ХХ аср бадиий тафаккурида кескин бурилиш ясаган, янги оқим сифатида бутун дунёда шов-шув қўзғаган Беккет мансуб «абсурд театри» буюк янгилик эди. Беккет томошабиннинг ҳисларига эмас, заковатига мурожаат этилади ва ана ўша ерда саҳна тасаввур саҳнасини яратади. Тасаввур қилишга заковати етмаганлари учун Беккет асарлари шунчаки чўпчак бўлиб туюлади.
«Дунё адабиёти» туркуми: Беккет. / «Dunyo adabiyoti» turkumi: Bekket.
Муаллиф: Назар Эшонқул./ Muallif: Nazar Eshonqul.
Режиссёр: Аброр Қодиров./ Rejissyor: Abror Qodirov.
Матнни Фахриддин Шамсиматов ўқиган./ Matnni Faxriddin Shamsimatov o’qigan.
Муҳаррирлар: Нодир Жонузоқ, Нурилла Нарзуллаев. / Muharrirlar: Nodir Jonuzoq, Nurilla Narzullaev
«Маданият ва маърифат» канали маҳсулоти / «Madaniyat va ma’rifat» kanali mahsuloti
Тошкент — 2013 йил / Toshkent — 2013 yil
Назар Эшонқул
САМУЭЛ БЕККЭТ
Самуэл Беккэт 1906 йил Ирландияда туғилган. Ж.Жойс билан Францияга келиб, бир умр қолиб кетган. Абсурд театри назариётчиси ва асосчиларидан. Шоир, адиб, драматург. Адабиёт соҳасидаги хизматлари учун 1969 йил Нобель мукофоти берилган. ХХ аср англо-француз адабиётининг йирик вакили.
Ҳаёт хилма-хил бўлгани каби адабиётдаги услублар, анъаналар ва инсонга муносабат ҳам хилма-хилдир. Айниқса, ХХ асрга келиб адабиёт яна ҳам ранг-баранглашди. Инсоннинг мураккаб руҳиятига мос равишда бадиий тафаккурнинг ифода усуллари ҳам мураккаблашди. Бу эса адабиётни маълум маънода кенг ўқувчилар оммасидан ажратиб қўйди. Лекин бадиий тафаккурдаги изланишлар тўхтагани йўқ. Ўзларини хоҳ символист, хоҳ сюрреалист, хоҳ дадаист, хоҳ ультраист деб атамасин, барибир бу адабий оқимлар яратган асарлар инсон ва унинг қалби ҳақидадир. ХХ аср жаҳон адабиётидаги барча янги оқимлар услубий изланишлар, энг аввало, француз адабиётида юз бердики, бу адабиёт том маънодаги янги бадиий тафаккурнинг маркази бўлиб қолди.
ХХ аср бадиий тафаккурида кескин бурилиш ясаган, янги оқим сифатида бутун дунёда шов-шув қўзғаган Беккет мансуб «абсурд театри» буюк янгилик эди. Беккет томошабиннинг ҳисларига эмас, заковатига мурожаат этилади ва ана ўша ерда саҳна тасаввур саҳнасини яратади. Тасаввур қилишга заковати етмаганлари учун Беккет асарлари шунчаки чўпчак бўлиб туюлади.
У ХХ аср услубига янги мазмун олиб кирди. Беккет асарлари 50-йиллар бошида бутун дунёга тарқалган, муҳокама қилинган эса-да, собиқ Иттифоқ мафкураси 80-йилларгача уни зарарли ёзувчилар рўйхатига қўшиб қўйди. Кейин эса Беккет асарларини чириётган капиталистик ҳаётнинг инъикоси сифатида баҳолашди. Беккет асарларини ХХ аср маънавиятининг тимсоли сифатида қабул қилиш ҳақиқатга яқинроқдир. 50-йиллардаёқ у кўтарган муаммоларга инсоният 80-йилларда дуч келди. Бу ёзувчининг инсон психологиясини чуқур билишини ҳамда инсоният Беккет кўтарган муаммолардан қочиб қутулолмаслигини кўрсатди.
