24  МАРТ — ШУКУР ХОЛМИРЗАЕВНИНГ 80 ЙИЛЛИГИ

Одамнинг дардини дўстлари кўтарар экан. Юрагингни бўшатасан… Кейин биласанки, сен ҳам шу оламда омонатсан: борадиган жойинг — ўша жой. Ана шу хаёллар бошингни қамраганда, оламнинг барча ташвиш-таҳликалари бир пул бўлиб қоларкан. Эътиқодлар ҳам… Худо ҳаққи, ҳеч нарсанинг қиммати қолмагандай бўларкан. Бироқ мени тағин отам… унинг руҳи қандайдир тутиб қолди: у нимага садоқат билан ўтди оламдан?

Шукур Холмирзаев
ХОРАЗМ,ЖОНГИНАМ

Шукур Холмирзаев 1940 йил 24 мартда Сурхондарё вилояти Бойсун туманида туғилган. Ўзбекистон халқ ёзувчиси (1991). Тошкент университетининг журналистика факултетини тугатган (1963). Дастлабки ҳикоя ва очерклари 1958 йилдан нашр этила бошлаган. «Оқ отли» (1962), «Тўлқинлар» (1963), «Ўн саккизга кирмаган ким бор?» (1965) қиссалари, шунингдек, ёзувчининг шу даврда ёзган ҳикоялари «Олис юлдузлар остида» (1971), «Ҳаёт абадий» (1974), «Оғир тош кўчса…» (1980), «Йўллар, йўлдошлар» (1984), «Бодом қишда гуллади» (1986), «Тоғларга қор тушди» (1987) цингари тўпламларидан ўрин олган. «Сўнгги бекат» (1976), «Қил кўприк» (1984), «Йўловчи» (1987), «Олабўжи» (1992), «Динозавр» (1-китоб, 1996) каби романлар муаллифи. «Қора камар» (1987), «Зиёфат» (1990 йили саҳналаштирилган) драмалари ҳам бор. Ҳамза номидаги Республика Давлат мукофоти (1989) ҳамда «Меҳнат шуҳрати» (1999) ордени билан тақдирланган.
Ёзувчи 2005 йил 29 cентябрда Тошкент шаҳрида вафот этган.

