Жаҳонга машҳур адибнинг катта бобоси Уильям Кларк Фолкнер (1826 — 1889) АҚШ  тарихидаги асосий  воқеалардан бири — Шимол ва Жануб урушида қатнашган, ўз даврида машҳур бўлган “Мемфиснинг оқ атиргули” романи муаллифи эди. Фолкнер бола пайтида оиласи шимолдаги Оксфорд шаҳрига кўчгач, адибинг бутун умри шу шаҳарда кечади.

1925 йили Янги Орлеанда Шервуд Андерсон билан танишади ва ёзувчи унга прозага кўпроқ эътибор қаратишни — ўзи яхши билган Америка жануби ҳақида ёзишни маслаҳат беради. Адиб “Сарторис“, “Шовқин ва ғазаб” каби романларида илк оқ танлиларнинг ҳинду қабилалари ерларига келиб ўрнашишидан токи ХХ аср ўрталаригача бўлган даврдаги Америка жануби тарихини қаламга олади. Кейинчалик унинг энг машҳур “Айиқ” қиссаси, “Август ёғдуси”, “Авессалом, Авессалом!”, “Енгилмаслар”, “Қўрғонча”, новеллалардан иборат “Кел, Мусо“ сингари романлари эълон қилинади.
   Инсонга нисбатан собит, барқарор ишонч адиб ижодий меросидаги энг қимматли, энг зарур жиҳат — унинг авлодларга васиятидир. ХХ асрнинг кўпгина йирик адиблари Уильям  Фолкнернинг наср  мактабидан ўрганганларини эътироф этишган.

Мансур Жумаев
КИЧКИНА ОДАМНИНГ УЛКАН ҚАЛБИ

Атоқли адиб Асқад Мухторнинг сўнгги асари — «Уйқу қочганда» номли тундаликларида шундай сатрлар бор: «…ушалмайдиган орзу яхши, унинг айби ҳам йўқ, жавобгарлиги ҳам йўқ, дилингни аллалаб яшайверади. Аммо ушаладиган орзулар кўпинча алам билан тугайди. Сен доҳиёна шоир бўлолмасанг, бу — бир нав, ўтар-кетар, лекин кўнгил қўйганинг қўшни қиз эрга чиқиб кетса, бир умр куясан…»

Дарҳақиқат, орзулар сарҳадсиз ва бепоён. Улар ушаладими, йўқми, бу тақдирнинг ҳукмида. «Қисматнинг арзандаси, худо сийлаган банда»си, америкалик машҳур Ёзувчи Уилям Фолкнернинг барча ушалган орзуларига ўша «ушаладиган орзулар» етакламадимикан, деб ўйлаб қоласан киши. Ёки…

1897 йилнинг 25 сентябрида АҚШнинг Миссисипи штатидаги Ню-Олбани шаҳарчасида зиёли оилада дунёга келган Уилямнинг отаси бир неча йиллар университетда иш бошқарувчи вазифасида хизмат қилган. Бобоси эса яхшигина Ёзувчи бўлган. Унинг асарларидан салмоқлиси сифатида «Мемфиснинг оқ атиргули» романини тилга олиш мумкин. Дарвоқе, бўлғувси адибнинг онаси ҳам адабиёт шайдоси эди. Зеро, болакай Фолкнер дастлабки саводини айнан онасидан олганди. Юқоридаги омилларни назарда тутган ҳолда Уилямнинг Ёзувчи бўлиб шаклланишида унинг оилавий муҳити жиддий таъсир ўтказган, дейишимиз мумкин. Бир қарашда бу шубҳасиздек туюлади. Бироқ…

Уилям 13 ёшида Эстелл Олд­хем исмли қўшни қизни севиб қолди. Муҳаббатнинг учқунлари «қоғозларни ёндирди». Уилям севгиси, туйғулари ва хаёллари аксини қоғозга тушира бошлади. Самимият билан суғорилган шеър­лари уни атрофдагилар назарига туширди. Шундан сўнг «шоир» мактабга бормай, бобосининг ёнида, банкда ишлай бошлади. Йиллар кетидан йиллар ўтди. Уилям ўзининг «жўшқин лирика»си билан «ҳаммани йиғлатди, қиз эса фақат бепарво жилмайиб ўтди ёнидан». Ва охир-оқибат у севгилисига етиша олмади, Эстелл 1918 йили «ағёр»га турмушга чиқиб кетди.

