uchun og’irlik qiladi, ular bolalar idroki uchun maxsus mo’ljallanmagan. Bolani o’z hikoyalarini to’qishga undaydigan ko’plab o’yinlar bolalarda zo’ravonlikka, betizgin raqobatga, o’zboshimchalik bilan vaziyatni chuqur o’rganmay turib tavakkaliga ish tutishga odatlanishni tarbiyalaydi.

Iymonim komil: bola uchun hayotda bosh qahramon unga ertaklar aytib beruvchi ota-ona bo’lmog’i kerak. Qolgani — yordamchi narsalar. Yordamchi narsalar nimagadir ishora qilishi, aniqlik kiritishi mumkindir, ammo hech qachon kishi og’zi bilan aytib berganidek bo’lolmaydi.

— Bugungi kunda oliy ilm va oddiy, hatto ma’lumotli odamlar o’rtasida chuqur jarlik paydo bo’lgan. O’tmishdagi va hozirgi zamondagi san’at durdonalari ham keng omma e’tiboridan chetda qolib ketmoqda. Ehtimol, bunday narsalar oddiy iste’molchilarga mo’ljallab yaratilmagandir, ammo baribir ham televidenie, radio, kino, internet ko’proq yuksak va munosib narsalar haqida gapirishlari kerak. O’sha televidenie soxta adabiyot, soxta musiqa, soxta san’at bilan to’lib-toshgan. Bu ham yetmaganday, barcha ommaviy axborot vositalari salbiy narsalar, shafqatsizlik bilan to’la…

— Hayotimizga televidenie orqali kirib keladiganlarning ko’pchiligi chinakam ta’lim uchun kerakmasligi kunday ravshan, ular tarbiya kushandalaridir. Ammo bolalarim o’n va o’n ikki yoshga kirganlarida ularda bir narsa bo’lgani esimda. Biz o’shanda o’zimizning shahar tashqarisidagi uyimizga birinchi marta borgan edik. O’sha uyda kamin bor edi. Bolalarim olovning yonishiga shu qadar mahliyo bo’lib qolishdiki, televizor ko’rish ham eslaridan chiqib ketdi. Biz oilalarimizda ana shunday munosabatni tiklashimiz kerak — ota-onalar va bolalar, butun oila gulxan atrofida to’planishimiz, bir-birimizga ertaklarmi yo ichimizdan to’qib chiqargan ertaklarmi — farqi yo’q, muhimi, ota-onalar va farzandlar bir-birlariga ko’ngillaridagi gaplarni aytib oladilar.

— Baribir ham, salbiy ta’sir etuvchi, goho o’sha internetda to’lib-toshib yotgan xatarli axborotdan bolalarni qisman bo’lsa-da, qanday himoya qilmoq kerak?

— Bu bizning zamonamiz muammosi. Ma’naviyatli kishi yaxshi saytlarni zararlisidan ajratib olishga qodir. Afsuski, yosh va kamroq ma’lumotli odamlar uchun bu muammoni yechish amri mahol. Albatta, maktab internetga tanqidiy, hushyor yondashishga o’rgatmog’i shart. Ammo o’qituvchining o’zi ishonchli va ishonchsiz saytlarni farqlashga qodir bo’lmasa, bunga qanday erishib bo’ladi?

Men maktablarda o’quvchilarga internetda maslahatlar talab etuvchi mavzular berishni tavsiya qilgan bo’lardim, ammo shunda ham olingan axborotni boshqa manbalar bilan taqqoslash joiz, deb bilardim. Bir-biriga zid hujjatlarni bir-biriga taqqoslovchi jiddiy olimlar qilgani kabi. Balki shu yo’l bilan o’quvchi yoki talaba mavzu bo’yicha duch kelgan birinchi axborotga ishonmaslik kerakligini anglar. Ammo… bunday tanqidiy ta’limni tashkil etish g’oyatda mushkul. Internetni o’zlashtirishda o’quvchiga qadam-baqadam hamrohlik qilib borish kerak, biroq bu yerda bizga yana haqiqiy o’qituvchi kerak bo’ladi… Ana gap shunda.

— Siz bir gal yog’ochdan qog’oz qilib chiqarish texnologiyasi bilan bog’liq bir muammo haqida gapirgan edingiz: XIX –XX asrning qimmatli kitoblari g’orat topib va yo’qolib ketishi mumkin, degandingiz. Ochig’ini aytsam, men bu gapni birinchi marta eshitishim edi. Nashrni arzonlashtirish ortidan quvish oqibatida ko’pgina kitoblar shunchaki yomon qog’ozga yomon bo’yoqlarda chop etadilar, shuning uchun ular tez titilib, havodagi namlikni ko’tarolmaydi, deb o’ylar edim.