Шоир укам Қадамбойга

Мен бир саёқ одамман, ака. Бугун бу ерда бўлсам, эрта Фарғонадаман. Индин сизнинг юртингизгаям кетавераман. Мижозлар кўп! Мана, дафтарчамда, ҳей, ўнлаб тўйлар бор. Барининг куни аниқ. Рубоб омон бўлса, овозни олмаса, энг муҳими — ўзбек халқи бор бўлса ошиғим олчи. Умуман, бизнинг ашулани тожиклар ҳам, туркманлар ҳам яхши кўради… Чет элга борган ансамблларимиз ҳам жуда обрў олиб келишади.
Лекин мен ўзимни катта санъаткор деб билмайман. Мендақалар Хоразмда сон мингта!
Энди, мен сал олғирроқман-да… Ўйинчи қизларниям жуда ҳалигидай кетворганларидан олиб юраман. Ҳақиниям бас дегунча бераман. Шунинг учун «Ўйинчи қизлар» ансамблида ҳам, филармонияда ҳам мен билан юришга ишқибоз қизлар кўп. Яъни, тўйга юришга-да… Йўқ-йўқ, мен уларга синглимдай қарайман. Ҳа, энди, баъзан биронтаси билан, шундаям…
Хуллас, ака, аввало Ўзбекистон ҳақида гапирадиган бўлсак, мен учун бу заҳматкаш ўлканинг ҳар бир қишлоғи азиз: ахир, қаерига бориб тўртта ашула айтсам — чапак, олқиш!
Ўзингники-да… Ҳали битта ёзувчи ёзганидай, илгари бўлинган эдик: ҳе, хонликлар замонида. Мана, ҳозир биттамиз. Мен инқилобнинг мана шу томонидан розиман аммо. Ўзбек халқининг бошини бириктирди. Ўзаро жанжалларга чек қўйди. Ҳозир ҳам баъзилар: «Биз бир миллат бўлиб шаклланмадик», дейишади. Балки шу боисми, Ўзбекистоннинг ҳар бир гўшаси ҳам — бизнинг ватан деган гапга бироз панжа орасидан қарайдиган бўлганман.
Сабабки, ҳар биримизнинг ҳам туғилган маконимиз, киндик қони томган тупроғимиз бор-да ахир. Уни отга ўхшаб айланиб-айланиб топар экан киши. От айланиб, қозиғини топади, деганларидек.
Хўш, бир бошдан айтаман.
Хоразмга туз ёғила бошлади. Ҳар квадрат метрига фалон кило. Деворлар зах тепгандек шишиб, уваланиб тўкилишга бошлади. Мадрасалар, қалъалар ҳам шу аҳволда. Ҳавонинг ҳам мазаси қочди. Буларнинг бош сабаби, албатта, Оролда… Ҳа-ҳа, буни ҳамма билади. Қорақалпоқда аҳвол бизникидан ҳам ёмон. Туркманистоннинг кўп жойларидаям. Бухорода ҳам…
Пахтадан ҳам путур кетди. Ер, экиладиган ер касал, дабдаласи чиққан, банги. Химикатни шимийвериб, наркаман бўлиб қолган… Энг ёмони — Оролнинг ҳалокати…
Бу тўғрида мендан ҳам яхши билсангиз керак: газеталар ҳар куни ёзишади.
Хуллас, ака, Хоразмда яшаш қийин бўлиб қолди.
Мен-ку онда-сонда бораман. Шунда ҳам меҳмон бўлиб… Лекин Хиванинг ўзида, Ичан қалъанинг шундай ёнида ҳовлимиз бор. Катта ҳовли. Отам турарди унда…
Отам эскитдан рубобсоз эди. Шунақанги торлар ҳам ясардики, санъаткорлар уйимизга келиб, заказ бериб кетишарди. Усталар ҳам ғалати бўлар экан-да: отам кўнглига ёққан санъаткорга соз ясаб берарди. Кейин: «Хоразм мақомларини кўпроқ ўрган. Ўлиб кетмасин, қўшилиб қоришиб кетмасин», дер эди… Хоразмни яхши кўрадиган у кишидек одамни ҳали учратмадим. Аммо менинг фожиам шундаки, отамнинг туғилган юртга бунчалик ёпишиб олишини «эскича фикр, қарашлар оқибати», деб ҳисоблардим. У кишини «кўнгли тор»ликда айблардим, ўзимча…
Ҳозир ҳам кўз олдимда турибди: мен у кишини кўргани борган вақтларимда гоҳо тонг саҳарда уйдан тополмай қоламан. Кўчага чиқсам, пўстин эгнида, бошида чўгирма, кимсасиз, баланд кошоналар орасида гангиб, бир куйга қулоқ солган каби юрган бўлади. Ғалати манзарада: ҳеч ким йўқ кўча. Карвич деворлар баланд. Улар оша қадим гумбазлар кўриниб туради. Ўтмиш, ўтмишнинг ўзи… Шулар орасида биров айланиб юрса! Тағин у одам гангиб-гарангсиб юрса! Томоша қилиб эмас, йўқ. Нима десам экан, отам бундай кўчаларда қандайдир… мана шу манзара билан уйғунлашиб кетарди: унинг узвий бир бўлагига айланарди.
Энди мени — соч қўйган, галстук таққан, костюм-шимдаги йигитни ўша кўчада тасаввур қилинг: туристдан фарқим йўқ.
Шунинг учун гоҳо менга шундай туюлардики, мен ва менга ўхшашлар бу ерда муваққатмиз: сайёҳлар каби келиб, тезда ғойиб бўламиз. Бу — минг йиллардан қолиб келаётган кошоналар, деворлар, гумбазлар, тор кўчалар эса қолаверади.
Эртаклардагидек, фақат шу кўринишда қолаверади ва истиқболда ўзига мос келадиган, ўзи билан уйғунлашиб кетадиган, яъни, отамга ўхшаган одамларга тўлади: улар бир бутун ҳолда яшашни давом эттирадилар.
Аммо… бу хаёлим ҳам эртакка ўхшаш нарса эди. Аслида эса…
Отамга ўхшаганлар тобора камайиб, менга ўхшаганлар тобора кўпайиб боради.
Ва бу қадим маскан — инсониятнинг қадим маданий бешикларидан бири истиқболга экзотикага ўхшаш нарса бўлиб, тўғрироғи, музей каби бўлиб қололсаям хўб гап.
Мен ўз туйғуларим ҳақида гапира кетдим… Бундан бир йил бурун бу туйғулар қаёқда эди!
Мен қаттиқ ташвишда эдим: «Ҳовлимиз нима бўлади?» Ана шунинг ташвиши тушган эди менга: Ахир, бу иморатнинг қурилганига юз йиллардан ошган. Унга бобом раҳматликнинг ҳам қўллари теккан. Бу иморатга ҳам Хиванинг кичик бир нусхаси деб қараш мумкин эди: бузилган, вайрона бўлган эски қасрларнинг ташландиқ ғиштларидан тикланган ва…
Эски қасрнинг ўрнига тушган экан.
Эшикларимиз ҳам ўймакор, икки қават ўймали эшиклар эди: улар ҳам — ўша қасрнинг қолдиқлари ҳисобланади. Айвонимиз ҳам дим хоразмча эди: усти ёпиқ, қўшни ҳужраларга тор йўлаклар кетган. Йўлкалардан доимо елвизак эсиб турарди, салқин бўларди! Ёзнинг жазирамасида ҳам!
Ана шуни пуллаш пайига тушгандим… Мени ҳозир ичингизда сўкдингизми-а?