Уилям аламидан кўнгилли бўлиб армияга кетмоқчи бўлди, бироқ бўйи пастлиги учун уни олишмади. Ел университетида ўқиётган дўстининг уйига бориб яшай бошлади ва ўша ерда Канаданинг ҳарбий ҳаво кучлари таркибига киришга уриниб кўрди. Йўқ, бу гал унинг озғинлиги халал берди. Бироқ қайсар «пакана» ортга чекинмади. Ҳаракатдан тўхтамади ва алал-оқибат Торонтодаги ҳарбий мактабга жойлашишга муваффақ бўлди. Бир неча ойдан сўнг биринчи жаҳон уруши якунига етгач, Фолкнер Оксфорд­га қайтиб, Миссисипи университетида ўқий бошлади.

1919 йилда чоп этилган «Фавн­­нинг кундузги уйқуси» шеъри Фолк­нернинг адабий фаолиятга томон босган биринчи қадами бўлди. Бир йилдан кейин дипломни ҳам қўлга киритмай, университетдан кетди, романнавис ва театршунос Старк Янг таклифига кўра Ню-Йоркка жўнади. У ерда китоб дўконида сотувчилик қилди. Кейин Оксфордга қайтиб, университетда почтачи вазифасида ишлай бошлади. Бироқ собиқ китобфуруш иш вақтида китоб ўқиб ўтиргани учун ишдан ҳайдалди. 1925 йили Ню-Орлеанга келиб, Ёзувчи Шервуд Андерсон билан танишди. Унинг иқтидоридан хабар топган Андерсон «шоир»га назм­да эмас, насрда ижод қилишни маслаҳат берди. Чунки Фолкнер шеър техникаси, илми, маҳорати ва тажрибасига эга бўлса-да, шеър­лари унга машҳурлик остонасидан ҳатлашга умуман кўмаклаша ол­маёт­ган эди. Унинг шеърларида ҳамма нарса бор, «фақат бирорта камчилик етишмасди» (А. Мухтор. «Тундаликлар»дан), холос.

Фолкнер шундан сўнг роман ёза бошлади. 4 йилда 3 та романи босилди: «Аскар мукофоти», «Чивинлар», «Сарторис». Аммо учаласи ҳам муваффақият қозона олмади. «Шовқин ва ғазаб»­гина (1929 йил) танқидчилар эътиборини ўзига тортди. Мазкур роман ўзига хос услубда ёзилганди. Асардаги ҳар битта воқеа турли нуқтаи назардан туриб ёритилгани билан диққатга сазовор эди. Асарни ўрганиб чиққач, мунаққидлар бир овоздан уни «улуғ роман» дейишди.

Eлектр стантсиясидаги тунги иш вақтларида, 6 ҳафта ичида ёзиб тугатгани «Ўлим тўшагида» (1930 йил) романи эса муваффақиятсиз чиқди. Шундан кейин «Шундай нарса ёзайки, — дея аҳд қилди Фолкнер, — ундан даҳшатлиси бўлмасин!» Орадан 3 ҳафта ўтиб, «Ибодатхона» асарини ёзиб тугатди. 1931 йили чоп эттирди. Романда гангстер томонидан зўрланган аёлнинг фоҳишахонадан бошпана топиши воқеалари тасвирланган. Китоб «бестселлер» (енг кўп сотилган) бўлиб кетди.

Фолкнер асарлари франсуз тилига ўгирилгач, Европада жуда машҳур Ёзувчига айланди. Уни севиб ўқишар, муҳокама қилишар ва қойил қолганликлари ҳақида тўлқинланиб гапиришарди. Адиб 1949 йили Нобел мукофотига лойиқ деб топилди. Мукофотни топшириш маросимида сўзлаган нутқида Ёзувчилик тўғрисида сўз юритаркан, у шундай деганди: «Ёзувчи ўз «устахонаси»дан юрак ҳақиқати, асарни мангуликка дохил этувчи муҳаббат, ор-номус, мурувват, ғурур, раҳм-шафқат, фидойилик сингари азалий-абадий қадриятлардан бўлак ҳаммасини итқитиб ташламоғи лозим…»

Дарҳақиқат, Уилям Фолкнернинг кичик жуссасидаги катта юраги мурувватга, шафқатга, ғурурга, муҳаббатга тўла эди. Заминга, борлиққа, ҳаётга, инсонга, ўлмас умумбашарий қадриятларга муҳаббат, онасига, аёлга бўлган улкан муҳаббат… Ва Эстелл Олдхемга бўлган, хотироти мулкига айланиб қолган ўша севгиси! Адибнинг «Қора мусиқа» ҳикояси якунида шундай сатрларга кўзингиз тушади: «…хотинлар ўз номи билан хотинлар. Баъзан уларни эркалаб қўйиш керак. Улар шунга арзийдилар».

