Хуршид ДАВРОН
«ДЕВОНУ ЛУҒОТИТ-ТУРК»
ОҲАНГЛАРИ» ТУРКУМИДАН
КОШҒАРИЙ
I
Олис-олисларда, кўк ёруғида
Товланган адирда сурганча хаёл,
Осмону заминнинг ўрталиғида
Чол турар – соқолин қўмитар шамол.
У дафтарнинг оппоқ варағи каби
Мовийранг самони текислаб, шайлаб,
Қаламни оловга ботириб олиб
“Қуёш” деган сўзни битар авайлаб.
Шунда дарёларда тўлиб сув оқар,
Қирларга томчилар гуллар қуёшдан.
Уфқларга қараб чопар сўқмоқлар,
Майсалар сакрашиб ўтади тошдан.
II
Олис-олисларда, йиллар қаърида
Сўзларни уйғотар ўйчан кўзли чол.
Қуёшнинг тафти бор юрак қўрида,
Сўзларнинг чангидан оқарган соқол.
Чол билар, сўзлар – бу халқнинг юраги,
Халқ ўлмас – сўзини ўлдиролмасанг.
Сўзларда тирикдир – халқнинг тилаги,
Сўзларда тирикдир қадимий оҳанг.
Хира кўзин узмай оппоқ вароқдан
Битаркан энг оддий улуғ сўзларни,
У сўзларни эмас, забун бўлмоқдан
Аслида қутқариб қолди бизларни…
1983
“ДЕВОНУЛ ЛУҒАТИТ-ТУРК” ОҲАНГЛАРИ
1
Кетаман “Девонул луғатит-турк”ка,
Ҳасратим, қувончим олиб кетаман.
Мозийни бугунга, заминни кўкка,
Қалбимни “Девонул луғатит-турк”ка
Улай деб кетаман, бир кун етаман.
Қояларга чиқиб қушдек боқаман,
Кўкшин япроқларда нурдек оқаман.
Қора кўк чодирин сўз билан тилиб,
Манграйган чақмоқни оламан юлиб,
Кўксимга тилмочдек уна тақаман.
Қоп-қора тун чиқиб келар ботордан,
Қип-қизил кун чиқиб келар туғордан.
Уларга басма-бас елиб бораман,
Бойчечаклар чанқаб чиқар қошимга,
Томиримни ёриб, қоним бераман.
Аркўзлардан ҳатлаб, сойларни ичиб,
Ятика шуъласин боламдек қучиб,
Ўтлоқлар қўйнини оҳудек кечиб
Етаман – эшикни аста чертаман,
Кошғарий чиқади эшикни очиб.
У айтмас: – Шайтон, – деб, у айтар: – Баёт.
У айтмас: – Ўлим, – деб, у айтар: – Ҳаёт.
У айтмас: – Кечам, – деб, у айтар: – Эртам.
У айтмас: – Бугуним. Айтар: – Будуним.
— Хайр! – демас. – Салом, – дер, – салом, набирам!
II
“Девонул луғатит-турк”да қуёш сочар нур,
Кўкшин япроқларда янграйди баҳор.
Туманлар силжийди мисли оқ уюр,
Барчин булутлару ўтлоқлар бедор.
“Девонул луғатит-турк”да сайрар сандовуч,
Тотлиғ қўшиқларин айтар сундулоч.
Қарғилоч айланур, қимиз тўла меш
Шивирлар: – Соғинчни сўқмоқларга соч!
“Девонул луғатит-турк”да оқарар тунлар,
Ябкинлар қўйнида елар қулунлар.
Ям-яшил ўтларни қўмитган шамол
Ёмғир тақиб кетган дурларни юлар.
“Девонул луғатит-турк”да очун ёруғдир,
Йўллар хўб узундир, юлдузлар йирик.
Етмоқлик – гумондир, кетмаклик – зарур,
Юраклар – долғали, орзулар тирик.
1981
* * *
“Девонул луғатит-турк”ни ўқийман…
Ва деразам Алпомиш тутган
Совут мисол товланар шомда…
Остонамнинг олдидан ерни
Титратганча, ғамни унутган
Алп йигитлар ўтар оқ отда…
Қоғозларнинг шитирлашимас,
Тўқайларнинг саси теграмда
Янграр – уни тинглар коинот.
Манжаниқлар харсанг отади,
Ҳилол чиқиб, қуёш ботади,
Юрагимда тинар коинот…
“Девонул луғатит-турк”ни
Маҳкам босиб кўксимга, ғуруб
Томон бўзлаб чопиб борурман.