Лекин мен иморатнинг биқинлари уваланиб тўкила бошлаганини кўрдим. Деворларга мушт урсанг, пўкилларди. Йўлакларда изғиган елвизак ҳам заҳарли эка-нига шубҳам йўқ эди: ҳавода туз бор. Туз эса, энг, энг қаттиқ пўлатларни ҳам емиради. Одам деганимиз унинг олдида нима!
Хуллас, шунинг тақдири бошимга тушган эди.
Аммо отамнинг бу жойга меҳри қанчалик эканини айтишим ортиқча бўлса керак.
Шунинг учун не-не андишалар билан бир куни гап очдим:
— Ака, мен Тошкентдаман-у, кўнглим бу ерда бўлиб қолди, — дедим. Бизда «ота»ни «ака»ям дейди. — Шунинг учун яна келдим. Сизни, ҳовлини ўйлайман…
— Насини ўйлисан? Қисмат экан, — деди отам. Чол менинг нима демоқчи бўлганимни ўзича тушунган эди.
— Қисмат экан деб ўтираверсак, ҳовлидан ажралиб қоламиз-ку, — дедим.
— Хў, кўпчилик на булса, биз ҳам шу, — деди отам.
Мен бу гапга ҳайрон бўлмадим.
— Лекин кўплар ҳам… кунини кўряпти, — дедим. — Мисол учун, ҳовлисини сотиб кетишипти.
— Қаёққа?
— Қаёққа бўларди! Ўзбекистон кенг! Катта мамлакат, ота! Буёғи Фаргона, уёғи Сурхондарё! Бухоронинг ўзи бир мамлакатча жой! Қаерга борсак ҳам жой топилади…
Отам менга мунғайиб қараб қолди. Кейин… Мен кутмаган гапни қилди:
— Сен бузилиб бўлибсан, ўғлим.
— Йўқ, ота, балки мен… тузалиб, ақлим тўлишиб… қолгандирман. Мен юрт деган нарсага кенгроқ қарайман… — Албатта, бу гапларни хоразмча қилиб айтдим. Аммо мазмуни шу.
Отам миқ этмай қолди. Мен: «Ҳозир уради!» деб ўйладим, ҳеч қачон урмаган бўлсаям. Лекин гапдан қайта олмас эдим.
— Мана, Тошкент — пойтахтимиз! — дедим. — У ерда юз хил миллат яшайди. Биз — ўзбек-ку?!
— Хўш? — деди чол бош кўтармай.
— А, бизни қучоқ очиб кутиб олади! — деб хитоб қилдим. Шундай дейишим керак-да: бўлмасам Тошкентдан жой олиш осонми? — Мен ҳатто биттаси билан гаплапшб келдим, — дедим. — Қрим-татарларнинг юртига қайтишга рухсат берилган. Ўшалар ҳовли-жойларини арзонга сотиб кетишяпти. Жуда чиройли ҳовлилар! Биз бу ҳовлини сотсак… Отам менга қаради.
— Ҳа, сотсак… ҳозир сотсак, — дедим. — Пулига учта ҳовли олиш мумкин!
Отам яна индамай қолди-да, пиёлани чойнакка урди, чойнакни пиёлага. Эшикниям шаракдатиб очиб, чиқиб кетди. Ҳай-ҳайлаб эргашдим, қарамади.
Жуда таъбим хира бўлди. Мен ҳам кўчага чиқиб кетдим… Ким кўп, жўралар кўп…
Уларни топдим. Амуга жўнадик. Қайиқ бор. Тушиб, кечгача айландик. Амуниям суви камайиб қолган, униям келажаги… Оқшом Одамбой деган бир доктор жўрамнинг уйига бордим. Суд-экспертизада бош врач бўлиб ишлайди. Жуда бели бақувват йигит. Ўзиям одамижон! Китобнинг ишқивози…
Қўшиқ айтишиб, шеър ўқишиб, ичишиб, қолиб кетибман уйида. Шу оқшом икковимиз йиғладик ҳам. Энди, Хоразмнинг тақдири кимни йиғлатмайди: шундай қадимий, улуғ ўлканинг бошида ажал шарпаси айланиб турган бўлса! Барибир фарзандлари куяр экан-да…
Тўғри айтасиз, мен ўшанда унчалик куймаган бўлишим мумкин. Ичкиликнинг таъсириданми, Одамбойнинг гаплари таъсир қилдими, отамнинг аҳволими…
Саҳар туриб келсам, отам уйда йўқ.
Кўчадан топдим.
Менга қарамади.
Уйга келгандан кейин:
— Кетавер, — деди. — Онанг ўлгандан бери ёлғиз эдим. Кўникканман…
Чолга бироз раҳмим келди. Кейин: «Бари бир айтар гапимни айтдим», деб… Тошкентга жўнавордим.
Яна тўйма-тўй юриш, маишат… Пулим бор эди: саккиз мингча бор эди. Ўзи, ака, менда пул турмайди. Тушдими — кетади. Ким билади, енгил йўл билан топилгани учунми… Ўзим ҳам аямайман. Шунинг учун пулга ружу қўйган отарчиларни ёмон кўраман… Хуллас, бор ақчам — ўша экан. Тошкентда эса бир ҳовли… фалон юз минг сўм! Бу пулимга кооператив квартираям ололмайман… Қисқаси, яна тўйма-тўй юра бошладим.
Ҳадемай анча-мунча йиғилиб қолди. Мен… шу гал ҳам бирон эски жой олиб, кейин янгилашим мумкин эди. Лекин Хивадаги уй-жойга ачинардим: кун сайин нархи тушяпти-да.
Ҳе, Луначарскийда беш-ўнта хоразмлик танишларнинг зўр-зўр ҳовлилари бор. Илгари кўчиб келишган. Ўзлари — уста одамлар. Ўша ердан…
Умуман, масалага реал қарагандаям шу-да: уйинг кўз олдингда тўкила бошласа, нархи тушаверса — нима қилиш керак? Унинг бир сўмга қиммат бўлишини кутиб, демак, бошпанасиз қолишни кутиб ўтириш керакми?
Тағин Хивага бордим. Отамнинг аҳволи анча чатоқ эди: шишганми-е, сарғайгандек ҳам эди. Кўчага кам чиққанми… Бармоқларида қандайдир оқ доғлар пайдо бўлган, кўзлари ўқрайган…
— Келдингми яна? — деди.
— Э, шу ҳовлюшнг тагига ўт қўйиб юбораман! — дедим. — Шусиз куним ўтмайдими? Сизга… сизгаям ачинаман-да, ота! Афти-ангорингизга қаранг! Ойнага қаранг бир! Шуям туздан дейман… Тавба! Долоннинг ҳавосиям бузилиб кетипти! — Кейин бирдан ялиндим: — Жон ота, кетайлик! Мен шу бугун Тошкентга қайтиб, зўр бир участка топаман! Уни топдик деб ҳисоблайверинг… Шу оқшом, хохдасангиз, ҳовлига харидорниям топиб келаман!
Ҳовлига харидор топиларди, албатта! Ҳе, Хоразмдаям бир савдогарлар бор, бир афиристлар бор! Қўқонлик афирист унинг олдида ип эшолмайди. Деновлик афиристлар ҳам унинг олдида бир пул.
Бугун шу ҳовлини, масалан, йигирма мингга олиб, эртага ўттиз мингга пуллайдиганлар бор!
Отам яна миқ этмасдан ўтирди-да, кейин эшикларни очиб қўйиб, уйларни супура бошлади. Қараб турибман… Шу-шу, ёмон иш бу…
— Чиқ, мен уйни супураман, — деди.
Бу — мени ҳайдагани эди.
«Э, киззингни…» деб чиқиб кетдим. Яна ўша жўраларни топдим. Ўзим бир рестораннинг залини олдим. Жуда маза қилдик. Кейин ҳалигидай қизлар ҳам топила қолди. Яна кетдик Амуга. Қайиққа тушиб суздик. Яна ашула, ўйин…
