Хорхе Луис Борхеснинг мазкур асарини адиб ижоди тадқиқотчиларидан бири исломий тасаввуф таъсирида яратилгани, ёзувчи Қуръони Каримни яхши ўргангани ҳақида ёзади Инглизчани биладиганлар айни шу мавзу ёритилган мақолалардан бири «El Zahir — Sufi theme in Jorge Luis Borges’s writing» ни мутолаа қилишлари мумкин.
Хорхе Луис БОРХЕС
ЗОҲИР
Шарифжон Аҳмедов таржимаси
Хорхе Луис Борхес (исп. Jorge Luis Borges; 24. 08. 1899, Буэнос-
Буэнос-Айресда йигирма сентаволик оддий танга Зоҳир деб аталади. Мен қўлга киритган ўша тангада N ва Т ҳарфлари ва 2 рақами остига қаламтарош билан чизиқ тортилган, олд томонида эса “1929 йил” белгиси бор эди. (Гужаратда XVIII аср охирларида қоплонни Зоҳир деб аташган; Ява оролида – Суракарта масжидида истиқомат қилган ва диндорлар томонидан оломон қилинган сўқир дарвешни; Эронда Нодиршоҳ денгиз тубларига улоқтиришни амр этган устурлаб ҳамда Маҳдий зиндонида 1892 йилда салла қатларида сақланган ва Рудольфо Карл фон Слатин ўз қўллари билан ушлаган қибланамо Зоҳир эди; Зотенбергнинг айтишича, Кордова масжидининг бир минг икки юз мармар устунларидан бирида намоён бўлган чизиқ, Тетуанадаги яҳудийлар даҳасида эса – қудуқ туби Зоҳир деб аталган.) Бугун – ноябрнинг ўн учинчи санаси. Еттинчи июнь куни эрталаб менинг қўлимга Зоҳир тушиб қолди. Содир бўлган ўша воқеа тафсилотларини элас-элас хотирлай ва сўзлай олсам-да, мен энди аввалги Борхес эмасман.
Олтинчи июнь куни Теодолина Вильяр қазо қилди. Бир пайтлар унинг суратлари ойномаларда бот-бот эълон қилинарди, эҳтимол шу нарса уни жозибадор аёл, деб эътироф этишларига сабаб бўлгандир. Дарвоқе, Теодолина Вильярни латофат эмас, балки баркамоллик кўпроқ қизиқтирар эди. Яҳудий ва хитойлар турмушнинг барча тасодифларига оид қатъий қоидалар ишлаб чиқишган; шанба оқшомида тикувчи кўчага игна билан чиқмаслиги лозимлигидан бизни Мишна огоҳ этади; Урф-Одатлар Китобида айтилишича, меҳмон дастлабки қадаҳни жиддий қиёфа билан, иккинчисини эса эҳтиром ва чуқур мамнуният билан кўтариши лозим. Теодолина Вильяр турли хил қоида ва маросимларга худди шундай ёки бундан ҳам қатъийроқ амал қилар, Конфуций ва ё Талмуд тарафдори янглиғ ҳар бир ҳатти-ҳаракатининг бенуқсон бўлишига интилар эди. У амал қилган мезонлар доимий эмас, балки Париж ёхуд Голливуд инжиқликларига қарам эканини ўйлаб ҳам қўймас эди. Теодолина Вильяр керакли жойда, керакли вақтда айни вазият талаб этган барча зарур анжомлар билан ва албатта, бу каби дабдабалардан чарчаган каби қиёфада ҳозир бўлар, аммо яқинда зарурат деб ҳисобланган айни шу қиёфа, анжомлар, белгиланган вақт ва жой тез орада урфдан чиқиши ҳамон булар, Теодолина Вальяр назарида, ножўя феъл-атвор аломатларига айланарди. У худди Флобер янглиғ мутлақ мукаммалликни излар, аммо мукаммалликни ўткинчи нарсалар билан адаштирарди. У намойишкорона намунали ҳаёт кечирса-да, ич-этини чорасизлик алами кемирар, шу боис у гўё ўз-ўзидан қочиб қутулмоқ илинжида турли хил эврилишларга муккасидан кетарди – соч турмаклари ва рангини муттасил ўзгартиргани каби табассум шакли, юзлар ранги ва кўз бичими ҳам бундай ислоҳлар қурбонига айланарди. 1932 йилдан эътиборан, барча имкониятларини сафарбар этиб, сезиларли равишда озишга эришди… Бошланиб кетган жаҳон уруши уни кўп ташвишга қўйди – Париж немислар томонидан истило қилинган – бундай шароитда урфга қандай амал қилмоқ керак? Бир мусофир (у мусофирларга ҳеч вақт ишонмас эди) унинг ишончини суистеъмол этиб, бир неча шляпалар харид қилишга ундади: бир йил ўтар-ўтмас бу матоҳлар Парижда ҳеч қачон урф бўлмагани, демак, билъакс кимнингдир бачкана инжиқлиги маҳсули эканлиги маълум бўлди. Кўргулик устига кўргулик – доктор Вильяр Араос кўчасига кўчиб ўтишга мажбур бўлди, қизининг суратлари эса энди атир-упа ва автолар рекламасини (унинг ўзи энди кўп миқдорда фойдаланишга мажбур бўлган атир-упа ва бой берилган автолар рекламасини) безай бошлади. Суюкли юмуш билан машғуллик кўп сармоя талаб этишини фаҳмлаган Вильяр хоним узлатга чекинишни маъқул кўрди. Қолаверса, башанг ойимчалар билан тенглашишни ўзига эп кўрмади, дейилса ҳам хато бўлмас. Араос кўчасидаги файзсиз кулба эса қимматга тушди – олтинчи июнь куни Теодолина Вильяр хатога йўл қўйди – Жанубий даҳанинг қоқ марказида жон таслим қилди. Мен эсам бир вақтлар унга кўнгил қўйганим ва қазосидан хабар топгач, кўз ёшларимни тия олмаганимни айтиб ўтирмайман – зийрак ўқувчи бу ҳақда аллақачон хабар топган.
Марҳум чеҳраси ўлимидан сўнг бузилиш таъсирида аввалги ҳолатига қайтади – мени эсанкиратиб қўйган олтинчи июннинг ўша тунида Теодолина Вильяр баайни жодуланган каби йигирма йил аввалги қиёфасига эга бўлди; унинг қиёфаси такаббурлик ва навқирон соддадиллик қоришмасини намоён қилган аввалги салобатига эга бўлганди. Унинг мана шу сирли салобати хотирамда мангу муҳрланиб қолди. Мен уни гулчамбарлар аро юзларида тош қотган аломатларни мукаммаллаштириш машғулотида ҳоли қолдирдим. Ташқарига чиққанимда тунги соат иккилар чамаси эди ва тасаввур қилганим каби пастқам уйларнинг зимистон ва сукунат қўйнидаги лашкарига рўбарў келдим. Чили ва Такуари кўчалари кесишган жойдаги альмасен (қовоқхона) ҳамон очиқ эди. Бахтга қарши, ичкарида уч киши қарта ўйнаш билан машғул эди.
