Ёзувчи ҳамма нарсадан хабардор, ҳамма соҳанинг билимдони бўла олмайди. Бунинг иложи йўқ. Лекин ўзи ёзаётган нарсани мукаммал билиши керак. Мен, масалан, нима ҳақида ёзишни ўйлаб ўтирмайман. Чунки нимани ёзиш кераклигини биламан…

ЁЗГАНИМНИ БИЛАМАН,
БИЛГАНИМНИ ЁЗАМАН…
Ёзувчи Эркин Аъзам билан  суҳбат

– Асар ўқувчига нимадир юқтириш, унда фикр уйғотиш учун ёзилади. Лекин бугун асарнинг “бозорбоп”лиги ўқувчининг хоҳишигагина боғлиқ бўлиб қоляпти. Сиз ўқувчининг дидига мослашишга интиласизми ёки бадиий мукаммалликка?

– Устоз Абдулла Қаҳҳор ёзувчи халқнинг дилидагини ифодалай билиши керак, деб таълим берадилар. Халқнинг дилидагини ифодалаш учун эса мана шу халқнинг вакили, вакили бўлгандаям зиёли вакили, илғор вакили бўлиши керак. У ҳаётни “қоғозда қотириб қўядиган” фотограф эмас.

Ўқувчининг дидига мослашиш ва бадиий мукаммаллик масаласига келсак. Ёзувчи ҳамма нарсадан хабардор, ҳамма соҳанинг билимдони бўла олмайди. Бунинг иложи йўқ. Лекин ўзи ёзаётган нарсани мукаммал билиши керак. Тузум ўзгаради, анъаналар ўзгаради. Бир пайтлар режали иқтисодиёт устивор эди, бугун бозор иқтисодиётига ўтилди. Бозор иқтисодиётининг энг муҳим белгиси – молингиз харидорга маъқул келса-келди, бўлмаса синасиз. Адабиётда ҳам шундай. Ўқувчини ҳайратлантира оладиган, бадиий завқ улашадиган, янгилик берадиган асар яратиш ҳозирги адабиётнинг таомили. Агар шундай асар ярата олмас экансиз, адабиёт майдонидаги харидордан – ўқувчингиздан айрилиб қолишингиз табиий. Лекин боя биз айтган зиёли ёзувчи, илғор ёзувчи халқнинг дидини, савиясини билади-да. Халқ деганиям ўзи катта тушунча. Унинг ичига оломон ҳам, нодон ҳам, оми ҳам, ўқийдигану ўқимайдиган ҳам киради. Яхши ёзувчи нимани ёзишни, халқ дардини, орзу-армонларини қандай ифодалашни яхши билади.

Мен, масалан, нима ҳақида ёзишни ўйлаб ўтирмайман. Чунки нимани ёзиш кераклигини биламан-да. Ахир шу халқнинг вакилиман, шу халқнинг ичида юрибман.

– Маълумки, асар қаҳрамонларининг прототипи – ҳаётдаги сиймоси бўлади. Сиз қаҳрамонларни ҳаётдаги кимдандир оласизми ёки идеалингиз, ўй-хаёлингиздаги образни тасвирлайсизми?

– Шоир одам хаёлидан, кўнглидан ўтган туйғу-кечинмалар, ўй-фикрларни қоғозга туширади. Лекин насрий асарда албатта бирорта воқеа-ҳодиса асос қилиб олиниши керак. Сюжетни бошдан-оёқ тўқиб чиқаришнинг эса иложи йўқ. Мажбурсиз, кимнингдир ҳаётини, табиатини, дунёқарашини асос қилиб оласиз. Лекин айнан ўзини кўчириб қўймайсиз. Чунки сизнинг айтмоқчи бўлган фикрингиз, дардингиз бўлади. Ўша олган қаҳрамонингизга бошқа сифатларни қўшасиз, айрим белгиларни олиб ташлайсиз. Мен фалончини тасвирладим десангиз, айримлар: “Уни пакана деб ёзибсиз, ахир у дароз-ку”, деб эътироз билдиради. Ёзувчи асарнинг мақсад-моҳиятига қараб образни қайта ишлайди, айтмоқчи бўлган фикрига мослайди. Баъзан қаҳрамонни умуман таниб бўлмай қолади.

– Абдулла Қаҳҳор “Биринчи домлам” мақоласида ёзишича, адабиётдаги дастлабки сабоқни Гоголдан олган экан. Ёш қаламкаш устоз шоир-ёзувчиларнинг асарларини ўқиб, уқиб кўп нарса олади, уларнинг ифода йўсинини ўрганади. Сиз кўпроқ кимдан ўрганасиз, домлаларингиз ҳақида?

– Абдулла Қаҳҳорни ўқиганман, Ғафур Ғуломни ўқиганман, Ойбекни ўқиганман. Ўзбек адабиётидаги жамики адибларнинг асарларини ўқиб чиққанман десам муболаға бўлмайди. Адабиёт – бепоён, тубсиз уммон. Агар фақат ўзбек адабиёти билан чегараланиб қолганимда ҳам бўлмасди. Жаҳон адабиётини, айниқса, рус адабиётини кўп ўқиганман. Кўп ўқиш ёзувчига ҳеч қачон зиён келтирмайди, фақат фойда беради, холос. Ёзувчига манманлик, мансабпарастлик, кайфу сафога берилиш зарар келтиради. Ўқиганларимдан қанчалик таълим олдим, қанчалик ўргандим – буни асарларим кўрсатади.

– Яқинда “Сув ёқалаб” киноқиссангиз танловда ғолиб чиқди. Телевизорда “Фалон сўм мукофот берилди”, деб эълон ҳам қилишди. Кино соҳасидаги кейинги изланишларингиз тўғрисида гапириб берсангиз.

– Мен кино соҳасига ёшликдан қизиқар эканман. Лекин буни кейинчалик англаб етдим. Юсуф Розиқов деган машҳур кинорежиссёримиз бор. Шу киши: “Келинг, бирга кино ёзамиз. Сизнинг ёзганларингиз кинобоп экан, кино қилса бўлади, сиздан бир бало чиқади”, деб мени кинога олиб кирди. Лекин бугун кино соҳасини унча-мунча тушуниб ҳар нарсани кино қилавермаслик керак, бунинг иложи ҳам йўқ деган қарорга келдим. Кино – бу алоҳида санъат.

Кейинги ижодий ишлар ҳақида гапирадиган бўлсам, “Забаржад” деган киноқисса ёзилди. Бу асарнинг тасвирга олиш ишлари ниҳоясига етди, яқин кунларда томошабинлар ихтиёрига ҳавола этилади. Яна “Қарздор” деган асарни ёзиб тугатдим. Лекин уни ҳали ҳеч ким ўқигани йўқ, режиссёрларга ҳам бермадим. Ҳозирда учта асарим сувратга олиняпти. Тағин булар: “Сиз кино ёзишга зўр экансиз”, деб “Тафаккур”дан бўшатиб, ўзларига олиб кетиб қолишмасин… Янги асаримнинг номини “Ўзбек” деб қўйса ҳам бўлади. Бунда ўзбекнинг ота-онасидан, ёр-дўстларидан, оиласидан, энг муҳими – юртидан қарздорлиги ҳақида гап кетади. Ўзбек бўлиш қийин деган маънода…

– Ёзувчи-шоир фикрни томдан тараша тушгандай тўппа-тўғри айтиб қўя қолмайди. Рамзга, ўхшатишга таяниб иш кўради, “қоғозга ўрайди”. Сизнинг асарларингизда ҳам шу нарсани кузатганман. Фикрни рамзий ифодалашдан мақсад нима?

– Бўлган воқеани томдан тараша тушгандай айтиб қўя қолиш – журналистнинг иши, репортёрнинг иши. Ёзувчи эса тасвирий воситалардан, рамздан, ўхшатишлардан фойдаланади. Мақсад – асарни санъат даражасига кўтариш. Бадиий мукаммалликка эришиш. Агар ёзганларингиз ўқувчини ҳайратлантирмаса, ҳаяжонга солмаса – ҳамма ҳаракат бир пул бўлади. Шунинг учун фикрни “қоғозга ўраш”, ўрагандаям “ялтироқ қоғоз”га ўраш лозим.

– Ёш қаламкаш ўз ижодини тақлиддан бошлайди. Кимгадир эргашади, туртинади-суртинади – одам бўлади. Ижодга қадам қўйган дастлабки пайтларингизда кимга тақлид қилгансиз?

– Тақлид қилмаган одамнинг ўзи йўқ. Тақлид қилмаслик учун ҳеч нарсани ўқимаслик керак. Бирор нарсани қоралаш учун эса ўқиш керак. Ўқиганда қандай ёзишни ўрганади, табиийки, тақлид қилади. Ҳатто хат ёзишнинг ҳам ўз қоидаси бўлади-ку. Лекин тақлиддаям тақлид бор. Тинимсиз изланмаган одам ўша тақлид босқичида қолиб кетади. У ёзувчи эмас, соя бўлади, кимнингдир нусхаси бўлади. Афсуски, тақлид бугун урчиб кетди. Бир-бирига ўхшаш асарлар, бир-бирига ўхшаш кинолар меъёрдан ортиқ даражада. Бу ижодий мустақилликнинг йўқлигидан. Ижодий мустақил одамнинг ўз дарди, ўз изтироби, ўз фикри бўлади. У айтмоқчи бўлган гапини, мақсадини жуда яхши билади. Аста-секин оргинал ёзувчига, новатор ёзувчига айланади.

Бизнинг давримизда фақат социалистик реализм методи бор эди. Ҳамма шу йўналишда ёзиши керак эди. У пайтлари ҳеч ким: “У йўналишда ёзма, бир кунлик ҳаётингни, юрган йўлингни, ён-атрофни, одамларни тасвирла, ҳикоя ҳам, қисса ҳам ёзма, фақат кўнглингдан ўтган гапларни ёз, тўғрисини ёз”, деб айтмаган. Агар ёш ижодкор худди шу тахлитда ҳаракат қилса, ўз мақсадлари сари тўғри йўлдан кетган бўлади. Ҳаётни чуқур кузатган, яхши билган ёзувчи кам бўлмайди. Лекин шу нарсаларни ростгўйлик билан ёза билиш ҳам муҳимдир.

– Аксарият ёзувчилар бошидан кечирганларини қаламга олади. Бундай асарлар кўпинча ҳаётий, ўқишли чиқади. Сизнинг қайси асарларингиз ҳаётингиздан ҳикоя қилади?

– Фақат тасаввур билан ёзадиган, иқтидори баланд ёзувчилар ҳам, балки, бордир. Лекин, менимча, адабиёт – ҳаёт ҳақидаги фан, у ҳаётга асосланиши керак. Унинг бевосита кўзгуси эмас, шу билан бирга, ҳаётга асосланадиган санъат. Мен ўзим қатнашган, ўзим кўрган, гувоҳи бўлган, ўзим билган нарсаларни ёзганман.

Адабиётда “мен” деган форма бор. Воқеа биринчи шахс – “мен” тилидан ҳикоя қилинади. Баъзилар мана шундай асарларимдаги қаҳрамонларни мен деб ўйлашади. Бу мутлақо хато. Қаҳрамон бажарган бирор-бир эзгу ишни мен қилмагандирман, дўстимга тегишлидир ёки бошқа бир ёмонликни мен эмас, бошқаси қилгандир. Ахир, қаҳрамон умумлашма бўлади-ку. Лекин ёшми-қари, каттами-кичик – қандай қаҳрамон бўлмасин, барида ўзимдан, табиатимдан нимадир бор.

Ориф Толиб суҳбатлашди (2007).

