Нодир НОРМАТОВ
ШУҲРАТ БОБОЖОНГА ХАТ
Унинг «Томоша» кўғирчоқ песаси Жиззах кўғирчоқ театри жамоаси томонидан инглиз тилида Американинг Ню-Ёрк, Ню-Жерси каби штатларида намойиш этилган. «Омонхона мўъжизаси», «Беҳзод ворислари», «Бешик» (2005) ҳамда «Малик Набиев», «Чингиз Ахмаров», «Пошхуртнинг олтин пойдеворлари» (2006), «Бойсунлик Гюген» (2007) каби ҳужжатли филмлар стсенарийси ва матнини ёзган. К. Паустовскийнинг «Исаак Левитан», Нозим Ҳикматнинг «Ломакон» сингари асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
Сизнинг “Расм дарслари” туркумидаги “Расм кўрилади, мусиқа тингланади» деган мақолангизда “Ўзбекистон санъати” деган журналда Нодир Норматов бошчилигидаги адабиëтчилар рассом чизган расмни “тушунтириб” мақола қилиб беришар эди. “Мен бу расмдаги деҳқон кўзларида дард кўрдим¸ фалон кўрдим писмадон кўрдим” деган гаплардан энсаларим қотар эди”, деб ёзганингизни ўқиб қолдим. Унинг менга бир фойдали томони бўлди, яъни ўша журналда ишлаган давримга (1977- 81 йиллар) оид нашр сонларини қайта кўриб чиқдим. Бу сонларда сиз даъво қилаётган адабиётчилардан фақат икки киши — Хуршид Даврон, Зоҳир Аъламлар Исфандиёр Ҳайдар ва Омон Азиз ҳақида мақола ёзишган экан (Хуршид Давроннинг «Мусаввир бўлмоқ эрсанг…» эссесини мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин). Бу икки мақола ҳам бош муҳаррир томонидан буюртма берилиб, менинг бўлимим орқали нашрга тайёрланмаган. Буни сиз керакли кишилардан сўраб-суриштиришингиз мумкин. Аммо “Камалакнинг ранги етти” рукни остида Микеланжело, Пикассо, Александр Волков, Жуброн Халил Жуброн каби ҳайкалтарош ва рассомларнинг шеъриятини, насрий асарларини Усмон Азим, Сирожиддин Саййид, Муҳаммад Раҳмон, Гавҳар Норматова каби шоирлар ва адабиётшуносларга таржима қилдиртирганим рост. Қолаверса, ёзувчи ва шоирларнинг аксарияти жаҳон тасвирий санъати намояндалари ҳақида кўплаб китоб ва рисолалар, мақола ва эсселар ёзишган. Масалан, Поль Валери, Аполлинер, Ж. П. Элюар, Луи Арагон, Жан Кокто, Пабло Неруда, Рафаэль Альберти, В. Маяковский, Макс Жакоб, Илья Эренбург, Константин Паустовский, Савва Дангулов каби кўплаб машҳур сўз усталари рассомлар ҳақида, бу соҳанинг нозик қирралари ҳақида ажойиб асарлар ёзишган.
Сиз номимни адабиётчилар қаторига қўшар экансиз, бундан хурсандман, аммо мен ТошДУнинг журналистика факультетини тугатганман ҳамда Санъатшунослик илмий- тадқиқот институтига тасвирий ва амалий санъат бўйича имтиҳон топшириб, уч йил аспирантурасида ўқиганман. Буни санъатшунослик фанлари доктори Акбар Ҳакимов тасдиқлаши мумкин. Қолаберса, мен сизга бундай ҳисобот беришимдан мақсад, сизни чалкаш фикрлардан фориғ этишдир. Агар ўша мен ишлаган даврдаги журнал сонларини қайта кўздан кечирсангиз, бир нарсага амин бўласиз: у ўша пайтлар учун маърифий вазифасини бажарган. Ўша давр нуқтаи назаридан олганда, журъатли ишлар қилинган, ҳатто Москва нашрларида ёритиш ман қилинган турли хил оқимларга мансуб қатор рассомлар ижодини, масалан, айтайлик, абстрактционизм вакили Василий Кандинский асарларини ўша журналда берганмиз. Журнални мафкура бўйича назорат қилувчи Марказқўм мулозими Барот Бойқобилов шу масалада дашном берганида, мен Москва нашрларида бундай мақолалар эмин-эркин берилаётгалигини рўкач қилиб, ёлғон гапирганман. Ўшанда рассом Бахтиёр Бобоев ниятимни тушуниб, мени қўллаб-қувватлаган. Журналда тасвирий санъат ҳақида санъатшунослар, рассомлар, ҳайкалтарошларнинг мақолалари мунтазам эълон қилиниб бориларди. Ўшанда бундай мақолаларни ўз қўли билан ёзиб келишган Шуҳрат Абдурашидов, Алишер Мирзаев, Абдумўмин Бойматов, Янис Салпинкиди, Валерий Волков, Абдулҳақ Абдуллаев, Рўзи Чориев, Бахтиёр Бобоев каби қатор ижодкорларни, аксарияти русийзабон бўлган санъатшуносларни эслаш мумкин.