Оксиморон деб номланган шаклда сўз устига сифатлаш маъноси юкланган, айни сифатлаш эса сўзнинг асл маъносига тескаридек туйилади; худди шу каби гностиклар қоронғу шуъла ҳақида, алкимёгарлар эса қора қуёш ҳақида мулоҳаза юритишади. Теодолина Вилъяр билан сўнгги бор видолашгач, ушбу файзсиз қовоқхонада шароб ичиш мен учун ўзига хос оксиморон эди; қовоқхонанинг ҳаммабоплиги мени йўлдан оздирган, ёнгинамда қартабозлар борлиги эса ушбу қарама-қаршиликни кучайтирар эди. Мен апельсинли ароқ буюрдим; қайтимига зоҳир беришди; тангага бир қур разм солиб, кўчага чиқдим. Иситмам кўтарила бошлаган эди. Мен тарих ва афсоналар ичра ярқираб кўринаётган барча беҳисоб тангалар тимсолидан иборат бўлмаган бирорта танга мавжуд эмас ёки алоҳида олинган ҳар бир танга барча тангаларнинг ўзига хос тимсолидир, деб хаёл қилдим. Мен Хорун билан ҳисоб-китоб қилинган тангаларни, Велисарий сўраган ақчани; Иудага тақдим қилинган ўттиз дона кумуш тангани, суюқоёқ Лаис дирҳамларини, Эфеслик уйқуда ётганларга таклиф этилган кўҳна тангаларни, “1001 кеча” эртакларидаги жодуланган тиллоларни, Исҳоқ Лакодумнинг адоқсиз динорини, тилла эмас, кумуш эканлигидан Фирдавсий шоҳга қайтариб берган олтмиш минг мисралик достон учун аталган олтмиш минг тангани, Оҳаб кема елканига михлашни буюрган олтин унцияни; Леопольд Блумнинг бетакрор олтин флоринти ва тангада ўз чеҳраси нақш этилгани боис Варенна ёнида қочоқ Людовик ХУI ни ошкор қилган луидорни эсга олдим. Тушларда бўлгани каби, ҳар қандай танга бу қадар мароқли изланишлар учун боис бўла олади, деган фикр менга фавқулодда муҳим туйилди. Мен кимсасиз кўчалар бўйлаб тез-тез одим ташларканман, ҳолдан тойиб, навбатдаги муюлишда тўхтадим. Йиллар ва одамлар таъсирида қийшайиб қолган панжара, унинг ортида эса Биби Марям ибодатхонасини кўрдим. Шунда мен яна айланиб-ўргилиб, қўлимга Зоҳир тутқазилган ўша қовоқхона қаршисида пайдо бўлганимни англадим.
Мен муюлишдан қайрилгач, чироқлари ўчирилганидан дўкон ёпилганлигини билдим. Белъграно кўчасида таксига ўтирдим. Ҳа деганда уйқу келавермас, ўзимни қарийб бахтиёр сезган ҳолда дунёда пулдан кўра номоддийроқ нарса йўқлиги ҳақида хаёл қилардим, зотан ҳар қандай танга (масалан, йигирма сентаволик танга) аслида келажакнинг турли кўринишлари йиғиндисидан иборат. Пул мавҳумдир, дердим мен, пул – келажакда содир бўладиган ҳаракатдир. Пул шаҳар ташқарисига саёҳат ва ё Брамс мусиқаси бўлиши, харита, шахмат доналари ёхуд бир пиёла қаҳва ҳамда Эпиктетнинг олтинга нафрат хусусидаги рисоласига айланиши мумкин. Пул Фарос оролидан чиққан Протейдан кўра ўзгарувчан илоҳдир. Пул – Ислом ёхуд стоикларнинг бемеҳр даври эмас, балки Бергсоннинг тушуниксиз даври. Оламда бир-бирови билан боғлиқ бўлмаган ҳодисаларнинг мавжуд бўлишини, яъни ҳодисалар ўз ҳолича содир бўлишини детерминистлар инкор этишади, танга эса биз учун ҳохиш эркинлиги тимсолидир. (Мен бу мулоҳазалар Зоҳирга қарши атайин тўқиб чиқарилгани ва улар Зоҳирнинг дастлабки иблисона таъсири эканлигини хаёлимга ҳам келтирмаган эдим.) Зўриқиб фикр юритишдан ҳориб уйқуга кетдим ва калхат қўриқлаётган тангаларга айланиб қолганимни туш кўрдим.
Эрталаб тургач, мен маст эдим, деб ўйладим. Мени шу қадар ташвишга қўйган тангадан қутулишга қарор қилгач, уни кўздан кечира бошладим: пичоқ билан тирналган жойини айтмаса – оддий танга. Уни ерга кўмиб ташлаш ёки кутубхонанинг қаеригадир яшириш маъқулроқ эди, аммо мен уни бутунлай унутишни истардим. Ўша куни эрталаб мен Авлиё Пилар ибодатхонасига ҳам, қабристонга ҳам бормадим, балки метрода Конституция майдонига, ундан Сан-Хуан ва Боэдога йўл олдим. Кўп ўйлаб ўтирмасдан Уркис бекатида тушиб қолгач, ғарбга, сўнг жануб томонга юрдим; таваккал юриб бир неча муюлишни ортда қолдиргач, бошқа барча кўчалардан фарқи йўқ туйилган кўчадаги биринчи дуч келган дўконга кирдим, бир қадаҳ шароб сўрадим ва Зоҳирни узатдим. Атайин уй рақамлари ва кўча номларини кўрмасликка ҳаракат қилиб, уйга қайтдим. Уйқу дори таъсирида бу кеча ҳайтовур хотиржам ухладим.
Июнь охирларига қадар фантастик ҳикоя ёзиш билан машғул бўлдим. Ҳикояда сирли алмаштиришлар бор: “қон” сўзи ўрнига “шамшир суви”, “олтин” ўрнига “илон тўшаги” дейилади ва ҳикоя биринчи шахс номидан олиб борилади. Ҳикоя қилувчи – одамлар билан алоқани узган зоҳид, у саҳрода ёлғиз яшайди (бу жой Гнитхейдр дейилади). Пок ва камсуқум ҳаёт кечириши боис уни баъзилар фаришта деб атайди, бироқ бу – тақводорларга хос муболағадир, илло бегуноҳ одамлар мавжуд эмас. Масалан, у ҳам ўз падарини бўғизлаб ташлаган. Тўғри, отаси афсун ёрдамида битмас-туганмас хазиналарни қўлга киритган машҳур жодугар бўлган эди. Бизнинг зоҳид бутун умрини инсоннинг носоғлом баднафслигидан хазинани омон сақлашга бағишлади; у кечаю-кундуз хазинани хушёр қўриқлар, аммо тез орада, жуда ҳам тез фурсат ичида унинг бедорлиги поёнига етади: юлдузлар уни маҳв этиши лозим бўлган шамшир тайёр бўлганлигидан огоҳ этдилар (ўша шамшир Грам дейилади). Зоҳид ўз танаси чаққонлиги-ю жилвакорлигини муттасил мадҳ этар, гоҳ тангачалари ҳақида мароқ билан сўзласа, гоҳо ўзи қўриқлаётган хазина шуълакор олтин ва олранг тақинчоқларга лиммо-лим эканлигини ошкор этади. Биз ҳикоя сўнгида зоҳид – аслида Фафнир исмли илон, у кулала бўлиб ётган хазина эса Нибелунглар хазинаси эканлигини англаймиз. Сигурднинг пайдо бўлиши ҳикояга якун ясайди.