 

Набижон Боқий
ЭРКИН АЪЗАМ ҚАНДАЙ ЁЗАДИ

Етмиштадан еттитаси, еттитадан иккитаси…

Телевидениеда “ўртаҳол” масъул ходим бўлиб ишлайдиган Азизбек бир куни гап орасида бундай деб қолди: “Иш ўрганиш учун йўлланма кўтариб студиямизга келадиган талабалар орасидан бўладиганини чамалаб кўраман-да, оғайни, Эркин Аъзамнинг ўнта ҳикоясини ўқиб келгин, кейин гаплашамиз, дейман, хотиржам бўл, ўқиш жойингга керакли қоғозни ёзиб, муҳрлаб берамиз. Келишдикми?.. Боёқиш ўйлаб туриб, Шукур Холмирзаев ёки Алишер Ибодинов ҳикояларини ўқисам бўлмайдими, деб сўрайди. Йўқ, дейман, айнан Эркин Аъзам ҳикояларини ўқиб келасан, бошқа ёзувчиларнинг ҳикояларини ўқиш-ўқимаслик мажбурий эмас, лекин буниси биринчи топшириқ. Ўн кун вақтинг кетадими, ўн беш кунми, майли, муддатини ўзинг белгилайсан, дейман. Фақат экранда кўриниш ниятида тележурналист бўлишни ният қилган талаба ҳам ноумид қолдирилмайди; унга лавҳа тайёрлатамиз, “юзочди” қиламиз. Бироқ, жиддий журналист бўлишни ният қилган талаба, аввало, матнни тўғри ёзишни ўрганиши лозим, сўздан ўз ўрнида фойдаланишни билиши шарт. Тўғри, ўзимиз ҳам “бадхатроқмиз” —чаласаводмиз, аммо маёқ сари интиламиз, зинҳор-базинҳор саробга қараб кетмасликка ҳаракат қиламиз”.

Ёзувчи ҳикояларини ўқиб қайтган талаба билан бўладиган суҳбат бош қаҳрамон ёки ёш қаҳрамон тўғрисида эмас, муаллиф муайян матнда фойдаланган сўз ҳақида кечар экан: қайси жумлани таҳрир қилиш мумкин, қайси сўзни у ёқдан бу ёққа, бу ёқдан у ёққа олиб қўйиш мумкин?..

Азизбек билан тиришқоқ талаба ўртасида бўладиган суҳбатни тахминан кўз олдимга келтирдим. Яна ўйладимки, агар уқувли талаба топилмаса, ҳикоялар даврасида Азизбек ўзи билан ўзи суҳбатлашиб, қизғин баҳслашиб ўтириши ҳам мумкин. Чунки қалами ёки тили тўмтоқ бўлиб қолишини истамаган истеъдод эгаси ҳар куни сўз устида ишлаши керак. Бу иш қандай кечади? Ҳар кимнинг таъби-табиати ҳар хил бўлади, демак, иш жараёни ҳам ҳар хил: кимдир ўзини қойил қолдирган сўз тагига чизиқ тортиб қўяди, кимдир ўша сўздан фойдаланиб тажриба ўтказади — қоғоз қоралайди ва ҳоказо… Муҳими — жараён тўхтаб қолмаслиги лозим.

Эсимда, Эркин Аъзамнинг матбуотда эълон қилинган бирорта янги ҳикоясини ёки нашр этилган китобини йўл-йўлакай Шукур Холмирзаевнинг боғчасига ташлаб ўтардим. Орадан бир-икки кун ўтгач, яна боғкўчадан ўтиб қолсам, Шукур ака гулзорини чопиқ қилаётган ё дарахтлар орасида куймаланиб юрган бўларди; зимдан қарасам, чеҳрасида табассум, ичида ўзи билан ўзи гаплашаётган бўларди. “Шукур ака, ички монологингизни қоғозга тушириб қўйсангиз бўлмайдими?” дердим ҳазил аралаш. “Вай, қайдан билдингиз?!” “Ана, гулларингиз ҳам ҳаяжонланиб бош тебратяпти-ку! Эгасининг меҳри товланиб турмаганда булар ҳам тумтайиб оларди!” “Тўғри-тўғри, — дерди Шукур ака кўзлари намланиб. — Лекин мен мақтасам ўзидан кетиб қолмасмикан деб қўрқаман”. “Оббо, топган гапингизни қаранг! Ахир Эркин Аъзам ёш бўйдоқ эмас-ку! Қолаверса, Эркин ака сизнинг мақтовингизга жуда ҳам зор бўлмаса керак”. Шукур ака бирдан тумтайиб оларди, бир юзу саксон даражага ўзгарарди-қоларди. Бундай пайтда гапни қисқа қилиб жуфтакни ростлаган маъқул.

Ўша пайтларда келтириб берганим “Пакананинг ошиқ кўнгли” китоби баҳонасида Шукур ака “Адабиёт” газетасида, янглишмасам, бир саҳифа мақола эълон қилган эди.
Менимча, танлаган мавзусига қарабгина ёзувчининг салоҳиятини, даражасини белгилаб бўлмайди.

Ўттиз-қирқ йил муқаддам Бойсунда ўрта мактабни битирган Гулсанам исмли қиз Тошкентга келиб ўқишга аҳд қилади. Унинг Бердибой деган тажангроқ акаси: “Тошкандда пишириб қўйган эканми?!” деб йўлини тўсмоқчи бўлади. “Сиз… ўтган асрдан қолган одамсиз, акажон!” деб ўз билганидан қолмайди ўжар сингил. Ориятли Бердибой ўз ёғига ўзи қоврилиб юраверади: “Ахир, шаҳар сенга аммангнинг уйими? Яхши бор, ёмон бор. Ёмон кўп! Кўза кунда эмас, кунида синади, синглим! Билиб бўладими, бўйни йўғон бирорта номард бошингни айлантирса… Фалокат босиб бирор лаънат орттирсанг-чи — иснод, етти пуштингга етадиган иснодга ботасан!.. Сингиллар ҳам шу яқин-атроф хеш-ҳамсояга узатилган бўлса — иссиқ-совуғу яхши-ёмон кун деган гаплар бор. Ў, қани бундай бўлса! Ана ўшанда меҳр-оқибат ҳам бошқача бўларди…”

Ўжар қиз эса икки оёғини битта этикка тиқиб туриб олади. “Э-э, билганингни қил!” деб қўл силтайди қолоқ ака.

Олтиариқлик Маъсума эса, ғойибона бўлса-да, айнан Бердибойнинг кўнглидаги сингил бўлиб чиқади. У куёв танламайди: “Бир вақтлар қалбининг тубида туғилган жингалак соч, келишган зиёли йигит — Маъсума билан боғларда қўл ушлашиб сайр этиши керак бўлган йигит қалбининг ўша ерида ўлиб, дафн этилган эди… Ўн саккизда уни Ражаббойга беришди… Маъсума ўн олти ёшлигида хаёлида чизган йигитдан унда бир нарса —жингалак соч бор эди. У Маъсумани яхши кўрар, истакларини бажо келтирарди. Китобларни ҳам у олиб келарди. Маъсума баъзан ёзган шеърларини Ражаббойга кўрсатар, у мийиғида кулиб қўя қоларди”. Сиртдан қаралса, ширингина оилавий ҳаёт бир маромда давом этарди. Аммо, кўза кунда эмас, кунида синади. Бир куни даладан ўт юлиб келиш Маъсуманинг эсидан чиқади, мол-қўй оч қолади. Маъсума эрига янги ёзган шеърини туҳфа этмоқни кўнглига тугиб, оқшом чўкишини сабрсизлик билан кутиб ўтиради. Ражаббой қоронғи тушганда ҳовлига кириб келадию: “Падарингга лаънат сендақа хотиннинг! Сигир очдан ўлай деб қопти! На ўт юлибсан, на уйдан бирон нима топиб солибсан! Дўмпайиб ётишингни қара!” дейди ғазабланиб.

Маъсуманинг кўнгил шишаси чил-чил синади. Агар воқеалар ривожи ғойибона давом эттирилса, келинчак ҳадемай ҳомиладор бўлади, кейин дард-аламини ичига ютиб яшай бошлайди ёки эри билан ажрашади. Ажрашмаса керак. Агар ажрашса, битта боласи билан кимга тегади? Хўп, хотини ўлган бирорта эркак топилиб қолар, лекин у ҳам сигирнинг оч қолишини асло истамайди-да!

Бойсунлик Гулсанамми, олтиариқлик Маъсумами ёки сайрамлик Шоҳсанамми, аравонлик Гуласалми, бунинг унчалик аҳамияти йўқ. Жуғрофий макон ўзгариши мумкин, замон ўзгариши мумкин, ҳатто қаҳрамонлар ўзгариши мумкин. Лекин кун тартибида турган муаммо ўзгармайди: инсоннинг қадр-қиммати топталган жойда, инсоннинг хоҳиш-истаги бир пулга қиммат бўлган жойда ҳузур-ҳаловат бўлиши мумкинми? Маъсумага ўхшаб тақдирга тан бергандан кўра, Гулсанам каби фақат феългинаси эмас, ўзгинаси ҳам бузилиб кетгани афзал эмасми?..

Гап ҳозир қанақа мавзуни ёритиш, қандай муаммони кун тартибига қўйиш тўғрисида кетмаяпти. Албатта, мавзу ҳам муҳим аҳамиятга эга. Аммо қандай ёзиш керак деган гап бирламчи аҳамиятга эгадир. Нимани ёзишни билиш баробари қандай ёзишни ҳам билмоқ керак.

Муайян бир асарда кўтарилган муаммо ёзувчи томонидан нотўғри ҳал этилган бўлиши мумкин. Муаммо (конфликт) ечимини тўғри топиш юз фоиз ёзувчининг зиммасига юклатилган вазифа эмас, ўқувчига ҳам “уйга вазифа” қолдирилиши лозим.

Хўш, Эркин Аъзам қандай мавзуларни танлаб олади?

Эсингизда бўлса, Шукур Холмирзаевнинг “Ўзбек характери” деган ҳикояси бор. Унда ўзи емасдан, болаларига ҳам едирмасдан меҳмонларни зиёфат қилган камбағалгина ўзбек оиласи ҳақида гап кетади. Ёзувчи гўё меҳмондўстликни улуғлайди. Аслида, Шукур аканинг ўзи бундай зўрма-зўракиликни ёмон кўрарди; “қандай бўлсанг шундай кўрингин, қандай кўринсанг шундай бўлгин” деган ақида тарафдори эди. Ўша ҳикояда ҳам худди шундай “нимкоса” бор.

Маълумки, водийча меҳмондўстлик тўғрисида кўп гапирилади. Бу бежиз эмас, ҳақиқатан ҳам шундай. Лекин баъзан ҳаддан ташқари одоб ҳам, эҳтиром ҳам кишини ўртаб юборади, энсани қотиради.

Шу тобда қирқ йилдан буён қалам аҳли орасида оғиздан оғизга кўчиб юрадиган битта воқеа эсимга тушиб қолди. Шўро даврида донг таратган хўжалик раисининг уйига уч-тўрт киши оқшом чоғи меҳмон бўлиб боради. Меҳмонлар орасида республика газетасининг мухбири ҳам бор. Хонадон соҳиби дарҳол қўй сўйдиради, Қўқондан эл назарига тушган хонандани олдириб келади. Давра кенгайиб кетганини баҳона қилиб зиёфатни хўжалик боғида давом эттиради. Ўйин-кулги, аския авжига чиқади. Вақт алламаҳал бўлганда мезбон узр сўраб, уйига кетади. Маст-аласт меҳмонлар эрталаб уйғонса, хизматкорлар хийла маъюс тортган, магнитофон ҳам, радио ҳам ўчирилган, ҳамма оёқ учида юрибди. Меҳмонлар ювиниб-тараниб нонушта қиладилар. Сўнг меҳмондўст, қўли очиқ раисни сўрайдилар. “Кеча кечаси кампир оналари бандаликни бажо келтирган эди, ҳозир жанозада мотам тутиб ўтирибди”, деб жавоб беради хизматкорлардан бирови одоб сақлаб. Албатта, меҳмонлар ҳам жанозага боради, азадордан кўнгил сўрайди. Тошкентга қайтганларидан сўнг водийча меҳмондўстлик тўғрисида тўлқинланиб гапириб юришади. Ўша ҳангомани ўзим ҳам бир неча марта эшитганман, уни Эркин Аъзам ҳам эшитган.