Шопмўйловли бадмаст саллотлар
Тинмай қувиб келар ортимдан, —
“Девон”нимас, жонни берурман…
Бобом боқар қабридан туриб,
Чақмоқ порлар зулматни ёриб,
Варақлайман ҳар порлаганда.
Ва оний нур ёритган сўзни
Ўқирканман қадимий тилда,
Буюк бир ҳис уйғонар дилда…
1984
ЧИНГИЗ АЙТМАТОВ
Қарайман, хаёлим қушин уйғотиб,
Кўраман: “Эрк” сўзин айтган қулдайин,
Исмингни олганча қайғуга ботиб,
Бўзранг отда йиғлаб борар Кул Тегин.
Кошғарий тушида сени кўрганди
“Девон ул луғатит турк” қоғозига
Толиқиб бошини бирпас қўйганда –
Қулоқ тутмай сўзнинг кўр овозига.
Яссавий тушида кўрганди сени,
Кўргану чеҳрангни унутмай дея,
Абадий зулматга олди ўзини,
Дунёдан тиламай ўзга бир ҳадя.
Сен айтар дардларнинг унсиз нидоси
Бор эди Беҳзоднинг ол рангларида,
Сен айтар дардларнинг мунис садоси
Жарангларди Юнус Эмро оҳангларида.
Навоий кўрганди сени, сўнгги дам
Бўғзидан сирқираб чиқаркан жони,
Тафт қоча бошларкан ҳатто сўнгакдан,
Шарқираб оқаркан тупроққа қони.
Манас ҳам сени деб жангга чиққанди,
Сени деб мих ботган товонларининг
Қора оғриғига Бойчибор кўнди,
Ўтларга сочаркан ол қонларини.
Болалари дорга тортилган она –
Қурбонжон кетмади кўзини ёшлаб.
Сенинг келишингга ишониб, яна
Жанггоҳга қайтганди эрларни бошлаб.
Лекин улардан ҳам олдин сени халқ
Тушида кўрганди…
Билиб юрарсан:
Шу сабаб ортингда: “Қўрқмагин, сен ҳақ!”
Деган бир нидони сезиб турарсан.
1986
ЎРХУН-ЭНАСОЙ ТОШЛАРИ
Ўтлар ўқийвериб неча сарғарган,
Саводсиз ёмғирлар,
Соқов бўронлар
Ҳарфларин мангуга ўчирмоқ бўлган –
Ҳар гал қутқаргандир қуёшли тонглар.
Улар бизни топиб келгунича то
Кўрган неча тўфон,
Босқину хатар –
Ёзилмасдан қолган неча юз худо,
Неча ботир номин унутган хатлар.
Тошлар эса қаттол, кўр асрларнинг
Қонли йўлларидан келаверганлар,
Мармардан тикланган чўнг қасрларни
Емирган шамоллар елаверганлар.
Энди бу тошларга ўйиқ саволлар
Бизни ўртаётир – совир дил қони:
“Элим будун эрди,
Элим энди қани?
Ботирли будун эрди,
Ботирлари қани?..”
1986
* * *
“…Кийикларни чорланг, йиғлатинг”
( Олтинкўл битикдошидаги ёзувдан)
Олтинкўлда бир битиктош бор,
Кўрмаганман уни ҳеч қачон.
Битигидан бўлиб хабардор
Зирқирайди ҳамон тилсиз жон.
Мен билмайман унда ким ётар:
Ўғлонми ё мункайган бир чол?
Қуршаб олган заъфарон ўтлар,
Сомонларин силайди шамол.
Гар бу тошда ўйилган сўзга
Тенг келгувчи Сўзни топардим,
Мен армонсиз, ёш олмай кўзга
Бу дунёдан ўтиб кетардим…
1986
«Devonu lug’otit-turk» asari paydo bo’lganidan turkiylarning tarixdagi o’rni haqida gap ketsa,ayni shu asar birinchi navbatda tilga olinadi. Bu bebaho va abadiyatga esh asar hamisha ijod va ilmi donish ahlini hayajonga solgan, u bamisli ohanrabodek yuraklarni o’z bag’riga tortgan. Bu asar sehri mening yuragimni ham yoshlikdan maftun etgan,uni sinchkov o’quvchi sifatida mutolaa qilganman, Oybek tili bilan aytganda,»yovvoyi» she’riy satrlariga, ona turkiy so’zlarga mahliyo bo’lganman. Bu asarga bo’lgan mehr va muhabbat she’rlarga aylangan. «Devonu lug’otit turk» hali uzoq vaqt (oxiratgacha) milyon yuraklarda his-hayajon solguvchi qudratli manba’ bo’lib qolajak
Xurshid Davron
«DEVONU LUG’OTIT-TURK»
OHANGLARI» TURKUMIDAN
TURKISTON
Bu shaharni ko’rmaganman hech,
Biroq doim dilimni chorlar.