«Годони кутишяпти» асари Беккет номини бутун дунёга машҳур қилиб юборди. Асарда ҳеч қандай воқеа йўқ, икки киши йиғилиб, сўнг уларга яна икки киши қўшилади. Годонинг кимлиги ҳам номаълум. Унинг кимлигини ёки нималигини ҳеч ким билмайди. Бироқ ҳаммаси «Ҳозир Годо келади» деб кутиб туришаверади. Годо саҳна охиригача номаълум бўлиб қолади, у келмайди. Беккет бу асарида Ғарб кишисининг руҳий дунёсини очади, яъни одамнинг ҳаёти номаълум ва ҳеч қачон ташриф буюрмайдиган Годони кутиш каби беъманидир. Одам ҳаётдан нима кутаётганини ўзи билмайди. Ҳаётлари ҳам ўзлари каби, Годо каби беъмани кутиш, ёлғон умид билан ўтиб кетади, ҳаётнинг абсурдлиги ана шу ерда дейди адиб.
Годо асарда умрнинг тимсоли, инсон ҳаётининг, тўғрироғи, инсон маҳкумлигининг тимсоли. Бошқа томондан, Бу Ғарб кишисиинг бўшаб қолган кўнгил ойнаси. Ғарб ақли худони инкор қилди. Инкор қилинган худо ўрнини сароб эгаллади. Сароб – бу Годо. Саробга қанчалик яқинлашсангиз, шунчалик қочади. Инсон моҳияти ўтган асрнинг бошларидан бери инсониятдан ана шундай қочиб юрибди. Ғарб ақли «Годо» – маъно деб билгани сароб бўлиб, энди фақат уни кутиш ва абадий сарсонликка маҳкум этилди. Бу асар ана шу маҳкумликнинг кичик бир кўриниши. Асарда Беккет Владимир ва Эстрагон образлари орқали ёзувчи ва эзилувчини, қуллик ва соҳибликни тимсоллаштирган. Қаҳрамонлар шу даражадаки, уларнинг ҳатто ўйлагиси ҳам келмайди. Асарда ҳеч нарса содир бўлмайди. Воқеа йўқ. Сюжет йўқ.
Годони кутиб-кутиб, яна кутиш учун тарқалишади. Бу абадий маҳкумлик («Годо» сўзи инглиз тилидаги «худо» сўзига маънодош ва шаклдош, Беккет бу ерда ХХ асрнинг мустабид тузуми инсоннинг жисми тугул унинг хаёли, фикри, ақли, кечинмаларига ҳам кишан солган, уни ҳам мафкурасига қул қилиб олган, инкор қилган худонинг ўрнига мустабиднинг ўзи чиқиб ўтирибди демоқчи бўлгандир? Бу асар тимсолини ҳали-ҳануз шарҳлашяпти, ҳали-ҳануз бир тўхтамга келингани йўқ, ҳали-ҳануз Годони кутишгандай бу асардан маъно излашяпти, инсоният ҳалигача Годонинг кимлигини аниқлагани ва хулоса чиқаргани йўқ..
… «Қадам товушлари» пьесасида Мэй касал онасига қараб туради. Биз саҳнада унинг онасини кўрмаймиз, фақат товушини эшитамиз. Она ва қиз ўртасидаги жавоб асосан касаллик ҳақида бўлади. Бироқ пьеса давомида гап жисмоний касаллик ҳақидамас, маънавий мажруҳлик ҳақида кетаётгани аён бўлади, тўғрироғи, касал она – мажруҳ маънавиятнинг тимсоли. Она ва қиз ўртасидаги суҳбатдан шу нарса аён бўладики, улар бир-бирларини мутлақо билишмайди, яъни мутлақо бир-бирига бегона. Худди саҳна каби уларнинг онги, оқибатлари ҳам, она-болаликлари ҳам, қондош эканликлари ҳам зулматга ғарқ бўлган. Пьеса охирида шу нарса аён бўладики, пьеса бошида она ва қиздек кўринган қаҳрамонлар бир-бирига мутлақо ёт кишилар бўлиб чиқади, демак, улар ҳеч қачон она-бола бўлишмаган, демак, Мэй ҳали туғилмаган, ҳали дунёга келмаган, яъни у ўз ҳаётида ҳеч қандай из қолдирмаган: изсиз ғойиб бўлиш, қаршисидаги зулматга сингиб кетиш арафасида. Бу одамларнинг ҳаётлари шунчалик мазмунсизки, бундай умрдан қадам товушлари афзалроқ, чунки қадам товушлари ҳар қалай ҳаракат қилади ва товуш беради. Инсон умри эса ана шу қадам товушидан ҳам қадрсизроқ ва аҳамиятсизроқдир. Инсонни маънан қашшоқ қилиб қўйган жамиятда инсон умри ана шундай бўлишга маҳкум. Чунки инсон фақат маънавият билангина ҳайвондан фарқ қилади. Ана шу хусусият бўлмаса, инсоннинг ҳаёти ҳайвонникидан баттарроқ.