Айтдим чоғи, мен мана шу бўлмагур нарса билан машғул бўлиб, (унга мен олифталик қилиб “Фафнисмал”дан олинган шеърни ҳам қўшиб қўйгандим) тангани эсдан чиқардим. Баъзан кечалари мен уни бутунлай ёддан чиқаришга қодирман, деган ишонч пайдо бўлар ва шунда уни қайта хотиралашга ўзимни мажбур қилардим. Мен бу ишончни суистеъмол қилгандим; ишни поёнига етказишдан кўра уни бошлаш осонроқ экан. Ушбу манфур ялтироқ танганинг худди шу каби бошқа тангалардан, қўлдан-қўлга ўтувчи худди шу каби бошқа тангалардан фарқи йўқ, тангалар адоқсиз беҳисоб бўлсалар-да, улар айнан бир хилдир ва улар кимгадир зарар етказишга қодир эмас, деб ўзимни беҳуда овутардим. Шу каби мулоҳазалар қўрғонига яширинган кўйи мен бошқа танга ҳақида хаёл қилмоқчи бўлдим, аммо барчаси бекор. Эсимда, беш ва ўн сентаволик Чили тангаси ҳақида ўйлаш ҳам наф бермади, Уругвай тангасининг ҳам аҳволи шу бўлди. Ўн олтинчи куни фунт стерлинг сотиб олдим ва кун бўйи унга эътибор қилмадим, кечаси билан (кейинги кечалар ҳам) электр чироғи ёруғлиги остида, лупа ёрдамида тадқиқ қилиш билан овора бўлдим. Кейин унинг тасвирини қоғозга туширдим. Бироқ унинг на жилваси, на аждар ва на авлиё Георгийси Зоҳир йўллаётган суллоҳ хаёллардан чалғишга кўмак бермади.
Август ойида руҳшуносга учрашишга қарор қилдим. Мени домига тортган ҳодисанинг барча тафсилотларини унга ошкор қилиб ўтирмадим, фақат уйқусизлик азоб бераётгани ва муайян бир буюм, масалан жетон ёки танга ҳақидаги фикр хаёлимдан кетмаётганлигини айтдим. Сал кейинроқ Сармьенто кўчасида жойлашган китоб дўконидан Юлиус Барлахнинг “Зоҳир ҳақидаги афсоналар тарихига оид шаҳодатлар” (Бреслау, 1899 й) рисоласини топиб олдим.
Китобда менинг хасталигим изоҳлаб берилган эди. Сўзбошида айтилишича, муаллиф “ихчам ҳажмдаги айни шу жилд бағрида Зоҳид билан боғлиқ барча бидъатларга оид ҳужжатларни, шунингдек, Хабихт архивидан олинган тўрт шаҳодат ва Филипп Медоуз Тейлор маълумотининг асил қўлёзмасини жаъм қилишга” бел боғлаганди. Зоҳир қудратига имон келтириш – ислом оламига мансубдир ва бу ишонч, маълумотларга қараганда, XVIII асрда вужудга келган. (Зотенберг Абулфидога тегишли деб ўйлаган бандларни Барлах инкор этади.) “Зоҳир” сўзи араб тилида “яққол”, “кўриниб турган” маъноларини англатади ва айни шу маънолари билан Худонинг тўқсон тўққиз исмларидан бири ҳисобланади; Ислом тасарруфидаги ўлкаларда Зоҳир “хаёлдан чиқмаслик ва тасвири одамни охир-оқибат ақлдан оздиришдек даҳшатли хусусиятга эга бўлган ҳилқат ёхуд буюмлар” қаторига қўйилади. Бу ҳақдаги дастлабки ишонарли гувоҳлик форслик Лутф Али Озурийга тегишлидир. Бу ношир ва дарвеш “Олов эҳроми” деб номланган қомус саҳифаларида ҳикоя қилишича, Шероздаги билим масканларининг бирида кумушдан ясалган астролябия (устурлаб) сақланар эди – “уни бир бор кўрган одам бошқа барча нарсани тамом унутар ва шу боис шоҳ уни денгиз тубларига улоқтиришга амр этган эди, илло одамлар ҳаргиз Фалакни унутмасинлар.” Низом Ҳайдарободий қўл остида хизмат килган ва “Қотил тазарруси” номли машҳур роман муаллифи Медоуз Тейлор хабар қилган маълумотлар анча муфассалроқ. 1832 йилда Тейлор Бахуджа атрофидаги қишлоқларнинг бирида “У қоплон чеҳрасини кўрди” деган, кишининг тентаклиги ёхуд авлиёлигини англатувчи ғалати иборани эшитиб қолади. Унга тушунтириб беришларича, бу ибора билан фусункор қоплон назарда тутилган, унинг чеҳрасини ҳатто олисдан кўриш ҳам ўлим билан баробар, илло бу кўйга тушганлар умрининг охирига қадар фақат у ҳақида ўйлашга маҳкум. Кимдир мана шундай бахтиқаролардан бири Миср подшоҳлигига қочиб кетгани ва у ерда сарой деворларига қоплон суратини нақшлаганлиги ҳақида сўзлаб берди. Орадан йиллар ўтиб, Тейлор ушбу мамлакат зиндонларини бориб кўрди; Нитура ҳокими унга бир қаландар томонидан поли, девор ва гумбазларида алланечук адоқсиз қоплон тасвирланган зиндонни кўрсатди. Ушбу қоплон ғаройиб тарзда бирикиб кетган беҳисоб қоплонлардан ташкил топган, танаси ҳам, йўл-йўл чизиқлари-ю катта-кичик доғлари ҳам, ҳатто денгиз ва Ҳимолай ҳам, тоғ ортида кўзга ташланиб турган аскарий қўшин ҳам қоплонлардан иборат эди. Мусаввир кўп йиллар аввал мана шу хонада қазо қилган, Синд ёхуд Гужаратда таваллуд топган бу одамнинг бош аъмоли дунё харитасини чизиш бўлган. Ушбу олиймақом ният излари биз сўзлаган ҳайратомуз тасвирда яққол намоён эди. Тейлор бу воқеани Муҳаммад Ал-Яманийга сўзлаб бергач, у ўз навбатида, ёруғ оламда Зоҳир қаршисида бўйин эгмаган ҳилқат мавжуд эмас, бироқ карами кенг Оллоҳ икки турли нарсанинг бир вақтнинг ўзида Зоҳир бўлишига йўл қўймайди, илло фақат Зоҳиргина одамларнинг ўй-хаёлларини забт этишга қодир, деб жавоб қилди. У дедики, ҳар қачон фақат битта Зоҳир бўлган, Жоҳилия даврида унинг номи Ёвуқ исмли санам эди, кейинроқ – қимматбаҳо тошлар қадалган чойшаб ва олтин ниқоб тутган Хуросонлик пайғамбар. У яна айтдики, Худони тафаккур билан англаб бўлмас.