Манба: “Ҳуррият” газетасидан (2012)

Уильям Фолкнер
«ҚОРА МУСИҚА» ҲИКОЯСИДАН
остига чизилган жумлалар

Уильям Фолкнернинг «Қора мусиқа» ҳикояси, Этель Войничнинг «Сўна» романи, Альберто Моравианинг «Римлик аёл» ва «Нафрат» романлари… Бу асарларни ягона бир ғоя ёки йўналиш бирлаштириб турмайди. Ҳар бири ўзига хос ёзилган. Фолкнернинг ноодатий тасвири, Войничнинг воқеалар тизгинини асар охиригача бўш қўймаслиги, Моравианинг турли жинс вакиллари ўй-фикрларини маҳорат билан, Фрейднинг психоанализ йўналишида тасвирлаши ўқувчини бефарқ қолдирмайди. Биз бу асарларни мутолаа қилаётганда қалам билан остига чизилган айрим жумлаларни — ўзига хос ҳикматларни сизга тақдим этмоқдамиз.

Уилфрид Мижлстон… соатлар ва қўнғироқларнинг қисталанг забтида яшарди.

* * *

Жўжа бўлиб туғилган экансан, барибир ҳеч қачон бургут бўлиб қолмайсан, охири товуқ бўласан, холос.

* * *

Дунёда одамлар ҳамма нарсани билиб бўлдилар, деган гапга ишонмайман.

* * *

Дунё ҳозиргидай бўлиши учун миллион йил керак бўлди, дейишади.

* * *

Иккита одам битта нарсани бутунлай бошқача-бошқача кўришлари мумкин. Ҳатто битта одамнинг ўзи турлича кўриши мумкин — ҳаммаси қаерга қандай қарашга боғлиқ.

* * *

Одамлар ўзлари кўрган нарсаларни ҳикоя қиладилар, бўлган-бўлмаганлиги бу бошқа гап.

Dunyoga mashhur adibning katta bobosi Uilyam Klark Folkner (1826 — 1889) Shimol va Janub urushida qatnashgan, o‘z davrida mashhur bo‘lgan “Memfisning oq atirguli” romani muallifi edi. Folkner bola paytida oilasi shimoldagi Oksford shahriga ko‘chgach, adibing butun umri shu shaharda kechadi.

1925 yili Yangi Orleanda Shervud Anderson bilan tanishadi va yozuvchi unga prozaga ko‘proq e’tibor qaratishni — o‘zi yaxshi bilgan Amerika janubi haqida yozishni maslahat beradi. Adib “Sartoris“, “Shovqin va g‘azab” kabi romanlarida ilk oq tanlilarning hindu qabilalari yerlariga kelib o‘rnashishidan toki XX asr o‘rtalarigacha bo‘lgan davrdagi Amerika janubi tarixini qalamga oladi. Keyinchalik uning eng mashhur “Ayiq” qissasi, “Avgust yog‘dusi”, “Avessalom, Avessalom!”, “Yengilmaslar”, “Qo‘rg‘oncha”, novellalardan iborat “Kel, Muso“ singari romanlari e’lon qilinadi.
Insonga nisbatan sobit, barqaror ishonch adib ijodiy merosidagi eng qimmatli, eng zarur jihat — uning avlodlarga vasiyatidir. XX asrning ko‘pgina yirik adiblari Uilyam Folknerning nasr maktabidan o‘rganganlarini e’tirof etishgan.

Mansur Jumayev
KICHKINA ODAMNING ULKAN QALBI

Atoqli adib Asqad Muxtorning so‘nggi asari — «Uyqu qochganda» nomli tundaliklarida shunday satrlar bor: «…ushalmaydigan orzu yaxshi, uning aybi ham yo‘q, javobgarligi ham yo‘q, dilingni allalab yashayveradi. Ammo ushaladigan orzular ko‘pincha alam bilan tugaydi. Sen dohiyona shoir bo‘lolmasang, bu — bir nav, o‘tar-ketar, lekin ko‘ngil qo‘yganing qo‘shni qiz erga chiqib ketsa, bir umr kuyasan…»