Номини бутун дунёга машҳур қилган «Театр I», «Театр II», «Эндшпиль», «Ётлашув», «Ўйин» пьесаларида ҳам Беккет инсоннинг мавҳумлик билан юзма-юз тургандаги ички дунёсини кўрсатди. Худди Кафка асарлари каби бу пьесаларда ҳам инсон умрини беадад саробга, мавҳумотга, ўзлиги, ўз қиёфасидан, инсоний хислатларидан ётлаштиришга хизмат этувчи, уни муте ва қул қилувчи жамият билан қарама-қарши турган инсон фожиаси қаламга олинади. ХХ аср Ғарб кишиси маънавий қадриятлар харобаси устида ўтирибди, унда жаҳонга, ўз ҳурлигига интилишдан кўра қулликка, мутеликка мойиллик кучли. У ўтмишдан айро қилинган, келажакка ишонмайди. Беккет бу ҳолни шундай ифодалайди: келажак зулмат ичида, ўтмиш эса олисда. Шу сабабли ҳам унинг асарларида зулмат, олислик, ётлашув рамзлари қайта-қайта бўй кўрсатади.
Бу асарлар инсоннинг фақат фожиалари ҳақида эмас. Бу асарлар ўзини ўрганаётган, фожиадан қутулиш йўлини излаётган, кишанларни ва тафаккурга соя солган зулматни парчалаётган ақл-идрок ҳақидадир. Ўзини ўрганаётган, фожиасини таниётган мавҳумлик ёки мазмунсизлик асли инсоний қиёфасини тиклаётган, ўзини, «мени»ни излаётган, «мени»ни таҳлили, қилаётган, уйғона бошлаган идрокдир. Беккет асарлари ақл-идрок ва тафаккурни ҳушёрликка чақирувчи бир чорловдир. Бу чорловни қандай тушуниш ва уни англаш ҳар кимнинг савиясига боғлиқ.
Nazar Eshonqul
SAMUEL BEKKET
Samuel Bekket 1906 yil Irlandiyada tug’ilgan. J.Joys bilan Frantsiyaga kelib, bir umr qolib ketgan. Absurd teatri nazariyotchisi va asoschilaridan. Shoir, adib, dramaturg. Adabiyot sohasidagi xizmatlari uchun 1969 yil Nobel` mukofoti berilgan. XX asr anglo-frantsuz adabiyotining yirik vakili.
Hayot xilma-xil bo’lgani kabi adabiyotdagi uslublar, an’analar va insonga munosabat ham xilma-xildir. Ayniqsa, XX asrga kelib adabiyot yana ham rang-baranglashdi. Insonning murakkab ruhiyatiga mos ravishda badiiy tafakkurning ifoda usullari ham murakkablashdi. Bu esa adabiyotni ma’lum ma’noda keng o’quvchilar ommasidan ajratib qo’ydi. Lekin badiiy tafakkurdagi izlanishlar to’xtagani yo’q. O’zlarini xoh simvolist, xoh syurrealist, xoh dadaist, xoh ul`traist deb atamasin, baribir bu adabiy oqimlar yaratgan asarlar inson va uning qalbi haqidadir. XX asr jahon adabiyotidagi barcha yangi oqimlar uslubiy izlanishlar, eng avvalo, frantsuz adabiyotida yuz berdiki, bu adabiyot tom ma’nodagi yangi badiiy tafakkurning markazi bo’lib qoldi.