Мен Барлах асарини кўп қайта ўқиб чиқдим. Хаёлларим алғов-далғов бўлиб кетди, фақат мана булар ёдимда – охир-оқибат барибир ҳалок бўлишимни англагач, мени чорасизлик чулғаб олди, кулфатимнинг сабабчиси мен эмасман, деган ўйдан хотиржам бўлсам-да, тангани эмас, балки бир парча мармартош ёхуд қоплонни Зоҳир деб ишонган одамларга ҳасад қилдим – Қоплон ҳақида истаган вақтда ўйламай қўйиш у қадар мушкул эмас. Қуйидаги сатрларни зўр хавотир билан ўқиб чиққаним ҳам ёдимда: «“Гулшани роз” рисоласи шарҳловчиларидан бири айтадики, Зоҳирни кўрган одам тез орада Атиргулни ҳам кўради ва бунинг исботи сифатида, Атторнинг “Асрорнома”сидан (Синоатлар китобидан) бир мисра келтиради: “Зоҳир – Атиргул кўланкаси ва самовий чойшаб кемтигидир”.»
Теодолина Вильяр тобутда ётган ўша тунда ҳозир бўлганлар орасида марҳуманинг синглиси – Абаскаль хонимни кўрмаганимдан ҳайрон бўлгандим. Октябрь ойида эса унинг дугонасини учратиб қолдим.
– Эс-ҳушини йўқотиб қўйгач, бояқиш Хулитани Босх шифохонасига ётқизишди,-деди у.-Ҳамшираларни ҳам қийнаб юборганмиш. Тўғри-да, кўринишидан дуппа-дуруст одамни оқ ювиб, оқ тараш осонми? Морена Сакман ҳайдовчисининг худди ўзи – аллақандай бир тангани ҳеч қўлидан қўймайди.
Хотираларни хира торттиргувчи вақт, билъакс, Зоҳир ҳақидаги ўйларни авж олдиради. Авваллари мен унинг олд ва орқа томонларини навбат билан кўрардим, энди бўлса танганинг ҳар иккала томонини хаёлан бира тўла кўра оламан. Бу ҳолатни англаш учун Зоҳирни шиша деб фараз қилиш шарт эмас. Менинг нигоҳим доирасимон экани ва унинг қоқ марказида Зоҳир жойлашганини тасаввур қилсангиз кифоя. Зоҳир бўлмаган барча нарса, Теодолинанинг нафрат барқ уриб турган қиёфаси ҳам, вужуд оғриғи ҳам мен учун олис ва тушуниксиз туюлади.
Теннисон айтган эдики, мабодо биз лоақал биргина атиргулни тушуна олсак эди – шунда ўзимизни ҳам, бутун оламнинг рухсорини ҳам англай билар эдик. Эҳтимол, у ҳар қандай бир ҳодиса – сабаб ва оқибатларнинг адоқсиз занжиридан иборат бутун олам тарихини ўзига жо қилгандир, деб айтмоқчи бўлган ва, балки, тангри иродаси ҳар бир шахсда тўла-тўкис намоён бўлгани каби (Шопенгуар фикри) бутун олам ўзининг ҳар бир кўринишида тўла-тўкис намоён бўлади, деб фикр қилгандир. Ҳар бир инсон – бутун борлиқнинг рамзий кўзгуси бўлган мўъжаз коинот эканлигидан каббалистлар яхши хабардор эдилар. Теннисонга кўра, бошқа барча нарсалар ҳам, ҳатто мана шу тоқат қилиб бўлмас Зоҳир ҳам – кўзгу эди.
1948 йилга келиб мен ҳам Хулиянинг қисматига дучор бўларман. Ўшанда мени бир гўдак сингари парвариш қила бошлайдилар, ўшанда мен ташқарида тунми ёки эрта тонг ва Борхеснинг ўзи аслида ким – энди англамай қўяман. Бундай келажакни даҳшат деб аташ нотўғри бўлур эди, илло ўшанда оламдаги ҳеч вақо мени ортиқ ташвишга солмай қўяди. Ўшанда ёруғ олам мен учун аҳамиятини йўқотади ва бутун олам мен учун Зоҳирга айланади. Идеалистлар уқдирадиларки, “яшамоқ” ва “туш кўрмоқ” сўзлари айнан бир хил маънони англатади, худди шу каби мен минглаб зоҳирийликдан ягона зоҳирийликка, ҳаддан зиёд мураккаб тушдан ўта содда тушга қадам қўяман. Бошқалар назарида мен телба бўлиб кўринаман, ўзим эса ёлғиз Зоҳирни кўраман. Одамлар кеча-ю кундуз фақат Зоҳирни хаёл қиладиган замонлар келгач, қай бири – бу олам ёки Зоҳир – туш бўлади, қай бири эса – бу олам ёки Зоҳир – чин воқелик бўлади?
Сукунатга чўмган тун чоғлари мен ҳозирча кўчаларда сайр қила оламан. Мен тонг отгунга қадар Гарай майдонидаги оромкурсида ўтириб, “Асрорнома”дан жой олган ”Зоҳир – Атиргул кўланкаси ва Самовий чойшаб кемтигидир”, деган жумла ҳақида хаёл сураман (хаёл суришга ҳаракат қиламан). Мен бу мулоҳазани қуйидаги маълумот билан тўлдираман: “Сўфийлар Тангри васлига етишиш йўлида ўз исмларини ёхуд Худонинг тўқсон тўққиз исмини улар ҳеч нарсани англатмай қўйгунига қадар такрорлайверадилар”. Мен ҳам шу йўлдан боришни орзу қиламан. Эҳтимол, ихлос билан муттасил ўйлайвериб, мен Зоҳирни охир-оқибатда сарфлаб адо қиларман; эҳтимол, айнан мана шу танга ортида Худо яширингандир.
Xorxe Luis Borxesning mazkur asarini adib ijodi tadqiqotchilaridan biri islomiy tasavvuf ta’sirida yaratilgani, yozuvchi Qur’oni Karimni yaxshi o‘rgangani haqida yozadi. Inglizchani biladiganlar ayni shu mavzu yoritilgan maqolalardan biri “El Zahir — Sufi theme in Jorge Luis Borges’s writing” ni mutolaa qilishlari mumkin.
