Ҳар қанча кузат, эшит, ўқи, ўйла, сўйла, ёз, барибир суратни кўрасан, сийратни эмас. Севгининг моҳиятига қачон ета оласан? Қачонки ўзинг шу гирдобга дучор бўлсанг, ўзга тийнатга ипсиз боғланиб қолсанггина англайсан…

ОШО
ҲИС ЭТМАСДАН ЧУРҚ ЭТМА
Ҳикоятлар

   Файласуф Ошо (1931 —1990) ўтган асрнинг етмишинчи йилларидаёқ Бхагван Шри Ражниш номи билан ҳинднинг маънавий раҳнамоси, замонавий Шарқ донишманди сифатида Ғарб дунёсига маълум эди. “Ошо” тахаллуси унинг издошларидан туҳфа. Ошо — устоз ва уммонга хослик деган маъноларни анлатади. Унинг фалсафий-маъжозий маъноларга тўйинган ҳикоятлари, маърузалари бугунги кун руҳиятшунослик илмининг таянчларидан ҳисобланади. Ошо комиллик мезонларини анъанавий таомиллардан эмас, моҳиятда акс этган “ҳуррият оламидан” излайди. Эҳтимол, шу сабаб ҳам унинг қарашлари баъзида баҳс-мунозараларга сабаб бўлиши мумкин. Лекин мавлоно Румий фалсафасига ошно тутинган кўнгил Ошодаги ўзига хосликни, фикр ва туйғу тўлқинини сингдириши қийин эмас. Мутафаккир асарлари дунёнинг 55 тилига ўгирилган.

Гўзаллик ва Хунуклик

Сенинг муҳаббатинг, аслида, муҳаббат эмас. Бу рашк, эгалик туйғуси, мажбурият ҳисси, нафрат, ғазаб, маҳдудлик, зарда; ҳамиятпарастликнинг минглаб қутқуси бўлиши мумкин, асло севги эмас. Улар ишқ либосидаги худбин юракнинг кибридир. Бари шу қадар бадбашара, абгорки, ниқобсиз юришининг ҳеч иложи йўқ.

Сўз яратилган даврлар… Сарвари Олам ҳар куни ер юзига недир туҳфа этарди. Бир куни У Гўзаллик билан Хунукликни танлади. Улар жаннатдан ерга айни субҳидамда келиб, кўл бўйига қўндилар. Ер ўзининг чанги билан янги меҳмонларни обдон сийлаган, чўмилмаса бўлмасди. Ердаги ҳаёт ҳақида на Гўзалликнинг, на Хунукликнинг тасаввури бор. Ҳеч иккиланмасдан кийимларини ечишади-да, шир яланғоч кўйи кўлнинг совуқ сувига сакрашади… Қуёш кўтарилган, одамлар уйғонган. Ер исини тезда олган Хунуклик билса ҳазил, билмаса чин ўйида қалтис ўйинга қўл уради. Ҳамроҳи кўлнинг ичкарисига қадар сузиб кетганида қирғоққа чиқади-да, Гўзалликнинг либосини кийганча жуфтакни ростлайди. Соҳилга қайтгач, Гўзаллик ўзининг танг аҳволда қолганини англайди: “Одамлар нега йиғилган? Ҳа, мен ялонғочман-ку!» — минг бир истиҳола билан, оҳиста қадам ташлаганча кийимларини излай бошлайди, афсуски, топа олмайди! Хунуклик қаёққадир ғойиб бўлган. Гўзаллик қуёшнинг шармсиз нури остида кийимсиз қолади… Томошага ўч даққифаҳм тўда аёвсиз қаҳ-қаҳ отар, ҳиринглар, қўлларини бигиз қилганча неларнидир пичирларди. Олам одамларнинг шивир-шивири, туссиз товушига тўлади. Хўрланган Гўзаллик ноилож қирғоқдаги кир-чир кийимни эгнига ташлайди-да, хўрсинганча ўз либосини қидира кетади…

Гўзаллик ҳанузга қадар ўз либосини, ўз ўрнини излагани излаган… Минг йиллардирки, сарсону саргардон. Ҳали ҳам топа олгани йўқ. Хунуклик эса ҳеч тутқич бермаяпти. Негаки, билади: Гўзалликнинг кийимисиз ерда унга кун йўқ. Ҳозир ҳам худди аввалгидек баркамолликнинг ортида яширинганча ҳаётдан ўзи номуносиб улушни оляпти. Агар Хунукликнинг асл қиёфасига дуч келиб қолсанг борми, бир неча сония бўлсин, тоқат қила олмайсан. Шунинг учун ҳам асл башарасини — бадбин юрагини яширишга мажбур.