— Бунинг нимаси меҳмондўстлик?! Ахир, раис меҳмонлар орасида мухбир борлиги учун, мухбирдан қўрққани учун зиёфатни қуюқ қилади-ку! Қолаверса, дунёда онадан азизроқ зот борми? Онаси уйда ўлиб ётган бир пайтда қайси аҳмоқнинг кўнглига зиёфат сиғади?! — деб жиғибийрон бўлади Эркин ака.

Шунга ўхшаган яна бир воқеа бор.

Ёши улуғ санъаткорлардан бири “Тафаккур” таҳририятига “ташриф буюриб”, машҳур ролларни ижро этган устози тўғрисида тўлқинланиб гапириб беради. Гапираётиб ўзи ҳам ролга кириб кетади.

— Шошманглар, мен сизларга битта воқеани айтиб бераман, — дейди терлаб-пишиб. — Устознинг биттаю битта, суюкли фарзанди бор эди. Ўша фарзанд оғир касалга чалиниб қолди ва бир оқшом вафот этди. Ўчакишгандек, айнан ўша оқшом устоз театрда бош ролни ижро этишлари лозим эди. Билетлар сотилган, томошабинлар тўпланган. Устоз сир бой бермасдан театрга боради, грим қилади, саҳнага чиқиб ролни ўйнайди. Спектакл тамом бўлгач, гримхонага кирадию ўкириб йиғлаб юборади. Сабаби сўраб-суриштирилса, бояги аҳвол маълум бўлади… Ана, санъатга фидокорлик! Ана, саҳнага садоқат!

Артистнинг ҳис-ҳаяжони бир оз босилгач:
— Кечирасиз-у, устозингизнинг ўша спектаклда дублёр-ўринбосари йўқмиди? — деб сўрайман энсам қотиб.

— Йўқ, устоз ўзига дублёр тайёрламасди. Чунки дублёр тайёрласа, ўзингиздан қолар гап йўқ, шогирди ўша ролни тортиб олиши мумкин. Театрда ҳам ўзига хос рақобат бўлади…

Эркин ака гапни дарҳол бошқа ёққа буриб, меҳмонга чой қуйиб узатади.

Меҳмон кузатилгач, Эркин ака бош чайқаб:

— Бу одам устозини ростдан ҳам яхши кўрадими, уни ҳурмат қиладими ўзи? Анави гапларни билмасдан айтиб юбордими ёки билиб гапирдими? —деб сўрайди.

— Риторик савол беряпсизми?
— Қўйсангиз-чи! Шу тобда риторикага бало борми?

Афсуски, ёши улуғ санъаткор ҳамма гапни сидқидилдан айтган эди.

Хўш, Эркин Аъзам “водийча меҳмондўстлик” тўғрисида ёки “санъатга садоқат” ҳақида ҳикоя ёзиши мумкинми? Ҳа, ёзиши мумкин. Лекин талқинни бир юзу саксон даражага ўзгартириб юборган бўларди. “Мумкин” деган мавҳум сўздан фойдаланиб, дарҳол изоҳ беришга шошиляпман: “мумкин” эди, лекин асло ёзмасди. Эркин Аъзам зийрак ўқувчининг ҳам ақли етадиган гаплардан муаммо ясаб, ҳикоя ёзиб ўтиришни ўзига эп кўрмайди.

Ўтган асрнинг олтмишинчи йилларида қишлоқдаги мактабимизнинг кунботар томонида учбурчак шаклида экилган уч туп каттакон тол бўларди. Учинчи синфда ўқийдиган ўн беш бола танаффус чоғлари Чигитариқдан ҳатлаб ўтиб атай ўша толнинг катталигини ўлчаб кўрардик: бир-биримизнинг қўлимиздан ушлаб давра бўлсак ҳам толга қулочимиз етмасди. Тол остида темирчининг пастқам устахонаси жойлашган эди. Темирчи ўчоғида доим кўмир ланғиллаб турар, сандонга урилаётган болға товуши мактабдан ҳам эшитиларди. Темирчининг юзлари қип-қизил бўлиб, шоп мўйлови бор эди. Биз атрофида ўралашиб қолсак: “Нарироқ туринглар, кўзларингга учқун тегмасин”, дердию ишини давом эттираверарди. Узоқ-яқиндан чавандозлар келиб отларини тақалатиб кетарди, баъзан эшакларга ҳам тақа қоқаётганини кўрардик. Уста белкурак, кетмон, оташкурак ва бошқа рўзғорбоп буюмлар ясарди. Хуллас, қишин-ёзин қандайдир юмуш билан овора эди. Олтмишинчи йилларнинг охирларига келиб жамоа хўжалигида тракторлар кўпайиб қолди, қишлоқ газлашди. Шундан сўнг темирчига тушиб турадиган буюртмалар ҳам камайиб кетди. У кўпинча тол соясига шолча ташлаб, бошини қўлига тираб ёнбошлаганча хаёл суриб ётарди. Аҳён-аҳёнда чавандозлар отларини тақалатгани келиб қолмаса, уста уззу-кун хаёлга ботиб ўтираверарди. Кейинчалик у оиласи билан қаергадир кўчиб кетди. Чамамда, темирчиликдан бошқа иш қўлидан келмасди. Шу боисдан ҳунарига эҳтиёжманд жойларга кўчиб кетган бўлса керак. Қаранг, ҳунар кишининг киндик қони тўкилган жойидан ҳам азизроқ экан…

Кўпинча уста ёзувчиларни заргарга ўхшатадилар. Хусусан, атоқли таржимонимиз Низом Комил адабиётимизда ўчмас из қолдирган Абдулла Қаҳҳор тўғрисидаги мақоласини “Темирчининг заргар ўғли” деб номлаган эди. Низом Комилга ҳеч қандай эътирозим йўқ. Лекин, менимча, сўз қадрини биладиган ёзувчи кўпроқ темирчи устага ўхшаса керак. Эҳтимол, Абдулла Қаҳҳорнинг отаси темирчи бўлгани учун ҳам машаққатли меҳнат муҳитида вояга етган ўғил келажакда “заргар” ёзувчи бўлган. Ҳартугул, ёзувчилик ҳунари кўп фойда келтирадиган заргарликдан кўра кўпроқ машаққатли меҳнат талаб қиладиган темирчиликка ўхшайди. Бу иш нечоғлиқ машаққатли эканини Устани яқиндан кузатган ёки унга шогирд бўлиб кўрган одам яхши билади (ҳаваскор шогирдлардан биттаси: “Мен сизнинг талабларингизга жавоб беролмас эканман, қўл остингизда ишлашга лойиқ эмасман”, деб ариза ёзиб кетганини биламан; ҳозир ўша “нолойиқ” ходим республика газетасини бошқаряпти).

Дарвоқе, ёз чилласида ҳам Эркин Аъзам ишхонада шиппак кийиб ўтиришни одат қилмаган, лекин боғчасида ҳар тонг ҳовузга тушиб маълум муддат чўмилганидан сўнг шиппак кийиб йўлакчаларда сайр этади, ҳафсаласи келса, бадантарбия билан шуғулланади. Шиппакларини янги мавсумда албатта алмаштиради, эскиларини янгамиз “кам таъминланган оила”ларга ҳадя этиб юборади. Баъзан Эркин ака негадир эски шиппакларини қўмсаб қолади: “Кўрмадингми, Юлдуз, қайси гўрга гумдон бўлди экан?” деб жиғибийрон бўлади. Салкам қирқ йилдан буён эрининг феълини беш қўлдай билиб кетган рафиқа беозоргина елка қисиб: “Кўзим тушмади, ўзингиз бирор жойга улоқтириб юборган бўлсангиз керак…” дейди. “Керакли буюмни нега улоқтирар эканман?! Ёки улоқтирганимни кўрганмисан?” Баъзан шунақа даҳанаки жанг пайтида устоз хонадонига кириб қолсам: “Мен кўрганман, битта шиппагингиз Космонавтлар проспектида метродан чиқаётган экан!” дейман жиддий туриб. “Палакни босманг, Наби!” деб ёлғондакам пўписа қилади Эркин ака. Албатта, гапни кўпайтирмайман.

Умуман олганда, Эркин ака пойабзални асраб-авайлаб кияди, яхши сақлайди.
“Душман оёққа қарайди, қорнинг оч бўлса ҳам оёқ кийиминг доим ярқираб туриши керак”, деб ҳисоблайди.

Дунё адабиётининг хазинабони Антон Павлович Чехов: “Мен, хоҳласам, бўсахонада лойга ботиб ётган этик тўғрисида ҳикоя ёзиб беришим мумкин”, деган экан. Дарҳақиқат, А.П.Чехов этик тўғрисида ажойиб ҳикоя ёзиб беришга қодир эди. Ўйлайманки, Эркин Аъзам ҳам “оғзи” очилиб қолган шиппаклар тўғрисида нордонгина ҳикоя ёзиши мумкин, лекин ёзармикан?..

Эркин Аъзам ишхонада, уйидаги иш кабинетида доим сигарет тутунига ботиб ўтиради. Қўл остида турган вараққа тикилиб ўйлангани ўйланган:
“Жувон қанчалик енгилтак бўлмасин, Бадалнинг қочириғини тушунди”.

Бу жумлага тикилиб нимани ўйлаш мумкин? Тўғри-ку, нимаси хато экан?

— Енгилтак одам қочириқни тушунмайдими?
— Тушунади.

— Бўлмасам, ёзувчи нега бундай ёзяпти?
— Тушунмайди деб ёзаётгани йўқ-ку, “тушунди” деб ёзяпти.

— Шунақами?.. Бу гапдан ё “енгилтак”ни йўқотиш керак, ёки “тушунча”дан воз кечиш керак. Чамаси, муаллиф “енгилтак” сўзини “дурочка” маъносида ишлатяпти, лекин матнда кўзланган маънони бермаяпти.

Эркин Аъзам ҳамиша излайди, ўйлайди ва топади. Лекин ниманинг эвазига топади? Ўпкасини қурум бостиради, юрагида санчиқ пайдо қилади.
Бундан ташқари, Эркин Аъзам учун мутолаа ҳам кони азобдан иборат: “Менинг икки опам уруш даврида Ватан ҳимояси йўлида ҳалок бўлган эрларига садоқат сақлаб, бошқа турмуш қуришмади”.

Аслида ғализроқ, очеркбоп бу жумлада дастлаб, “бўлган” сўзидан кейин, ҳойнаҳой, вергул тушиб қолган бўлса керак, деб ўйлайди. Гапнинг давомини ўқиса, “опалар” эмас, поччаларнинг ҳалок бўлгани маълум бўлади. Агар уруш даврида Ватан ҳимояси йўлида “опалар” ҳалок бўлганда-ку, ҳикоя фавқулодда ҳодисага бағишланган, дарҳол ўқувчининг диққатини жалб этган бўларди. Умуман, бадиий асар кунда рўй бериб турадиган воқеа-ҳодисаларга эмас, камёб ҳодисаларга бағишланиши лозим. Адабиётнинг қонуниятларидан бири ҳам шунда.

“Эшик шовқинсиз очилгандаёқ қуш уйқусида ётган йигит чўчиб уйғонган эди”.

Демак, парда қимирлаган ёки эпкин юзини сийпалаб ўтган. Бу ерда ҳеч қандай “шовқин” йўқ, йўқ нарсага эътибор шарт эмас, йўқ нарса хаёлга ҳам келмайди. Агар жуда ҳам эшикдан шовқин чиқмаганига диққатни жалб этиш лозим бўлса, эшикнинг ошиқ-мошиғи мойланган эди, деб изоҳ бериш зарур.