Роса айтдим ўзим ҳам. Жуда тўлиб-тўлиқиб айтган эканман, шекилли, жўралар мени Комилжон акага етказиб қўйишди. Бизда энди, ашулачиларнинг эталони— Комилжон Отаниёзов-да! Худойшукуров билан Ортиқлар кейин юради…
Дарё милтиллайди денг. Оққани билинмайди-да. Биз кетяпмиз. Худаи бир ёққа бош олиб кетаётгандек! Ака, менинг жўраларимни ўзига ўхшаган отарчи, саёқ деб ўйламанг, зўр-зўр йигитлар улар! Ҳа, энди битта-яримта афиристиям бор… Лекин Хоразмнинг чин фарзандлари улар!
Бир ақлли йигитлар борки!.. Э, уларнинг гапларини эшитиб турсангиз, бу дунёнинг бошидан кириб, адоғидан чиқасиз. Адоғидан кириб, бугунги кунидан чиқасиз!
Шоҳлар, уруш-жанжаллар… Жалолиддин Мангуберди! Шу ҳақдаги пиесани чиқариб яхши иш қилишди-я? Лекин унчалик зўр эмас экан. Атай ўқидим.
Жалолиддин ҳақида битта ҳикоями, қиссами ёзилган экан. Униям ўқидим, қизиқ… Унинг ўлими олдидаги ҳаёти тасвирланган. Гангиб қолган одам. Майли, энди, шоҳлар ҳам охир-оқибат шундай ғариб ҳолга тушар…
Лекин бу фикрни баён қилиш учун Ватан озодлиги учун курашган инсоннинг… шоҳнинг сўнгги соатларини шу тарзда тасвирлаш шартми? Қайтамга бир қонхўр иблис шоҳнинг шундай дамлари тасвирланса, яхши чиқарди, менимча…
Жалолиддин. У — эртак! У — бизнинг каъбамиз, жонимиз! Биз унга, унинг руҳига ҳамма вақт ҳурмат билан боқишимиз керак. Тўғрими? Ахир, биз ҳам халқмиз-ку!
Ҳар бир одамнинг тарихда тутган ўрни бўлар экан: унинг ўрни бошқача!..
Э-э, ўша кеча Амуда кўп гурунг бўлди! Биз худди оқиб, бир томонларга кетаётгандек эдик!
Икки кундан кейин чарчаб-ҳориб уйга қайтиб келсам, отам оламдан ўтган… ишонасизми, энди бедапояда жаноза ўқишаётган экан. Уйимизнинг шундай орқасида…
О! Бўзлаб кирдим. Домланинг олдига бордим.
— Қайта ўқинг, қайта ўқинг, ёшулли! — дедим.
Домла удумга кўра менга бир-икки савол берди:
отангни маъракаларини ўтказасанми? У-бу…
— Э, минг карра қилиб ўтказаман! — дедим.
Шу билан тобутни кўтар-кўтар қилиб жўнадик. О, жуда даҳшатли бўлади бу пайт: тобутни (сизлардаям шундайми?) шиддат билан олиб кетишадики, чопиб зўрға етиб оласан: бу оламдан тезроқ чиқаришга шошилишаётгандек туюлади!
Кўмдик! Сизлардақа қилиб эмас. Шундоқ ерга қўйиб, устига сағана кўтардик. Ерга кўмиш, ҳалигидай лаҳм қазишнинг иложи йўқ-да, сув чиқиб кетади. Шунинг учун Хоразмда зиндонлар ҳам ер остида бўлмаган.
Мозордан қайтдик. Уч-тўрт кун қандай ўтди — билмайман. Соқолларим ўсиб кетган. Озиб қолибман. Чолнинг еттисидан кейин йигирмасига тараддуд қилиб қўйдим-да, яна жўраларни топдим… яна ичипти, маишат қилипти, деб мени сўкарсиз? Майли… Отам айтганидек, балки бузилиб кетганим ростдир.
Лекин одамнинг дардини дўстлари кўтарар экан. Юрагингни бўшатасан… Кейин биласанки, сен ҳам шу оламда омонатсан: борадиган жойинг — ўша жой.
Ана шу хаёллар бошингни қамраганда, оламнинг барча ташвиш-таҳликалари бир пул бўлиб қоларкан. Эътиқодлар ҳам… Худо ҳаққи, ҳеч нарсанинг қиммати қолмагандай бўларкан. Бироқ мени тағин отам… унинг руҳи қандайдир тутиб қолди: у нимага садоқат билан ўтди оламдан?
Хоразмга. Ҳа. Ўша юртга… Бир парчагина бўлиб қолган, буёғиям номаълум юртга…
Бу нарсани мен кўпроқ билардим, албатта. Бошқалар учун отам — оддий уста, қария эди.
Мен бошқа нарсаниям билардим: чол тушмагур гапимга кўнганда, Тошкентга келсак, мен ишонаман, ҳали анча яшарди. Аммо шуни истамади у!
Балки менинг ўша таклифимоқ чолнинг умрини қисқартирди, жон ака!
Тағин бу фалокат: туз ёмғири, Орол фожиаси… Чол уларни билмасмиди?!
Во, ҳамма нарсага ақли етарди. Лекин улар — бошқача одамлар экан. Ичидаги ичида, ҳадеб сиртига чиқаравермасди… Э, бечора отам!
Чолнинг йигирмасини бергач, Тошкентга қараб учдим. Хоразмда яшолмадим.
Бирон ойлар ўтгач, кечикиб бўлсаям, қирқини бергани бордим-да, бир йўла ҳовли-жойни йигирма уч мингта сотдим.
«Бор-е!» дедим.
Шу жой учун шунча гап-сўз бўлди!
Кейин яна Тошкентга қараб учдим… Лекин энди кўнглим ғалати эди: бир нарса нуқул Хоразмга тортар, худди оёқларимга тушов солингану арқоннинг бир учи у ёқда қолгандай эди. Мен эса… қайсар ўлгур, у ишш резинкадай чўзиб қочардим.
Юрдим: яна санғиб кетдим.
Аммо энди тўйлар ҳам менга татимай қўйди: охирида йиғлашни одат қилибман экан.
Кейин маданият институтидаги ҳужжатларни тўғрилашга киришдим. Учинчи курсда бир домла билан уришиб, ўқишни ташлаб кетган эдим-да…
Лекин энди ёш болалар билан бир аудиторияда ҳам ўтиролмадим: нима қилиш керак?
Пул бўлса, кўп. Жуда кўп!
«Э, нима бўлса бўлар!» деб, бир куни Қорақамишга чиқдим. Бозорга. Эскироқ бир «Волга»ни йигирма учга олдим. Худди ҳовлининг пулига…
Нима? Йўқ, ҳовли-жой олишни негадир ўйламасдим: билмайман, нимага шундай бўлди?
Ҳовли-жойнинг бебаҳолигиданми?
Ҳарҳолда, ака, мен, мана, яна Хоразмга кетиб бораётирман. Ҳа, тўғри ўша ёққа!
Уёқда нима қиламан? Билмайман.
Сиғмадим-да! Йўқ, тушунмаяпсиз: шундай катта Ўзбекистонга сиғмадим!
Хива, ўша минорлар, эски карвич деворлар, торкўчалар, сағаназор мозорлар мени тортди.
Майли, бари тўкилиб, чириб кетмайдими!..
Мен ўша ерга бораман.
Балки… балки бу бир ҳолатдир?
Лекин мен туғилган юртимни қайтадан кашф этдим: у тап-тақир чўл, саҳро бўлиб қолгандаям — менинг тупроғим экан. Ўлиблар кетмайманми ўша ерда!
Хоразм, жонгинам.
Бу манглайи қора ўғлинг тағин бағрингта бораётир… Бу саёқ фарзандинг дунёнинг кўп ўйинларини тушунмайди: ўйлади, ўйлади. Кучи шунга етди, холос.