— Hamma gap shundaki, XIX asr o’rtalari va undan keyingi chiqqan kitoblarning ko’pchiligi latta laxtaklaridan tayyorlangan qog’ozda chop etilgan. Keyin yog’ochdan tayyorlangan qog’ozga o’tishgan, uning “umr”i esa yetmish yil. XX asr 50-yillaridagi matbaa kitoblarida urushdan keyin yomon qog’ozlar ishlatilgani bois, bugun ularni qo’lga olib bo’lmaydi, varaqlasang, naq qo’lingning o’zida titilib tushadi. Mening shaxsiy kutubxonamda esa XV asrda chop etilgan kitoblar bor — xuddi hozir bosmaxonadan keltirilganday turibdi! Shu bois bugungi kunda kutubxonalar kitoblarni saqlab qolish uchun ularni yomon qog’ozlarga ko’chirmoqdalar. Ammo ko’plab kitob xazinalarida millionlab jildlar mavjud va ularni qutqarib qolish ishlari g’oyat serchiqim bo’lib, ko’p vaqtni ham oladi.

Hozir ko’pgina noshirlar kitoblarni tezob(kislota)siz qog’ozda bosmoqdalar, bunday kitob uzoq yashaydi. Biroq so’nggi yuz yildagi nashrlarga kelsak, ko’p o’tmay katta xazinadan mahrum bo’lishimiz hech gap emas.

Faqat ko’ngil bir narsadan sal tasalli topganday bo’ladi: shu tariqa ko’plab foydasiz kitoblardan qutulganimiz qoladi. Ammo, bu, albatta, ozroq tasalli, xolos.

Umberto Eko bilan Nili Andros suhbatlashdi

QADRDON NABIRAM, O’QIB YOD OL!
Ruschadan Mavlon Boboxonov tarjimasi

Aziz nabiram!

Men Iso Masih mavludi munosabati bilan yozilgan ushbu maktubimni De Amichis ruhida nasihatomuz bo’lishini va uni atrofimizdagi insonlarga, vatanga, insoniyatga va shunga o’xshash narsalarni sevishga da’vat deb qabul qilishingni istamayman. Zero bugun qadriyatlar tizimi shu qadar o’zgarib ketdiki, maslahatlarim o’rinsiz tuyulib,sen ularga quloq tutmasliging ham mumkin (chunki sen endi yosh bola emassan, men esa ancha qarib qolganman).

Xullas, hozir planshetingdan foydalanayotgan kezlaring senga amalda asqotib qoladigan bittagina maslahat bermoqchiman. Men bu maslahatni senga miyasi aynigan qariyaga o’xshab ko’rinishdan cho’chiyotganim uchun berayotganim yo’q. Men, axir, o’zim ham undan foydalanaman. Har holda, senga insonlar bilan insonlar, odamlar bilan hayvonlar o’rtasidagi shahvoniy o’yinlarni namoyish etuvchi yuzlab pornografik saytlarga e’tiboringni qaratmaslikni maslahat bera olaman. Ishqiy munosabatlar bunaqangi xiyla bir zayldagi harakatlardan iboratligiga ishonma! Bunday sahnalar seni hayotdagi mavjud qizlar oldiga borib tanishishdan ko’ra, ataylab uyda tutib turish uchun o’ylab chiqarilgan. Taxminimcha, sen haqiqiy yigit bo’lib ulg’ayding, aksincha bo’lsa, mening tavsiyalarimni o’z holatingga ilova sifatida qabul qil, lekin maktab yoki o’yin maydonchalaridagi qizlarga nazar sol, negaki ular telepersonajpardan yaxshiroq va payti kelib senga «opPpe» qizlardan ko’ra ko’proq quvonch baxsh eta oladilar. So’zlarimga ishon, chunki meningtajribam katta (agarda men komp`yuterdagi bu shahvoniy o’yinlarni kuzatib vaqt o’tkazganimda edi, otang hech qachon tug’ilmas va sen ham hozir yorug’ dunyoda bo’lmas eding).

Biroq men sen bilan bu hakda emas, balki tengqurlaring va hozir universitetlarda tahsil olayotgan sendan avvalgi avlodni shikastlashga ulgurgan bir kasallik haqida gaplashmoqchiman. Men xotirani yo’qotish haqida gapiryapman.