Bu chorlovlar ichida notinch –
Qadim-qadim bitiklar porlar.
Ba’zan qilgum uni tasavvur:
Cheksiz dala, qari ang’izlar.
Qizil g’ishtli gumbaz uzra nur,
Uzun-uzun kokilli qizlar.
Bir kun, albat, qo’msab borurman
Va hayratdan yoshlanajak ko’z.
«Salom!» deya shivirlar menga
Yo’l chetida o’sgan bo’tako’z.
Va tongotar chog’ida meni
Uyg’otadi o’tlar shitirlab,
«Devoni lug’otit-turk»ning
So’zlarini asta shivirlab…
1982
KOSHG’ARIY
I
Olis-olislarda, ko’k yorug’ida
Tovlangan adirda surgancha xayol,
Osmonu zaminning o’rtalig’ida
Chol turar – soqolin qo’mitar shamol.
U daftarning oppoq varag’i kabi
Moviyrang samoni tekislab, shaylab,
Qalamni olovga botirib olib
“Quyosh” degan so’zni bitar avaylab.
Shunda daryolarda to’lib suv oqar,
Qirlarga tomchilar gullar quyoshdan.
Ufqlarga qarab chopar so’qmoqlar,
Maysalar sakrashib o’tadi toshdan.
II
Olis-olislarda, yillar qa’rida
So’zlarni uyg’otar o’ychan ko’zli chol.
Quyoshning tafti bor yurak qo’rida,
So’zlarning changidan oqargan soqol.
Chol bilar, so’zlar – bu xalqning yuragi,
Xalq o’lmas – so’zini o’ldirolmasang.
So’zlarda tirikdir – xalqning tilagi,
So’zlarda tirikdir qadimiy ohang.
Xira ko’zin uzmay oppoq varoqdan
Bitarkan eng oddiy ulug’ so’zlarni,
U so’zlarni emas, zabun bo’lmoqdan
Aslida qutqarib qoldi bizlarni…
1983
“DEVONUL LUG’ATIT-TURK” OHANGLARI
1
Ketaman “Devonul lug’atit-turk”ka,
Hasratim, quvonchim olib ketaman.
Moziyni bugunga, zaminni ko’kka,
Qalbimni “Devonul lug’atit-turk”ka
Ulay deb ketaman, bir kun yetaman.
Qoyalarga chiqib qushdek boqaman,
Ko’kshin yaproqlarda nurdek oqaman.
Qora ko’k chodirin so’z bilan tilib,
Mangraygan chaqmoqni olaman yulib,
Ko’ksimga tilmochdek una taqaman.
Qop-qora tun chiqib kelar botordan,
Qip-qizil kun chiqib kelar tug’ordan.
Ularga basma-bas yelib boraman,
Boychechaklar chanqab chiqar qoshimga,
Tomirimni yorib, qonim beraman.
Arko’zlardan hatlab, soylarni ichib,
Yatika shu’lasin bolamdek quchib,
O’tloqlar qo’ynini ohudek kechib
Yetaman – eshikni asta chertaman,
Koshg’ariy chiqadi eshikni ochib.
U aytmas: – Shayton, – deb, u aytar: – Bayot.
U aytmas: – O’lim, – deb, u aytar: – Hayot.
U aytmas: – Kecham, – deb, u aytar: – Ertam.
U aytmas: – Bugunim. Aytar: – Budunim.
— Xayr! – demas. – Salom, – der, – salom, nabiram!
II
“Devonul lug’atit-turk”da quyosh sochar nur,
Ko’kshin yaproqlarda yangraydi bahor.
Tumanlar siljiydi misli oq uyur,
Barchin bulutlaru o’tloqlar bedor.
“Devonul lug’atit-turk”da sayrar sandovuch,
Totlig’ qo’shiqlarin aytar sunduloch.
Qarg’iloch aylanur, qimiz to’la mesh
Shivirlar: – Sog’inchni so’qmoqlarga soch!
“Devonul lug’atit-turk”da oqarar tunlar,
Yabkinlar qo’ynida yelar qulunlar.
Yam-yashil o’tlarni qo’mitgan shamol
Yomg’ir taqib ketgan durlarni yular.
“Devonul lug’atit-turk”da ochun yorug’dir,
Yo’llar xo’b uzundir, yulduzlar yirik.