1988

Шукур Холмирзаев «Хуршид Даврон Кутубхонаси»нинг ютубдаги каналида:
Ўн саккизга кирмаган ким бор. Шукур Холмирзаев қиссаси. Радиокитоб
Қора камар. Шукур Холмирзаев пьесаси асосида радиоспектакл
Қайтиш. Шукур Холмирзаев ҳикояси асосида радиоспектакл
Шукур Холмирзаев. От эгаси. Аудиоҳикоя
Шукур Холмирзаев. Сўнгги бекат. Аудиороман. 1-қисм
Шукур Холмирзаев. Сўнгги бекат. Аудиороман. 2-қисм
Шукур Холмирзаев. Сўнгги бекат. Аудиороман. 3-қисм
Шукур Холмирзаев. Сўнгги бекат. Аудиороман. 3-қисм

Odamning dardini do‘stlari ko‘tarar ekan. Yuragingni bo‘shatasan… Keyin bilasanki, sen ham shu olamda omonatsan: boradigan joying — o‘sha joy. Ana shu xayollar boshingni qamraganda, olamning barcha tashvish-tahlikalari bir pul bo‘lib qolarkan. E’tiqodlar ham… Xudo haqqi, hech narsaning qimmati qolmaganday bo‘larkan. Biroq meni tag‘in otam… uning ruhi qandaydir tutib qoldi: u nimaga sadoqat bilan o‘tdi olamdan?

