«Менга танишиш ва таржимага тавсия этиш учун тақдим этилган ёзувчилар орасида Худойберди Тўхтабоевнинг «Сеҳрли қалпоқча» номли асари юморга бой бўлганлиги ва фантазияси бениҳоя кенг бўлганлиги сабабли маъқул бўлди. Ушбу юмор ва фантазиядан итальян болалари ҳам баҳра олсин, деб мен ушбу асардан бир боб таржима қилиб бердим» — деб ёзган эди олис  1971 йилда италиялик жаҳонга машҳур болалар ёзувчиси Жанни Родари.

БОЛАЛАР —  МЕНИНГ ОҒАЙНИЛАРИМ
Суҳбатдош — Ориф Толиб

Худойберди Тўхтабоев (1932.17.12, Ўзбекистон тумани) — Ўзбекистон халқ ёзувчиси (1991). Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (1982). Қўқон пед. билим юртини (1949), Ўрта Осиё университетини тугатган (1955). Ўрта мактабда ўқитувчи ва директор (1955— 58), «Тошкент ҳақиқати» газетасида адабий ходим, бўлим мудири (1958—62), «Совет Ўзбекистони» (1962—70) газетаси, «Гулистон» журналида (1970—72),«Ёш гвардия» нашриётида (1972) бўлим мудири ва бош муҳаррир ўринбосари (1974— 76), «Гулхан», «Ёш куч» журналларида бош муҳаррир (1977— 80), «Олтин мерос» халқаро хайрия жамғармаси бошқаруви раиси (1980—1998).
Худойберди Тўхтабоев дастлаб журналист сифатида танилган, фельетонлар ёзган. Илк ҳикоялар тўплами — «Шошқалоқ» (1961). «Фельетондан кейин» (1962), «Сир очилди» (1963), «Сеҳрли қалпоқча» (1964) сингари қиссалари, «Муҳаббат қўшиғи» (1967), «Жонгинам, шартингни айт» (1969), «Конизар юлдузлари» (1978), «Омонбой бн Давронбой саргузашти» (1974) ва бошқа асарлар муаллифи. «Сариқ девни миниб» романи (1968) ёзувчига катта шуҳрат келтирган. Шундан кейин «Сариқ девнинг ўлими» (1973), «Беш болали йигитча» (1976), «Қасоскорнинг олтин боши» (1981), «Йиллар ва йўллар» (1983), «Ширин қовунлар мамлакати» (1986), «Мунгли кўзлар» (1988), «Жаннати одамлар» (1996) романлари нашр этилди. Худойберди Тўхтабоев асарлари юморга бойлиги, болалар ҳаёти, уларнинг ўзига хос табиати, хусусиятлари, руҳий кечинмалари ниҳоятда жонли, қизиқарли ва болалар- боп йўсинда маҳорат бн тасвирланиши жиҳатидан ажралиб туради. Адиб ўзбек болалар адабиётини жаҳон миқёсига олиб чиққан ижодкорлардан биридир. Асарлари дунёнинг кўпгина тилларига таржима қилинган. Ҳамза номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1989).

-Болаларга атаб ёзадиган ижодкорлар кам. Балки бу йўналишда катта гапларни, катта дардларни ифодалаб бўлмас. Сиз нима учун айнан болалар адабиётини танлагансиз?

-Болаларга мослаб ёзиш қийин, шу сабабли бу йўналишни танлайдиганлар кам дейиш унча тўғри эмас. Болаларга ёзиш, унинг руҳига тенглашиб олиш, бола қалбига монанд бирор нарса айтиш албатта қийин. Қаршингизга бир болани ўтирғизиб қўйгандай, у билан суҳбатлашгандай ёзиш ҳақиқатан ҳам мураккаброқ. Бугун болаларга бағишланган асарлар жуда кам, деярли йўқ ҳисоби.

1-2 апрел кунлари болалар китобхонлигини ҳимоя қилиш куни бўлди. Шу санада “Шарқ зиёкори” китоблар дўконида тадбир бўлиб ўтди. Атрофдагиларнинг эътиборини болалар адабиётига оид китоблар териб қўйилган токчага қаратдим. Чет эл адабиётидан Жонатан Свифт, Жанни Родари, ўзимиздан Анвар Обиджон, Фарҳод Мусажонларнинг китоблари бор. Аксарияти қайта нашр. Янгиларини изладим, нари борса уч-тўрт бет келадиган асарларни топдим, холос.

Мендан олдин Эркин Малик сўзга чиқиб, бир қанча расмли китобларни кўрсатди. Боғдорчиликка оид – русчадан таржима, ҳайвонот оламига оид – русчадан таржима. Хайрият, Тошкент ҳақидаги китоб оригинал экан.

Бундоқ қараганда, янги китоблар нашр этилаётганга ўхшайди. “Гулхан” журнали ёки “Тонг юлдузи” газетасида унча-мунча ҳикоя, қиссалар босиляпти. Лекин бу тўққиз миллион нафар ўқувчи бола учун жуда оз, жуда-жуда оз.

Салкам ўн минг ўрта таълим мактаби бор. Айрим мактабларнинг кутубхонасига кириб қолсангиз, лотин алифбосида босилган китоблар кам эканига гувоҳ бўласиз. Шу мактабга қатнаётган болалар билан суҳбатлашиб кўраман. “Қани, ўғлим, бу йил қанақа китоб ўқидинг?” деб сўрайман. Ўйлаб-ўйлаб, битта-яримта эртакни айтади, бўлмаса – йўқ. Дарсликдаги нарсаларни ўқишади, лекин яхлит китоблар уларга етиб бормаяпти.

Китоблар икки минг, уч минг, беш минг нусхада чиқяпти. Бу олдингига солиштирганда битта маҳалланинг китоби, холос. Шу маънода, болаларбоп асарлар тақчил.

Лекин болаларга ёзиш қийин деган гапга қўшилмайман. Лев Толстойдай буюк ёзувчи болалар учун ёзган-ку! Ғафур Ғулом, Зулфия каби шоирларимиз болаларга бағишлаб шеърлар ёзган. Қийинлигини улар ҳам билган, лекин ички хоҳиш-истак уларга туртки берган. Битта аччиқ гапни айтиш жоиз: бугунги ёзувчилар болалар олдидаги масъулиятни унча ҳис қилмаяпти. Шу ўсаётган болалар эртага катта ёшдаги китобхонга айланади-ку! Ўқимасдан улғайган бола катта бўлгандан кейин ҳам ўқимай қўя қолади.

Яхши китобхонни болалигидан тайёрлаш керак. Агар газета, журналлар ўз саҳифаларидан болалар учун жой ажратса, уларнинг онгини, тафаккурини шакллантирадиган асарларни чоп этиб борса, жуда хурсанд бўлардим. Ҳеч бир киши болалар олдидаги масъулиятини унутмаслиги керак.

-Билишимча, ўқитувчи бўлиб ҳам ишлагансиз. Фаолиятингиз давомида иложсиз вазиятларга ҳам тушиб қолганмисиз? Қаҳрамонингиз Ҳошимжонга ўхшаган болалар билан қандай шуғуллангансиз?

-Икки марта ўқитувчилик қилганман. Дастлаб, Қўқон педагогика билим юртини битириб бориб, 1949-50 ўқув йилида Қайқубод деган қишлоқда 1-4-синфларга дарс берганман. Бу биринчи муаллимлик даврим эди. Бир қанча қийинчиликларга дуч келдим. Менга 1-синфни бериб қўйишди. Аслида, бу ишни тажрибали ўқитувчилар олиб бориши керак.

Бир-иккита мисол айтиб бераман. Болаларга қаттиқ гапириб бўлмас экан. Ўша пайтларда педагогикада қаттиқ гап ҳали бор эди. Ғуломжон деган бир ўқувчим бўлган. Бир куни ручкаси яхши ёзмаётганди, “ҳе, онангни…” деб сўкиб қолди. “Ҳой, ўғлим, онангни деб сўкмайди”, деб танбеҳ берсам, бир оздан кейин “ҳе, бувингни…” деб сўкяпти. “Ҳой, ўғлим, нега яна сўкиняпсан?” десам, “онангни демаяпман-ку” деб жавоб берди. Сўкиниш одобдан эмаслигини бафуржа тушунтиришимга тўғри келган.