XX asr badiiy tafakkurida keskin burilish yasagan, yangi oqim sifatida butun dunyoda shov-shuv qo’zg’agan Bekket mansub «absurd teatri» buyuk yangilik edi. Bekket tomoshabinning hislariga emas, zakovatiga murojaat etiladi va ana o’sha yerda sahna tasavvur sahnasini yaratadi. Tasavvur qilishga zakovati yetmaganlari uchun Bekket asarlari shunchaki cho’pchak bo’lib tuyuladi.
U XX asr uslubiga yangi mazmun olib kirdi. Bekket asarlari 50-yillar boshida butun dunyoga tarqalgan, muhokama qilingan esa-da, sobiq Ittifoq mafkurasi 80-yillargacha uni zararli yozuvchilar ro’yxatiga qo’shib qo’ydi. Keyin esa Bekket asarlarini chiriyotgan kapitalistik hayotning in’ikosi sifatida baholashdi.
Bekket asarlarini XX asr ma’naviyatining timsoli sifatida qabul qilish haqiqatga yaqinroqdir. 50-yillardayoq u ko’targan muammolarga insoniyat 80-yillarda duch keldi. Bu yozuvchining inson psixologiyasini chuqur bilishini hamda insoniyat Bekket ko’targan muammolardan qochib qutulolmasligini ko’rsatdi.
«Godoni kutishyapti» asari Bekket nomini butun dunyoga mashhur qilib yubordi. Asarda hech qanday voqea yo’q, ikki kishi yig’ilib, so’ng ularga yana ikki kishi qo’shiladi. Godoning kimligi ham noma’lum. Uning kimligini yoki nimaligini hech kim bilmaydi. Biroq hammasi «Hozir Godo keladi» deb kutib turishaveradi.
Godo sahna oxirigacha noma’lum bo’lib qoladi, u kelmaydi. Bekket bu asarida G’arb kishisining ruhiy dunyosini ochadi, ya’ni odamning hayoti noma’lum va hech qachon tashrif buyurmaydigan Godoni kutish kabi be’manidir. Odam hayotdan nima kutayotganini o’zi bilmaydi. Hayotlari ham o’zlari kabi, Godo kabi be’mani kutish, yolg’on umid bilan o’tib ketadi, hayotning absurdligi ana shu yerda deydi adib. Godo asarda umrning timsoli, inson hayotining, to’g’rirog’i, inson mahkumligining timsoli.
Boshqa tomondan, Bu G’arb kishisiing bo’shab qolgan ko’ngil oynasi. G’arb aqli xudoni inkor qildi. Inkor qilingan xudo o’rnini sarob egalladi. Sarob – bu Godo.
Sarobga qanchalik yaqinlashsangiz, shunchalik qochadi. Inson mohiyati o’tgan asrning boshlaridan beri insoniyatdan ana shunday qochib yuribdi. G’arb aqli «Godo» – ma’no deb bilgani sarob bo’lib, endi faqat uni kutish va abadiy sarsonlikka mahkum etildi. Bu asar ana shu mahkumlikning kichik bir ko’rinishi. Asarda Bekket Vladimir va Estragon obrazlari orqali yozuvchi va eziluvchini, qullik va sohiblikni timsollashtirgan. Qahramonlar shu darajadaki, ularning hatto o’ylagisi ham kelmaydi. Asarda hech narsa sodir bo’lmaydi. Voqea yo’q. Syujet yo’q. Godoni kutib-kutib, yana kutish uchun tarqalishadi. Bu abadiy mahkumlik («Godo» so’zi ingliz tilidagi «xudo» so’ziga ma’nodosh va shakldosh, Bekket bu yerda XX asrning mustabid tuzumi insonning jismi tugul uning xayoli, fikri, aqli, kechinmalariga ham kishan solgan, uni ham mafkurasiga qul qilib olgan, inkor qilgan xudoning o’rniga mustabidning o’zi chiqib o’tiribdi demoqchi bo’lgandir? Bu asar timsolini hali-hanuz sharhlashyapti, hali-hanuz bir to’xtamga kelingani yo’q, hali-hanuz Godoni kutishganday bu asardan ma’no izlashyapti, insoniyat haligacha Godoning kimligini aniqlagani va xulosa chiqargani yo’q..