Xorxe Luis BORXЕS
ZOHIR
Sharifjon Ahmedov tarjimasi
Xorxe Luis Borxes (isp. Jorge Luis Borges; 24. 08. 1899, Buenos-
Buenos-Ayresda yigirma sentavolik oddiy tanga Zohir deb ataladi. Men qo‘lga kiritgan o‘sha tangada N va T harflari va 2 raqami ostiga qalamtarosh bilan chiziq tortilgan, old tomonida esa “1929 yil” belgisi bor edi. (Gujaratda XVIII asr oxirlarida qoplonni Zohir deb atashgan; Yava orolida – Surakarta masjidida istiqomat qilgan va dindorlar tomonidan olomon qilingan so‘qir darveshni; Eronda Nodirshoh dengiz tublariga uloqtirishni amr etgan usturlab hamda Mahdiy zindonida 1892 yilda salla qatlarida saqlangan va Rudolfo Karl fon Slatin o‘z qo‘llari bilan ushlagan qiblanamo Zohir edi; Zotenbergning aytishicha, Kordova masjidining bir ming ikki yuz marmar ustunlaridan birida namoyon bo‘lgan chiziq, Tetuanadagi yahudiylar dahasida esa – quduq tubi Zohir deb atalgan.) Bugun – noyabrning o‘n uchinchi sanasi. Yettinchi iyun kuni ertalab mening qo‘limga Zohir tushib qoldi. Sodir bo‘lgan o‘sha voqea tafsilotlarini elas-elas xotirlay va so‘zlay olsam-da, men endi avvalgi Borxes emasman.
Oltinchi iyun kuni Teodolina Vilyar qazo qildi. Bir paytlar uning suratlari oynomalarda bot-bot e’lon qilinardi, ehtimol shu narsa uni jozibador ayol, deb e’tirof etishlariga sabab bo‘lgandir. Darvoqe, Teodolina Vilyarni latofat emas, balki barkamollik ko‘proq qiziqtirar edi. Yahudiy va xitoylar turmushning barcha tasodiflariga oid qat’iy qoidalar ishlab chiqishgan; shanba oqshomida tikuvchi ko‘chaga igna bilan chiqmasligi lozimligidan bizni Mishna ogoh etadi; Urf-Odatlar Kitobida aytilishicha, mehmon dastlabki qadahni jiddiy qiyofa bilan, ikkinchisini esa ehtirom va chuqur mamnuniyat bilan ko‘tarishi lozim. Teodolina Vilyar turli xil qoida va marosimlarga xuddi shunday yoki bundan ham qat’iyroq amal qilar, Konfutsiy va yo Talmud tarafdori yanglig‘ har bir hatti-harakatining benuqson bo‘lishiga intilar edi. U amal qilgan mezonlar doimiy emas, balki Parij yoxud Gollivud injiqliklariga qaram ekanini o‘ylab ham qo‘ymas edi. Teodolina Vilyar kerakli joyda, kerakli vaqtda ayni vaziyat talab etgan barcha zarur anjomlar bilan va albatta, bu kabi dabdabalardan charchagan kabi qiyofada hozir bo‘lar, ammo yaqinda zarurat deb hisoblangan ayni shu qiyofa, anjomlar, belgilangan vaqt va joy tez orada urfdan chiqishi hamon bular, Teodolina Valyar nazarida, nojo‘ya fe’l-atvor alomatlariga aylanardi. U xuddi Flober yanglig‘ mutlaq mukammallikni izlar, ammo mukammallikni o‘tkinchi narsalar bilan adashtirardi. U namoyishkorona namunali hayot kechirsa-da, ich-etini chorasizlik alami kemirar, shu bois u go‘yo o‘z-o‘zidan qochib qutulmoq ilinjida turli xil evrilishlarga mukkasidan ketardi – soch turmaklari va rangini muttasil o‘zgartirgani kabi tabassum shakli, yuzlar rangi va ko‘z bichimi ham bunday islohlar qurboniga aylanardi. 1932 yildan e’tiboran, barcha imkoniyatlarini safarbar etib, sezilarli ravishda ozishga erishdi… Boshlanib ketgan jahon urushi uni ko‘p tashvishga qo‘ydi – Parij nemislar tomonidan istilo qilingan – bunday sharoitda urfga qanday amal qilmoq kerak? Bir musofir (u musofirlarga hech vaqt ishonmas edi) uning ishonchini suiste’mol etib, bir necha shlyapalar xarid qilishga undadi: bir yil o‘tar-o‘tmas bu matohlar Parijda hech qachon urf bo‘lmagani, demak, bil’aks kimningdir bachkana injiqligi mahsuli ekanligi ma’lum bo‘ldi. Ko‘rgulik ustiga ko‘rgulik – doktor Vilyar Araos ko‘chasiga ko‘chib o‘tishga majbur bo‘ldi, qizining suratlari esa endi atir-upa va avtolar reklamasini (uning o‘zi endi ko‘p miqdorda foydalanishga majbur bo‘lgan atir-upa va boy berilgan avtolar reklamasini) bezay boshladi. Suyukli yumush bilan mashg‘ullik ko‘p sarmoya talab etishini fahmlagan Vilyar xonim uzlatga chekinishni ma’qul ko‘rdi. Qolaversa, bashang oyimchalar bilan tenglashishni o‘ziga ep ko‘rmadi, deyilsa ham xato bo‘lmas. Araos ko‘chasidagi fayzsiz kulba esa qimmatga tushdi – oltinchi iyun kuni Teodolina Vilyar xatoga yo‘l qo‘ydi – Janubiy dahaning qoq markazida jon taslim qildi. Men esam bir vaqtlar unga ko‘ngil qo‘yganim va qazosidan xabar topgach, ko‘z yoshlarimni tiya olmaganimni aytib o‘tirmayman – ziyrak o‘quvchi bu haqda allaqachon xabar topgan.
Marhum chehrasi o‘limidan so‘ng buzilish ta’sirida avvalgi holatiga qaytadi – meni esankiratib qo‘ygan oltinchi iyunning o‘sha tunida Teodolina Vilyar baayni jodulangan kabi yigirma yil avvalgi qiyofasiga ega bo‘ldi; uning qiyofasi takabburlik va navqiron soddadillik qorishmasini namoyon qilgan avvalgi salobatiga ega bo‘lgandi. Uning mana shu sirli salobati xotiramda mangu muhrlanib qoldi. Men uni gulchambarlar aro yuzlarida tosh qotgan alomatlarni mukammallashtirish mashg‘ulotida holi qoldirdim. Tashqariga chiqqanimda tungi soat ikkilar chamasi edi va tasavvur qilganim kabi pastqam uylarning zimiston va sukunat qo‘ynidagi lashkariga ro‘baro‘ keldim. Chili va Takuari ko‘chalari kesishgan joydagi almasen (qovoqxona) hamon ochiq edi. Baxtga qarshi, ichkarida uch kishi qarta o‘ynash bilan mashg‘ul edi.