Бир кун бир ўқувчим йўқолиб қолди. У Қайқубод қишлоғининг “Қўрғонча” маҳалласидан келарди. Тушдан кейин онаси келиб, ўғли уйга бормаганини айтди. Мен ҳамма қатори уйга кетганини айтдим. Болалар билан чўмилиб юргандир, деб онаси қайтиб кетди. Кечга яқин ота-она биргаликда келди. Топишолмабди. Эртасига эрта келиб хонани очсам, қидирувдаги бола орқадаги партада сумкасини бошига болиш қилиб ухлаб ётибди. Хурсанд бўлишимниям, хафа бўлишимниям билмайман. Бола топилди. Ёмон томони, кеча синфни қулфлаётганда қарамаган эканман. Уйқудаги паҳлавонни уйғотдим, уйига хабар жўнатдим. “Э ўғлим, нимага бундай қилдинг?” десам, “Эртага тағин келарканман деб ухлайвердим”, дейди. “Қўрғонча” маҳалласи сал узоқроқ эди-да.

У пайтларда довот-қалам ишлатиларди. Болаларнинг битта одати бор эди: агар бугун кимдир қалам кўтармай келса, эртага ҳаммаси қаламсиз келарди. Бир куни битта ўқувчим қаламини уйда қолдириб келибди. Бошини силаб, яхши гапириб қалам топиб бердим. Эртасига бутун синф қаламсиз келди. Ҳа десам, бизгаям қалам олиб беринг, деб жавоб беришди.

Шунақанги қизиқ-қизиқ воқеалар мени болалар дунёсига яқинлаштирди.

Тўртинчи синфларни ҳам ўқитганман. Бу ҳам болалар дунёсини яхши ўрганишим учун катта ёрдам берган. Бир бола бир қизни яхши кўриб қолибди. Дарсдан кейин қолиб гаплашишади. Кет энди десанг, кетмайди. Бир куни Ҳусниддинова деган рус тили ўқитувчиси менга хат олиб чиқиб берди. Ҳалиги болалар гаплашаверибди, ёнига борса бир-бирига хат ўқиб бераётган экан. Мен нима қилишим керак? Ота-онасига ошкор этайми-йўқми? Улар анчагина “ёзишмалар олиб борган” экан. Муаллим чўнтакларидан олиб қўйибди. Хатни ошкор қилмадим, болаларни чақириб ўзларига қайтариб бердим. Энди бунақа иш қилманглар, еттинчи синфдан кейин ҳаммасига рухсат, дедим. Унда еттинчи синфгача ўқитиларди, ундан кейин қизлар эрга тегиши мумкин эди.

1955 йили университетни битириб келдим-да, яна мактабга ишга кирдим. Уч йил ишладим. Ўсмирлик ёшидаги болаларга дарс бердим. Бу пайт боланинг шаклланиш даври ҳисобланади. Бу мураккаб ўтиш палласининг сир-синоати, ўзига хосликларининг поёнига етолмадим. Ҳар бир ўсмир ўғил, ҳар бир ўсмир қиз ўзи бир дунё-да. Уларнинг ҳаётини кузатиб, жуда кўп воқеаларнинг гувоҳи бўлдим.

-Садриддин Айний ўз хотиралирада ёзишича, Аҳмад Дониш ўз танишларини уйига тўплаб, зиёфат бериб, уларнинг шовқин-суронида ишлаган экан. Сиз қандай шароитда ижод қиласиз?

-Тўғри, ҳар ким ҳар хил шароитда ижод қилади. Баъзи бирлар сувнинг шилдирашини эшитиб шеърий оҳанг топар экан. Мен болаларнинг ичида ижод қиламан. Агар шу бугун тўртта болани кўрмасам, бағримга босмасам, улар билан суҳбатлашмасам, кўнглим тўлмайди.

Анча йиллар олдин Ёзувчилар уюшмаси аъзоларига дала-ҳовли тарқатди. Ўша пайтларда партия ташкилотининг котиби эдим, ҳовли олсам бўларди. Лекин болаларни кўзим қиймади. Дала-ҳовлига йигирмата бола ўлиб қолса бормайди-ку. Ҳафтада учта болани ё кўраман, ё кўрмайман.

Яқинда, “13-студия” кўрсатувида қатнашганимда бир гапни айтдим: “Мен болаларга ош бераман, чунки улар менинг ўртоқларим, оғайнимларим”. Чунки мен шу болалар билан бирга завқланаман, улардан сюжет топаман, шу улфатларимнинг оҳангини, сўзини “ўғирлайман”.

-Тошкентга келиб ўрнашиб, ватан қилиш осон эмас. Қанақа қийинчиликларга дуч келгансиз, уларни қандай ҳал этгансиз? Уй-рўзғорни бошқаришда нималарга эътибор берасиз?

-Ҳаётда иқтисодий қийинчиликларга кўп учраганман. Ўзим уй-жой қилганман, уйланганман. Тошкентга келгандан кейин мусофирчиликда яшадим. Меҳнатим, ҳаракатим билан бу ерда ҳам уй-жой қилдим, ўғилларимни уйлантирдим, уй-жой, машина олиб бердим. Буларнинг ҳеч бири осонликча бўлгани йўқ.

Тошкентда иш бошлаган дастлабки йилларимда қайнотам меҳмон бўлиб келди. У киши савдо ходими бўлиб ишларди, бозорни яхши биларди. Бир ўринда менга рўзғор тебратиш тўғрисида насиҳат қилдилар. Айтган насиҳатлари ҳали-ҳануз ёдимда. Биринчиси – сув қаттиқ ерда тўхтайди, агар қаттиқ бўлмасанг пулни ушлай олмайсан. Иккинчиси – беш сўм пул топсанг, ҳар қандай шароитда ҳам икки сўмини асраб қўй. Учинчиси – сўмнинг онаси тийин, тийинни эҳтиёт қилсанг туғади, кўпаяди.

-Агар бола яхши тарбия кўрса, ҳалоллик, тўғриликни ўрганса, ўз ҳақини ҳимоя қила олса, кейинчалик бемалол мустақил яшай олади. Болаларда бундай хусусиятларни шакллантириш учун нималар қилиш лозим деб ўйлайсиз?

-Аввало ота-онанинг ҳалоллик йўли билан топаётган пулининг қадрига етиш керак. Бола келаётган пулларнинг ҳалоллигини билсин. Ота-она мабодо нопок йўл билан пул топган бўлса, болаларни ундан ҳимоялаш зарур. Халқимизда луқмаи ҳалол деган ибора бор. Ҳалол луқма еб ўсган бола ҳалол меҳнатни хуш кўрадиган, бироқнинг ҳақидан, ҳаромдан ҳазар қиладиган киши бўлиб етишади.

Халқ орасида “экканга, тикканга раҳмат” деган гап юради. Одам бошқаларнинг туз-намагидан тотганда, кимдир яратган боғ-роғнинг мевасидан баҳраманд бўлганда, уларнинг ҳаққига дуо қилишни ҳам билиши керак. Қадимда бир бой ўтган экан. Шу одам бозорга борганда одамлар мева-чева олгач, “экканга раҳмат, тикканга раҳмат” деб кетаётганини эшитиб қолибди. Келаси йили чоракорларига буюриб боғ-роғ барпо этибди. Вақти келиб шу боғнинг мевасидан одамлар баҳраманд бўлибди. Келганлар “экканга, тикканга раҳмат” дермиш-у, “эгасига раҳмат” деб айтмасмиш. Шунда бой ҳалол меҳнатнинг савоби улуғлигини англаб етиб келаси йили ўз қўли билан боғ яратибди.

Болани уйдаги буюмларни, кийим-бошни, умуман, ҳар қандай товарни асраб-авайлашга ўргатиш лозим. Сотиб олаётган маҳсулотининг сифатини, қадр-қимматини аниқлашда нималарга эътибор бериш кераклигини ўргатиш лозим.

Болтиқбўйи республикаларида болалар адабиёти кунлари бўлганди. Шу тадбирларда қатнашган пайтим бир ажойиб нарсага гувоҳ бўлганман. Бошланғич синфларда “Рўзғор арифметикаси” деган фан ўтилар экан. Ўқувчи алоҳида дафтар тутиб, ота-онаси, бобо-бувиси қанча маош ёки нафақа олишини ёзиб қўяркан. Кейин ҳар кунлик харажатларни қоғозга тушириб ҳисоблар экан. Масалан, ўзи мактабга қанча йўл кира билан келди, қанақа ўқув қуроли сотиб олди – буларни ҳар дарсда ўқиб бераркан. Нархлар, олинган нарсалар солиштирилади. Натижада бола юқори синфга ўтганда қилаётган харажатларига эътибор берадиган тайёр иқтисодчига айланади.

Қадимги бойларда бир одат бор экан. Ўғилларини эргаштириб бозорга олиб бораркан-да, савдо қилишга киришар экан. Биринчисидан, иккинчисидан, учинчисидан, ҳатто тўртинчи савдодан ҳам нарса сотиб олмас экан. Болалар бетоқат бўлиб кетар, бўлди энди, олақолайлик деб тихирлик қиларкан. Йўқ, ҳали кўришимиз керак деб, меъёри келгунча савдолашиб юраверар экан. Танга-тийинларни асрашни ўрганган бола ўз-ўзидан отанинг топган мол-дунёсини кўкка совурмайди. Шу тариқа болада истеъмолчилик маданияти шаклланади.