Darhaqiqat, orzular sarhadsiz va bepoyon. Ular ushaladimi, yo‘qmi, bu taqdirning hukmida. «Qismatning arzandasi, xudo siylagan banda»si, amerikalik mashhur Yozuvchi Uilyam Folknerning barcha ushalgan orzulariga o‘sha «ushaladigan orzular» yetaklamadimikan, deb o‘ylab qolasan kishi. Yoki…

1897 yilning 25 sentyabrida AQSHning Missisipi shtatidagi Nyu-Olbani shaharchasida ziyoli oilada dunyoga kelgan Uilyamning otasi bir necha yillar universitetda ish boshqaruvchi vazifasida xizmat qilgan. Bobosi esa yaxshigina Yozuvchi bo‘lgan. Uning asarlaridan salmoqlisi sifatida «Memfisning oq atirguli» romanini tilga olish mumkin. Darvoqe, bo‘lg‘uvsi adibning onasi ham adabiyot shaydosi edi. Zero, bolakay Folkner dastlabki savodini aynan onasidan olgandi. Yuqoridagi omillarni nazarda tutgan holda Uilyamning Yozuvchi bo‘lib shakllanishida uning oilaviy muhiti jiddiy ta’sir o‘tkazgan, deyishimiz mumkin. Bir qarashda bu shubhasizdek tuyuladi. Biroq…

Uilyam 13 yoshida Estell Old­xem ismli qo‘shni qizni sevib qoldi. Muhabbatning uchqunlari «qog‘ozlarni yondirdi». Uilyam sevgisi, tuyg‘ulari va xayollari aksini qog‘ozga tushira boshladi. Samimiyat bilan sug‘orilgan she’r­lari uni atrofdagilar nazariga tushirdi. Shundan so‘ng «shoir» maktabga bormay, bobosining yonida, bankda ishlay boshladi. Yillar ketidan yillar o‘tdi. Uilyam o‘zining «jo‘shqin lirika»si bilan «hammani yig‘latdi, qiz esa faqat beparvo jilmayib o‘tdi yonidan». Va oxir-oqibat u sevgilisiga yetisha olmadi, Estell 1918 yili «ag‘yor»ga turmushga chiqib ketdi.

Uilyam alamidan ko‘ngilli bo‘lib armiyaga ketmoqchi bo‘ldi, biroq bo‘yi pastligi uchun uni olishmadi. Yel universitetida o‘qiyotgan do‘stining uyiga borib yashay boshladi va o‘sha yerda Kanadaning harbiy havo kuchlari tarkibiga kirishga urinib ko‘rdi. Yo‘q, bu gal uning ozg‘inligi xalal berdi. Biroq qaysar «pakana» ortga chekinmadi. Harakatdan to‘xtamadi va alal-oqibat Torontodagi harbiy maktabga joylashishga muvaffaq bo‘ldi. Bir necha oydan so‘ng birinchi jahon urushi yakuniga yetgach, Folkner Oksford­ga qaytib, Missisipi universitetida o‘qiy boshladi.

1919 yilda chop etilgan «Favn­­ning kunduzgi uyqusi» she’ri Folk­nerning adabiy faoliyatga tomon bosgan birinchi qadami bo‘ldi. Bir yildan keyin diplomni ham qo‘lga kiritmay, universitetdan ketdi, romannavis va teatrshunos Stark Yang taklifiga ko‘ra Nyu-Yorkka jo‘nadi. U yerda kitob do‘konida sotuvchilik qildi. Keyin Oksfordga qaytib, universitetda pochtachi vazifasida ishlay boshladi. Biroq sobiq kitobfurush ish vaqtida kitob o‘qib o‘tirgani uchun ishdan haydaldi. 1925 yili Nyu-Orleanga kelib, Yozuvchi Shervud Anderson bilan tanishdi. Uning iqtidoridan xabar topgan Anderson «shoir»ga nazm­da emas, nasrda ijod qilishni maslahat berdi. Chunki Folkner she’r texnikasi, ilmi, mahorati va tajribasiga ega bo‘lsa-da, she’r­lari unga mashhurlik ostonasidan hatlashga umuman ko‘maklasha ol­mayot­gan edi. Uning she’rlarida hamma narsa bor, «faqat birorta kamchilik yetishmasdi» (A. Muxtor. «Tundaliklar»dan), xolos.

Folkner shundan so‘ng roman yoza boshladi. 4 yilda 3 ta romani bosildi: «Askar mukofoti», «Chivinlar», «Sartoris». Ammo uchalasi ham muvaffaqiyat qozona olmadi. «Shovqin va g‘azab»­gina (1929 yil) tanqidchilar e’tiborini o‘ziga tortdi. Mazkur roman o‘ziga xos uslubda yozilgandi. Asardagi har bitta voqea turli nuqtai nazardan turib yoritilgani bilan diqqatga sazovor edi. Asarni o‘rganib chiqqach, munaqqidlar bir ovozdan uni «ulug‘ roman» deyishdi.