Ўша даврда журнал оммавий равишда ўзбек хонадонига кириб борди десам муболаға бўлмайди. Унинг чоп этилиши адади юз мингдан ошиб кетган пайтлар бўлди. Унинг обунаси ҳеч бир мажбурий бўлган эмаслигини ўзингиз ҳам яхши биласиз. (Ҳозирги кунда нашрларнинг ниҳоятда кўплиги, интерет журналларнинг хилма хиллиги мавжудлиги сабаб, соҳа журналлари адади камайиб кетган). Аммо у журнал мутахассисларга мўлжалланган эмас эди, оммабоп, халлқа тушунарли тилда ёзилиши назарга олинарди, шу боис ҳам халқ ичига кириб борди. Биз ҳали ўрганилмаган Шарқшунослик институти ва бошқа жойларда сақланаётган қўлёзмалардаги миниатюрларни излаб топиб, мунтазам эълон қилдирдик, мутахассисларга шарҳлаттирдик, Шарқ миниатюралари мактаблари бўйича санъатшунослар, шарқшунослар, миниатюрачи рассомларимизга мақолалар ёздирдик. Жаҳоннинг буюк рассомлари ҳақида мутахассисларнинг, рассомларнинг мақолалари бериб борилди, сиз айтаётган адабиётчиларнинг эмас. Агар бирортаси сиз айтгандек, “Мен бу расмдаги деҳқон кўзларида дард кўрдим¸ фалон кўрдим писмадон кўрдим” деган бўлса ҳам, бу унчалик айб эмас, кўрса кўрибди-да.
Ўша даврда сиз каби бўлажак рассомларнинг қўлидан шу журнал тушмас эди, ҳар бир сонини интиқиб кутар эди. Унинг энг прогрессив нашр бўлганлигини холису нохолис зиёлилар ҳам, пешқадам рассомлару маданият ва сиёсат арбобларигача тан олишган эди. Шунинг учун сизнинг даъволарингиз пуч. Мен “Журналдаги барча мақолалар юксак савияда бўлган эди” деб даъво қилмайман, бунинг сира иложи йўқ ҳам. Чунки биз идеал деб билган барча нашрларда ҳам бу нуқсон учрайди. Аммо сиз журнал имкониятини, ўша давр, муҳитини ҳисобга олишни унутманг. Айтайлик, ўша пайтларда энсангизни қотирган мақолаларга дуч келган экансиз, нима учун таҳририятга икки энлик хат ёзиб юбормадингиз? Энди эса …орқага қараб сийманг-да… Бунинг ўрнига (сизга бир бепул маслаҳат) ўз ижодингиз устида ишлаб, Европада ва бошқа мамлакатларда шахсий кўргазмаларингизни намойиш этсангиз, мухлисларни қувонтирган бўлардингиз. Хориждаги ватандош рассомларимизнинг баъзилари мана шундай кўргазмалар қилаётганларини эшитиб, ўқиб турибмиз. Сизга далилларни билмасдан, яхши ўрганмасдан туриб, “Қоронғу уйга тош отаман, тегса тегади, тегмаса тегмайди” қабилида иш тутиш, иштон бити бўлиш ярашмайди. Ҳарқалай, ижодкор деган номингиз бор, рассом сифатида ҳам яратган илк ижодингизни яхши эслаймиз. Феълни кенг қилиб, ижод қилиш барчамиз учун ҳам фойдали деб ўйлайман.