-Иқтисодиёт қанчалик муҳим бўлса, маънавият шу қадар аҳамиятга эга. Бола маънавиятини шакллантиришда адабиётнинг қай даражада ўрни бор деб ҳисоблайсиз?

-Болани нимага ўргатишимиздан қатъи назар, хоҳ иқтисодга, хоҳ касб-ҳунарга бўлсин, маънавиятни ҳеч қачон ёдимиздан чиқармаслигимиз зарур. Энг аввало маънавият масалага қайғуриш керак. Қадимда бир киши ўғлини тарбиячига олиб борса, бўлажак устоз : “Ўғлингиз неча ёшга тўлди?” деб сўрабди. “Уч ёшга”, деб жавоб берибди ота. Шунда мураббий: “Э-э, аттанг, уч йил кечикибсиз-ку”, деган экан. Қиссадан ҳисса шуки, бола маънавиятини туғилганидан бошлабоқ шакллантириш керак. Бу нарса онасининг сути юзига томганда чақалоқнинг ўзига арттиришдан бошланади.

Маънавиятни шакллантирмай туриб иқтисодни шакллантирсангиз ё чайқовчи, ё олғир, ё бировнинг ҳисобига боювчилар пайдо бўлади.

-Ҳозир енгил-елпи, маиший асарларга ишқибоз ўқувчилар кўп. Адиб китобхон эҳтиёжидан келиб чиқиб асар ёзиши керакми ёки адабий меъёрлар билан ҳисоблашиши зарурми?

-Онги-тафаккури баланд ўқувчи ҳамиша гўзалликни, ўзига хосликни истаб туради. Ўқиётган китоби бошқа китобдан баланд, эшитган концерти бошқаникидан савиялироқ бўлиши хоҳлайди. Навоийнинг буюк бўлишига ўша даврда туркий дунёда етилган буюк талаблар сабаб бўлган. Абдулла Қодирийнинг роман жанрига қўл уришиша ўша даврда бизнинг миллатимизда ҳам катта жанрларга эҳтиёж туғилгани туртки берган. Ғафур Ғуломнинг буюк фалсафий шеърлари яралиши ҳам эҳтиёжга бориб тақалади. Баъзан паст савияли талабгорлар ҳам учрайди. Улар китоб кўрмай, шаклланмай улғайган. Ҳозир шуларга монанд ёзаётганлар кўпайиб кетди.

Президентиимзнинг “Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор” китобида шундай фикрлар бор: “Таъбир жоиз бўлса, одам ёзувчилик касбини танламайди, аксинча, бу касб ёзувчини танлайди. Истеъдод, истеъдод ва яна бир бор истеъдод соҳибларини топиш, тарбиялаш ва уларнинг меҳнатини муносиб қадрлаш ҳам энг асосий вазифамизга айланиши зарур”.

Ҳозир ёзувчилик касбини танлаётганлар кўпайиб кетган. Қараса китоб билан ҳам бизнес қилиш мумкин. Бир ойда китоб ёзади, иккинчи ойда бостиради, кейин йўлини топиб сотади. Чунки чўнтагида пули бор, имконияти бор. Яқинда “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида истеъдодсиз ёзувчилар, уларнинг чалажон асарлари тўғрисида мақола босилди. Унда қачонлардир берилган асарининг у ер-бу ерига ўзгартириш киритиб, янги асар деб босаётганлар, ўқувчининг олдида зиғирча масъулият ҳис қилмайдиган, енгил-елпи сюжет орқасидан қувувчи ёзувчилар ҳақида сўз юритилган. Мана шундай зўраки ёзувчилар катта адабиётнинг қадрини туширишга, маънавий даражани пасайтиришга ҳаракат қиляпти.

2010

Манба: Шоир Ориф Толиб веб-саҳифаси

«САРИҚ ДЕВ …» САБАБ «ҲУШЁРХОНА»ГА ТУШГАНМАН
СуҳбатдошУмид Ёқубов

Зумрадхон ВАФОЕВА, бухоролик кутубхоначи:
— Бугун болалар китоб ўқимай қўйди, деб жавраймиз. Балки, уларни қизиқтирадиган бадиий асарлар камдир…

— Бугун руҳ эҳтиёжини телевизор, интернет орқали қондиришга уриниш юқори. Ота-оналар тирикчилик билан банд: уйдаги кутубхоналар ғариб, бори ҳам кам ўқилади. Энг ёмони — ялпи саводсизлик бошланмоқда: «х»дан «ҳ»ни, «у»дан «ў»ни ажратолмаслик айб саналмай қолди.

Ёзувчилар уюшмасининг 2013 йилги ҳисобот-йиғилишида айтилдики, болалар учун 3 та асар ёзилибди. Учовини бир муқовага бирлаштирса, чаватидай китоб бўлади. Болалар ижодкорлари нега кам — тушунмайман. Ахир дунё болалар адабиётида ижтимоий йўналишда, фанлар бўйича, техника ва технологияга оид қизиқарли асарлар ёзишмоқда. Биз эса нуқул эртакка ёпишиб олганмиз. Бугун ахборот эраси, глобаллашув даври. Космос миқёсида фикрлаётган болани Нўхотвойу Пуфакхон билан ҳайратлантириш имконсиз. Шахсан мен учун бугунги қишлоқ ёшларининг ҳаёти, кечинмалари қизиқ. Лекин бундай асарни ҳали ўқиганимиз йўқ.

Камолиддин САЛИМОВ, Боёвут тумани, қурувчи:
— Одам ўз касбини севиши учун нима қилиш керак?

— Боғчадаги тажриба: 20 болани хонага қамаб, гулнинг расмини чиз, десангиз, болалар афтини бужмайтиради. Яна бир хонага эса 20 хил ўйинчоқ қўйиб болаларни фикр билан бошқаринг. Аминман, иккинчи ҳолатда болалар мактабга бормай касб танлайди. Истеъдодсиз бола йўқ. Булоқнинг кўз очиши эса ота-онага, жамиятга боғлиқ. Инсон касбидан завқ, моддий фаровонлик топиб, ўзини намоён эта олса, ҳеч қачон хор бўлмайди.

Мурод МЕЛИБОЕВ, Миробод тумани, ҳайдовчи:
— Тунов куни башанг кийинган бир бойвачча ёнимдаги китобни кўриб таажжубланди. «Китобни қўлимга олсам, ухлаб қоламан», деди тиржа¬йиб. Китоб ўқимасдан ҳам яшаса бўларкан-а?

— Маънавиятга талаб ўлмайди. Шу эҳтиёжни таъминлаш усуллари ўзгача, холос. Маънавиятдан узоқлашган одам ҳайвонликка юз буради.

Илҳом СИРОЖИДДИНОВ, нуроталик боғбон:
— Спитамен, Жалолиддин Мангуберди, Намоз ботир… Барчаси хиёнатдан ҳалок бўлган. Нега хиёнаткорлар доим ғолиб чиқади?

— Чунки ботирлар ҳамиша оқкўнгил, самимий, ишонувчан бўлади. Қўрқоқлар эса ҳамиша орқадан пичоқ санчади, очиқда уришмайди. Намоз ботир очиқ жангда енгилмаган. Бироқ ухлаб ётганда, яқин йигитларидан бири бошига тош билан уриб, калласини кесиб топширган. Қозилик ҳужжатларидан бирида унинг шундай сўзларини ёзиб олганман: «Нечун келдим бу дунё¬ға — яхшини билмасам ман, нечун келдим бу дунёға — яхшилик қилмасам ман». Ботирларнинг жисми ўлса-да, қаҳрамонлиги узоқ яшайди. Ботирларга ўлим йўқ.

Севинч АВАЗОВА, Ўртачирчиқ тумани 53-мактабнинг 9-синф ўқувчиси:
— Китоб ўқиш борасида ўз қоидаларингиз борми?

— Бор. Илгари гапларни дафтаримга кўчириб, ўқирдим. Ҳозир кўп ёзувчиларимизнинг асарларини варақлайман. Чунки нима демоқчилигини биламан. Ҳозир шошмай, сўзларни англаб, ҳис қилиб, «Фауст»ни ўқияпман.

Ҳалимжон ЖАББОРОВ, чустлик ҳунарманд:
— Жанни Родарини қойил қолдирганингиз ростми?