Chindan ham, agar sen Buyuk Karl kimligini yoki Kuala-Lumpur qaerda joylashganligini bilmoqchi bo’lsang, shu zahoti tugmachani bosishing va barchasini internetdan aniqlashing mumkin. Zarurati bo’lsa, shunday qil, ammo kerakli ma’lumotni olgach, qachonki, masalan, maktabda shu bilimlar senga zarur bo’lganda, qayta qidirib o’tirmaslik uchun, uning ma’nosini yodda saqla! Eng yomoni shuki, xohlagan paytingda savolingga komp`yuter orqali javob olishga bo’lgan ishonch senda axborotni esda saqlash istagini so’ndiradi. Bunga quyidagicha muqoyasa keltirsa bo’ladi: shoshilganda bir ko’chadan boshqasiga avtobus yoki metroda yetib olish mumkinligini anglagan kishi endilikda yayov yurmasam ham bo’laveradi, degan qarorga keladi. Ammo piyoda yurmas ekansan, sen nogironlar aravachasida yuradigan odamga aylanasan. Ey, aytgancha, sen sport bilan shug’ullanasan va tanangni boshqara olasan-a, biroq, kel, sening miyangga qaytamiz.

Xotira xuddi oyoqlaring mushaklariga o’xshaydi. Mashq qilmay qo’ysang, ular shalvirab qoladi va sen (dangal gaplashaylik) ovsarga aylanasan. Bundan tashqari, biz barchamiz keksarganimizda Ap`tsgeymer kasalligi bilan og’rish xavfidan xoli emasmiz va bunday ko’ngilsizlikning oldini olishning yo’llaridan biri hamisha xotiramizni mashq qildirishdir.

Mana, mening  yo’sinim. Har kuni ertalab, xuddi bolalikda  bizni majburlashganidek, birorta qisqagina she’rni yod ol. O’rtoqlaring bilan kimning xotirasi kuchli ekanligi bo’yicha musobaqa uyushtirishlaring mumkin. Agar she’riyatga mayling yo’q esa, unda futbol jamoalarining tarkibini esda saqlashga urinib ko’r, lekin sen nafaqat Rim kpubining hozirgi o’yinchilarini, balki jamoaning avvalgi tarkibini ham bilishing shart (o’ylab ko’rgin-a, men Superga tepaligida halokatga uchragan samolyot bortidagi Turin jamoasi o’yinchilarining ismlarini yod bilaman: Bachigalupo, Ballarin, Marozo va boshqalar). O’qilgan kitoblarning mazmunini kim yaxshi eslay olishi bo’yicha bellashinglar (xazinalar orolini qidirishga otlangan “Ispan’ol» kemasi bortida kimlar bo’lgan? Lord Treloni, kapitan Smollett, doktor Livsi, Jon Silver, Jim…). O’rtoqlaring uch mushketyorlar va d’Artan`yan xizmatkorlarining ismlarini (Grimo, Bazen, Mushketon va Planshe) eslay oladilarmi-yo’qmi, oydinlashtir… Mabodo, “Uch mushketyorlar”ni o’qishni xohlamasang (garchi bu bilan nimani boy berayotganingni bilmasang-da), unda o’zing o’qigan birorta kitobdan bahs och.

Bu senga o’yindek tuyuladi, aslida ham bu bir o’yin xolos, ammo ko’rasan, miyang personajpar, afsonalar va turli esdaliklarga to’ladi. Nimaga qachonlardir komp`yuterni elektron miya deb atashganligini so’raysan. Shuning  uchunki, u miyamizning nusxasi sifatida o’ylangan, biroq inson miyasining aloqalari komp`yuternikidan chandon ortiq. Miya — bu shunday komp`yuter-ki, u hamisha sen bilan, uning imkoniyatlari mashqlar natijasida kengaya boradi, stoling ustidagi komp`yuterning esa davomli foydalanishdan so’ng tezligi pasayadi va bir necha yildan so’ng boshqasiga almashtirishni talab etadi. Miyang esa senga 90 yoshgacha xizmat qilishi va mashq qildirib tursang, to’qsondan keyin ham hozirgidan ko’p narsani eslay olishing mumkin. Ustiga-ustak, u tekin ham.

Bundan tashqari hayotingdagi voqea-hodisalar yoki sen o’qigan narsalar bilan bog’liq bo’lmagan tarixiy xotira ham bor. U sen tug’ilgunga qadar yuz bergan voqealarni o’zida saqlaydi.

Bugungi kunda, agar sen kinoteatrga bormoqchi bo’lsang, fil`m boshlanishiga kelishing shart. Kino boshlangach esa, xuddi nima yuz berayotganini senga izohlab berishayotgandek bo’lishadi. Bizning zamonlarda kinoteatrga xohlagan paytda, hatto fil`m o’rtasida ham kirish mumkin edi. Ko’pgina voqealar sen kelguncha bo’lib o’tar va nimalar ro’y berganini tusmollashga to’g’ri kelardi. Fil`m yangidan boshlanganda esa, xayolingda tikpagan voqealaring qanchalik to’g’ri ekanligini ko’rsang bo’lardi.