Oksimoron deb nomlangan shaklda so‘z ustiga sifatlash ma’nosi yuklangan, ayni sifatlash esa so‘zning asl ma’nosiga teskaridek tuyiladi; xuddi shu kabi gnostiklar qorong‘u shu’la haqida, alkimyogarlar esa qora quyosh haqida mulohaza yuritishadi. Teodolina Vil’yar bilan so‘nggi bor vidolashgach, ushbu fayzsiz qovoqxonada sharob ichish men uchun o‘ziga xos oksimoron edi; qovoqxonaning hammabopligi meni yo‘ldan ozdirgan, yonginamda qartabozlar borligi esa ushbu qarama-qarshilikni kuchaytirar edi. Men apelsinli aroq buyurdim; qaytimiga zohir berishdi; tangaga bir qur razm solib, ko‘chaga chiqdim. Isitmam ko‘tarila boshlagan edi. Men tarix va afsonalar ichra yarqirab ko‘rinayotgan barcha behisob tangalar timsolidan iborat bo‘lmagan birorta tanga mavjud emas yoki alohida olingan har bir tanga barcha tangalarning o‘ziga xos timsolidir, deb xayol qildim. Men Xorun bilan hisob-kitob qilingan tangalarni, Velisariy so‘ragan aqchani; Iudaga taqdim qilingan o‘ttiz dona kumush tangani, suyuqoyoq Lais dirhamlarini, Efeslik uyquda yotganlarga taklif etilgan ko‘hna tangalarni, “1001 kecha” ertaklaridagi jodulangan tillolarni, Is’hoq Lakodumning adoqsiz dinorini, tilla emas, kumush ekanligidan Firdavsiy shohga qaytarib bergan oltmish ming misralik doston uchun atalgan oltmish ming tangani, Ohab kema yelkaniga mixlashni buyurgan oltin unsiyani; Leopold Blumning betakror oltin florinti va tangada o‘z chehrasi naqsh etilgani bois Varenna yonida qochoq Lyudovik XUI ni oshkor qilgan luidorni esga oldim. Tushlarda bo‘lgani kabi, har qanday tanga bu qadar maroqli izlanishlar uchun bois bo‘la oladi, degan fikr menga favqulodda muhim tuyildi. Men kimsasiz ko‘chalar bo‘ylab tez-tez odim tashlarkanman, holdan toyib, navbatdagi muyulishda to‘xtadim. Yillar va odamlar ta’sirida qiyshayib qolgan panjara, uning ortida esa Bibi Maryam ibodatxonasini ko‘rdim. Shunda men yana aylanib-o‘rgilib, qo‘limga Zohir tutqazilgan o‘sha qovoqxona qarshisida paydo bo‘lganimni angladim.
Men muyulishdan qayrilgach, chiroqlari o‘chirilganidan do‘kon yopilganligini bildim. Bel’grano ko‘chasida taksiga o‘tirdim. Ha deganda uyqu kelavermas, o‘zimni qariyb baxtiyor sezgan holda dunyoda puldan ko‘ra nomoddiyroq narsa yo‘qligi haqida xayol qilardim, zotan har qanday tanga (masalan, yigirma sentavolik tanga) aslida kelajakning turli ko‘rinishlari yig‘indisidan iborat. Pul mavhumdir, derdim men, pul – kelajakda sodir bo‘ladigan harakatdir. Pul shahar tashqarisiga sayohat va yo Brams musiqasi bo‘lishi, xarita, shaxmat donalari yoxud bir piyola qahva hamda Epiktetning oltinga nafrat xususidagi risolasiga aylanishi mumkin. Pul Faros orolidan chiqqan Proteydan ko‘ra o‘zgaruvchan ilohdir. Pul – Islom yoxud stoiklarning bemehr davri emas, balki Bergsonning tushuniksiz davri. Olamda bir-birovi bilan bog‘liq bo‘lmagan hodisalarning mavjud bo‘lishini, ya’ni hodisalar o‘z holicha sodir bo‘lishini deterministlar inkor etishadi, tanga esa biz uchun hoxish erkinligi timsolidir. (Men bu mulohazalar Zohirga qarshi atayin to‘qib chiqarilgani va ular Zohirning dastlabki iblisona ta’siri ekanligini xayolimga ham keltirmagan edim.) Zo‘riqib fikr yuritishdan horib uyquga ketdim va kalxat qo‘riqlayotgan tangalarga aylanib qolganimni tush ko‘rdim.
Ertalab turgach, men mast edim, deb o‘yladim. Meni shu qadar tashvishga qo‘ygan tangadan qutulishga qaror qilgach, uni ko‘zdan kechira boshladim: pichoq bilan tirnalgan joyini aytmasa – oddiy tanga. Uni yerga ko‘mib tashlash yoki kutubxonaning qayerigadir yashirish ma’qulroq edi, ammo men uni butunlay unutishni istardim. O‘sha kuni ertalab men Avliyo Pilar ibodatxonasiga ham, qabristonga ham bormadim, balki metroda Konstitutsiya maydoniga, undan San-Xuan va Boedoga yo‘l oldim. Ko‘p o‘ylab o‘tirmasdan Urkis bekatida tushib qolgach, g‘arbga, so‘ng janub tomonga yurdim; tavakkal yurib bir necha muyulishni ortda qoldirgach, boshqa barcha ko‘chalardan farqi yo‘q tuyilgan ko‘chadagi birinchi duch kelgan do‘konga kirdim, bir qadah sharob so‘radim va Zohirni uzatdim. Atayin uy raqamlari va ko‘cha nomlarini ko‘rmaslikka harakat qilib, uyga qaytdim. Uyqu dori ta’sirida bu kecha haytovur xotirjam uxladim.