— 1972 йили Римда Жанни Родари халқаро болалар адабиёти форуми ўтказди. Кўп қатори борган «Волшебная шапка» унга маъқул тушади. Асарнинг бир бобини таржима қилдириб, сўзбоши ёзиб, машҳур «Унито» газетасида эълон қилдиради. Сўзбошисида шундай жумла бор: «қувноқ юмордан италян болалари ҳам баҳра олсин дедим». Шу сабаб Ҳошимжон дунёга чиқди-да. 22 тилга таржима бўлди.
1981 йили телефон орқали гаплашдик. «Янги асарларингизни жўнатинг», деди. Кўп ўтмай, у оламдан ўтди. Вафотини эшитиб бир бошқача бўлиб қолдим. Яхшиликлари хаёлимдан ўтди. Уйда дастурхон ёзиб, Жанни акамнинг руҳига бағишлаб худойи ўтказдим. Мулла «марҳум қайси томондан хеш бўлади?», деб сўради. «Тоғамиз», дедим. «Кўрдингизми, иним, аслида исм-шарифларимиз миллийча, бу «-ов», «-вич»лар уларни кўп ёмон бузди-да», деди соддагина мулла қўшним.

Мирзакарим САЙФИДДИНОВ, марғилонлик пенсионер:
— Бир пайтлар чет элга китоб тақдимотига бориб, мелисага тушган экансиз. Ўшанда ўзи нима бўлган эди?

— Ўтган асрнинг 80-йиллари ёзида Литвада ёзувчилар кенгашида «Сариқ девнинг ўлими» китобим мукофот олди. Чақиришди. Чиллаки, ҳандалак, бодринг — 20 килограммча юк билан Каунасга чипта тополмай, автобусда бораман деб Ригага учдим. Борсам, челаклаб ёмғир қуймоқда, автобусга кечикибман. Меҳмонхоналарда жой йўқ. Ярим кечада изғиб, милицияхонага кириб қолдим. Улар ҳам ёрдам беришолмади. Сўнг «Ҳушёрхона»да ўзларига аталган ўринга жойлаштиришди. Ярим кеча. Кўзим илинган экан, «Бу алкашни нега ечинтирмадинг!», деган ҳайқириқ эшитилди. «Капитан олиб келди, ёзувчи», дейишди. «Ҳаммани мелиса олиб келган, бу ерда ҳамма ёзувчи. Қани, ечинтир! Унга қўшимча жазо», деди. Шланкада совуқ сувга пишишди. Капитан келгунча бўларим бўлди… Тўғри кенгашга кириб бордим. Президиумга таклиф этишганди, «Йўқ, аввал, ҳароратимни ўлчанг¬лар», дедим. 40 даражага чиқибди. Касалхонага ётдим. Тақдирлашда украиналик бир ёзувчи «Ҳушёрхона»дан омон чиққани учун», деб мукофот топширди.

Собитхон МУТАЛОВ, хўжаободлик муаллим:
— Нега аксарият қаҳрамонларингиз ижтимоий иллатларга қарши сеҳр билан курашади? Яна бир савол: нега девга сариқ рангни танлагансиз?

— Бувимни эмиб катта бўлдим. Кўп эртак эшитардим. «Сариқ де⻬нинг зиён-заҳмати кўп», деган гап қулоғимга маҳкам ўрнашиб қолган. Болалигимда отасиз, ҳимоясиз улғайдим. Камкучроқ, ожизроқ бўлганим учунми, ҳаммасига сеҳр билан эришишни кўп ўйлаганман.

Ҳулкар ЧИНТОШЕВА, Юқоричирчиқ тумани, уй бекаси:
— «Сариқ девни миниб…»да Ҳошимжоннинг отаси унча кўринмайди. Балки, оилада отанинг ўрни бўлмагани учун ҳам Ҳошимжонларни ҳаёт чиниқтираётгандир…

— Бунга ҳам болалигимдан жавоб топасиз: отамни бойнинг авлоди санаб «қулоқ» қилмоқчи бўлишди. Икки ёшда эдим. Отамни судраб олиб чиқишди, тепкилашди. Оғзидан қон келиб кўз олдимда ўлди. Онамни сургундан олиб қолиш учун ўша куни ўзидан 30 ёш катта, 5 болали одамга никоҳлашди. Бир умр отамнинг ўрни ҳувиллаб қолганини ҳис қилиб яшадим.

Раҳматулло ШОЙЗОҚОВ, самарқандлик пенсионер:
— Ўз вақтида кучли фельетончи бўлгансиз. Бугунги газеталардан кўнглингиз тўладими?

— Йўқ. Журналистларимизда Ватанга муҳаббат кучли, лекин жасорат етишмайди.

Ойимхол РЎЗМЕТОВА, Шовот тумани, уй бекаси:
— Ўзингиз, ўғлингиз ва неварангиз ўртасида қандай фарқ сезасиз?

— Яратган фазилату нуқсонларимни тўрт ўғлимга тенг тақсимлаб берган. Улар орасида кенжа ўғлим фавқулодда истеъдодли чиқди: 15 ёшида мактабни, сўнг икки олийгоҳни тугатди. Фан доктори бўлди.
Ҳозир ЮНЕСКОда ишлайди. 23 невара, 7 эварам бор. Невараларнинг бирортаси адабиётга қизиқмади. Балки, эвара-чеваралардан ёзадигани чиқар.

Ҳошимжон АБДИЕВ, Тошкент шаҳри, маҳалла фаоли:
— Баъзан телевизорда чиқиб олиб «ақл ўргатаётган»ларни ҳаётда кўрсангиз, бутунлай тескариси. Буларнинг ҳаммаси сўзнинг субутини синдирмайдими?  Одамлар ишонмай қўяди-ку!

— Иши ва сўзи бошқа одам наинки жамиятда, балки ўз оиласида ҳам ҳурмат тополмайди. Унга ўзгалар тугул ўз фарзандлари ҳам ишонмайди. Имон — тил, дил ва амал бирлигида.

Махсус савол

Анвар ОБИДЖОН, Ўзбекистон халқ шоири:
— Ўзбек болаларининг ўзга миллат фарзандларидан фарқли, ўзига хос жиҳатлари борми?

— Бор. Аввало, самимият юқори. Хулқ-ахлоқида каттага ҳурмат, кичикка иззат, аждодларга эҳтиром, ота-онани эъзозлаш, кучлига тан бериш каби фазилатлар болаликдан шакллантирилади. Болаларимиз меҳнаткаш, ишдан қочмайди.
«Беш болали йигитча» қиссам русчада «Свет в заброшенном доме» («Чалдеворда ёнган чироқ»), деб таржима қилинган. Ўша чалдевор — ота маконимиз эди. 1943 йили Тошкент «детдом»ига мажбурлаб келтирилган қўқонлик 13 бола уйга қочдик. Қўқонгача пиёда кетдик. Қишлоқма-қишлоқ тиланчилик қилдик. Дуч келган жойда тунадик. Бир қизча йўлда ўлди, яна бир шеригимиз нон олиб келаман деб қайтмади. Сентябрда йўлга чиққандик, сўнгги кеча бир чуқурда тунадик — уйғонсак, устимизга қор ёғибди. Қишда уйга кириб бордик. Чунки оч бўлсак ҳам ота юртимизда бўлайлик, дедик. Дунёда фақат ўзбек фарзандларигина ота уйим чироғини ёқсам дейди.

Манба: «Оила даврасида» газетаси,ноябрь, 2014

“Menga tanishish va tarjimaga tavsiya etish uchun taqdim etilgan yozuvchilar orasida Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Sehrli qalpoqcha” nomli asari yumorga boy bo‘lganligi va fantaziyasi benihoya keng bo‘lganligi sababli ma’qul bo‘ldi. Ushbu yumor va fantaziyadan italyan bolalari ham bahra olsin, deb men ushbu asardan bir bob tarjima qilib berdim” — deb yozgan edi olis 1971 yilda italiyalik jahonga mashhur bolalar yozuvchisi Janni Rodari.