Agar film yoqqan bo’lsa, kinoteatrda qolish va uni yana bir marotaba tomosha qilish mumkin edi.

Hayot ham filmni bizning zamonlardagiday tomosha qilishni eslatadi. Biz yuz minglab yillar davomida ko’plab voqealar yuz bergan paytga kelib tug’ilamiz va tavalludimizga qadar nimalar sodir bo’lganini bilish juda muhimdir. Shuning uchun ham muhimki, bugun nimaga buncha ko’p voqealar yuz berayotganini anglashimizga kerak bo’ladi.

Bugun maktabda (sen o’qiydigan kitoblar doirasidan tashqari) senga sen tug’ilgunga qadar bo’lgan narsalarni eslab qolishni o’rgatishlari lozim, ammo hozir buning uddasidan chiqolmayaptilar. Ko’plab so’rovlarning ko’rsatishicha, bugungi yoshlar, hatto 1990 yilda tug’ilgan universitet talabalari ham, 50 yil avvalgi voqealarni qo’ya turaylik, bor-yo’g’i 1980 yilda nimalar ro’y berganini bilmaydilar, balki bilishni istamaslar.

Attang, bundan bor-yo’g’i o’ttiz yil avval siyosat sahnasida bo’lgan “Qizil brigadalar”ning faoliyati bugun ko’pchilik uchun sir bo’lib qolmokda. Men fashistlar hokimiyat tepasiga kelganidan o’n yil o’tib, 1932 yilda tug’ilganman, ammo Rimga qilingan yurish chog’ida kim bosh vazir bo’lganligini bilardim. Ehtimol, hokimiyatdan chetlatilgan bu vazirning qanchalik ahmoq va yomon odam bo’lganligini anglatish uchun fashistlar maktabida menga u hakda gapirishgandir. Shunday bo’la qolsin, ammo men bu hakda bilardim. Lekin maktabni bir chetga qo’ya turaylik. Bugungi yoshlar yigirma yil avvalgi kinoda o’ynagan ayol artistlarni bilmaydi, men esa dunyoga kelishimdan yigirma yil avval ovozsiz kinoda suratga tushgan Francheska Bertini kim ekanligini bilardim. Balki, bunga uyimiz omborchasidagi eski jurnallarni birma-bir varaqlaganim sababdir. Men senga ham eski jurnallarni varaqlashni taklif qilaman, chunki bu sen dunyoga kelmasingdan avval bo’lib o’tgan narsalarni o’rganishga yordam beradi.

Xo’sh, uzoq o’tmishdagi voqealarni bilishning nimasi buncha muhim? Chunki ko’pincha shunga o’xshash bilimlar bugungi voqealarning kechishini tushunishga ko’maklashadi va har qanday vaziyatda, futbol jamoalarining tarkibini bilganing singari, xotiramizni boyitishga xizmat qiladi.

E’tiborga olib qo’y, sen o’z xotirangni nafaqat kitob va jurnallar ko’magida, balki internet yordamida ham chiniqtirishing mumkin. Internet faqatgina do’stlaring bilan suhbatlashishda emas, balki jahon tarixini o’rganishda ham qo’l keladi. Xettlar va kamizarlar kimlar? Kolumbning uchta kemasi qanday nomlanardi? Dinozavrlar qachon qirilib bitgan? Afsonaviy to’fonda Nuh alayhissalom, uning oilasi va hayvonlar jon saqlab qolgan kemaning shturvali bo’lganmi? Buqaning ajdodlari nima deb atalgan? Yuz yil avval yo’lbarslar hozirgidan ko’proq bo’lganmi? Mali imperiyasi haqida sen nimalarni bilasan? U haqtsa kimdan eshitgansan? Tarixda ikkinchi Papa kim edi? Mikki Maus qachon yaratilgan?

Men bunday savollarni poyonsiz bera olishim mumkin va ular tadqiqotlar olib borish uchun ajoyib mavzular bera oladilar. Bularning barchasini yodda tutish kerak. Kun kelib qartayganingda, sen o’zingni xuddi Vaterloo jangida qatnashgandek, Yuliy Sezarga qotillik uyushtirilganini ko’rgandek, Bertol`d Shvarts oltin olaman deb hovonchada turli moddalarni aralashtira turib, tasodifan porox kashf etgan va portlab parcha-parcha bo’lib ketgan (unga o’zi shu kerak edi!) joyda bo’lgandek his qilasan. Xotiralarini boyitishga intilmaydigan sening ayrim do’stlaring esa, o’zlarining bir zayldagi zerikarli va yorqin hissiyotlardan mosuvo birgina umrlarini yashab o’tadilar.

Shunday ekan, xotirangni boyit va ertagayoq «La Vispa Teresa» ni yod ol.

Manba: «Sharq yulduzi jurnali,2014/04