“Бир жуфт эр-хотин мусича…”

Мусича эр-хотин бўлмайди, жуфт бўлади. Агар жинсига алоҳида эътибор бериш лозим бўлса, мусичанинг макиёни билан хўрозини фарқлаб турадиган ташқи кўринишига оид бирорта белги қайд этилиши керак.

“Пишиллаб ухлаб ётган тўрт яшар Эркин…”

Бола ухлаб ётибди, ҳали ҳеч ким уни уйғотиб, “ёшинг нечада?” деб сўрагани йўқ. Шундоқ экан, боланинг тўрт яшар эканини қаердан биламиз? Сиртдан қаралса, уч-тўрт яшар эканини пайқаш мумкин, лекин қатъиян “тўрт яшар” дейиш учун аниқ далил-дастак бўлиши зарур.

Илгари ўрта мактабларда иншо ёздирилса, “саводхонлик” ва “мазмун” учун алоҳида-алоҳида баҳо қўйиларди. Агар ўша тартиб қаламкашлар орасида ҳам жорий этилса, саводхонлик учун ҳалол “қониқарли” баҳо оладиган ёзувчи жуда кам чиқади. Мазмунни-ку қўлига қалам олган одам у ёқдан-бу ёққа тортқилаб эпақага келтириши мумкин, аммо саводхонликни маош олиб қўлёзма устида ишлайдиган муҳаррирлар ҳам эпақага келтира олмайди.

Айрим ҳикоялар сариқ, қизил рангли пуфакка ўхшайди. Ичига ҳаво тўлдириб шишириб қўйилган. Муаллиф ўқувчига сариқ пуфакни кўрсатиб: “Бу тонг чоғи тоғлардан мўралаб бош кўтараётган қуёш”, дейди. Сўнг қизил пуфакни кўрсатиб: “Буниси заволга оғиб бораётган офтоб”, дейди. Рамзий маънода сариқ пуфакни эзгулик тимсоли, қизил пуфакни эса ёвузлик тимсоли сифатида талқин этади. Эзгулик кўкларга кўтарилади, ёвузлик зулмат қаърига киритиб юборилади. Қарабсизки, лақма кўнгилда тўй-томоша бошланади:

“Сой бўйида мажнунтол ажаб-ажаб,
Сочларини ёйибди ажаб-ажаб…”

Эрта тонгда ёвузлик тимсоли этиб талқин этилган “қизил” қуёш заррин нур сочиб тоғлардан бош кўтариб балқиб чиқса, кечаси пуфакларни бошига қўйиб ухлаган болакай ҳайрат бармоғини тишлаб: “Воҳай бола, ёвузлик ҳам эзгулик каби кўринаверар экан-ку!” дея чинқириб йиғлай бошлайди.

Афсуски, ҳикоя тўй-томоша билан якунланган, муаллиф эса ишонувчан ўқувчини қандай юпатиш чорасини кўрмаган бўлади. Ҳикоя қолипига сиғмай қолган ҳаёт шўринг қургур муаллифни асло қизиқтирмайди.

Ҳикоя нуқсони нималарда кўринади? Аввало, қуёш мангулик тимсолидир, уни эзгуликка ҳам, ёвузликка ҳам ўхшатиб бўлмайди. Чунки эзгулик ва ёвузлик тушунчалари нисбий ҳисобланади. Нисбий тушунчалар эса Одам боласи ўйлаб топган “илмий ривоят”, холос. Қуёш ҳаёт тимсоли, ҳаётда эса эзгулик ҳам, ёвузлик ҳам ёнма-ён яшайди. Эзгуликни кучли-қудратли, ёвузликни кучсиз-нотавон тасаввур қилиш ҳаётни жўнлаштиришдан бошқа нарса эмас. Ҳаётда кўпинча буларнинг акси бўлади. Шу боис ўқувчини ҳаёт ҳақиқатига тик қараб мардона ҳаёт кечиришга даъват этган маъқур кўринади:

“Мажнунтол остига ўтқазинг мени,
Мен учун йиғласин,
Мен йиғлаб бўлдим…”

Донишманд Миртемир оппоқ бошини чангаллаб мажнунтол остида йиғлаб ўтирибди, у муқом қилиб рақсга тушишни хаёлига келтираётгани йўқ. Мардона яшаган зот ҳаёт билан мардона видолашади.

Хулосавий ҳақиқат шундан иборатки, ижодкор ўзида йўқ нарсаларни бошқаларга ўргата олмайди. Қолаверса, ижодкорнинг вазифаси фақат “ўқитувчилик” қилишдан иборат эмас. Ҳаётни имкон қадар бор бўйича кўрсатиб-тасвирлаб берса ҳам жуда катта гап.

Яқинда роппа-роса етмиш-кетмиш ижодкорнинг ҳикояларидан иборат салмоқли тўплам нашр этилди. Китобхон сифатида мен бундай тўпламларни харид қилмайман, фақат ўзим ёқтирган адибларнинг китобларини алоҳида-алоҳида сотиб оламан. Лекин умумий тасаввур ҳосил қилиш учун ёки умумий тасаввурни “аслига тўғрилаб олиш” учун бундай тўпламларни ҳам мутолаа қилиш керак экан. Мутолаадан сўнг ўзимча хомчўт этиб кўрсам, дунёдан ўтиб кетган улуғ устозларимизни истисно қилганда, етмиштадан еттитагина том маънода саводли ёзувчи бор экан. Бу ерда имло саводи тўғрисида эмас, адабий савод — адабий савия ҳақида гап кетаётгани ўз-ўзидан тушунарли бўлса керак. Ўша ғалвирда қолган еттита ёзувчини ҳам хаёлан Эркин Аъзамнинг назаридан ўтказиб кўрсам, ишонасизми-йўқми, иккита ёзувчи қолди! Иккинчи ёзувчининг ҳикоясини синчиклаб ўқиб қарасам, анча-мунча жойига қалам уришга тўғри келди, таҳрирбоп ўринлари кўп экан. Охир-оқибат биттагина ёзувчи қолди, холос.

Жин урсин, Азизбек ҳам адабиётни балодек тушунар экан-ку!..

Деразага тикилиб кўчадан биров келишини кутиб ўтирган одамга эса Вақт бир жойда тўхтаб қолгандек туюлади. Кимнидир, ниманидир интизор кутаётган одам Вақтни жонлантириб, уни битта-яримта эзма махлуқ йўлида тўхтатиб қолган бўлса керак, деб ўйлайди. Ваҳоланки, бизнинг Вақт тушунчамиз ҳам, масофа ёки тезлик ҳақидаги тушунчамиз ҳам нисбийдир. Биз бир жойда михланиб ўтирган чоғимизда Ер шари — Она сайёра бир сонияда (кўз очиб юмгунча) салкам ўттиз минг чақирим масофани босиб ўтади. Бир йил давомида Қуёш атрофида парвона бўлиб юрадиган Ер 149,6 милён чақирим масофани босиб ўтиб, шамсия йил ҳисоби бўйича Наврўз бўсағасига етиб келади. Ер фақат Қуёш атрофида айланмайди, ўз ўқи атрофида ҳам айланади, кеча ва кундуз шу айланиш натижасида содир бўлади. Бир йил бадалида Ер қанча “йўл юради”? Бир мучал давомида босиб ўтилган йўлни узунасига ўлчаб бўладими? Беш мучал масофани узунлик бўйича ўлчаш керакми ёки тезлигини ҳисоблаб чиққан маъқулми? Балки, рақамларни абжадга ағдариб (“син” — س) арабий имлода таърих қулфини ясаб, калитини белбоққа қистириб юрганимиз жўяли кўринар… Нима бўлганда ҳам от айланиб қозиғини топади, Ер беш мучал айланса ҳам барибир ҳар йили Наврўз остонасидан бир марта ҳатлаб ўтади. Наврўздан сўнг қиш бўлмас, у ёғи баҳор. Дўппини бир айлантиргунимизча баҳор ҳам ўтади, ёз бошланади. Роҳатибадан енгил кийимларга, шиппакларга эҳтиёж пайдо бўлади. Асад ойида офтобнинг тафти авж нуқтада муаллақ бўлиб туриб қолади. Узум пишади, пишиқчиликни кўриб кўзларимиз тўяди. Кейин ариқларда сувлар тиниқлашиб сунбула бошланади. Сунбуладан сўнг мезон. Мезондан сўнг ёз бўлмас… Шукрки, мезонгача анча бор. Олдин асадга кириб борамиз. Асад пишиқчилик мавсумининг ўртаси ҳисобланади, гўё умрнинг ҳам ўртасига ўхшайди. Асад — шайин, тарозининг шайини. Бир палласи баҳорга тобин, бир палласи кузга тобин. Кузга тобин палла охир-оқибат оғирлик қилади. Вақтни тўхтатиб бўлмайди. Хазон фасли бошланади ва беихтиёр Бобуршоҳ боғларда хазон фаслига нохос йўлиқиб чоғир базмини ихтиёр этиб, бор дунёни унутмоққа ҳарчанд уринганини эсга оламиз. Кошкийди, одам ўзини унутар даражада маст бўлиб Вақтни тўхтатиб қолишнинг уҳдасидан чиқса! Азим чинор шохларидан чирт-чирт узилиб тўкилаётган заъфарон япроқлар, жажжи қизалоқнинг сочлари мисоли турмаклаб айвон шифтига осиб қўйилган пиёз боғламлари аллақачон куз келганидан дарак бераверади. Илиги тўқ одам, бағри бутун одам хазон фаслидан асло қўрқмайди, қаҳратон совуқларидан ҳам қўрқмайди. Боз устига, уйга сандал қуриб “Алиф лайло ва лайло” эртакларини ўқиб ўтирадиган пайт келгунча ҳали анча бор. Ҳозир эса ғаллазордаги алмисоқдан қолган, титиғи чиқиб кетган, бошидан телпаги тушган, иштонсиз ёғочоёқ “қоровуллар”ни кўриб шунчаки кулибгина қўйиш мумкин…

Яна сарлавҳага чиқарилган саволга қайтаман: Эркин Аъзам қандай ёзади? Бу саволга узил-кесил жавоб бериб бўлмайди. Негаки, адабиёт бир жойда тўхтаб қолмаганидек, Эркин Аъзам ҳам бир жойда депсиниб тургани йўқ. У доим ҳаракатда: ўйлайди, излайди, топади. Топиб ўрни-ўрнига қўйилган сўзлари ҳам мустақил ҳаракатини бошлайди. Бу сўзлар бизни-да ҳаракатга келтиради: ўйлашга, излашга, топишга ундайди. Ўйлайманки, ўзбекча ёзишни истайдиган қаламкаш юз-юз эллик йилдан кейин ҳам Эркин Аъзам асарларига қайта-қайта мурожаат этаверади. Чунки у битта, биргина нусхада, холос.

Дарвоқе, қишлоғимиздаги темирчи ҳам ёлғизу ягона эди.

2010 йил 18 феврал

   Yozuvchi hamma narsadan xabardor, hamma sohaning bilimdoni bo‘la olmaydi. Buning iloji yo‘q. Lekin o‘zi yozayotgan narsani mukammal bilishi kerak. Men, masalan, nima haqida yozishni o‘ylab o‘tirmayman. Chunki nimani yozish kerakligini bilaman…

YOZGANIMNI BILAMAN,
BILGANIMNI YOZAMAN…
Yozuvchi Erkin A’zam bilan suhbat

– Asar o‘quvchiga nimadir yuqtirish, unda fikr uyg‘otish uchun yoziladi. Lekin bugun asarning «bozorbop»ligi o‘quvchining xohishigagina bog‘liq bo‘lib qolyapti. Siz o‘quvchining didiga moslashishga intilasizmi yoki badiiy mukammallikka?

– Ustoz Abdulla Qahhor yozuvchi xalqning dilidagini ifodalay bilishi kerak, deb ta’lim beradilar. Xalqning dilidagini ifodalash uchun esa mana shu xalqning vakili, vakili bo‘lgandayam ziyoli vakili, ilg‘or vakili bo‘lishi kerak. U hayotni «qog‘ozda qotirib qo‘yadigan» fotograf emas.

