Атоқли бастакор Тўхтасин Жалилов 200 дан ортиқ халқ севиб эшитадиган дилбар қўшиқларнинг муаллифиир. У ўз қўшиқларида ўзбек халқ мусиқаси услубининг ўзига хослигини, табиийлигини, қочиримларга бойлигини сақлаган ҳолда, халқ қўшиқлари, куйларига янги оҳанг, янги мазмун бахш этди.

ТЎХТАСИН ЖАЛИЛОВ

Таниқли бастакор, созанда ва педагог Тўхтасин Жалилов 1896 йилда Андижонда туғилган. Жуда эрта мусиқага меҳр қўйган, ўн ёшлигидаёқ Фарғона водийсида «хушовоз хонанда» сифатида танилган, бир неча халқ чолғу асбобларида куй чала оладиган Т.Жалилов ўзбек халқ мусиқасининг дурдоналари, вокал ва инструментал мусиқа асослари билан аста-секин таниша борди.

1925—1927 йилларда у Ҳамза тузган драматик группа жамоаси билан концертларда қатнашди. Кейинчалик этнографик концерт ансамблида ишлаб, 1928—1934 йилларда Охунбобоев номли Андижон мусиқа театрида бадиий раҳбар бўлиб фаолият кўрсатди. Унинг мусиқаларидан фойдаланиб саҳналаштирилган қатор спектакллар саҳнада узоқ умр кўрди. К. Яшиннинг «Ўртоқлар» драмаси мусиқасини ҳам Т.Жалилов шу театрда яратди.

1934 йилда Т. Жалилов Тошкент мусиқа театрига (ҳозирги А. Навоий номидаги Опера ва балет театри) мусиқа раҳбари этиб тайинланди ва бу театрда мусиқали драмалар яратишда фаол иштирок этди.

1935 йилда Лондонда бўлиб ўтган Умумжаҳон рақс фестивалида қатнашди. 1937 йилда Москвада бўлган ўзбек адабиёти ва санъати декадасига тайёргарлик кўриш муносабати билан у ўзбек филармониясига бадиий раҳбар этиб тайинланган бўлса, 1940—1949 йилларда Муқимий номидаги Ўзбек Давлат мусиқали драма ва комедия театрида бадиий раҳбар сифатида қизғин фаолият кўрсатди ва шу театрда ижодий камолот чўққисига кўтарилди, кенг маданий жамоатчиликка катта истеъдод соҳиби сифатида танилди. Муқимий театрида саҳнага кўйилган энг сара дурдона асарларнинг яратилишида X.Жалиловнинг хизматлари катта бўлди.

Республикамиз бастакорлари мусиқали драмалар яратишда Т.Жалилов тавсия этган қўшиқлардан кенг фойдаланишган. Унинг куйлари Тошкент, Андижон, фарғона, Қўқон ва республикамиз ташқарисидаги театрларда саҳналаштирилган спектаклларга асос бўлди. Ўзбек мусиқали драма жанри камолотида муҳим ўрин тутган ва Муқимий театрига шон-шуҳрат келтирган «Қурбон Умаров» (С.Абдулла, 1941), «Нурхон» (К.Яшин, 1943), «Асрлар» (Уйғун, 1943), «Ғунчалар» (3.Фатхуллин, 1945), «Алпомиш» (С.Абдулла, 1945), «Муқимий» (С.Абдулла, 1953), «Равшан ва Зулхумор» (К.Яшин, 1957), «Тоҳир ва Зуҳра» (С.Абдулла, 1953) ва бошқа асарлар унинг ҳаммуаллифлигида дунёга келган.

Б.В.Бровцин «Тоҳир ва Зуҳра» операсини яратишда Т.Жалилов тавсия этган ёқимли, оҳанграбо куйлардан унумли фойдаланган.

Т. Жалилов 200 дан ортиқ халқ севиб эшитадиган дилбар қўшиқларнинг муаллифи ҳамдир. У ўз қўшиқларида ўзбек халқ мусиқаси услубининг ўзига хослигини, табиийлигини, қочиримларга бойлигини сақлаган ҳолда, халқ қўшиқлари, куйларига янги оҳанг, янги мазмун бахш этди. Бу жиҳатдан унинг Ҳамза, С.Абдулла, Чустий, Т.Фаттоҳ шеърларига басталаган қўшиқлари ибратлидир.

Бастакор яратган қўшиқлар бугунги кунларда ҳам ўз қадр-қимматини йўқотмай, халқимизни моҳнатсеварлик, ватанпарварлик руҳида тарбиялашда, уларнинг маънавий савиясини оширишда муҳим аҳамият касб этиб келмоқда.

Т.Жалиловнинг Ўзбекистонда мусиқа санъатининг равнақидаги хизматлари муносиб тақдирланди. 1937 йилда унга «Ўзбекистон халқ артисти» унвони берилиб, бир қатор орден ва медаллар билан мукофотланди.