… «Qadam tovushlari» p`esasida Mey kasal onasiga qarab turadi. Biz sahnada uning onasini ko’rmaymiz, faqat tovushini eshitamiz. Ona va qiz o’rtasidagi javob asosan kasallik haqida bo’ladi. Biroq p`esa davomida gap jismoniy kasallik haqidamas, ma’naviy majruhlik haqida ketayotgani ayon bo’ladi, to’g’rirog’i, kasal ona – majruh ma’naviyatning timsoli. Ona va qiz o’rtasidagi suhbatdan shu narsa ayon bo’ladiki, ular bir-birlarini mutlaqo bilishmaydi, ya’ni mutlaqo bir-biriga begona. Xuddi sahna kabi ularning ongi, oqibatlari ham, ona-bolaliklari ham, qondosh ekanliklari ham zulmatga g’arq bo’lgan. P`esa oxirida shu narsa ayon bo’ladiki, p`esa boshida ona va qizdek ko’ringan qahramonlar bir-biriga mutlaqo yot kishilar bo’lib chiqadi, demak, ular hech qachon ona-bola bo’lishmagan, demak, Mey hali tug’ilmagan, hali dunyoga kelmagan, ya’ni u o’z hayotida hech qanday iz qoldirmagan: izsiz g’oyib bo’lish, qarshisidagi zulmatga singib ketish arafasida. Bu odamlarning hayotlari shunchalik mazmunsizki, bunday umrdan qadam tovushlari afzalroq, chunki qadam tovushlari har qalay harakat qiladi va tovush beradi. Inson umri esa ana shu qadam tovushidan ham qadrsizroq va ahamiyatsizroqdir. Insonni ma’nan qashshoq qilib qo’ygan jamiyatda inson umri ana shunday bo’lishga mahkum.
Chunki inson faqat ma’naviyat bilangina hayvondan farq qiladi. Ana shu xususiyat bo’lmasa, insonning hayoti hayvonnikidan battarroq.Nomini butun dunyoga mashhur qilgan «Teatr I», «Teatr II», «Endshpil`», «Yotlashuv», «O’yin» p`esalarida ham Bekket insonning mavhumlik bilan yuzma-yuz turgandagi ichki dunyosini ko’rsatdi. Xuddi Kafka asarlari kabi bu p`esalarda ham inson umrini beadad sarobga, mavhumotga, o’zligi, o’z qiyofasidan, insoniy xislatlaridan yotlashtirishga xizmat etuvchi, uni mute va qul qiluvchi jamiyat bilan qarama-qarshi turgan inson fojiasi qalamga olinadi. XX asr G’arb kishisi ma’naviy qadriyatlar xarobasi ustida o’tiribdi, unda jahonga, o’z hurligiga intilishdan ko’ra qullikka, mutelikka moyillik kuchli. U o’tmishdan ayro qilingan, kelajakka ishonmaydi. Bekket bu holni shunday ifodalaydi: kelajak zulmat ichida, o’tmish esa olisda. Shu sababli ham uning asarlarida zulmat, olislik, yotlashuv
ramzlari qayta-qayta bo’y ko’rsatadi.
Bu asarlar insonning faqat fojialari haqida emas. Bu asarlar o’zini o’rganayotgan, fojiadan qutulish yo’lini izlayotgan, kishanlarni va tafakkurga soya solgan zulmatni parchalayotgan aql-idrok haqidadir. O’zini o’rganayotgan, fojiasini taniyotgan mavhumlik yoki mazmunsizlik asli insoniy qiyofasini tiklayotgan, o’zini, «meni»ni izlayotgan, «meni»ni tahlili, qilayotgan, uyg’ona boshlagan idrokdir. Bekket asarlari aql-idrok va tafakkurni hushyorlikka chaqiruvchi bir chorlovdir. Bu chorlovni qanday tushunish va uni anglash har kimning saviyasiga bog’liq.