BOLALAR — MЕNING OG‘AYNILARIM
Suhbatdosh — Orif Tolib

Xudoyberdi To‘xtaboyev (1932.17.12, O‘zbekiston tumani) — O‘zbekiston xalq yozuvchisi (1991). O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi (1982). Qo‘qon ped. bilim yurtini (1949), O‘rta Osiyo universitetini tugatgan (1955). O‘rta maktabda o‘qituvchi va direktor (1955— 58), “Toshkent haqiqati” gazetasida adabiy xodim, bo‘lim mudiri (1958—62), “Sovet O‘zbekistoni” (1962—70) gazetasi, “Guliston” jurnalida (1970—72),“Yosh gvardiya” nashriyotida (1972) bo‘lim mudiri va bosh muharrir o‘rinbosari (1974— 76), “Gulxan”, “Yosh kuch” jurnallarida bosh muharrir (1977— 80), “Oltin meros” xalqaro xayriya jamg‘armasi boshqaruvi raisi (1980—1998).
Xudoyberdi To‘xtaboyev dastlab jurnalist sifatida tanilgan, felyetonlar yozgan. Ilk hikoyalar to‘plami — “Shoshqaloq” (1961). “Felyetondan keyin” (1962), “Sir ochildi” (1963), “Sehrli qalpoqcha” (1964) singari qissalari, “Muhabbat qo‘shig‘i” (1967), “Jonginam, shartingni ayt” (1969), “Konizar yulduzlari” (1978), “Omonboy bn Davronboy sarguzashti” (1974) va boshqa asarlar muallifi. “Sariq devni minib” romani (1968) yozuvchiga katta shuhrat keltirgan. Shundan keyin “Sariq devning o‘limi” (1973), “Besh bolali yigitcha” (1976), “Qasoskorning oltin boshi” (1981), “Yillar va yo‘llar” (1983), “Shirin qovunlar mamlakati” (1986), “Mungli ko‘zlar” (1988), “Jannati odamlar” (1996) romanlari nashr etildi. Xudoyberdi To‘xtaboyev asarlari yumorga boyligi, bolalar hayoti, ularning o‘ziga xos tabiati, xususiyatlari, ruhiy kechinmalari nihoyatda jonli, qiziqarli va bolalar- bop yo‘sinda mahorat bn tasvirlanishi jihatidan ajralib turadi. Adib o‘zbek bolalar adabiyotini jahon miqyosiga olib chiqqan ijodkorlardan biridir. Asarlari dunyoning ko‘pgina tillariga tarjima qilingan. Hamza nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati (1989).

-Bolalarga atab yozadigan ijodkorlar kam. Balki bu yo‘nalishda katta gaplarni, katta dardlarni ifodalab bo‘lmas. Siz nima uchun aynan bolalar adabiyotini tanlagansiz?

-Bolalarga moslab yozish qiyin, shu sababli bu yo‘nalishni tanlaydiganlar kam deyish uncha to‘g‘ri emas. Bolalarga yozish, uning ruhiga tenglashib olish, bola qalbiga monand biror narsa aytish albatta qiyin. Qarshingizga bir bolani o‘tirg‘izib qo‘yganday, u bilan suhbatlashganday yozish haqiqatan ham murakkabroq. Bugun bolalarga bag‘ishlangan asarlar juda kam, deyarli yo‘q hisobi.

1-2 aprel kunlari bolalar kitobxonligini himoya qilish kuni bo‘ldi. Shu sanada “Sharq ziyokori” kitoblar do‘konida tadbir bo‘lib o‘tdi. Atrofdagilarning e’tiborini bolalar adabiyotiga oid kitoblar terib qo‘yilgan tokchaga qaratdim. Chet el adabiyotidan Jonatan Svift, Janni Rodari, o‘zimizdan Anvar Obidjon, Farhod Musajonlarning kitoblari bor. Aksariyati qayta nashr. Yangilarini izladim, nari borsa uch-to‘rt bet keladigan asarlarni topdim, xolos.

Mendan oldin Erkin Malik so‘zga chiqib, bir qancha rasmli kitoblarni ko‘rsatdi. Bog‘dorchilikka oid – ruschadan tarjima, hayvonot olamiga oid – ruschadan tarjima. Xayriyat, Toshkent haqidagi kitob original ekan.

Bundoq qaraganda, yangi kitoblar nashr etilayotganga o‘xshaydi. “Gulxan” jurnali yoki “Tong yulduzi” gazetasida uncha-muncha hikoya, qissalar bosilyapti. Lekin bu to‘qqiz million nafar o‘quvchi bola uchun juda oz, juda-juda oz.

Salkam o‘n ming o‘rta ta’lim maktabi bor. Ayrim maktablarning kutubxonasiga kirib qolsangiz, lotin alifbosida bosilgan kitoblar kam ekaniga guvoh bo‘lasiz. Shu maktabga qatnayotgan bolalar bilan suhbatlashib ko‘raman. “Qani, o‘g‘lim, bu yil qanaqa kitob o‘qiding?” deb so‘rayman. O‘ylab-o‘ylab, bitta-yarimta ertakni aytadi, bo‘lmasa – yo‘q. Darslikdagi narsalarni o‘qishadi, lekin yaxlit kitoblar ularga yetib bormayapti.

Kitoblar ikki ming, uch ming, besh ming nusxada chiqyapti. Bu oldingiga solishtirganda bitta mahallaning kitobi, xolos. Shu ma’noda, bolalarbop asarlar taqchil.

Lekin bolalarga yozish qiyin degan gapga qo‘shilmayman. Lev Tolstoyday buyuk yozuvchi bolalar uchun yozgan-ku! G‘afur G‘ulom, Zulfiya kabi shoirlarimiz bolalarga bag‘ishlab she’rlar yozgan. Qiyinligini ular ham bilgan, lekin ichki xohish-istak ularga turtki bergan. Bitta achchiq gapni aytish joiz: bugungi yozuvchilar bolalar oldidagi mas’uliyatni uncha his qilmayapti. Shu o‘sayotgan bolalar ertaga katta yoshdagi kitobxonga aylanadi-ku! O‘qimasdan ulg‘aygan bola katta bo‘lgandan keyin ham o‘qimay qo‘ya qoladi.

Yaxshi kitobxonni bolaligidan tayyorlash kerak. Agar gazeta, jurnallar o‘z sahifalaridan bolalar uchun joy ajratsa, ularning ongini, tafakkurini shakllantiradigan asarlarni chop etib borsa, juda xursand bo‘lardim. Hech bir kishi bolalar oldidagi mas’uliyatini unutmasligi kerak.

-Bilishimcha, o‘qituvchi bo‘lib ham ishlagansiz. Faoliyatingiz davomida ilojsiz vaziyatlarga ham tushib qolganmisiz? Qahramoningiz Hoshimjonga o‘xshagan bolalar bilan qanday shug‘ullangansiz?

-Ikki marta o‘qituvchilik qilganman. Dastlab, Qo‘qon pedagogika bilim yurtini bitirib borib, 1949-50 o‘quv yilida Qayqubod degan qishloqda 1-4-sinflarga dars berganman. Bu birinchi muallimlik davrim edi. Bir qancha qiyinchiliklarga duch keldim. Menga 1-sinfni berib qo‘yishdi. Aslida, bu ishni tajribali o‘qituvchilar olib borishi kerak.

Bir-ikkita misol aytib beraman. Bolalarga qattiq gapirib bo‘lmas ekan. O‘sha paytlarda pedagogikada qattiq gap hali bor edi. G‘ulomjon degan bir o‘quvchim bo‘lgan. Bir kuni ruchkasi yaxshi yozmayotgandi, “he, onangni…” deb so‘kib qoldi. “Hoy, o‘g‘lim, onangni deb so‘kmaydi”, deb tanbeh bersam, bir ozdan keyin “he, buvingni…” deb so‘kyapti. “Hoy, o‘g‘lim, nega yana so‘kinyapsan?” desam, “onangni demayapman-ku” deb javob berdi. So‘kinish odobdan emasligini bafurja tushuntirishimga to‘g‘ri kelgan.

Bir kun bir o‘quvchim yo‘qolib qoldi. U Qayqubod qishlog‘ining “Qo‘rg‘oncha” mahallasidan kelardi. Tushdan keyin onasi kelib, o‘g‘li uyga bormaganini aytdi. Men hamma qatori uyga ketganini aytdim. Bolalar bilan cho‘milib yurgandir, deb onasi qaytib ketdi. Kechga yaqin ota-ona birgalikda keldi. Topisholmabdi. Ertasiga erta kelib xonani ochsam, qidiruvdagi bola orqadagi partada sumkasini boshiga bolish qilib uxlab yotibdi. Xursand bo‘lishimniyam, xafa bo‘lishimniyam bilmayman. Bola topildi. Yomon tomoni, kecha sinfni qulflayotganda qaramagan ekanman. Uyqudagi pahlavonni uyg‘otdim, uyiga xabar jo‘natdim. “E o‘g‘lim, nimaga bunday qilding?” desam, “Ertaga tag‘in kelarkanman deb uxlayverdim”, deydi. “Qo‘rg‘oncha” mahallasi sal uzoqroq edi-da.

U paytlarda dovot-qalam ishlatilardi. Bolalarning bitta odati bor edi: agar bugun kimdir qalam ko‘tarmay kelsa, ertaga hammasi qalamsiz kelardi. Bir kuni bitta o‘quvchim qalamini uyda qoldirib kelibdi. Boshini silab, yaxshi gapirib qalam topib berdim. Ertasiga butun sinf qalamsiz keldi. Ha desam, bizgayam qalam olib bering, deb javob berishdi.

Shunaqangi qiziq-qiziq voqealar meni bolalar dunyosiga yaqinlashtirdi.