Nodir NORMATOV
SHUHRAT BOBOJONGA XAT
Taniqli yozuvchi va san’atshunos Nodir Normatov 1950 yil 24 dekabrda Surxondaryo viloyati Sherobod tumanining Poshxurt qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1972). Dastlabki kitobi — «Ko’hitang hikoyalari» (1977). Yozuvchining «Jazo» (1981), «Ismoil tog’aning tarozisi» (1982), «Jarlikdan qushlar uchdi», «Bisot» (1986), «Daraxt tagidagi odam» (1988), «Kamalak yashaydigan uy» (1990) kabi asarlari, «Barigal» (1991) romani nashr etilgan. «Sharq miniatyuralari maktablari» kitobi mualliflaridan biri.Uning «Tomosha» ko’g’irchoq pesasi Jizzax ko’g’irchoq teatri jamoasi tomonidan ingliz tilida Amerikaning Nyu-York, Nyu-Jersi kabi shtatlarida namoyish etilgan. «Omonxona mo»jizasi», «Behzod vorislari», «Beshik» (2005) hamda «Malik Nabiev», «Chingiz Axmarov», «Poshxurtning oltin poydevorlari» (2006), «Boysunlik Gyugen» (2007) kabi hujjatli filmlar stsenariysi va matnini yozgan. K. Paustovskiyning «Isaak Levitan», Nozim Hikmatning «Lomakon» singari asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.
Sizning “Rasm darslari” turkumidagi “Rasm ko’riladi, musiqa tinglanadi» degan maqolangizda “O’zbekiston san’ati” degan jurnalda Nodir Normatov boshchiligidagi adabietchilar rassom chizgan rasmni “tushuntirib” maqola qilib berishar edi. “Men bu rasmdagi dehqon ko’zlarida dard ko’rdim? falon ko’rdim pismadon ko’rdim” degan gaplardan ensalarim qotar edi”, deb yozganingizni o’qib qoldim. Uning menga bir foydali tomoni bo’ldi, ya’ni o’sha jurnalda ishlagan davrimga (1977- 81 yillar) oid nashr sonlarini qayta ko’rib chiqdim. Bu sonlarda siz da’vo qilayotgan adabiyotchilardan faqat ikki kishi — Xurshid Davron, Zohir A’lamlar Isfandiyor Haydar va Omon Aziz haqida maqola yozishgan ekan (Xurshid Davronning «Musavvir bo’lmoq ersang…» essesini mana bu sahifada o’qishingiz mumkin). Bu ikki maqola ham bosh muharrir tomonidan buyurtma berilib, mening bo’limim orqali nashrga tayyorlanmagan. Buni siz kerakli kishilardan so’rab-surishtirishingiz mumkin. Ammo “Kamalakning rangi yetti” rukni ostida Mikelanjelo, Pikasso, Aleksandr Volkov, Jubron Xalil Jubron kabi haykaltarosh va rassomlarning she’riyatini, nasriy asarlarini Usmon Azim, Sirojiddin Sayyid, Muhammad Rahmon, Gavhar Normatova kabi shoirlar va adabiyotshunoslarga tarjima qildirtirganim rost. Qolaversa, yozuvchi va shoirlarning aksariyati jahon tasviriy san’ati namoyandalari haqida ko’plab kitob va risolalar, maqola va esselar yozishgan. Masalan, Pol` Valeri, Apolliner, J. P. Elyuar, Lui Aragon, Jan Kokto, Pablo Neruda, Rafael` Al`berti, V. Mayakovskiy, Maks Jakob, Il`ya Erenburg, Konstantin Paustovskiy, Savva Dangulov kabi ko’plab mashhur so’z ustalari rassomlar haqida, bu sohaning nozik qirralari haqida ajoyib asarlar yozishgan.
Siz nomimni adabiyotchilar qatoriga qo’shar ekansiz, bundan xursandman, ammo men ToshDUning jurnalistika fakul`tetini tugatganman hamda San’atshunoslik ilmiy- tadqiqot institutiga tasviriy va amaliy san’at bo’yicha imtihon topshirib, uch yil aspiranturasida o’qiganman. Buni san’atshunoslik fanlari doktori Akbar Hakimov tasdiqlashi mumkin. Qolabersa, men sizga bunday hisobot berishimdan maqsad, sizni chalkash fikrlardan forig’ etishdir. Agar o’sha men ishlagan davrdagi jurnal sonlarini qayta ko’zdan kechirsangiz, bir narsaga amin bo’lasiz: u o’sha paytlar uchun ma’rifiy vazifasini bajargan. O’sha davr nuqtai nazaridan olganda, jur’atli ishlar qilingan, hatto Moskva nashrlarida yoritish man qilingan turli xil oqimlarga mansub qator rassomlar ijodini, masalan, aytaylik, abstrakttsionizm vakili Vasiliy Kandinskiy asarlarini o’sha jurnalda berganmiz. Jurnalni mafkura bo’yicha nazorat qiluvchi Markazqo’m mulozimi Barot Boyqobilov shu masalada dashnom berganida, men Moskva nashrlarida bunday maqolalar emin-erkin berilayotgaligini ro’kach qilib, yolg’on gapirganman. O’shanda rassom Baxtiyor Boboev niyatimni tushunib, meni qo’llab-quvvatlagan. Jurnalda tasviriy san’at haqida san’atshunoslar, rassomlar, haykaltaroshlarning maqolalari muntazam e’lon qilinib borilardi. O’shanda bunday maqolalarni o’z qo’li bilan yozib kelishgan Shuhrat Abdurashidov, Alisher Mirzaev, Abdumo’min Boymatov, Yanis Salpinkidi, Valeriy Volkov, Abdulhaq Abdullaev, Ro’zi Choriev, Baxtiyor Boboev kabi qator ijodkorlarni, aksariyati rusiyzabon bo’lgan san’atshunoslarni eslash mumkin.