O‘quvchining didiga moslashish va badiiy mukammallik masalasiga kelsak. Yozuvchi hamma narsadan xabardor, hamma sohaning bilimdoni bo‘la olmaydi. Buning iloji yo‘q. Lekin o‘zi yozayotgan narsani mukammal bilishi kerak. Tuzum o‘zgaradi, an’analar o‘zgaradi. Bir paytlar rejali iqtisodiyot ustivor edi, bugun bozor iqtisodiyotiga o‘tildi. Bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi – molingiz xaridorga ma’qul kelsa-keldi, bo‘lmasa sinasiz. Adabiyotda ham shunday. O‘quvchini hayratlantira oladigan, badiiy zavq ulashadigan, yangilik beradigan asar yaratish hozirgi adabiyotning taomili. Agar shunday asar yarata olmas ekansiz, adabiyot maydonidagi xaridordan – o‘quvchingizdan ayrilib qolishingiz tabiiy. Lekin boya biz aytgan ziyoli yozuvchi, ilg‘or yozuvchi xalqning didini, saviyasini biladida. Xalq deganiyam o‘zi katta tushuncha. Uning ichiga olomon ham, nodon ham, omi ham, o‘qiydiganu o‘qimaydigan ham kiradi. Yaxshi yozuvchi nimani yozishni, xalq dardini, orzu-armonlarini qanday ifodalashni yaxshi biladi.

Men, masalan, nima haqida yozishni o‘ylab o‘tirmayman. Chunki nimani yozish kerakligini bilamanda. Axir shu xalqning vakiliman, shu xalqning ichida yuribman.

– Ma’lumki, asar qahramonlarining prototipi – hayotdagi siymosi bo‘ladi. Siz qahramonlarni hayotdagi kimdandir olasizmi yoki idealingiz, o‘y-xayolingizdagi obrazni tasvirlaysizmi?

– Shoir odam xayolidan, ko‘nglidan o‘tgan tuyg‘u-kechinmalar, o‘y-fikrlarni qog‘ozga tushiradi. Lekin nasriy asarda albatta birorta voqea-hodisa asos qilib olinishi kerak. Syujetni boshdan-oyoq to‘qib chiqarishning esa iloji yo‘q. Majbursiz, kimningdir hayotini, tabiatini, dunyoqarashini asos qilib olasiz. Lekin aynan o‘zini ko‘chirib qo‘ymaysiz. Chunki sizning aytmoqchi bo‘lgan fikringiz, dardingiz bo‘ladi. O‘sha olgan qahramoningizga boshqa sifatlarni qo‘shasiz, ayrim belgilarni olib tashlaysiz. Men falonchini tasvirladim desangiz, ayrimlar: «Uni pakana deb yozibsiz, axir u darozku», deb e’tiroz bildiradi. Yozuvchi asarning maqsad-mohiyatiga qarab obrazni qayta ishlaydi, aytmoqchi bo‘lgan fikriga moslaydi. Ba’zan qahramonni umuman tanib bo‘lmay qoladi.

– Abdulla Qahhor «Birinchi domlam» maqolasida yozishicha, adabiyotdagi dastlabki saboqni Gogoldan olgan ekan. Yosh qalamkash ustoz shoir-yozuvchilarning asarlarini o‘qib, uqib ko‘p narsa oladi, ularning ifoda yo‘sinini o‘rganadi. Siz ko‘proq kimdan o‘rganasiz, domlalaringiz haqida?

– Abdulla Qahhorni o‘qiganman, G‘afur G‘ulomni o‘qiganman, Oybekni o‘qiganman. O‘zbek adabiyotidagi jamiki adiblarning asarlarini o‘qib chiqqanman desam mubolag‘a bo‘lmaydi. Adabiyot – bepoyon, tubsiz ummon. Agar faqat o‘zbek adabiyoti bilan chegaralanib qolganimda ham bo‘lmasdi. Jahon adabiyotini, ayniqsa, rus adabiyotini ko‘p o‘qiganman. Ko‘p o‘qish yozuvchiga hech qachon ziyon keltirmaydi, faqat foyda beradi, xolos. Yozuvchiga manmanlik, mansabparastlik, kayfu safoga berilish zarar keltiradi. O‘qiganlarimdan qanchalik ta’lim oldim, qanchalik o‘rgandim – buni asarlarim ko‘rsatadi.

– Yaqinda «Suv yoqalab» kinoqissangiz tanlovda g‘olib chiqdi. Televizorda «Falon so‘m mukofot berildi», deb e’lon ham qilishdi. Kino sohasidagi keyingi izlanishlaringiz to‘g‘risida gapirib bersangiz.

– Men kino sohasiga yoshlikdan qiziqar ekanman. Lekin buni keyinchalik anglab yetdim. Yusuf Roziqov degan mashhur kinorejissyorimiz bor. Shu kishi: «Keling, birga kino yozamiz. Sizning yozganlaringiz kinobop ekan, kino qilsa bo‘ladi, sizdan bir balo chiqadi», deb meni kinoga olib kirdi. Lekin bugun kino sohasini uncha-muncha tushunib har narsani kino qilavermaslik kerak, buning iloji ham yo‘q degan qarorga keldim. Kino – bu alohida san’at.

Keyingi ijodiy ishlar haqida gapiradigan bo‘lsam, «Zabarjad» degan kinoqissa yozildi. Bu asarning tasvirga olish ishlari nihoyasiga yetdi, yaqin kunlarda tomoshabinlar ixtiyoriga havola etiladi. Yana «Qarzdor» degan asarni yozib tugatdim. Lekin uni hali hech kim o‘qigani yo‘q, rejissyorlarga ham bermadim. Hozirda uchta asarim suvratga olinyapti. Tag‘in bular: «Siz kino yozishga zo‘r ekansiz», deb «Tafakkur»dan bo‘shatib, o‘zlariga olib ketib qolishmasin… Yangi asarimning nomini «O‘zbek» deb qo‘ysa ham bo‘ladi. Bunda o‘zbekning ota-onasidan, yor-do‘stlaridan, oilasidan, eng muhimi – yurtidan qarzdorligi haqida gap ketadi. O‘zbek bo‘lish qiyin degan ma’noda…

– Yozuvchi-shoir fikrni tomdan tarasha tushganday to‘ppa-to‘g‘ri aytib qo‘ya qolmaydi. Ramzga, o‘xshatishga tayanib ish ko‘radi, «qog‘ozga o‘raydi». Sizning asarlaringizda ham shu narsani kuzatganman. Fikrni ramziy ifodalashdan maqsad nima?

– Bo‘lgan voqeani tomdan tarasha tushganday aytib qo‘ya qolish – jurnalistning ishi, reportyorning ishi. Yozuvchi esa tasviriy vositalardan, ramzdan, o‘xshatishlardan foydalanadi. Maqsad – asarni san’at darajasiga ko‘tarish. Badiiy mukammallikka erishish. Agar yozganlaringiz o‘quvchini hayratlantirmasa, hayajonga solmasa – hamma harakat bir pul bo‘ladi. Shuning uchun fikrni «qog‘ozga o‘rash», o‘ragandayam «yaltiroq qog‘oz»ga o‘rash lozim.

– Yosh qalamkash o‘z ijodini taqliddan boshlaydi. Kimgadir ergashadi, turtinadi-surtinadi – odam bo‘ladi. Ijodga qadam qo‘ygan dastlabki paytlaringizda kimga taqlid qilgansiz?

– Taqlid qilmagan odamning o‘zi yo‘q. Taqlid qilmaslik uchun hech narsani o‘qimaslik kerak. Biror narsani qoralash uchun esa o‘qish kerak. O‘qiganda qanday yozishni o‘rganadi, tabiiyki, taqlid qiladi. Hatto xat yozishning ham o‘z qoidasi bo‘ladiku. Lekin taqliddayam taqlid bor. Tinimsiz izlanmagan odam o‘sha taqlid bosqichida qolib ketadi. U yozuvchi emas, soya bo‘ladi, kimningdir nusxasi bo‘ladi. Afsuski, taqlid bugun urchib ketdi. Bir-biriga o‘xshash asarlar, bir-biriga o‘xshash kinolar me’yordan ortiq darajada. Bu ijodiy mustaqillikning yo‘qligidan. Ijodiy mustaqil odamning o‘z dardi, o‘z iztirobi, o‘z fikri bo‘ladi. U aytmoqchi bo‘lgan gapini, maqsadini juda yaxshi biladi. Asta-sekin orginal yozuvchiga, novator yozuvchiga aylanadi.

Bizning davrimizda faqat sotsialistik realizm metodi bor edi. Hamma shu yo‘nalishda yozishi kerak edi. U paytlari hech kim: «U yo‘nalishda yozma, bir kunlik hayotingni, yurgan yo‘lingni, yon-atrofni, odamlarni tasvirla, hikoya ham, qissa ham yozma, faqat ko‘nglingdan o‘tgan gaplarni yoz, to‘g‘risini yoz», deb aytmagan. Agar yosh ijodkor xuddi shu taxlitda harakat qilsa, o‘z maqsadlari sari to‘g‘ri yo‘ldan ketgan bo‘ladi. Hayotni chuqur kuzatgan, yaxshi bilgan yozuvchi kam bo‘lmaydi. Lekin shu narsalarni rostgo‘ylik bilan yoza bilish ham muhimdir.

– Aksariyat yozuvchilar boshidan kechirganlarini qalamga oladi. Bunday asarlar ko‘pincha hayotiy, o‘qishli chiqadi. Sizning qaysi asarlaringiz hayotingizdan hikoya qiladi?

– Faqat tasavvur bilan yozadigan, iqtidori baland yozuvchilar ham, balki, bordir. Lekin, menimcha, adabiyot – hayot haqidagi fan, u hayotga asoslanishi kerak. Uning bevosita ko‘zgusi emas, shu bilan birga, hayotga asoslanadigan san’at. Men o‘zim qatnashgan, o‘zim ko‘rgan, guvohi bo‘lgan, o‘zim bilgan narsalarni yozganman.

Adabiyotda «men» degan forma bor. Voqea birinchi shaxs – «men» tilidan hikoya qilinadi. Ba’zilar mana shunday asarlarimdagi qahramonlarni men deb o‘ylashadi. Bu mutlaqo xato. Qahramon bajargan biror-bir ezgu ishni men qilmagandirman, do‘stimga tegishlidir yoki boshqa bir yomonlikni men emas, boshqasi qilgandir. Axir, qahramon umumlashma bo‘ladiku. Lekin yoshmi-qari, kattami-kichik – qanday qahramon bo‘lmasin, barida o‘zimdan, tabiatimdan nimadir bor.

Orif Tolib suhbatlashdi (2007).

Nabijon Boqiy
ERKIN A’ZAM QANDAY YOZADI

Yetmishtadan yettitasi, yettitadan ikkitasi…

Televideniyeda «o‘rtahol» mas’ul xodim bo‘lib ishlaydigan Azizbek bir kuni gap orasida bunday deb qoldi: “Ish o‘rganish uchun yo‘llanma ko‘tarib studiyamizga keladigan talabalar orasidan bo‘ladiganini chamalab ko‘ramanda, og‘ayni, Erkin A’zamning o‘nta hikoyasini o‘qib kelgin, keyin gaplashamiz, deyman, xotirjam bo‘l, o‘qish joyingga kerakli qog‘ozni yozib, muhrlab beramiz. Kelishdikmi?.. Boyoqish o‘ylab turib, Shukur Xolmirzayev yoki Alisher Ibodinov hikoyalarini o‘qisam bo‘lmaydimi, deb so‘raydi. Yo‘q, deyman, aynan Erkin A’zam hikoyalarini o‘qib kelasan, boshqa yozuvchilarning hikoyalarini o‘qish-o‘qimaslik majburiy emas, lekin bunisi birinchi topshiriq. O‘n kun vaqting ketadimi, o‘n besh kunmi, mayli, muddatini o‘zing belgilaysan, deyman. Faqat ekranda ko‘rinish niyatida telejurnalist bo‘lishni niyat qilgan talaba ham noumid qoldirilmaydi; unga lavha tayyorlatamiz, «yuzochdi» qilamiz. Biroq, jiddiy jurnalist bo‘lishni niyat qilgan talaba, avvalo, matnni to‘g‘ri yozishni o‘rganishi lozim, so‘zdan o‘z o‘rnida foydalanishni bilishi shart. To‘g‘ri, o‘zimiz ham «badxatroqmiz» —chalasavodmiz, ammo mayoq sari intilamiz, zinhor-bazinhor sarobga qarab ketmaslikka harakat qilamiz”.