Shukur Xolmirzayev
XORAZM,JONGINAM

Shukur Xolmirzaev 1940 yil 24 martda Surxondaryo viloyati Boysun tumanida tug’ilgan. O’zbekiston xalq yozuvchisi (1991). Toshkent universitetining jurnalistika fakultetini tugatgan (1963). Dastlabki hikoya va ocherklari 1958 yildan nashr etila boshlagan. «Oq otli» (1962), «To’lqinlar» (1963), «O’n sakkizga kirmagan kim bor?» (1965) qissalari, shuningdek, yozuvchining shu davrda yozgan hikoyalari «Olis yulduzlar ostida» (1971), «Hayot abadiy» (1974), «Og’ir tosh ko’chsa…» (1980), «Yo’llar, yo’ldoshlar» (1984), «Bodom qishda gulladi» (1986), «Tog’larga qor tushdi» (1987) singari to’plamlaridan o’rin olgan. «So’nggi bekat» (1976), «Qil ko’prik» (1984), «Yo’lovchi» (1987), «Olabo’ji» (1992), «Dinozavr» (1-kitob, 1996) kabi romanlar muallifi. «Qora kamar» (1987), «Ziyofat» (1990 yili
sahnalashtirilgan) dramalari ham bor. Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofoti (1989) hamda «Mehnat shuhrati» (1999) ordeni bilan taqdirlangan.
Yozuvchi 2005 yil 29 centyabrda Toshkent shahrida vafot etgan.