Iyun oxirlariga qadar fantastik hikoya yozish bilan mashg‘ul bo‘ldim. Hikoyada sirli almashtirishlar bor: “qon” so‘zi o‘rniga “shamshir suvi”, “oltin” o‘rniga “ilon to‘shagi” deyiladi va hikoya birinchi shaxs nomidan olib boriladi. Hikoya qiluvchi – odamlar bilan aloqani uzgan zohid, u sahroda yolg‘iz yashaydi (bu joy Gnitxeydr deyiladi). Pok va kamsuqum hayot kechirishi bois uni ba’zilar farishta deb ataydi, biroq bu – taqvodorlarga xos mubolag‘adir, illo begunoh odamlar mavjud emas. Masalan, u ham o‘z padarini bo‘g‘izlab tashlagan. To‘g‘ri, otasi afsun yordamida bitmas-tuganmas xazinalarni qo‘lga kiritgan mashhur jodugar bo‘lgan edi. Bizning zohid butun umrini insonning nosog‘lom badnafsligidan xazinani omon saqlashga bag‘ishladi; u kechayu-kunduz xazinani xushyor qo‘riqlar, ammo tez orada, juda ham tez fursat ichida uning bedorligi poyoniga yetadi: yulduzlar uni mahv etishi lozim bo‘lgan shamshir tayyor bo‘lganligidan ogoh etdilar (o‘sha shamshir Gram deyiladi). Zohid o‘z tanasi chaqqonligi-yu jilvakorligini muttasil madh etar, goh tangachalari haqida maroq bilan so‘zlasa, goho o‘zi qo‘riqlayotgan xazina shu’lakor oltin va olrang taqinchoqlarga limmo-lim ekanligini oshkor etadi. Biz hikoya so‘ngida zohid – aslida Fafnir ismli ilon, u kulala bo‘lib yotgan xazina esa Nibelunglar xazinasi ekanligini anglaymiz. Sigurdning paydo bo‘lishi hikoyaga yakun yasaydi.
Aytdim chog‘i, men mana shu bo‘lmagur narsa bilan mashg‘ul bo‘lib, (unga men oliftalik qilib “Fafnismal”dan olingan she’rni ham qo‘shib qo‘ygandim) tangani esdan chiqardim. Ba’zan kechalari men uni butunlay yoddan chiqarishga qodirman, degan ishonch paydo bo‘lar va shunda uni qayta xotiralashga o‘zimni majbur qilardim. Men bu ishonchni suiste’mol qilgandim; ishni poyoniga yetkazishdan ko‘ra uni boshlash osonroq ekan. Ushbu manfur yaltiroq tanganing xuddi shu kabi boshqa tangalardan, qo‘ldan-qo‘lga o‘tuvchi xuddi shu kabi boshqa tangalardan farqi yo‘q, tangalar adoqsiz behisob bo‘lsalar-da, ular aynan bir xildir va ular kimgadir zarar yetkazishga qodir emas, deb o‘zimni behuda ovutardim. Shu kabi mulohazalar qo‘rg‘oniga yashiringan ko‘yi men boshqa tanga haqida xayol qilmoqchi bo‘ldim, ammo barchasi bekor. Esimda, besh va o‘n sentavolik Chili tangasi haqida o‘ylash ham naf bermadi, Urugvay tangasining ham ahvoli shu bo‘ldi. O‘n oltinchi kuni funt sterling sotib oldim va kun bo‘yi unga e’tibor qilmadim, kechasi bilan (keyingi kechalar ham) elektr chirog‘i yorug‘ligi ostida, lupa yordamida tadqiq qilish bilan ovora bo‘ldim. Keyin uning tasvirini qog‘ozga tushirdim. Biroq uning na jilvasi, na ajdar va na avliyo Georgiysi Zohir yo‘llayotgan sulloh xayollardan chalg‘ishga ko‘mak bermadi.
Avgust oyida ruhshunosga uchrashishga qaror qildim. Meni domiga tortgan hodisaning barcha tafsilotlarini unga oshkor qilib o‘tirmadim, faqat uyqusizlik azob berayotgani va muayyan bir buyum, masalan jeton yoki tanga haqidagi fikr xayolimdan ketmayotganligini aytdim. Sal keyinroq Sarmyento ko‘chasida joylashgan kitob do‘konidan Yulius Barlaxning “Zohir haqidagi afsonalar tarixiga oid shahodatlar” (Breslau, 1899 y) risolasini topib oldim.
Kitobda mening xastaligim izohlab berilgan edi. So‘zboshida aytilishicha, muallif “ixcham hajmdagi ayni shu jild bag‘rida Zohid bilan bog‘liq barcha bid’atlarga oid hujjatlarni, shuningdek, Xabixt arxividan olingan to‘rt shahodat va Filipp Medouz Teylor ma’lumotining asil qo‘lyozmasini ja’m qilishga” bel bog‘lagandi. Zohir qudratiga imon keltirish – islom olamiga mansubdir va bu ishonch, ma’lumotlarga qaraganda, XVIII asrda vujudga kelgan. (Zotenberg Abulfidoga tegishli deb o‘ylagan bandlarni Barlax inkor etadi.) “Zohir” so‘zi arab tilida “yaqqol”, “ko‘rinib turgan” ma’nolarini anglatadi va ayni shu ma’nolari bilan Xudoning to‘qson to‘qqiz ismlaridan biri hisoblanadi; Islom tasarrufidagi o‘lkalarda Zohir “xayoldan chiqmaslik va tasviri odamni oxir-oqibat aqldan ozdirishdek dahshatli xususiyatga ega bo‘lgan hilqat yoxud buyumlar” qatoriga qo‘yiladi. Bu haqdagi dastlabki ishonarli guvohlik forslik Lutf Ali Ozuriyga tegishlidir. Bu noshir va darvesh “Olov ehromi” deb nomlangan qomus sahifalarida hikoya qilishicha, Sherozdagi bilim maskanlarining birida kumushdan yasalgan astrolyabiya (usturlab) saqlanar edi – “uni bir bor ko‘rgan odam boshqa barcha narsani tamom unutar va shu bois shoh uni dengiz tublariga uloqtirishga amr etgan edi, illo odamlar hargiz Falakni unutmasinlar.” Nizom Haydarobodiy qo‘l ostida xizmat kilgan va “Qotil tazarrusi” nomli mashhur roman muallifi Medouz Teylor xabar qilgan ma’lumotlar ancha mufassalroq. 1832 yilda Teylor Baxudja atrofidagi qishloqlarning birida “U qoplon chehrasini ko‘rdi” degan, kishining tentakligi yoxud avliyoligini anglatuvchi g‘alati iborani eshitib qoladi. Unga tushuntirib berishlaricha, bu ibora bilan fusunkor qoplon nazarda tutilgan, uning chehrasini hatto olisdan ko‘rish ham o‘lim bilan barobar, illo bu ko‘yga tushganlar umrining oxiriga qadar faqat u haqida o‘ylashga mahkum. Kimdir mana shunday baxtiqarolardan biri Misr podshohligiga qochib ketgani va u yerda saroy devorlariga qoplon suratini naqshlaganligi haqida so‘zlab berdi. Oradan yillar o‘tib, Teylor ushbu mamlakat zindonlarini borib ko‘rdi; Nitura hokimi unga bir qalandar tomonidan poli, devor va gumbazlarida allanechuk adoqsiz qoplon tasvirlangan zindonni ko‘rsatdi. Ushbu qoplon g‘aroyib tarzda birikib ketgan behisob qoplonlardan tashkil topgan, tanasi ham, yo‘l-yo‘l chiziqlari-yu katta-kichik dog‘lari ham, hatto dengiz va Himolay ham, tog‘ ortida ko‘zga tashlanib turgan askariy qo‘shin ham qoplonlardan iborat edi. Musavvir ko‘p yillar avval mana shu xonada qazo qilgan, Sind yoxud Gujaratda tavallud topgan bu odamning bosh a’moli dunyo xaritasini chizish bo‘lgan. Ushbu oliymaqom niyat izlari biz so‘zlagan hayratomuz tasvirda yaqqol namoyon edi. Teylor bu voqeani Muhammad Al-Yamaniyga so‘zlab bergach, u o‘z navbatida, yorug‘ olamda Zohir qarshisida bo‘yin egmagan hilqat mavjud emas, biroq karami keng Olloh ikki turli narsaning bir vaqtning o‘zida Zohir bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi, illo faqat Zohirgina odamlarning o‘y-xayollarini zabt etishga qodir, deb javob qildi. U dediki, har qachon faqat bitta Zohir bo‘lgan, Johiliya davrida uning nomi Yovuq ismli sanam edi, keyinroq – qimmatbaho toshlar qadalgan choyshab va oltin niqob tutgan Xurosonlik payg‘ambar. U yana aytdiki, Xudoni tafakkur bilan anglab bo‘lmas.