Истеъдодли бастакор, созанда ва устоз-мураббий Тўхтасин Жалилов 1966 йилда Тошкентда вафот этган.

TO‘XTASIN JALILOV

Taniqli bastakor, sozanda va pedagog To‘xtasin Jalilov 1896 yilda Andijonda tug‘ilgan. Juda erta musiqaga mehr qo‘ygan, o‘n yoshligidayoq Farg‘ona vodiysida «xushovoz xonanda» sifatida tanilgan, bir necha xalq cholg‘u asboblarida kuy chala oladigan T.Jalilov o‘zbek xalq musiqasining durdonalari, vokal va instrumental musiqa asoslari bilan asta-sekin tanisha bordi.

1925—1927 yillarda u Hamza tuzgan dramatik gruppa jamoasi bilan konsertlarda qatnashdi. Keyinchalik etnografik konsert ansamblida ishlab, 1928—1934 yillarda Oxunboboyev nomli Andijon musiqa teatrida badiiy rahbar bo‘lib faoliyat ko‘rsatdi. Uning musiqalaridan foydalanib sahnalashtirilgan qator spektakllar sahnada uzoq umr ko‘rdi. K. Yashinning «O‘rtoqlar» dramasi musiqasini ham T.Jalilov shu teatrda yaratdi.

1934 yilda T. Jalilov Toshkent musiqa teatriga (hozirgi A. Navoiy nomidagi Opera va balet teatri) musiqa rahbari etib tayinlandi va bu teatrda musiqali dramalar yaratishda faol ishtirok etdi.

1935 yilda Londonda bo‘lib o‘tgan Umumjahon raqs festivalida qatnashdi. 1937 yilda Moskvada bo‘lgan o‘zbek adabiyoti va san’ati dekadasiga tayyorgarlik ko‘rish munosabati bilan u o‘zbek filarmoniyasiga badiiy rahbar etib tayinlangan bo‘lsa, 1940—1949 yillarda Muqimiy nomidagi O‘zbek Davlat musiqali drama va komediya teatrida badiiy rahbar sifatida qizg‘in faoliyat ko‘rsatdi va shu teatrda ijodiy kamolot cho‘qqisiga ko‘tarildi, keng madaniy jamoatchilikka katta iste’dod sohibi sifatida tanildi. Muqimiy teatrida sahnaga ko‘yilgan eng sara durdona asarlarning yaratilishida X.Jalilovning xizmatlari katta bo‘ldi.

Respublikamiz bastakorlari musiqali dramalar yaratishda T.Jalilov tavsiya etgan qo‘shiqlardan keng foydalanishgan. Uning kuylari Toshkent, Andijon, farg‘ona, Qo‘qon va respublikamiz tashqarisidagi teatrlarda sahnalashtirilgan spektakllarga asos bo‘ldi. O‘zbek musiqali drama janri kamolotida muhim o‘rin tutgan va Muqimiy teatriga shon-shuhrat keltirgan «Qurbon Umarov» (S.Abdulla, 1941), «Nurxon» (K.Yashin, 1943), «Asrlar» (Uyg‘un, 1943), «G‘unchalar» (3.Fatxullin, 1945), «Alpomish» (S.Abdulla, 1945), «Muqimiy» (S.Abdulla, 1953), «Ravshan va Zulxumor» (K.Yashin, 1957), «Tohir va Zuhra» (S.Abdulla, 1953) va boshqa asarlar uning hammuallifligida dunyoga kelgan.

B.V.Brovsin «Tohir va Zuhra» operasini yaratishda T.Jalilov tavsiya etgan yoqimli, ohangrabo kuylardan unumli foydalangan.

T. Jalilov 200 dan ortiq xalq sevib eshitadigan dilbar qo‘shiqlarning muallifi hamdir. U o‘z qo‘shiqlarida o‘zbek xalq musiqasi uslubining o‘ziga xosligini, tabiiyligini, qochirimlarga boyligini saqlagan holda, xalq qo‘shiqlari, kuylariga yangi ohang, yangi mazmun baxsh etdi. Bu jihatdan uning Hamza, S.Abdulla, Chustiy, T.Fattoh she’rlariga bastalagan qo‘shiqlari ibratlidir.

Bastakor yaratgan qo‘shiqlar bugungi kunlarda ham o‘z qadr-qimmatini yo‘qotmay, xalqimizni mohnatsevarlik, vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda, ularning ma’naviy saviyasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda.

T.Jalilovning O‘zbekistonda musiqa san’atining ravnaqidagi xizmatlari munosib taqdirlandi. 1937 yilda unga «O‘zbekiston xalq artisti» unvoni berilib, bir qator orden va medallar bilan mukofotlandi.

Iste’dodli bastakor, sozanda va ustoz-murabbiy To‘xtasin Jalilov 1966 yilda Toshkentda vafot etgan.