Elektr stantsiyasidagi tungi ish vaqtlarida, 6 hafta ichida yozib tugatgani «O‘lim to‘shagida» (1930 yil) romani esa muvaffaqiyatsiz chiqdi. Shundan keyin «Shunday narsa yozayki, — deya ahd qildi Folkner, — undan dahshatlisi bo‘lmasin!» Oradan 3 hafta o‘tib, «Ibodatxona» asarini yozib tugatdi. 1931 yili chop ettirdi. Romanda gangster tomonidan zo‘rlangan ayolning fohishaxonadan boshpana topishi voqealari tasvirlangan. Kitob «bestseller» (yeng ko‘p sotilgan) bo‘lib ketdi.

Folkner asarlari fransuz tiliga o‘girilgach, Yevropada juda mashhur Yozuvchiga aylandi. Uni sevib o‘qishar, muhokama qilishar va qoyil qolganliklari haqida to‘lqinlanib gapirishardi. Adib 1949 yili Nobel mukofotiga loyiq deb topildi. Mukofotni topshirish marosimida so‘zlagan nutqida Yozuvchilik to‘g‘risida so‘z yuritarkan, u shunday degandi: «Yozuvchi o‘z «ustaxonasi»dan yurak haqiqati, asarni mangulikka doxil etuvchi muhabbat, or-nomus, muruvvat, g‘urur, rahm-shafqat, fidoyilik singari azaliy-abadiy qadriyatlardan bo‘lak hammasini itqitib tashlamog‘i lozim…»

Darhaqiqat, Uilyam Folknerning kichik jussasidagi katta yuragi muruvvatga, shafqatga, g‘ururga, muhabbatga to‘la edi. Zaminga, borliqqa, hayotga, insonga, o‘lmas umumbashariy qadriyatlarga muhabbat, onasiga, ayolga bo‘lgan ulkan muhabbat… Va Estell Oldxemga bo‘lgan, xotiroti mulkiga aylanib qolgan o‘sha sevgisi! Adibning «Qora musiqa» hikoyasi yakunida shunday satrlarga ko‘zingiz tushadi: «…xotinlar o‘z nomi bilan xotinlar. Ba’zan ularni erkalab qo‘yish kerak. Ular shunga arziydilar».

Manba: “Hurriyat” gazetasidan (2012)

Uilyam Folkner
“QORA MUSIQA” HIKOYASIDAN
ostiga chizilgan jumlalar

Uilyam Folknerning “Qora musiqa” hikoyasi, Etel Voynichning “So‘na” romani, Alberto Moravianing “Rimlik ayol” va “Nafrat” romanlari… Bu asarlarni yagona bir g‘oya yoki yo‘nalish birlashtirib turmaydi. Har biri o‘ziga xos yozilgan. Folknerning noodatiy tasviri, Voynichning voqealar tizginini asar oxirigacha bo‘sh qo‘ymasligi, Moravianing turli jins vakillari o‘y-fikrlarini mahorat bilan, Freydning psixoanaliz yo‘nalishida tasvirlashi o‘quvchini befarq qoldirmaydi. Biz bu asarlarni mutolaa qilayotganda qalam bilan ostiga chizilgan ayrim jumlalarni — o‘ziga xos hikmatlarni sizga taqdim etmoqdamiz.

Uilfrid Mijlston… soatlar va qo‘ng‘iroqlarning qistalang zabtida yashardi.

* * *

Jo‘ja bo‘lib tug‘ilgan ekansan, baribir hech qachon burgut bo‘lib qolmaysan, oxiri tovuq bo‘lasan, xolos.

* * *

Dunyoda odamlar hamma narsani bilib bo‘ldilar, degan gapga ishonmayman.

* * *

Dunyo hozirgiday bo‘lishi uchun million yil kerak bo‘ldi, deyishadi.

* * *

Ikkita odam bitta narsani butunlay boshqacha-boshqacha ko‘rishlari mumkin. Hatto bitta odamning o‘zi turlicha ko‘rishi mumkin — hammasi qayerga qanday qarashga bog‘liq.

* * *

Odamlar o‘zlari ko‘rgan narsalarni hikoya qiladilar, bo‘lgan-bo‘lmaganligi bu boshqa gap.