Men Barlax asarini ko‘p qayta o‘qib chiqdim. Xayollarim alg‘ov-dalg‘ov bo‘lib ketdi, faqat mana bular yodimda – oxir-oqibat baribir halok bo‘lishimni anglagach, meni chorasizlik chulg‘ab oldi, kulfatimning sababchisi men emasman, degan o‘ydan xotirjam bo‘lsam-da, tangani emas, balki bir parcha marmartosh yoxud qoplonni Zohir deb ishongan odamlarga hasad qildim – Qoplon haqida istagan vaqtda o‘ylamay qo‘yish u qadar mushkul emas. Quyidagi satrlarni zo‘r xavotir bilan o‘qib chiqqanim ham yodimda: «“Gulshani roz” risolasi sharhlovchilaridan biri aytadiki, Zohirni ko‘rgan odam tez orada Atirgulni ham ko‘radi va buning isboti sifatida, Attorning “Asrornoma”sidan (Sinoatlar kitobidan) bir misra keltiradi: “Zohir – Atirgul ko‘lankasi va samoviy choyshab kemtigidir”.»
Teodolina Vilyar tobutda yotgan o‘sha tunda hozir bo‘lganlar orasida marhumaning singlisi – Abaskal xonimni ko‘rmaganimdan hayron bo‘lgandim. Oktyabr oyida esa uning dugonasini uchratib qoldim.
– Es-hushini yo‘qotib qo‘ygach, boyaqish Xulitani Bosx shifoxonasiga yotqizishdi,-dedi u.-Hamshiralarni ham qiynab yuborganmish. To‘g‘ri-da, ko‘rinishidan duppa-durust odamni oq yuvib, oq tarash osonmi? Morena Sakman haydovchisining xuddi o‘zi – allaqanday bir tangani hech qo‘lidan qo‘ymaydi.
Xotiralarni xira torttirguvchi vaqt, bil’aks, Zohir haqidagi o‘ylarni avj oldiradi. Avvallari men uning old va orqa tomonlarini navbat bilan ko‘rardim, endi bo‘lsa tanganing har ikkala tomonini xayolan bira to‘la ko‘ra olaman. Bu holatni anglash uchun Zohirni shisha deb faraz qilish shart emas. Mening nigohim doirasimon ekani va uning qoq markazida Zohir joylashganini tasavvur qilsangiz kifoya. Zohir bo‘lmagan barcha narsa, Teodolinaning nafrat barq urib turgan qiyofasi ham, vujud og‘rig‘i ham men uchun olis va tushuniksiz tuyuladi.
Tennison aytgan ediki, mabodo biz loaqal birgina atirgulni tushuna olsak edi – shunda o‘zimizni ham, butun olamning ruxsorini ham anglay bilar edik. Ehtimol, u har qanday bir hodisa – sabab va oqibatlarning adoqsiz zanjiridan iborat butun olam tarixini o‘ziga jo qilgandir, deb aytmoqchi bo‘lgan va, balki, tangri irodasi har bir shaxsda to‘la-to‘kis namoyon bo‘lgani kabi (Shopenguar fikri) butun olam o‘zining har bir ko‘rinishida to‘la-to‘kis namoyon bo‘ladi, deb fikr qilgandir. Har bir inson – butun borliqning ramziy ko‘zgusi bo‘lgan mo‘’jaz koinot ekanligidan kabbalistlar yaxshi xabardor edilar. Tennisonga ko‘ra, boshqa barcha narsalar ham, hatto mana shu toqat qilib bo‘lmas Zohir ham – ko‘zgu edi.
1948 yilga kelib men ham Xuliyaning qismatiga duchor bo‘larman. O‘shanda meni bir go‘dak singari parvarish qila boshlaydilar, o‘shanda men tashqarida tunmi yoki erta tong va Borxesning o‘zi aslida kim – endi anglamay qo‘yaman. Bunday kelajakni dahshat deb atash noto‘g‘ri bo‘lur edi, illo o‘shanda olamdagi hech vaqo meni ortiq tashvishga solmay qo‘yadi. O‘shanda yorug‘ olam men uchun ahamiyatini yo‘qotadi va butun olam men uchun Zohirga aylanadi. Idealistlar uqdiradilarki, “yashamoq” va “tush ko‘rmoq” so‘zlari aynan bir xil ma’noni anglatadi, xuddi shu kabi men minglab zohiriylikdan yagona zohiriylikka, haddan ziyod murakkab tushdan o‘ta sodda tushga qadam qo‘yaman. Boshqalar nazarida men telba bo‘lib ko‘rinaman, o‘zim esa yolg‘iz Zohirni ko‘raman. Odamlar kecha-yu kunduz faqat Zohirni xayol qiladigan zamonlar kelgach, qay biri – bu olam yoki Zohir – tush bo‘ladi, qay biri esa – bu olam yoki Zohir – chin voqelik bo‘ladi?
Sukunatga cho‘mgan tun chog‘lari men hozircha ko‘chalarda sayr qila olaman. Men tong otgunga qadar Garay maydonidagi oromkursida o‘tirib, “Asrornoma”dan joy olgan ”Zohir – Atirgul ko‘lankasi va Samoviy choyshab kemtigidir”, degan jumla haqida xayol suraman (xayol surishga harakat qilaman). Men bu mulohazani quyidagi ma’lumot bilan to‘ldiraman: “So‘fiylar Tangri vasliga yetishish yo‘lida o‘z ismlarini yoxud Xudoning to‘qson to‘qqiz ismini ular hech narsani anglatmay qo‘yguniga qadar takrorlayveradilar”. Men ham shu yo‘ldan borishni orzu qilaman. Ehtimol, ixlos bilan muttasil o‘ylayverib, men Zohirni oxir-oqibatda sarflab ado qilarman; ehtimol, aynan mana shu tanga ortida Xudo yashiringandir.