O’sha davrda jurnal ommaviy ravishda o’zbek xonadoniga kirib bordi desam mubolag’a bo’lmaydi. Uning chop etilishi adadi yuz mingdan oshib ketgan paytlar bo’ldi. Uning obunasi hech bir majburiy bo’lgan emasligini o’zingiz ham yaxshi bilasiz. (Hozirgi kunda nashrlarning nihoyatda ko’pligi, interet jurnallarning xilma xilligi mavjudligi sabab, soha jurnallari adadi kamayib ketgan). Ammo u jurnal mutaxassislarga mo’ljallangan emas edi, ommabop, xallqa tushunarli tilda yozilishi nazarga olinardi, shu bois ham xalq ichiga kirib bordi. Biz hali o’rganilmagan Sharqshunoslik instituti va boshqa joylarda saqlanayotgan qo’lyozmalardagi miniatyurlarni izlab topib, muntazam e’lon qildirdik, mutaxassislarga sharhlattirdik, Sharq miniatyuralari maktablari bo’yicha san’atshunoslar, sharqshunoslar, miniatyurachi rassomlarimizga maqolalar yozdirdik. Jahonning buyuk rassomlari haqida mutaxassislarning, rassomlarning maqolalari berib borildi, siz aytayotgan adabiyotchilarning emas. Agar birortasi siz aytgandek, “Men bu rasmdagi dehqon ko’zlarida dard ko’rdim? falon ko’rdim pismadon ko’rdim” degan bo’lsa ham, bu unchalik ayb emas, ko’rsa ko’ribdi-da.
O’sha davrda siz kabi bo’lajak rassomlarning qo’lidan shu jurnal tushmas edi, har bir sonini intiqib kutar edi. Uning eng progressiv nashr bo’lganligini xolisu noxolis ziyolilar ham, peshqadam rassomlaru madaniyat va siyosat arboblarigacha tan olishgan edi. Shuning uchun sizning da’volaringiz puch. Men “Jurnaldagi barcha maqolalar yuksak saviyada bo’lgan edi” deb da’vo qilmayman, buning sira iloji yo’q ham. Chunki biz ideal deb bilgan barcha nashrlarda ham bu nuqson uchraydi. Ammo siz jurnal imkoniyatini, o’sha davr, muhitini hisobga olishni unutmang. Aytaylik, o’sha paytlarda ensangizni qotirgan maqolalarga duch kelgan ekansiz, nima uchun tahririyatga ikki enlik xat yozib yubormadingiz? Endi esa …orqaga qarab siymang-da… Buning o’rniga (sizga bir bepul maslahat) o’z ijodingiz ustida ishlab, Yevropada va boshqa mamlakatlarda shaxsiy ko’rgazmalaringizni namoyish etsangiz, muxlislarni quvontirgan bo’lardingiz. Xorijdagi vatandosh rassomlarimizning ba’zilari mana shunday ko’rgazmalar qilayotganlarini eshitib, o’qib turibmiz. Sizga dalillarni bilmasdan, yaxshi o’rganmasdan turib, “Qorong’u uyga tosh otaman, tegsa tegadi, tegmasa tegmaydi” qabilida ish tutish, ishton biti bo’lish yarashmaydi. Harqalay, ijodkor degan nomingiz bor, rassom sifatida ham yaratgan ilk ijodingizni yaxshi eslaymiz. Fe’lni keng qilib, ijod qilish barchamiz uchun ham foydali deb o’ylayman.