Yozuvchi hikoyalarini o‘qib qaytgan talaba bilan bo‘ladigan suhbat bosh qahramon yoki yosh qahramon to‘g‘risida emas, muallif muayyan matnda foydalangan so‘z haqida kechar ekan: qaysi jumlani tahrir qilish mumkin, qaysi so‘zni u yoqdan bu yoqqa, bu yoqdan u yoqqa olib qo‘yish mumkin?..

Azizbek bilan tirishqoq talaba o‘rtasida bo‘ladigan suhbatni taxminan ko‘z oldimga keltirdim. Yana o‘yladimki, agar uquvli talaba topilmasa, hikoyalar davrasida Azizbek o‘zi bilan o‘zi suhbatlashib, qizg‘in bahslashib o‘tirishi ham mumkin. Chunki qalami yoki tili to‘mtoq bo‘lib qolishini istamagan iste’dod egasi har kuni so‘z ustida ishlashi kerak. Bu ish qanday kechadi? Har kimning ta’bi-tabiati har xil bo‘ladi, demak, ish jarayoni ham har xil: kimdir o‘zini qoyil qoldirgan so‘z tagiga chiziq tortib qo‘yadi, kimdir o‘sha so‘zdan foydalanib tajriba o‘tkazadi — qog‘oz qoralaydi va hokazo… Muhimi — jarayon to‘xtab qolmasligi lozim.

Esimda, Erkin A’zamning matbuotda e’lon qilingan birorta yangi hikoyasini yoki nashr etilgan kitobini yo‘l-yo‘lakay Shukur Xolmirzayevning bog‘chasiga tashlab o‘tardim. Oradan bir-ikki kun o‘tgach, yana bog‘ko‘chadan o‘tib qolsam, Shukur aka gulzorini chopiq qilayotgan yo daraxtlar orasida kuymalanib yurgan bo‘lardi; zimdan qarasam, chehrasida tabassum, ichida o‘zi bilan o‘zi gaplashayotgan bo‘lardi. «Shukur aka, ichki monologingizni qog‘ozga tushirib qo‘ysangiz bo‘lmaydimi?» derdim hazil aralash. «Vay, qaydan bildingiz?!» «Ana, gullaringiz ham hayajonlanib bosh tebratyaptiku! Egasining mehri tovlanib turmaganda bular ham tumtayib olardi!» «To‘g‘ri-to‘g‘ri, — derdi Shukur aka ko‘zlari namlanib. — Lekin men maqtasam o‘zidan ketib qolmasmikan deb qo‘rqaman». «Obbo, topgan gapingizni qarang! Axir Erkin A’zam yosh bo‘ydoq emasku! Qolaversa, Erkin aka sizning maqtovingizga juda ham zor bo‘lmasa kerak». Shukur aka birdan tumtayib olardi, bir yuzu sakson darajaga o‘zgarardi-qolardi. Bunday paytda gapni qisqa qilib juftakni rostlagan ma’qul.

O‘sha paytlarda keltirib berganim «Pakananing oshiq ko‘ngli» kitobi bahonasida Shukur aka «Adabiyot» gazetasida, yanglishmasam, bir sahifa maqola e’lon qilgan edi.
Menimcha, tanlagan mavzusiga qarabgina yozuvchining salohiyatini, darajasini belgilab bo‘lmaydi.

O‘ttiz-qirq yil muqaddam Boysunda o‘rta maktabni bitirgan Gulsanam ismli qiz Toshkentga kelib o‘qishga ahd qiladi. Uning Berdiboy degan tajangroq akasi: «Toshkandda pishirib qo‘ygan ekanmi?!» deb yo‘lini to‘smoqchi bo‘ladi. «Siz… o‘tgan asrdan qolgan odamsiz, akajon!» deb o‘z bilganidan qolmaydi o‘jar singil. Oriyatli Berdiboy o‘z yog‘iga o‘zi qovrilib yuraveradi: «Axir, shahar senga ammangning uyimi? Yaxshi bor, yomon bor. Yomon ko‘p! Ko‘za kunda emas, kunida sinadi, singlim! Bilib bo‘ladimi, bo‘yni yo‘g‘on birorta nomard boshingni aylantirsa… Falokat bosib biror la’nat orttirsangchi — isnod, yetti pushtingga yetadigan isnodga botasan!.. Singillar ham shu yaqin-atrof xesh-hamsoyaga uzatilgan bo‘lsa — issiq-sovug‘u yaxshi-yomon kun degan gaplar bor. O‘, qani bunday bo‘lsa! Ana o‘shanda mehr-oqibat ham boshqacha bo‘lardi…»

O‘jar qiz esa ikki oyog‘ini bitta etikka tiqib turib oladi. «E-e, bilganingni qil!» deb qo‘l siltaydi qoloq aka.

Oltiariqlik Ma’suma esa, g‘oyibona bo‘lsada, aynan Berdiboyning ko‘nglidagi singil bo‘lib chiqadi. U kuyov tanlamaydi: «Bir vaqtlar qalbining tubida tug‘ilgan jingalak soch, kelishgan ziyoli yigit — Ma’suma bilan bog‘larda qo‘l ushlashib sayr etishi kerak bo‘lgan yigit qalbining o‘sha yerida o‘lib, dafn etilgan edi… O‘n sakkizda uni Rajabboyga berishdi… Ma’suma o‘n olti yoshligida xayolida chizgan yigitdan unda bir narsa —jingalak soch bor edi. U Ma’sumani yaxshi ko‘rar, istaklarini bajo keltirardi. Kitoblarni ham u olib kelardi. Ma’suma ba’zan yozgan she’rlarini Rajabboyga ko‘rsatar, u miyig‘ida kulib qo‘ya qolardi». Sirtdan qaralsa, shiringina oilaviy hayot bir maromda davom etardi. Ammo, ko‘za kunda emas, kunida sinadi. Bir kuni daladan o‘t yulib kelish Ma’sumaning esidan chiqadi, mol-qo‘y och qoladi. Ma’suma eriga yangi yozgan she’rini tuhfa etmoqni ko‘ngliga tugib, oqshom cho‘kishini sabrsizlik bilan kutib o‘tiradi. Rajabboy qorong‘i tushganda hovliga kirib keladiyu: «Padaringga la’nat sendaqa xotinning! Sigir ochdan o‘lay deb qopti! Na o‘t yulibsan, na uydan biron nima topib solibsan! Do‘mpayib yotishingni qara!» deydi g‘azablanib.

Ma’sumaning ko‘ngil shishasi chil-chil sinadi. Agar voqealar rivoji g‘oyibona davom ettirilsa, kelinchak hademay homilador bo‘ladi, keyin dard-alamini ichiga yutib yashay boshlaydi yoki eri bilan ajrashadi. Ajrashmasa kerak. Agar ajrashsa, bitta bolasi bilan kimga tegadi? Xo‘p, xotini o‘lgan birorta erkak topilib qolar, lekin u ham sigirning och qolishini aslo istamaydida!

Boysunlik Gulsanammi, oltiariqlik Ma’sumami yoki sayramlik Shohsanammi, aravonlik Gulasalmi, buning unchalik ahamiyati yo‘q. Jug‘rofiy makon o‘zgarishi mumkin, zamon o‘zgarishi mumkin, hatto qahramonlar o‘zgarishi mumkin. Lekin kun tartibida turgan muammo o‘zgarmaydi: insonning qadr-qimmati toptalgan joyda, insonning xohish-istagi bir pulga qimmat bo‘lgan joyda huzur-halovat bo‘lishi mumkinmi? Ma’sumaga o‘xshab taqdirga tan bergandan ko‘ra, Gulsanam kabi faqat fe’lginasi emas, o‘zginasi ham buzilib ketgani afzal emasmi?..

Gap hozir qanaqa mavzuni yoritish, qanday muammoni kun tartibiga qo‘yish to‘g‘risida ketmayapti. Albatta, mavzu ham muhim ahamiyatga ega. Ammo qanday yozish kerak degan gap birlamchi ahamiyatga egadir. Nimani yozishni bilish barobari qanday yozishni ham bilmoq kerak.

Muayyan bir asarda ko‘tarilgan muammo yozuvchi tomonidan noto‘g‘ri hal etilgan bo‘lishi mumkin. Muammo (konflikt) yechimini to‘g‘ri topish yuz foiz yozuvchining zimmasiga yuklatilgan vazifa emas, o‘quvchiga ham «uyga vazifa» qoldirilishi lozim.

Xo‘sh, Erkin A’zam qanday mavzularni tanlab oladi?

Esingizda bo‘lsa, Shukur Xolmirzayevning «O‘zbek xarakteri» degan hikoyasi bor. Unda o‘zi yemasdan, bolalariga ham yedirmasdan mehmonlarni ziyofat qilgan kambag‘algina o‘zbek oilasi haqida gap ketadi. Yozuvchi go‘yo mehmondo‘stlikni ulug‘laydi. Aslida, Shukur akaning o‘zi bunday zo‘rma-zo‘rakilikni yomon ko‘rardi; «qanday bo‘lsang shunday ko‘ringin, qanday ko‘rinsang shunday bo‘lgin» degan aqida tarafdori edi. O‘sha hikoyada ham xuddi shunday «nimkosa» bor.

Ma’lumki, vodiycha mehmondo‘stlik to‘g‘risida ko‘p gapiriladi. Bu bejiz emas, haqiqatan ham shunday. Lekin ba’zan haddan tashqari odob ham, ehtirom ham kishini o‘rtab yuboradi, ensani qotiradi.

Shu tobda qirq yildan buyon qalam ahli orasida og‘izdan og‘izga ko‘chib yuradigan bitta voqea esimga tushib qoldi. Sho‘ro davrida dong taratgan xo‘jalik raisining uyiga uch-to‘rt kishi oqshom chog‘i mehmon bo‘lib boradi. Mehmonlar orasida respublika gazetasining muxbiri ham bor. Xonadon sohibi darhol qo‘y so‘ydiradi, Qo‘qondan el nazariga tushgan xonandani oldirib keladi. Davra kengayib ketganini bahona qilib ziyofatni xo‘jalik bog‘ida davom ettiradi. O‘yin-kulgi, askiya avjiga chiqadi. Vaqt allamahal bo‘lganda mezbon uzr so‘rab, uyiga ketadi. Mast-alast mehmonlar ertalab uyg‘onsa, xizmatkorlar xiyla ma’yus tortgan, magnitofon ham, radio ham o‘chirilgan, hamma oyoq uchida yuribdi. Mehmonlar yuvinib-taranib nonushta qiladilar. So‘ng mehmondo‘st, qo‘li ochiq raisni so‘raydilar. «Kecha kechasi kampir onalari bandalikni bajo keltirgan edi, hozir janozada motam tutib o‘tiribdi», deb javob beradi xizmatkorlardan birovi odob saqlab. Albatta, mehmonlar ham janozaga boradi, azadordan ko‘ngil so‘raydi. Toshkentga qaytganlaridan so‘ng vodiycha mehmondo‘stlik to‘g‘risida to‘lqinlanib gapirib yurishadi. O‘sha hangomani o‘zim ham bir necha marta eshitganman, uni Erkin A’zam ham eshitgan.