Shoir ukam Qadamboyga

Men bir sayoq odamman, aka. Bugun bu yerda bo’lsam, erta Farg’onadaman. Indin sizning yurtingizgayam ketaveraman. Mijozlar ko’p! Mana, daftarchamda, hey, o’nlab to’ylar bor. Barining kuni aniq. Rubob omon bo’lsa, ovozni olmasa, eng muhimi — o’zbek xalqi bor bo’lsa oshig’im olchi. Umuman, bizning ashulani tojiklar ham, turkmanlar ham yaxshi ko’radi… Chet elga borgan ansambllarimiz ham juda obro’ olib kelishadi.
Lekin men o’zimni katta san’atkor deb bilmayman. Mendaqalar Xorazmda son mingta!
Endi, men sal olg’irroqman-da… O’yinchi qizlarniyam juda haligiday ketvorganlaridan olib yuraman. Haqiniyam bas deguncha beraman. Shuning uchun «O’yinchi qizlar» ansamblida ham, filarmoniyada ham men bilan yurishga ishqiboz qizlar ko’p. Ya’ni, to’yga yurishga-da… Yo’q-yo’q, men ularga singlimday qarayman. Ha, endi, ba’zan birontasi bilan, shundayam…
Xullas, aka, avvalo O’zbekiston haqida gapiradigan bo’lsak, men uchun bu zahmatkash o’lkaning har bir qishlog’i aziz: axir, qaeriga borib to’rtta ashula aytsam — chapak, olqish!
O’zingniki-da… Hali bitta yozuvchi yozganiday, ilgari bo’lingan edik: he, xonliklar zamonida. Mana, hozir bittamiz. Men inqilobning mana shu tomonidan roziman ammo. O’zbek xalqining boshini biriktirdi. O’zaro janjallarga chek qo’ydi. Hozir ham ba’zilar: «Biz bir millat bo’lib shakllanmadik», deyishadi. Balki shu boismi, O’zbekistonning har bir go’shasi ham — bizning vatan degan gapga biroz panja orasidan qaraydigan bo’lganman.
Sababki, har birimizning ham tug’ilgan makonimiz, kindik qoni tomgan tuprog’imiz bor-da axir. Uni otga o’xshab aylanib-aylanib topar ekan kishi. Ot aylanib, qozig’ini topadi, deganlaridek.
Xo’sh, bir boshdan aytaman.
Xorazmga tuz yog’ila boshladi. Har kvadrat metriga falon kilo. Devorlar zax tepgandek shishib, uvalanib to’kilishga boshladi. Madrasalar, qal’alar ham shu ahvolda. Havoning ham mazasi qochdi. Bularning bosh sababi, albatta, Orolda… Ha-ha, buni hamma biladi. Qoraqalpoqda ahvol biznikidan ham yomon. Turkmanistonning ko’p joylaridayam. Buxoroda ham…
Paxtadan ham putur ketdi. Yer, ekiladigan yer kasal, dabdalasi chiqqan, bangi. Ximikatni shimiyverib, narkaman bo’lib qolgan… Eng yomoni — Orolning halokati…
Bu to’g’rida mendan ham yaxshi bilsangiz kerak: gazetalar har kuni yozishadi.
Xullas, aka, Xorazmda yashash qiyin bo’lib qoldi.
Men-ku onda-sonda boraman. Shunda ham mehmon bo’lib… Lekin Xivaning o’zida, Ichan qal’aning shunday yonida hovlimiz bor. Katta hovli. Otam turardi unda…
Otam eskitdan rubobsoz edi. Shunaqangi torlar ham yasardiki, san’atkorlar uyimizga kelib, zakaz berib ketishardi. Ustalar ham g’alati bo’lar ekan-da: otam ko’ngliga yoqqan san’atkorga soz yasab berardi. Keyin: «Xorazm maqomlarini ko’proq o’rgan. O’lib ketmasin, qo’shilib qorishib ketmasin», der edi… Xorazmni yaxshi ko’radigan u kishidek odamni hali uchratmadim. Ammo mening fojiam shundaki, otamning tug’ilgan yurtga bunchalik yopishib olishini «eskicha fikr, qarashlar oqibati», deb hisoblardim. U kishini «ko’ngli tor»likda ayblardim, o’zimcha…
Hozir ham ko’z oldimda turibdi: men u kishini ko’rgani borgan vaqtlarimda goho tong saharda uydan topolmay qolaman. Ko’chaga chiqsam, po’stin egnida, boshida cho’girma, kimsasiz, baland koshonalar orasida gangib, bir kuyga quloq solgan kabi yurgan bo’ladi. G’alati manzarada: hech kim yo’q ko’cha. Karvich devorlar baland. Ular osha qadim gumbazlar ko’rinib turadi. O’tmish, o’tmishning o’zi… Shular orasida birov aylanib yursa! Tag’in u odam gangib-garangsib yursa! Tomosha qilib emas, yo’q. Nima desam ekan, otam bunday ko’chalarda qandaydir… mana shu manzara bilan uyg’unlashib ketardi: uning uzviy bir bo’lagiga aylanardi.
Endi meni — soch qo’ygan, galstuk taqqan, kostyum-shimdagi yigitni o’sha ko’chada tasavvur qiling: turistdan farqim yo’q.
Shuning uchun goho menga shunday tuyulardiki, men va menga o’xshashlar bu yerda muvaqqatmiz: sayyohlar kabi kelib, tezda g’oyib bo’lamiz. Bu — ming yillardan qolib kelayotgan koshonalar, devorlar, gumbazlar, tor ko’chalar esa qolaveradi.
Ertaklardagidek, faqat shu ko’rinishda qolaveradi va istiqbolda o’ziga mos keladigan, o’zi bilan uyg’unlashib ketadigan, ya’ni, otamga o’xshagan odamlarga to’ladi: ular bir butun holda yashashni davom ettiradilar.
Ammo… bu xayolim ham ertakka o’xshash narsa edi. Aslida esa…
Otamga o’xshaganlar tobora kamayib, menga o’xshaganlar tobora ko’payib boradi.
Va bu qadim maskan — insoniyatning qadim madaniy beshiklaridan biri istiqbolga ekzotikaga o’xshash narsa bo’lib, to’g’rirog’i, muzey kabi bo’lib qololsayam xo’b gap.
Men o’z tuyg’ularim haqida gapira ketdim… Bundan bir yil burun bu tuyg’ular qayoqda edi!
Men qattiq tashvishda edim: «Hovlimiz nima bo’ladi?» Ana shuning tashvishi tushgan edi menga: Axir, bu imoratning qurilganiga yuz yillardan oshgan. Unga bobom rahmatlikning ham qo’llari tekkan. Bu imoratga ham Xivaning kichik bir nusxasi deb qarash mumkin edi: buzilgan, vayrona bo’lgan eski qasrlarning tashlandiq g’ishtlaridan tiklangan va…
Eski qasrning o’rniga tushgan ekan.
Eshiklarimiz ham o’ymakor, ikki qavat o’ymali eshiklar edi: ular ham — o’sha qasrning qoldiqlari hisoblanadi. Ayvonimiz ham dim xorazmcha edi: usti yopiq, qo’shni hujralarga tor yo’laklar ketgan. Yo’lkalardan doimo yelvizak esib turardi, salqin bo’lardi! Yozning jaziramasida ham!
Ana shuni pullash payiga tushgandim… Meni hozir ichingizda so’kdingizmi-a?
Lekin men imoratning biqinlari uvalanib to’kila boshlaganini ko’rdim. Devorlarga musht ursang, po’killardi. Yo’laklarda izg’igan yelvizak ham zaharli eka-niga shubham yo’q edi: havoda tuz bor. Tuz esa, eng, eng qattiq po’latlarni ham yemiradi. Odam deganimiz uning oldida nima!
Xullas, shuning taqdiri boshimga tushgan edi.
Ammo otamning bu joyga mehri qanchalik ekanini aytishim ortiqcha bo’lsa kerak.
Shuning uchun ne-ne andishalar bilan bir kuni gap ochdim:
— Aka, men Toshkentdaman-u, ko’nglim bu yerda bo’lib qoldi, — dedim. Bizda «ota»ni «aka»yam deydi. — Shuning uchun yana keldim. Sizni, hovlini o’ylayman…
— Nasini o’ylisan? Qismat ekan, — dedi otam. Chol mening nima demoqchi bo’lganimni o’zicha tushungan edi.
— Qismat ekan deb o’tiraversak, hovlidan ajralib qolamiz-ku, — dedim.
— Xo’, ko’pchilik na bulsa, biz ham shu, — dedi otam.
Men bu gapga hayron bo’lmadim.
— Lekin ko’plar ham… kunini ko’ryapti, — dedim. — Misol uchun, hovlisini sotib ketishipti.
— Qayoqqa?
— Qayoqqa bo’lardi! O’zbekiston keng! Katta mamlakat, ota! Buyog’i Fargona, uyog’i Surxondaryo! Buxoroning o’zi bir mamlakatcha joy! Qaerga borsak ham joy topiladi…
Otam menga mung’ayib qarab qoldi. Keyin… Men kutmagan gapni qildi:
— Sen buzilib bo’libsan, o’g’lim.
— Yo’q, ota, balki men… tuzalib, aqlim to’lishib… qolgandirman. Men yurt degan narsaga kengroq qarayman… — Albatta, bu gaplarni xorazmcha qilib aytdim. Ammo mazmuni shu.
Otam miq etmay qoldi. Men: «Hozir uradi!» deb o’yladim, hech qachon urmagan bo’lsayam. Lekin gapdan qayta olmas edim.
— Mana, Toshkent — poytaxtimiz! — dedim. — U yerda yuz xil millat yashaydi. Biz — o’zbek-ku?!
— Xo’sh? — dedi chol bosh ko’tarmay.
— A, bizni quchoq ochib kutib oladi! — deb xitob qildim. Shunday deyishim kerak-da: bo’lmasam Toshkentdan joy olish osonmi? — Men hatto bittasi bilan gaplapshb keldim, — dedim. — Qrim-tatarlarning yurtiga qaytishga ruxsat berilgan. Ushalar hovli-joylarini arzonga sotib ketishyapti. Juda chiroyli hovlilar! Biz bu hovlini sotsak… Otam menga qaradi.
— Ha, sotsak… hozir sotsak, — dedim. — Puliga uchta hovli olish mumkin!
Otam yana indamay qoldi-da, piyolani choynakka urdi, choynakni piyolaga. Eshikniyam sharakdatib ochib, chiqib ketdi. Hay-haylab ergashdim, qaramadi.
Juda ta’bim xira bo’ldi. Men ham ko’chaga chiqib ketdim… Kim ko’p, jo’ralar ko’p…
Ularni topdim. Amuga jo’nadik. Qayiq bor. Tushib, kechgacha aylandik. Amuniyam suvi kamayib qolgan, uniyam kelajagi… Oqshom Odamboy degan bir doktor jo’ramning uyiga bordim. Sud-ekspertizada bosh vrach bo’lib ishlaydi. Juda beli baquvvat yigit. O’ziyam odamijon! Kitobning ishqivozi…
Qo’shiq aytishib, she’r o’qishib, ichishib, qolib ketibman uyida. Shu oqshom ikkovimiz yig’ladik ham. Endi, Xorazmning taqdiri kimni yig’latmaydi: shunday qadimiy, ulug’ o’lkaning boshida ajal sharpasi aylanib turgan bo’lsa! Baribir farzandlari kuyar ekan-da…
To’g’ri aytasiz, men o’shanda unchalik kuymagan bo’lishim mumkin. Ichkilikning ta’siridanmi, Odamboyning gaplari ta’sir qildimi, otamning ahvolimi…