Yetmoqlik – gumondir, ketmaklik – zarur,
Yuraklar – dolg’ali, orzular tirik.
1981
* * *
“Devonul lug’atit-turk”ni o’qiyman…
Va derazam Alpomish tutgan
Sovut misol tovlanar shomda…
Ostonamning oldidan yerni
Titratgancha, g’amni unutgan
Alp yigitlar o’tar oq otda…
Qog’ozlarning shitirlashimas,
To’qaylarning sasi tegramda
Yangrar – uni tinglar koinot.
Manjaniqlar xarsang otadi,
Hilol chiqib, quyosh botadi,
Yuragimda tinar koinot…
“Devonul lug’atit-turk”ni
Mahkam bosib ko’ksimga, g’urub
Tomon bo’zlab chopib borurman.
Shopmo’ylovli badmast sallotlar
Tinmay quvib kelar ortimdan, —
“Devon”nimas, jonni berurman…
Bobom boqar qabridan turib,
Chaqmoq porlar zulmatni yorib,
Varaqlayman har porlaganda.
Va oniy nur yoritgan so’zni
O’qirkanman qadimiy tilda,
Buyuk bir his uyg’onar dilda…
1984
CHINGIZ AYTMATOV
Qarayman, xayolim qushin uyg’otib,
Ko’raman: “Erk” so’zin aytgan quldayin,
Ismingni olgancha qayg’uga botib,
Bo’zrang otda yig’lab borar Kul Tegin.
Koshg’ariy tushida seni ko’rgandi
“Devon ul lug’atit turk” qog’oziga
Toliqib boshini birpas qo’yganda –
Quloq tutmay so’zning ko’r ovoziga.
Yassaviy tushida ko’rgandi seni,
Ko’rganu chehrangni unutmay deya,
Abadiy zulmatga oldi o’zini,
Dunyodan tilamay o’zga bir hadya.
Sen aytar dardlarning unsiz nidosi
Bor edi Behzodning ol ranglarida,
Sen aytar dardlarning munis sadosi
Jaranglardi Yunus Emro ohanglarida.
Navoiy ko’rgandi seni, so’nggi dam
Bo’g’zidan sirqirab chiqarkan joni,
Taft qocha boshlarkan hatto so’ngakdan,
Sharqirab oqarkan tuproqqa qoni.
Manas ham seni deb jangga chiqqandi,
Seni deb mix botgan tovonlarining
Qora og’rig’iga Boychibor ko’ndi,
O’tlarga socharkan ol qonlarini.
Bolalari dorga tortilgan ona –
Qurbonjon ketmadi ko’zini yoshlab.
Sening kelishingga ishonib, yana
Janggohga qaytgandi erlarni boshlab.
Lekin ulardan ham oldin seni xalq
Tushida ko’rgandi…
Bilib yurarsan:
Shu sabab ortingda: “Qo’rqmagin, sen haq!”
Degan bir nidoni sezib turarsan.
1986
O’RXUN-ENASOY TOSHLARI
O’tlar o’qiyverib necha sarg’argan,
Savodsiz yomg’irlar,
Soqov bo’ronlar
Harflarin manguga o’chirmoq bo’lgan –
Har gal qutqargandir quyoshli tonglar.
Ular bizni topib kelgunicha to
Ko’rgan necha to’fon,
Bosqinu xatar –
Yozilmasdan qolgan necha yuz xudo,
Necha botir nomin unutgan xatlar.
Toshlar esa qattol, ko’r asrlarning
Qonli yo’llaridan kelaverganlar,
Marmardan tiklangan cho’ng qasrlarni
Yemirgan shamollar yelaverganlar.
Endi bu toshlarga o’yiq savollar
Bizni o’rtayotir – sovir dil qoni:
“Elim budun erdi,
Elim endi qani?
Botirli budun erdi,
Botirlari qani?..”
1986
* * *
“…Kiyiklarni chorlang, yig’lating”
(Oltinko’l bitikdoshidagi yozuvdan)
Oltinko’lda bir bitiktosh bor,
Ko’rmaganman uni hech qachon.
Bitigidan bo’lib xabardor
Zirqiraydi hamon tilsiz jon.
Men bilmayman unda kim yotar:
O’g’lonmi yo munkaygan bir chol?
Qurshab olgan za’faron o’tlar,
Somonlarin silaydi shamol.
Gar bu toshda o’yilgan so’zga
Teng kelguvchi So’zni topardim,
Men armonsiz, yosh olmay ko’zga
Bu dunyodan o’tib ketardim…
1986