To‘rtinchi sinflarni ham o‘qitganman. Bu ham bolalar dunyosini yaxshi o‘rganishim uchun katta yordam bergan. Bir bola bir qizni yaxshi ko‘rib qolibdi. Darsdan keyin qolib gaplashishadi. Ket endi desang, ketmaydi. Bir kuni Husniddinova degan rus tili o‘qituvchisi menga xat olib chiqib berdi. Haligi bolalar gaplashaveribdi, yoniga borsa bir-biriga xat o‘qib berayotgan ekan. Men nima qilishim kerak? Ota-onasiga oshkor etaymi-yo‘qmi? Ular anchagina “yozishmalar olib borgan” ekan. Muallim cho‘ntaklaridan olib qo‘yibdi. Xatni oshkor qilmadim, bolalarni chaqirib o‘zlariga qaytarib berdim. Endi bunaqa ish qilmanglar, yettinchi sinfdan keyin hammasiga ruxsat, dedim. Unda yettinchi sinfgacha o‘qitilardi, undan keyin qizlar erga tegishi mumkin edi.

1955 yili universitetni bitirib keldim-da, yana maktabga ishga kirdim. Uch yil ishladim. O‘smirlik yoshidagi bolalarga dars berdim. Bu payt bolaning shakllanish davri hisoblanadi. Bu murakkab o‘tish pallasining sir-sinoati, o‘ziga xosliklarining poyoniga yetolmadim. Har bir o‘smir o‘g‘il, har bir o‘smir qiz o‘zi bir dunyo-da. Ularning hayotini kuzatib, juda ko‘p voqealarning guvohi bo‘ldim.

-Sadriddin Ayniy o‘z xotiralirada yozishicha, Ahmad Donish o‘z tanishlarini uyiga to‘plab, ziyofat berib, ularning shovqin-suronida ishlagan ekan. Siz qanday sharoitda ijod qilasiz?

-To‘g‘ri, har kim har xil sharoitda ijod qiladi. Ba’zi birlar suvning shildirashini eshitib she’riy ohang topar ekan. Men bolalarning ichida ijod qilaman. Agar shu bugun to‘rtta bolani ko‘rmasam, bag‘rimga bosmasam, ular bilan suhbatlashmasam, ko‘nglim to‘lmaydi.

Ancha yillar oldin Yozuvchilar uyushmasi a’zolariga dala-hovli tarqatdi. O‘sha paytlarda partiya tashkilotining kotibi edim, hovli olsam bo‘lardi. Lekin bolalarni ko‘zim qiymadi. Dala-hovliga yigirmata bola o‘lib qolsa bormaydi-ku. Haftada uchta bolani yo ko‘raman, yo ko‘rmayman.

Yaqinda, “13-studiya” ko‘rsatuvida qatnashganimda bir gapni aytdim: “Men bolalarga osh beraman, chunki ular mening o‘rtoqlarim, og‘aynimlarim”. Chunki men shu bolalar bilan birga zavqlanaman, ulardan syujet topaman, shu ulfatlarimning ohangini, so‘zini “o‘g‘irlayman”.

-Toshkentga kelib o‘rnashib, vatan qilish oson emas. Qanaqa qiyinchiliklarga duch kelgansiz, ularni qanday hal etgansiz? Uy-ro‘zg‘orni boshqarishda nimalarga e’tibor berasiz?

-Hayotda iqtisodiy qiyinchiliklarga ko‘p uchraganman. O‘zim uy-joy qilganman, uylanganman. Toshkentga kelgandan keyin musofirchilikda yashadim. Mehnatim, harakatim bilan bu yerda ham uy-joy qildim, o‘g‘illarimni uylantirdim, uy-joy, mashina olib berdim. Bularning hech biri osonlikcha bo‘lgani yo‘q.

Toshkentda ish boshlagan dastlabki yillarimda qaynotam mehmon bo‘lib keldi. U kishi savdo xodimi bo‘lib ishlardi, bozorni yaxshi bilardi. Bir o‘rinda menga ro‘zg‘or tebratish to‘g‘risida nasihat qildilar. Aytgan nasihatlari hali-hanuz yodimda. Birinchisi – suv qattiq yerda to‘xtaydi, agar qattiq bo‘lmasang pulni ushlay olmaysan. Ikkinchisi – besh so‘m pul topsang, har qanday sharoitda ham ikki so‘mini asrab qo‘y. Uchinchisi – so‘mning onasi tiyin, tiyinni ehtiyot qilsang tug‘adi, ko‘payadi.

-Agar bola yaxshi tarbiya ko‘rsa, halollik, to‘g‘rilikni o‘rgansa, o‘z haqini himoya qila olsa, keyinchalik bemalol mustaqil yashay oladi. Bolalarda bunday xususiyatlarni shakllantirish uchun nimalar qilish lozim deb o‘ylaysiz?

-Avvalo ota-onaning halollik yo‘li bilan topayotgan pulining qadriga yetish kerak. Bola kelayotgan pullarning halolligini bilsin. Ota-ona mabodo nopok yo‘l bilan pul topgan bo‘lsa, bolalarni undan himoyalash zarur. Xalqimizda luqmai halol degan ibora bor. Halol luqma yeb o‘sgan bola halol mehnatni xush ko‘radigan, biroqning haqidan, haromdan hazar qiladigan kishi bo‘lib yetishadi.

Xalq orasida “ekkanga, tikkanga rahmat” degan gap yuradi. Odam boshqalarning tuz-namagidan totganda, kimdir yaratgan bog‘-rog‘ning mevasidan bahramand bo‘lganda, ularning haqqiga duo qilishni ham bilishi kerak. Qadimda bir boy o‘tgan ekan. Shu odam bozorga borganda odamlar meva-cheva olgach, “ekkanga rahmat, tikkanga rahmat” deb ketayotganini eshitib qolibdi. Kelasi yili chorakorlariga buyurib bog‘-rog‘ barpo etibdi. Vaqti kelib shu bog‘ning mevasidan odamlar bahramand bo‘libdi. Kelganlar “ekkanga, tikkanga rahmat” dermish-u, “egasiga rahmat” deb aytmasmish. Shunda boy halol mehnatning savobi ulug‘ligini anglab yetib kelasi yili o‘z qo‘li bilan bog‘ yaratibdi.

Bolani uydagi buyumlarni, kiyim-boshni, umuman, har qanday tovarni asrab-avaylashga o‘rgatish lozim. Sotib olayotgan mahsulotining sifatini, qadr-qimmatini aniqlashda nimalarga e’tibor berish kerakligini o‘rgatish lozim.

Boltiqbo‘yi respublikalarida bolalar adabiyoti kunlari bo‘lgandi. Shu tadbirlarda qatnashgan paytim bir ajoyib narsaga guvoh bo‘lganman. Boshlang‘ich sinflarda “Ro‘zg‘or arifmetikasi” degan fan o‘tilar ekan. O‘quvchi alohida daftar tutib, ota-onasi, bobo-buvisi qancha maosh yoki nafaqa olishini yozib qo‘yarkan. Keyin har kunlik xarajatlarni qog‘ozga tushirib hisoblar ekan. Masalan, o‘zi maktabga qancha yo‘l kira bilan keldi, qanaqa o‘quv quroli sotib oldi – bularni har darsda o‘qib berarkan. Narxlar, olingan narsalar solishtiriladi. Natijada bola yuqori sinfga o‘tganda qilayotgan xarajatlariga e’tibor beradigan tayyor iqtisodchiga aylanadi.

Qadimgi boylarda bir odat bor ekan. O‘g‘illarini ergashtirib bozorga olib borarkan-da, savdo qilishga kirishar ekan. Birinchisidan, ikkinchisidan, uchinchisidan, hatto to‘rtinchi savdodan ham narsa sotib olmas ekan. Bolalar betoqat bo‘lib ketar, bo‘ldi endi, olaqolaylik deb tixirlik qilarkan. Yo‘q, hali ko‘rishimiz kerak deb, me’yori kelguncha savdolashib yuraverar ekan. Tanga-tiyinlarni asrashni o‘rgangan bola o‘z-o‘zidan otaning topgan mol-dunyosini ko‘kka sovurmaydi. Shu tariqa bolada iste’molchilik madaniyati shakllanadi.

-Iqtisodiyot qanchalik muhim bo‘lsa, ma’naviyat shu qadar ahamiyatga ega. Bola ma’naviyatini shakllantirishda adabiyotning qay darajada o‘rni bor deb hisoblaysiz?