— Buning nimasi mehmondo‘stlik?! Axir, rais mehmonlar orasida muxbir borligi uchun, muxbirdan qo‘rqqani uchun ziyofatni quyuq qiladiku! Qolaversa, dunyoda onadan azizroq zot bormi? Onasi uyda o‘lib yotgan bir paytda qaysi ahmoqning ko‘ngliga ziyofat sig‘adi?! — deb jig‘ibiyron bo‘ladi Erkin aka.

Shunga o‘xshagan yana bir voqea bor.

Yoshi ulug‘ san’atkorlardan biri «Tafakkur» tahririyatiga «tashrif buyurib», mashhur rollarni ijro etgan ustozi to‘g‘risida to‘lqinlanib gapirib beradi. Gapirayotib o‘zi ham rolga kirib ketadi.

— Shoshmanglar, men sizlarga bitta voqeani aytib beraman, — deydi terlab-pishib. — Ustozning bittayu bitta, suyukli farzandi bor edi. O‘sha farzand og‘ir kasalga chalinib qoldi va bir oqshom vafot etdi. O‘chakishgandek, aynan o‘sha oqshom ustoz teatrda bosh rolni ijro etishlari lozim edi. Biletlar sotilgan, tomoshabinlar to‘plangan. Ustoz sir boy bermasdan teatrga boradi, grim qiladi, sahnaga chiqib rolni o‘ynaydi. Spektakl tamom bo‘lgach, grimxonaga kiradiyu o‘kirib yig‘lab yuboradi. Sababi so‘rab-surishtirilsa, boyagi ahvol ma’lum bo‘ladi… Ana, san’atga fidokorlik! Ana, sahnaga sadoqat!

Artistning his-hayajoni bir oz bosilgach:
— Kechirasizu, ustozingizning o‘sha spektaklda dublyor-o‘rinbosari yo‘qmidi? — deb so‘rayman ensam qotib.

— Yo‘q, ustoz o‘ziga dublyor tayyorlamasdi. Chunki dublyor tayyorlasa, o‘zingizdan qolar gap yo‘q, shogirdi o‘sha rolni tortib olishi mumkin. Teatrda ham o‘ziga xos raqobat bo‘ladi…

Erkin aka gapni darhol boshqa yoqqa burib, mehmonga choy quyib uzatadi.

Mehmon kuzatilgach, Erkin aka bosh chayqab:

— Bu odam ustozini rostdan ham yaxshi ko‘radimi, uni hurmat qiladimi o‘zi? Anavi gaplarni bilmasdan aytib yubordimi yoki bilib gapirdimi? —deb so‘raydi.

— Ritorik savol beryapsizmi?
— Qo‘ysangizchi! Shu tobda ritorikaga balo bormi?

Afsuski, yoshi ulug‘ san’atkor hamma gapni sidqidildan aytgan edi.

Xo‘sh, Erkin A’zam «vodiycha mehmondo‘stlik» to‘g‘risida yoki «san’atga sadoqat» haqida hikoya yozishi mumkinmi? Ha, yozishi mumkin. Lekin talqinni bir yuzu sakson darajaga o‘zgartirib yuborgan bo‘lardi. «Mumkin» degan mavhum so‘zdan foydalanib, darhol izoh berishga shoshilyapman: «mumkin» edi, lekin aslo yozmasdi. Erkin A’zam ziyrak o‘quvchining ham aqli yetadigan gaplardan muammo yasab, hikoya yozib o‘tirishni o‘ziga ep ko‘rmaydi.

O‘tgan asrning oltmishinchi yillarida qishloqdagi maktabimizning kunbotar tomonida uchburchak shaklida ekilgan uch tup kattakon tol bo‘lardi. Uchinchi sinfda o‘qiydigan o‘n besh bola tanaffus chog‘lari Chigitariqdan hatlab o‘tib atay o‘sha tolning kattaligini o‘lchab ko‘rardik: bir-birimizning qo‘limizdan ushlab davra bo‘lsak ham tolga qulochimiz yetmasdi. Tol ostida temirchining pastqam ustaxonasi joylashgan edi. Temirchi o‘chog‘ida doim ko‘mir lang‘illab turar, sandonga urilayotgan bolg‘a tovushi maktabdan ham eshitilardi. Temirchining yuzlari qip-qizil bo‘lib, shop mo‘ylovi bor edi. Biz atrofida o‘ralashib qolsak: «Nariroq turinglar, ko‘zlaringga uchqun tegmasin», derdiyu ishini davom ettiraverardi. Uzoq-yaqindan chavandozlar kelib otlarini taqalatib ketardi, ba’zan eshaklarga ham taqa qoqayotganini ko‘rardik. Usta belkurak, ketmon, otashkurak va boshqa ro‘zg‘orbop buyumlar yasardi. Xullas, qishin-yozin qandaydir yumush bilan ovora edi. Oltmishinchi yillarning oxirlariga kelib jamoa xo‘jaligida traktorlar ko‘payib qoldi, qishloq gazlashdi. Shundan so‘ng temirchiga tushib turadigan buyurtmalar ham kamayib ketdi. U ko‘pincha tol soyasiga sholcha tashlab, boshini qo‘liga tirab yonboshlagancha xayol surib yotardi. Ahyon-ahyonda chavandozlar otlarini taqalatgani kelib qolmasa, usta uzzu-kun xayolga botib o‘tiraverardi. Keyinchalik u oilasi bilan qayergadir ko‘chib ketdi. Chamamda, temirchilikdan boshqa ish qo‘lidan kelmasdi. Shu boisdan hunariga ehtiyojmand joylarga ko‘chib ketgan bo‘lsa kerak. Qarang, hunar kishining kindik qoni to‘kilgan joyidan ham azizroq ekan…

Ko‘pincha usta yozuvchilarni zargarga o‘xshatadilar. Xususan, atoqli tarjimonimiz Nizom Komil adabiyotimizda o‘chmas iz qoldirgan Abdulla Qahhor to‘g‘risidagi maqolasini «Temirchining zargar o‘g‘li» deb nomlagan edi. Nizom Komilga hech qanday e’tirozim yo‘q. Lekin, menimcha, so‘z qadrini biladigan yozuvchi ko‘proq temirchi ustaga o‘xshasa kerak. Ehtimol, Abdulla Qahhorning otasi temirchi bo‘lgani uchun ham mashaqqatli mehnat muhitida voyaga yetgan o‘g‘il kelajakda «zargar» yozuvchi bo‘lgan. Hartugul, yozuvchilik hunari ko‘p foyda keltiradigan zargarlikdan ko‘ra ko‘proq mashaqqatli mehnat talab qiladigan temirchilikka o‘xshaydi. Bu ish nechog‘liq mashaqqatli ekanini Ustani yaqindan kuzatgan yoki unga shogird bo‘lib ko‘rgan odam yaxshi biladi (havaskor shogirdlardan bittasi: «Men sizning talablaringizga javob berolmas ekanman, qo‘l ostingizda ishlashga loyiq emasman», deb ariza yozib ketganini bilaman; hozir o‘sha «noloyiq» xodim respublika gazetasini boshqaryapti).

Darvoqe, yoz chillasida ham Erkin A’zam ishxonada shippak kiyib o‘tirishni odat qilmagan, lekin bog‘chasida har tong hovuzga tushib ma’lum muddat cho‘milganidan so‘ng shippak kiyib yo‘lakchalarda sayr etadi, hafsalasi kelsa, badantarbiya bilan shug‘ullanadi. Shippaklarini yangi mavsumda albatta almashtiradi, eskilarini yangamiz «kam ta’minlangan oila»larga hadya etib yuboradi. Ba’zan Erkin aka negadir eski shippaklarini qo‘msab qoladi: «Ko‘rmadingmi, Yulduz, qaysi go‘rga gumdon bo‘ldi ekan?» deb jig‘ibiyron bo‘ladi. Salkam qirq yildan buyon erining fe’lini besh qo‘lday bilib ketgan rafiqa beozorgina yelka qisib: «Ko‘zim tushmadi, o‘zingiz biror joyga uloqtirib yuborgan bo‘lsangiz kerak…» deydi. «Kerakli buyumni nega uloqtirar ekanman?! Yoki uloqtirganimni ko‘rganmisan?» Ba’zan shunaqa dahanaki jang paytida ustoz xonadoniga kirib qolsam: «Men ko‘rganman, bitta shippagingiz Kosmonavtlar prospektida metrodan chiqayotgan ekan!» deyman jiddiy turib. «Palakni bosmang, Nabi!» deb yolg‘ondakam po‘pisa qiladi Erkin aka. Albatta, gapni ko‘paytirmayman.

Umuman olganda, Erkin aka poyabzalni asrab-avaylab kiyadi, yaxshi saqlaydi.
«Dushman oyoqqa qaraydi, qorning och bo‘lsa ham oyoq kiyiming doim yarqirab turishi kerak», deb hisoblaydi.

Dunyo adabiyotining xazinaboni Anton Pavlovich Chexov: «Men, xohlasam, bo‘saxonada loyga botib yotgan etik to‘g‘risida hikoya yozib berishim mumkin», degan ekan. Darhaqiqat, A.P.Chexov etik to‘g‘risida ajoyib hikoya yozib berishga qodir edi. O‘ylaymanki, Erkin A’zam ham «og‘zi» ochilib qolgan shippaklar to‘g‘risida nordongina hikoya yozishi mumkin, lekin yozarmikan?..

Erkin A’zam ishxonada, uyidagi ish kabinetida doim sigaret tutuniga botib o‘tiradi. Qo‘l ostida turgan varaqqa tikilib o‘ylangani o‘ylangan:
«Juvon qanchalik yengiltak bo‘lmasin, Badalning qochirig‘ini tushundi».

Bu jumlaga tikilib nimani o‘ylash mumkin? To‘g‘riku, nimasi xato ekan?

— Yengiltak odam qochiriqni tushunmaydimi?
— Tushunadi.

— Bo‘lmasam, yozuvchi nega bunday yozyapti?
— Tushunmaydi deb yozayotgani yo‘qku, «tushundi» deb yozyapti.

— Shunaqami?.. Bu gapdan yo «yengiltak»ni yo‘qotish kerak, yoki «tushuncha»dan voz kechish kerak. Chamasi, muallif «yengiltak» so‘zini «durochka» ma’nosida ishlatyapti, lekin matnda ko‘zlangan ma’noni bermayapti.

Erkin A’zam hamisha izlaydi, o‘ylaydi va topadi. Lekin nimaning evaziga topadi? O‘pkasini qurum bostiradi, yuragida sanchiq paydo qiladi.
Bundan tashqari, Erkin A’zam uchun mutolaa ham koni azobdan iborat: «Mening ikki opam urush davrida Vatan himoyasi yo‘lida halok bo‘lgan erlariga sadoqat saqlab, boshqa turmush qurishmadi».

Aslida g‘alizroq, ocherkbop bu jumlada dastlab, «bo‘lgan» so‘zidan keyin, hoynahoy, vergul tushib qolgan bo‘lsa kerak, deb o‘ylaydi. Gapning davomini o‘qisa, «opalar» emas, pochchalarning halok bo‘lgani ma’lum bo‘ladi. Agar urush davrida Vatan himoyasi yo‘lida «opalar» halok bo‘lgandaku, hikoya favqulodda hodisaga bag‘ishlangan, darhol o‘quvchining diqqatini jalb etgan bo‘lardi. Umuman, badiiy asar kunda ro‘y berib turadigan voqea-hodisalarga emas, kamyob hodisalarga bag‘ishlanishi lozim. Adabiyotning qonuniyatlaridan biri ham shunda.

«Eshik shovqinsiz ochilgandayoq qush uyqusida yotgan yigit cho‘chib uyg‘ongan edi».