Sahar turib kelsam, otam uyda yo’q.
Ko’chadan topdim.
Menga qaramadi.
Uyga kelgandan keyin:
— Ketaver, — dedi. — Onang o’lgandan beri yolg’iz edim. Ko’nikkanman…
Cholga biroz rahmim keldi. Keyin: «Bari bir aytar gapimni aytdim», deb… Toshkentga jo’navordim.
Yana to’yma-to’y yurish, maishat… Pulim bor edi: sakkiz mingcha bor edi. O’zi, aka, menda pul turmaydi. Tushdimi — ketadi. Kim biladi, yengil yo’l bilan topilgani uchunmi… O’zim ham ayamayman. Shuning uchun pulga ruju qo’ygan otarchilarni yomon ko’raman… Xullas, bor aqcham — o’sha ekan. Toshkentda esa bir hovli… falon yuz ming so’m! Bu pulimga kooperativ kvartirayam ololmayman… Qisqasi, yana to’yma-to’y yura boshladim.
Hademay ancha-muncha yig’ilib qoldi. Men… shu gal ham biron eski joy olib, keyin yangilashim mumkin edi. Lekin Xivadagi uy-joyga achinardim: kun sayin narxi tushyapti-da.
He, Lunacharskiyda besh-o’nta xorazmlik tanishlar-ning zo’r-zo’r hovlilari bor. Ilgari ko’chib kelishgan. O’zlari — usta odamlar. O’sha yerdan…
Umuman, masalaga real qaragandayam shu-da: uying ko’z oldingda to’kila boshlasa, narxi tushaversa — nima qilish kerak? Uning bir so’mga qimmat bo’lishini kutib, demak, boshpanasiz qolishni kutib o’tirish kerakmi?
Tag’in Xivaga bordim. Otamning ahvoli ancha chatoq edi: shishganmi-e, sarg’aygandek ham edi. Ko’chaga kam chiqqanmi… Barmoqlarida qandaydir oq dog’lar paydo bo’lgan, ko’zlari o’qraygan…
— Keldingmi yana? — dedi.
— E, shu hovlyushng tagiga o’t qo’yib yuboraman! — dedim. — Shusiz kunim o’tmaydimi? Sizga… sizgayam achinaman-da, ota! Afti-angoringizga qarang! Oynaga qarang bir! Shuyam tuzdan deyman… Tavba! Dolonning havosiyam buzilib ketipti! — Keyin birdan yalindim: — Jon ota, ketaylik! Men shu bugun Toshkentga qaytib, zo’r bir uchastka topaman! Uni topdik deb hisoblayvering… Shu oqshom, xoxdasangiz, hovliga xaridorniyam topib kelaman!
Hovliga xaridor topilardi, albatta! He, Xorazmdayam bir savdogarlar bor, bir afiristlar bor! Qo’qonlik afirist uning oldida ip esholmaydi. Denovlik afiristlar ham uning oldida bir pul.
Bugun shu hovlini, masalan, yigirma mingga olib, ertaga o’ttiz mingga pullaydiganlar bor!
Otam yana miq etmasdan o’tirdi-da, keyin eshiklarni ochib qo’yib, uylarni supura boshladi. Qarab turibman… Shu-shu, yomon ish bu…
— Chiq, men uyni supuraman, — dedi.
Bu — meni haydagani edi.
«E, kizzingni…» deb chiqib ketdim. Yana o’sha jo’ralarni topdim. O’zim bir restoranning zalini oldim. Juda maza qildik. Keyin haligiday qizlar ham topila qoldi. Yana ketdik Amuga. Qayiqqa tushib suzdik. Yana ashula, o’yin…
Rosa aytdim o’zim ham. Juda to’lib-to’liqib aytgan ekanman, shekilli, jo’ralar meni Komiljon akaga yetkazib qo’yishdi. Bizda endi, ashulachilarning etaloni— Komiljon Otaniyozov-da! Xudoyshukurov bilan Ortiqlar keyin yuradi…
Daryo miltillaydi deng. Oqqani bilinmaydi-da. Biz ketyapmiz. Xudai bir yoqqa bosh olib ketayotgandek! Aka, mening jo’ralarimni o’ziga o’xshagan otarchi, sayoq deb o’ylamang, zo’r-zo’r yigitlar ular! Ha, endi bitta-yarimta afiristiyam bor… Lekin Xorazmning chin farzandlari ular!
Bir aqlli yigitlar borki!.. E, ularning gaplarini eshitib tursangiz, bu dunyoning boshidan kirib, adog’idan chiqasiz. Adog’idan kirib, bugungi kunidan chiqasiz!
Shohlar, urush-janjallar… Jaloliddin Manguberdi! Shu haqdagi piesani chiqarib yaxshi ish qilishdi-ya? Lekin unchalik zo’r emas ekan. Atay o’qidim.
Jaloliddin haqida bitta hikoyami, qissami yozilgan ekan. Uniyam o’qidim, qiziq… Uning o’limi oldidagi hayoti tasvirlangan. Gangib qolgan odam. Mayli, endi, shohlar ham oxir-oqibat shunday g’arib holga tushar…
Lekin bu fikrni bayon qilish uchun Vatan ozodligi uchun kurashgan insonning… shohning so’nggi soatlarini shu tarzda tasvirlash shartmi? Qaytamga bir qonxo’r iblis shohning shunday damlari tasvirlansa, yaxshi chiqardi, menimcha…
Jaloliddin. U — ertak! U — bizning ka’bamiz, jonimiz! Biz unga, uning ruhiga hamma vaqt hurmat bilan boqishimiz kerak. To’g’rimi? Axir, biz ham xalqmiz-ku!
Har bir odamning tarixda tutgan o’rni bo’lar ekan: uning o’rni boshqacha!..
E-e, o’sha kecha Amuda ko’p gurung bo’ldi! Biz xuddi oqib, bir tomonlarga ketayotgandek edik!
Ikki kundan keyin charchab-horib uyga qaytib kelsam, otam olamdan o’tgan… ishonasizmi, endi bedapoyada janoza o’qishayotgan ekan. Uyimizning shunday orqasida…
O! Bo’zlab kirdim. Domlaning oldiga bordim.
— Qayta o’qing, qayta o’qing, yoshulli! — dedim.
Domla udumga ko’ra menga bir-ikki savol berdi:
otangni ma’rakalarini o’tkazasanmi? U-bu…
— E, ming karra qilib o’tkazaman! — dedim.
Shu bilan tobutni ko’tar-ko’tar qilib jo’nadik. O, juda dahshatli bo’ladi bu payt: tobutni (sizlardayam shundaymi?) shiddat bilan olib ketishadiki, chopib zo’rg’a yetib olasan: bu olamdan tezroq chiqarishga shoshilishayotgandek tuyuladi!
Ko’mdik! Sizlardaqa qilib emas. Shundoq yerga qo’yib, ustiga sag’ana ko’tardik. Yerga ko’mish, haligiday lahm qazishning iloji yo’q-da, suv chiqib ketadi. Shuning uchun Xorazmda zindonlar ham yer ostida bo’lmagan.
Mozordan qaytdik. Uch-to’rt kun qanday o’tdi — bilmayman. Soqollarim o’sib ketgan. Ozib qolibman. Cholning yettisidan keyin yigirmasiga taraddud qilib qo’ydim-da, yana jo’ralarni topdim… yana ichipti, maishat qilipti, deb meni so’karsiz? Mayli… Otam aytganidek, balki buzilib ketganim rostdir.
Lekin odamning dardini do’stlari ko’tarar ekan. Yuragingni bo’shatasan… Keyin bilasanki, sen ham shu olamda omonatsan: boradigan joying — o’sha joy.
Ana shu xayollar boshingni qamraganda, olamning barcha tashvish-tahlikalari bir pul bo’lib qolarkan. E’tiqodlar ham… Xudo haqqi, hech narsaning qimmati qolmaganday bo’larkan. Biroq meni tag’in otam… uning ruhi qandaydir tutib qoldi: u nimaga sadoqat bilan o’tdi olamdan?
Xorazmga. Ha. O’sha yurtga… Bir parchagina bo’lib qolgan, buyog’iyam noma’lum yurtga…
Bu narsani men ko’proq bilardim, albatta. Boshqalar uchun otam — oddiy usta, qariya edi.
Men boshqa narsaniyam bilardim: chol tushmagur gapimga ko’nganda, Toshkentga kelsak, men ishonaman, hali ancha yashardi. Ammo shuni istamadi u!
Balki mening o’sha taklifimoq cholning umrini qisqartirdi, jon aka!
Tag’in bu falokat: tuz yomg’iri, Orol fojiasi… Chol ularni bilmasmidi?!
Vo, hamma narsaga aqli yetardi. Lekin ular — boshqacha odamlar ekan. Ichidagi ichida, hadeb sirtiga chiqaravermasdi… E, bechora otam!
Cholning yigirmasini bergach, Toshkentga qarab uchdim. Xorazmda yasholmadim.
Biron oylar o’tgach, kechikib bo’lsayam, qirqini bergani bordim-da, bir yo’la hovli-joyni yigirma uch mingta sotdim.
«Bor-e!» dedim.
Shu joy uchun shuncha gap-so’z bo’ldi!
Keyin yana Toshkentga qarab uchdim… Lekin endi ko’nglim g’alati edi: bir narsa nuqul Xorazmga tortar, xuddi oyoqlarimga tushov solinganu arqonning bir uchi u yoqda qolganday edi. Men esa… qaysar o’lgur, u ishsh rezinkaday cho’zib qochardim.
Yurdim: yana sang’ib ketdim.
Ammo endi to’ylar ham menga tatimay qo’ydi: oxirida yig’lashni odat qilibman ekan.
Keyin madaniyat institutidagi hujjatlarni to’g’rilashga kirishdim. Uchinchi kursda bir domla bilan urishib, o’qishni tashlab ketgan edim-da…
Lekin endi yosh bolalar bilan bir auditoriyada ham o’tirolmadim: nima qilish kerak?
Pul bo’lsa, ko’p. Juda ko’p!
«E, nima bo’lsa bo’lar!» deb, bir kuni Qoraqamishga chiqdim. Bozorga. Eskiroq bir «Volga»ni yigirma uchga oldim. Xuddi hovlining puliga…
Nima? Yo’q, hovli-joy olishni negadir o’ylamasdim: bilmayman, nimaga shunday bo’ldi?
Hovli-joyning bebaholigidanmi?
Harholda, aka, men, mana, yana Xorazmga ketib borayotirman. Ha, to’g’ri o’sha yoqqa!
Uyoqda nima qilaman? Bilmayman.
Sig’madim-da! Yo’q, tushunmayapsiz: shunday katta O’zbekistonga sig’madim!
Xiva, o’sha minorlar, eski karvich devorlar, torko’chalar, sag’anazor mozorlar meni tortdi.
Mayli, bari to’kilib, chirib ketmaydimi!..
Men o’sha yerga boraman.
Balki… balki bu bir holatdir?
Lekin men tug’ilgan yurtimni qaytadan kashf etdim: u tap-taqir cho’l, sahro bo’lib qolgandayam — mening tuprog’im ekan. O’liblar ketmaymanmi o’sha yerda!

Xorazm, jonginam.
Bu manglayi qora o’g’ling tag’in bag’ringta borayotir… Bu sayoq farzanding dunyoning ko’p o’yinlarini tushunmaydi: o’yladi, o’yladi. Kuchi shunga yetdi, xolos.

1988

Shukur Xolmirzayev «Xurshid Davron Kutubxonasi»ning yutubdagi kanalida:
O’n sakkizga kirmagan kim bor. Shukur Xolmirzayev asari. Radiokitob
Qora kamar. Shukur Xolmirzayev pyesasi asosida radiospektakl
Qaytish. Shukur Xolmirzayev hikoyasi asosida radiospektakl
Shukur Xolmirzayev. Ot egasi. Audiohikoya
Shukur Xolmirzayev. So’nggi bekat. Audioroman. 1-qism
Shukur Xolmirzayev. So’nggi bekat. Audioroman. 2-qism
Shukur Xolmirzayev. So’nggi bekat. Audioroman. 3-qism
Shukur Xolmirzayev. So’nggi bekat. Audioroman. 4-qism