-Bolani nimaga o‘rgatishimizdan qat’i nazar, xoh iqtisodga, xoh kasb-hunarga bo‘lsin, ma’naviyatni hech qachon yodimizdan chiqarmasligimiz zarur. Eng avvalo ma’naviyat masalaga qayg‘urish kerak. Qadimda bir kishi o‘g‘lini tarbiyachiga olib borsa, bo‘lajak ustoz : “O‘g‘lingiz necha yoshga to‘ldi?” deb so‘rabdi. “Uch yoshga”, deb javob beribdi ota. Shunda murabbiy: “E-e, attang, uch yil kechikibsiz-ku”, degan ekan. Qissadan hissa shuki, bola ma’naviyatini tug‘ilganidan boshlaboq shakllantirish kerak. Bu narsa onasining suti yuziga tomganda chaqaloqning o‘ziga arttirishdan boshlanadi.

Ma’naviyatni shakllantirmay turib iqtisodni shakllantirsangiz yo chayqovchi, yo olg‘ir, yo birovning hisobiga boyuvchilar paydo bo‘ladi.

-Hozir yengil-yelpi, maishiy asarlarga ishqiboz o‘quvchilar ko‘p. Adib kitobxon ehtiyojidan kelib chiqib asar yozishi kerakmi yoki adabiy me’yorlar bilan hisoblashishi zarurmi?

-Ongi-tafakkuri baland o‘quvchi hamisha go‘zallikni, o‘ziga xoslikni istab turadi. O‘qiyotgan kitobi boshqa kitobdan baland, eshitgan konserti boshqanikidan saviyaliroq bo‘lishi xohlaydi. Navoiyning buyuk bo‘lishiga o‘sha davrda turkiy dunyoda yetilgan buyuk talablar sabab bo‘lgan. Abdulla Qodiriyning roman janriga qo‘l urishisha o‘sha davrda bizning millatimizda ham katta janrlarga ehtiyoj tug‘ilgani turtki bergan. G‘afur G‘ulomning buyuk falsafiy she’rlari yaralishi ham ehtiyojga borib taqaladi. Ba’zan past saviyali talabgorlar ham uchraydi. Ular kitob ko‘rmay, shakllanmay ulg‘aygan. Hozir shularga monand yozayotganlar ko‘payib ketdi.

Prezidentiimzning “Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor” kitobida shunday fikrlar bor: “Ta’bir joiz bo‘lsa, odam yozuvchilik kasbini tanlamaydi, aksincha, bu kasb yozuvchini tanlaydi. Iste’dod, iste’dod va yana bir bor iste’dod sohiblarini topish, tarbiyalash va ularning mehnatini munosib qadrlash ham eng asosiy vazifamizga aylanishi zarur”.

Hozir yozuvchilik kasbini tanlayotganlar ko‘payib ketgan. Qarasa kitob bilan ham biznes qilish mumkin. Bir oyda kitob yozadi, ikkinchi oyda bostiradi, keyin yo‘lini topib sotadi. Chunki cho‘ntagida puli bor, imkoniyati bor. Yaqinda “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida iste’dodsiz yozuvchilar, ularning chalajon asarlari to‘g‘risida maqola bosildi. Unda qachonlardir berilgan asarining u yer-bu yeriga o‘zgartirish kiritib, yangi asar deb bosayotganlar, o‘quvchining oldida zig‘ircha mas’uliyat his qilmaydigan, yengil-yelpi syujet orqasidan quvuvchi yozuvchilar haqida so‘z yuritilgan. Mana shunday zo‘raki yozuvchilar katta adabiyotning qadrini tushirishga, ma’naviy darajani pasaytirishga harakat qilyapti.

2010

Manba: Shoir Orif Tolib veb-sahifasi

“SARIQ DЕV …” SABAB “HUSHYORXONA”GA TUSHGANMAN
SuhbatdoshUmid Yoqubov

Zumradxon VAFOYEVA, buxorolik kutubxonachi:
— Bugun bolalar kitob o‘qimay qo‘ydi, deb javraymiz. Balki, ularni qiziqtiradigan badiiy asarlar kamdir…

— Bugun ruh ehtiyojini televizor, internet orqali qondirishga urinish yuqori. Ota-onalar tirikchilik bilan band: uydagi kutubxonalar g‘arib, bori ham kam o‘qiladi. Eng yomoni — yalpi savodsizlik boshlanmoqda: “x”dan “h”ni, “u”dan “o‘”ni ajratolmaslik ayb sanalmay qoldi.

Yozuvchilar uyushmasining 2013 yilgi hisobot-yig‘ilishida aytildiki, bolalar uchun 3 ta asar yozilibdi. Uchovini bir muqovaga birlashtirsa, chavatiday kitob bo‘ladi. Bolalar ijodkorlari nega kam — tushunmayman. Axir dunyo bolalar adabiyotida ijtimoiy yo‘nalishda, fanlar bo‘yicha, texnika va texnologiyaga oid qiziqarli asarlar yozishmoqda. Biz esa nuqul ertakka yopishib olganmiz. Bugun axborot erasi, globallashuv davri. Kosmos miqyosida fikrlayotgan bolani No‘xotvoyu Pufakxon bilan hayratlantirish imkonsiz. Shaxsan men uchun bugungi qishloq yoshlarining hayoti, kechinmalari qiziq. Lekin bunday asarni hali o‘qiganimiz yo‘q.

Kamoliddin SALIMOV, Boyovut tumani, quruvchi:
— Odam o‘z kasbini sevishi uchun nima qilish kerak?

— Bog‘chadagi tajriba: 20 bolani xonaga qamab, gulning rasmini chiz, desangiz, bolalar aftini bujmaytiradi. Yana bir xonaga esa 20 xil o‘yinchoq qo‘yib bolalarni fikr bilan boshqaring. Aminman, ikkinchi holatda bolalar maktabga bormay kasb tanlaydi. Iste’dodsiz bola yo‘q. Buloqning ko‘z ochishi esa ota-onaga, jamiyatga bog‘liq. Inson kasbidan zavq, moddiy farovonlik topib, o‘zini namoyon eta olsa, hech qachon xor bo‘lmaydi.

Murod MЕLIBOYEV, Mirobod tumani, haydovchi:
— Tunov kuni bashang kiyingan bir boyvachcha yonimdagi kitobni ko‘rib taajjublandi. “Kitobni qo‘limga olsam, uxlab qolaman”, dedi tirja¬yib. Kitob o‘qimasdan ham yashasa bo‘larkan-a?

— Ma’naviyatga talab o‘lmaydi. Shu ehtiyojni ta’minlash usullari o‘zgacha, xolos. Ma’naviyatdan uzoqlashgan odam hayvonlikka yuz buradi.

Ilhom SIROJIDDINOV, nurotalik bog‘bon:
— Spitamen, Jaloliddin Manguberdi, Namoz botir… Barchasi xiyonatdan halok bo‘lgan. Nega xiyonatkorlar doim g‘olib chiqadi?

— Chunki botirlar hamisha oqko‘ngil, samimiy, ishonuvchan bo‘ladi. Qo‘rqoqlar esa hamisha orqadan pichoq sanchadi, ochiqda urishmaydi. Namoz botir ochiq jangda yengilmagan. Biroq uxlab yotganda, yaqin yigitlaridan biri boshiga tosh bilan urib, kallasini kesib topshirgan. Qozilik hujjatlaridan birida uning shunday so‘zlarini yozib olganman: “Nechun keldim bu dunyo¬g‘a — yaxshini bilmasam man, nechun keldim bu dunyog‘a — yaxshilik qilmasam man”. Botirlarning jismi o‘lsa-da, qahramonligi uzoq yashaydi. Botirlarga o‘lim yo‘q.

Sevinch AVAZOVA, O‘rtachirchiq tumani 53-maktabning 9-sinf o‘quvchisi:
— Kitob o‘qish borasida o‘z qoidalaringiz bormi?

— Bor. Ilgari gaplarni daftarimga ko‘chirib, o‘qirdim. Hozir ko‘p yozuvchilarimizning asarlarini varaqlayman. Chunki nima demoqchiligini bilaman. Hozir shoshmay, so‘zlarni anglab, his qilib, “Faust”ni o‘qiyapman.

Halimjon JABBOROV, chustlik hunarmand:
— Janni Rodarini qoyil qoldirganingiz rostmi?

— 1972 yili Rimda Janni Rodari xalqaro bolalar adabiyoti forumi o‘tkazdi. Ko‘p qatori borgan “Volshebnaya shapka” unga ma’qul tushadi. Asarning bir bobini tarjima qildirib, so‘zboshi yozib, mashhur “Unito” gazetasida e’lon qildiradi. So‘zboshisida shunday jumla bor: “quvnoq yumordan italyan bolalari ham bahra olsin dedim”. Shu sabab Hoshimjon dunyoga chiqdi-da. 22 tilga tarjima bo‘ldi.
1981 yili telefon orqali gaplashdik. “Yangi asarlaringizni jo‘nating”, dedi. Ko‘p o‘tmay, u olamdan o‘tdi. Vafotini eshitib bir boshqacha bo‘lib qoldim. Yaxshiliklari xayolimdan o‘tdi. Uyda dasturxon yozib, Janni akamning ruhiga bag‘ishlab xudoyi o‘tkazdim. Mulla “marhum qaysi tomondan xesh bo‘ladi?”, deb so‘radi. “Tog‘amiz”, dedim. “Ko‘rdingizmi, inim, aslida ism-shariflarimiz milliycha, bu «-ov”, “-vich”lar ularni ko‘p yomon buzdi-da», dedi soddagina mulla qo‘shnim.