Demak, parda qimirlagan yoki epkin yuzini siypalab o‘tgan. Bu yerda hech qanday «shovqin» yo‘q, yo‘q narsaga e’tibor shart emas, yo‘q narsa xayolga ham kelmaydi. Agar juda ham eshikdan shovqin chiqmaganiga diqqatni jalb etish lozim bo‘lsa, eshikning oshiq-moshig‘i moylangan edi, deb izoh berish zarur.

«Bir juft er-xotin musicha…»

Musicha er-xotin bo‘lmaydi, juft bo‘ladi. Agar jinsiga alohida e’tibor berish lozim bo‘lsa, musichaning makiyoni bilan xo‘rozini farqlab turadigan tashqi ko‘rinishiga oid birorta belgi qayd etilishi kerak.

«Pishillab uxlab yotgan to‘rt yashar Erkin…»

Bola uxlab yotibdi, hali hech kim uni uyg‘otib, «yoshing nechada?» deb so‘ragani yo‘q. Shundoq ekan, bolaning to‘rt yashar ekanini qayerdan bilamiz? Sirtdan qaralsa, uch-to‘rt yashar ekanini payqash mumkin, lekin qat’iyan «to‘rt yashar» deyish uchun aniq dalil-dastak bo‘lishi zarur.

Ilgari o‘rta maktablarda insho yozdirilsa, «savodxonlik» va «mazmun» uchun alohida-alohida baho qo‘yilardi. Agar o‘sha tartib qalamkashlar orasida ham joriy etilsa, savodxonlik uchun halol «qoniqarli» baho oladigan yozuvchi juda kam chiqadi. Mazmunniku qo‘liga qalam olgan odam u yoqdan-bu yoqqa tortqilab epaqaga keltirishi mumkin, ammo savodxonlikni maosh olib qo‘lyozma ustida ishlaydigan muharrirlar ham epaqaga keltira olmaydi.

Ayrim hikoyalar sariq, qizil rangli pufakka o‘xshaydi. Ichiga havo to‘ldirib shishirib qo‘yilgan. Muallif o‘quvchiga sariq pufakni ko‘rsatib: «Bu tong chog‘i tog‘lardan mo‘ralab bosh ko‘tarayotgan quyosh», deydi. So‘ng qizil pufakni ko‘rsatib: «Bunisi zavolga og‘ib borayotgan oftob», deydi. Ramziy ma’noda sariq pufakni ezgulik timsoli, qizil pufakni esa yovuzlik timsoli sifatida talqin etadi. Ezgulik ko‘klarga ko‘tariladi, yovuzlik zulmat qa’riga kiritib yuboriladi. Qarabsizki, laqma ko‘ngilda to‘y-tomosha boshlanadi:

“Soy bo‘yida majnuntol ajab-ajab,
Sochlarini yoyibdi ajab-ajab…”

Erta tongda yovuzlik timsoli etib talqin etilgan «qizil» quyosh zarrin nur sochib tog‘lardan bosh ko‘tarib balqib chiqsa, kechasi pufaklarni boshiga qo‘yib uxlagan bolakay hayrat barmog‘ini tishlab: «Vohay bola, yovuzlik ham ezgulik kabi ko‘rinaverar ekanku!» deya chinqirib yig‘lay boshlaydi.

Afsuski, hikoya to‘y-tomosha bilan yakunlangan, muallif esa ishonuvchan o‘quvchini qanday yupatish chorasini ko‘rmagan bo‘ladi. Hikoya qolipiga sig‘may qolgan hayot sho‘ring qurgur muallifni aslo qiziqtirmaydi.

Hikoya nuqsoni nimalarda ko‘rinadi? Avvalo, quyosh mangulik timsolidir, uni ezgulikka ham, yovuzlikka ham o‘xshatib bo‘lmaydi. Chunki ezgulik va yovuzlik tushunchalari nisbiy hisoblanadi. Nisbiy tushunchalar esa Odam bolasi o‘ylab topgan «ilmiy rivoyat», xolos. Quyosh hayot timsoli, hayotda esa ezgulik ham, yovuzlik ham yonma-yon yashaydi. Ezgulikni kuchli-qudratli, yovuzlikni kuchsiz-notavon tasavvur qilish hayotni jo‘nlashtirishdan boshqa narsa emas. Hayotda ko‘pincha bularning aksi bo‘ladi. Shu bois o‘quvchini hayot haqiqatiga tik qarab mardona hayot kechirishga da’vat etgan ma’qur ko‘rinadi:

“Majnuntol ostiga o‘tqazing meni,
Men uchun yig‘lasin,
Men yig‘lab bo‘ldim…”

Donishmand Mirtemir oppoq boshini changallab majnuntol ostida yig‘lab o‘tiribdi, u muqom qilib raqsga tushishni xayoliga keltirayotgani yo‘q. Mardona yashagan zot hayot bilan mardona vidolashadi.

Xulosaviy haqiqat shundan iboratki, ijodkor o‘zida yo‘q narsalarni boshqalarga o‘rgata olmaydi. Qolaversa, ijodkorning vazifasi faqat «o‘qituvchilik» qilishdan iborat emas. Hayotni imkon qadar bor bo‘yicha ko‘rsatib-tasvirlab bersa ham juda katta gap.

Yaqinda roppa-rosa yetmish-ketmish ijodkorning hikoyalaridan iborat salmoqli to‘plam nashr etildi. Kitobxon sifatida men bunday to‘plamlarni xarid qilmayman, faqat o‘zim yoqtirgan adiblarning kitoblarini alohida-alohida sotib olaman. Lekin umumiy tasavvur hosil qilish uchun yoki umumiy tasavvurni «asliga to‘g‘rilab olish» uchun bunday to‘plamlarni ham mutolaa qilish kerak ekan. Mutolaadan so‘ng o‘zimcha xomcho‘t etib ko‘rsam, dunyodan o‘tib ketgan ulug‘ ustozlarimizni istisno qilganda, yetmishtadan yettitagina tom ma’noda savodli yozuvchi bor ekan. Bu yerda imlo savodi to‘g‘risida emas, adabiy savod — adabiy saviya haqida gap ketayotgani o‘z-o‘zidan tushunarli bo‘lsa kerak. O‘sha g‘alvirda qolgan yettita yozuvchini ham xayolan Erkin A’zamning nazaridan o‘tkazib ko‘rsam, ishonasizmi-yo‘qmi, ikkita yozuvchi qoldi! Ikkinchi yozuvchining hikoyasini sinchiklab o‘qib qarasam, ancha-muncha joyiga qalam urishga to‘g‘ri keldi, tahrirbop o‘rinlari ko‘p ekan. Oxir-oqibat bittagina yozuvchi qoldi, xolos.

Jin ursin, Azizbek ham adabiyotni balodek tushunar ekanku!..

Derazaga tikilib ko‘chadan birov kelishini kutib o‘tirgan odamga esa Vaqt bir joyda to‘xtab qolgandek tuyuladi. Kimnidir, nimanidir intizor kutayotgan odam Vaqtni jonlantirib, uni bitta-yarimta ezma maxluq yo‘lida to‘xtatib qolgan bo‘lsa kerak, deb o‘ylaydi. Vaholanki, bizning Vaqt tushunchamiz ham, masofa yoki tezlik haqidagi tushunchamiz ham nisbiydir. Biz bir joyda mixlanib o‘tirgan chog‘imizda Yer shari — Ona sayyora bir soniyada (ko‘z ochib yumguncha) salkam o‘ttiz ming chaqirim masofani bosib o‘tadi. Bir yil davomida Quyosh atrofida parvona bo‘lib yuradigan Yer 149,6 milyon chaqirim masofani bosib o‘tib, shamsiya yil hisobi bo‘yicha Navro‘z bo‘sag‘asiga yetib keladi. Yer faqat Quyosh atrofida aylanmaydi, o‘z o‘qi atrofida ham aylanadi, kecha va kunduz shu aylanish natijasida sodir bo‘ladi. Bir yil badalida Yer qancha «yo‘l yuradi»? Bir muchal davomida bosib o‘tilgan yo‘lni uzunasiga o‘lchab bo‘ladimi? Besh muchal masofani uzunlik bo‘yicha o‘lchash kerakmi yoki tezligini hisoblab chiqqan ma’qulmi? Balki, raqamlarni abjadga ag‘darib («sin» — س) arabiy imloda ta’rix qulfini yasab, kalitini belboqqa qistirib yurganimiz jo‘yali ko‘rinar… Nima bo‘lganda ham ot aylanib qozig‘ini topadi, Yer besh muchal aylansa ham baribir har yili Navro‘z ostonasidan bir marta hatlab o‘tadi. Navro‘zdan so‘ng qish bo‘lmas, u yog‘i bahor. Do‘ppini bir aylantirgunimizcha bahor ham o‘tadi, yoz boshlanadi. Rohatibadan yengil kiyimlarga, shippaklarga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Asad oyida oftobning tafti avj nuqtada muallaq bo‘lib turib qoladi. Uzum pishadi, pishiqchilikni ko‘rib ko‘zlarimiz to‘yadi. Keyin ariqlarda suvlar tiniqlashib sunbula boshlanadi. Sunbuladan so‘ng mezon. Mezondan so‘ng yoz bo‘lmas… Shukrki, mezongacha ancha bor. Oldin asadga kirib boramiz. Asad pishiqchilik mavsumining o‘rtasi hisoblanadi, go‘yo umrning ham o‘rtasiga o‘xshaydi. Asad — shayin, tarozining shayini. Bir pallasi bahorga tobin, bir pallasi kuzga tobin. Kuzga tobin palla oxir-oqibat og‘irlik qiladi. Vaqtni to‘xtatib bo‘lmaydi. Xazon fasli boshlanadi va beixtiyor Boburshoh bog‘larda xazon fasliga noxos yo‘liqib chog‘ir bazmini ixtiyor etib, bor dunyoni unutmoqqa harchand uringanini esga olamiz. Koshkiydi, odam o‘zini unutar darajada mast bo‘lib Vaqtni to‘xtatib qolishning uhdasidan chiqsa! Azim chinor shoxlaridan chirt-chirt uzilib to‘kilayotgan za’faron yaproqlar, jajji qizaloqning sochlari misoli turmaklab ayvon shiftiga osib qo‘yilgan piyoz bog‘lamlari allaqachon kuz kelganidan darak beraveradi. Iligi to‘q odam, bag‘ri butun odam xazon faslidan aslo qo‘rqmaydi, qahraton sovuqlaridan ham qo‘rqmaydi. Boz ustiga, uyga sandal qurib «Alif laylo va laylo» ertaklarini o‘qib o‘tiradigan payt kelguncha hali ancha bor. Hozir esa g‘allazordagi almisoqdan qolgan, titig‘i chiqib ketgan, boshidan telpagi tushgan, ishtonsiz yog‘ochoyoq «qorovullar»ni ko‘rib shunchaki kulibgina qo‘yish mumkin…

Yana sarlavhaga chiqarilgan savolga qaytaman: Erkin A’zam qanday yozadi? Bu savolga uzil-kesil javob berib bo‘lmaydi. Negaki, adabiyot bir joyda to‘xtab qolmaganidek, Erkin A’zam ham bir joyda depsinib turgani yo‘q. U doim harakatda: o‘ylaydi, izlaydi, topadi. Topib o‘rni-o‘rniga qo‘yilgan so‘zlari ham mustaqil harakatini boshlaydi. Bu so‘zlar biznida harakatga keltiradi: o‘ylashga, izlashga, topishga undaydi. O‘ylaymanki, o‘zbekcha yozishni istaydigan qalamkash yuz-yuz ellik yildan keyin ham Erkin A’zam asarlariga qayta-qayta murojaat etaveradi. Chunki u bitta, birgina nusxada, xolos.

Darvoqe, qishlog‘imizdagi temirchi ham yolg‘izu yagona edi.

2010 yil 18 fevral

Erkin A’zam. Qirq yillik gurunglar. Hikoyalar by Khurshid Davron on Scribd