Mirzakarim SAYFIDDINOV, marg‘ilonlik pensioner:
— Bir paytlar chet elga kitob taqdimotiga borib, melisaga tushgan ekansiz. O‘shanda o‘zi nima bo‘lgan edi?

— O‘tgan asrning 80-yillari yozida Litvada yozuvchilar kengashida “Sariq devning o‘limi” kitobim mukofot oldi. Chaqirishdi. Chillaki, handalak, bodring — 20 kilogrammcha yuk bilan Kaunasga chipta topolmay, avtobusda boraman deb Rigaga uchdim. Borsam, chelaklab yomg‘ir quymoqda, avtobusga kechikibman. Mehmonxonalarda joy yo‘q. Yarim kechada izg‘ib, militsiyaxonaga kirib qoldim. Ular ham yordam berisholmadi. So‘ng “Hushyorxona”da o‘zlariga atalgan o‘ringa joylashtirishdi. Yarim kecha. Ko‘zim ilingan ekan, “Bu alkashni nega yechintirmading!”, degan hayqiriq eshitildi. “Kapitan olib keldi, yozuvchi”, deyishdi. “Hammani melisa olib kelgan, bu yerda hamma yozuvchi. Qani, yechintir! Unga qo‘shimcha jazo”, dedi. Shlankada sovuq suvga pishishdi. Kapitan kelguncha bo‘larim bo‘ldi… To‘g‘ri kengashga kirib bordim. Prezidiumga taklif etishgandi, “Yo‘q, avval, haroratimni o‘lchang¬lar”, dedim. 40 darajaga chiqibdi. Kasalxonaga yotdim. Taqdirlashda ukrainalik bir yozuvchi “Hushyorxona”dan omon chiqqani uchun», deb mukofot topshirdi.

Sobitxon MUTALOV, xo‘jaobodlik muallim:
— Nega aksariyat qahramonlaringiz ijtimoiy illatlarga qarshi sehr bilan kurashadi? Yana bir savol: nega devga sariq rangni tanlagansiz?

— Buvimni emib katta bo‘ldim. Ko‘p ertak eshitardim. “Sariq dev”¬ning ziyon-zahmati ko‘p», degan gap qulog‘imga mahkam o‘rnashib qolgan. Bolaligimda otasiz, himoyasiz ulg‘aydim. Kamkuchroq, ojizroq bo‘lganim uchunmi, hammasiga sehr bilan erishishni ko‘p o‘ylaganman.

Hulkar CHINTOSHЕVA, Yuqorichirchiq tumani, uy bekasi:
— “Sariq devni minib…”da Hoshimjonning otasi uncha ko‘rinmaydi. Balki, oilada otaning o‘rni bo‘lmagani uchun ham Hoshimjonlarni hayot chiniqtirayotgandir…

— Bunga ham bolaligimdan javob topasiz: otamni boyning avlodi sanab “quloq” qilmoqchi bo‘lishdi. Ikki yoshda edim. Otamni sudrab olib chiqishdi, tepkilashdi. Og‘zidan qon kelib ko‘z oldimda o‘ldi. Onamni surgundan olib qolish uchun o‘sha kuni o‘zidan 30 yosh katta, 5 bolali odamga nikohlashdi. Bir umr otamning o‘rni huvillab qolganini his qilib yashadim.

Rahmatullo SHOYZOQOV, samarqandlik pensioner:
— O‘z vaqtida kuchli felyetonchi bo‘lgansiz. Bugungi gazetalardan ko‘nglingiz to‘ladimi?

— Yo‘q. Jurnalistlarimizda Vatanga muhabbat kuchli, lekin jasorat yetishmaydi.

Oyimxol RO‘ZMЕTOVA, Shovot tumani, uy bekasi:
— O‘zingiz, o‘g‘lingiz va nevarangiz o‘rtasida qanday farq sezasiz?

— Yaratgan fazilatu nuqsonlarimni to‘rt o‘g‘limga teng taqsimlab bergan. Ular orasida kenja o‘g‘lim favqulodda iste’dodli chiqdi: 15 yoshida maktabni, so‘ng ikki oliygohni tugatdi. Fan doktori bo‘ldi.
Hozir YUNЕSKOda ishlaydi. 23 nevara, 7 evaram bor. Nevaralarning birortasi adabiyotga qiziqmadi. Balki, evara-chevaralardan yozadigani chiqar.

Hoshimjon ABDIYEV, Toshkent shahri, mahalla faoli:
— Ba’zan televizorda chiqib olib “aql o‘rgatayotgan”larni hayotda ko‘rsangiz, butunlay teskarisi. Bularning hammasi so‘zning subutini sindirmaydimi? Odamlar ishonmay qo‘yadi-ku!

— Ishi va so‘zi boshqa odam nainki jamiyatda, balki o‘z oilasida ham hurmat topolmaydi. Unga o‘zgalar tugul o‘z farzandlari ham ishonmaydi. Imon — til, dil va amal birligida.

Maxsus savol

Anvar OBIDJON, O‘zbekiston xalq shoiri:
— O‘zbek bolalarining o‘zga millat farzandlaridan farqli, o‘ziga xos jihatlari bormi?

— Bor. Avvalo, samimiyat yuqori. Xulq-axloqida kattaga hurmat, kichikka izzat, ajdodlarga ehtirom, ota-onani e’zozlash, kuchliga tan berish kabi fazilatlar bolalikdan shakllantiriladi. Bolalarimiz mehnatkash, ishdan qochmaydi.
“Besh bolali yigitcha” qissam ruschada “Svet v zabroshennom dome” (“Chaldevorda yongan chiroq”), deb tarjima qilingan. O‘sha chaldevor — ota makonimiz edi. 1943 yili Toshkent “detdom”iga majburlab keltirilgan qo‘qonlik 13 bola uyga qochdik. Qo‘qongacha piyoda ketdik. Qishloqma-qishloq tilanchilik qildik. Duch kelgan joyda tunadik. Bir qizcha yo‘lda o‘ldi, yana bir sherigimiz non olib kelaman deb qaytmadi. Sentyabrda yo‘lga chiqqandik, so‘nggi kecha bir chuqurda tunadik — uyg‘onsak, ustimizga qor yog‘ibdi. Qishda uyga kirib bordik. Chunki och bo‘lsak ham ota yurtimizda bo‘laylik, dedik. Dunyoda faqat o‘zbek farzandlarigina ota uyim chirog‘ini yoqsam deydi.

Manba: “Oila davrasida” gazetasi,noyabr, 2014

“Sehrli qalpoqcha” — Badiiy film
Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Sariq devni minib” asari asosida.
Ssenariy muallifi va rejissyorlar — Sarvar Karimov va Nozim Jumayev
Bosh tasvirchi — Izzatilla Lutfullayev
Bosh rassom — Akmal Saidov
Montaj ustasi — Timur Suslin
Maxsus effektlar — United Soft
Kartina direktori — Farxod Usmonov
Bosh rolda — Bunyod Raxmatullayev

Sariq devni minib (Sehrli qalpoqcha — 2)
Xudoyberdi To‘xtaboyev romani asosida
Bosh rollarda: Bunyod Rahmatullayev, Shafoat Rahmatullayeva, Muhammad Iso Abdulxairov
Ssenariy muallifi va postanovkachi rejissyor – Sarvar Karimov
Postanovkachi operator – Izzatilla Lutfullayev
Postanovkachi rassom – Akmal Saidov
Bastakor — Jalolxon Sayfullayev
Maxsus effektlar – “United Soft”
Kartina direktori — Farxod Usmonov
“O‘zbekkino” Milliy agentligi buyurtmasiga binoan “O‘zbekfilm” mahsuloti, 2014 yil.

«Волшебная шапочка» («Sehrli Qalpoqcha»)
По роману Худайберди Тухтабаева «Верхом на желтом диве».
Авторы сценария и режиссёры — Сарвар Каримов и Назим Джумаев
Оператор — Иззатилла Лутфуллаев
Художник — Акмал Саидов
Монтаж — Тимур Суслин
Компьютерные эффекты — United Soft
Директор картины — Фархад Усманов
В главной роли — Бунёд Рахматуллаев
Студия «Узбекфильм», 2012 год.