Таниб қўйинг: у кўпинча ўз рашкини муҳаббат номи билан атайди, бадгумон ўйларига майда ҳақиқатларини рўкач қилади, “меники” деган эгалик туйғусини “севаман” ниқобида бекитади. Ожизлигини бурч, биқиқ руҳни садоқат деб даъво қилади… Хуллас, Хунуклик ўз мажруҳ дунёсини яшириш учун Гўзалликдан-да қулай пардани ҳали тополгани йўқ.

Ўзингдан ўздинг — ўзгадан ўздинг

Тансен Акбаршоҳ саройидаги мусиқачи эди. Ҳукмдор энг яхши ҳофизу машшоқларни, сара шоиру файласуфларни фақат ўз даргоҳида кўришни хоҳларди. Минглаб мусиқачилар орасидан Тансенни танлаб олади. Қаердаки Тансен бўлса, ўша атрофда ҳеч ким ҳеч нарса ижро этмасин, дея фармон чиқарилади. Кимки унинг санъати билан беллашишга журъат топиб, баҳсда ютқазиб қўйса, ўша заҳотиёқ ё зиндонбанд қилинади, ё саройдан бадарға этилади. Кўплаб мусиқачилар бу савдога гирифтор бўлганди.

Баужу Бавара эса тақдирга тан бермади. Баужу исми, Бавара тахаллуси эди. Бавара — телба, дегани. Унинг ҳаётдаги бирдан бир орзуси санъатда қўл етмас юксакликка кўтарилса, ҳатто Тансен ҳам таслим бўлса… Тансен унинг учун рақобат мезонига айланганди. Кунига йигирма тўрт соат ишларди. Охири сабоғини мукаммал қилиш мақсадида мураббий Харидаснинг ҳузурига боради. У Тансеннинг ҳам устози эди.
— Бир кун келиб Тансендек санъаткорнинг устози бўлишим мумкинлигини ҳечам ўйламагандим, — дейди фахрланиб Харидас. — Сен ҳам ажойиб мусиқачисан. Ягона камчилигинг, кимдандир ўзишни хоҳлайсан. Ахир, бу истакнинг мусиқага ҳечам алоқаси йўқ-ку. Мана шу нарса истеъдодинг кучини кесади. Тўғри, ноёб овозинг бор, маҳорат билан чаласан, лекин юрагинг мусиқага тегишли эмас, орзу-ҳавасга қарам. Агар номаъқул ниятингдан озод бўла олмасанг, ҳеч қачон Тансен билан бўйлаша билмайсан. Унда рақобат туйғуси бўлмагани боис ҳам ҳамиша ғолиб.

Баужу Баваранинг ўзини енгиши осон эмас эди. Майли, сўқир орзу бўлса-да, азбаройи шу туфайли ҳаётини санъатга бағишлади. Лекин устознинг танбеҳи ҳам ўринли. Лекин вақт керак, бу-да бир риёзат… Бора-бора аста-секин Тансенни унута бошлади…

Орадан йиллар ўтди. Қария Харидаснинг икки оёғи ҳам ишламай, юролмай қолди. Остона ҳатлаб чиқолмасди. Қанийди, ҳеч қурса уйи яқинидаги Кришна ибодатхонасига бора олса… Чунки Кришнага юкунмасдан, туз тотишни ўзига эп кўрмасди. Қанчадан-қанча ҳакимлар бу зотнинг дардига дармон излади, барибир тузалмади.

Устозининг аҳволидан дарак топган Баужу Бавара ўша заҳотиёқ қишлоғидан етиб келади. Эрта тонгда, айнан Харидас уйғонадиган маҳалда ибодатхона деворига суянганча хониш қила бошлайди. Баужу куйлаётган қўшиқдан шундай маъно сизиб чиқарди: “Дийдорингни кўрмоққа интизор кўзларим… Ўтинаман, оёғимга куч бер. Айт, айбим нима, нега сени кўришдан маҳрумман? Мендан юз ўгирма…”. Санъаткорнинг мўъжизакор навосидан куч олган Харидас оёққа турди, шукрона айтмоқ учун ибодатхонага қадар юриб боради. Ибодатдан сўнг уйига қайтаётиб шогирдига юзланади:
— Энди Тансеннинг ёнида бемалол қўшиқ айтишинг, беллашишинг мумкин. Чунки сен мусобақалашиш хоҳишидан, яъни биринчилик истагидан халос бўлибсан. Табригимни қабул эт. Санъатинг хаста оёғимники даволай олдими, демак, ҳар қандай қулфга тушадиган сеҳрли калит соҳибисан.

Баужу Бавара устози Харидаснинг нигоҳига ўйчан боққанча, таажжуб оҳангида жавоб берди:
— Буни қандай тушунмоқ керак?.. Мен фақат мусиқани севаман, ёлғиз куйга ошуфтаман. Тансен деган исмни мутлақ унутдим. Ким биландир беллашмоқ истаги болаларча ғўр хоҳишим бўлган. Сиз ҳақ эдингиз — ўшанда мен мағлуб эдим. Ҳозир ҳам ҳақсиз. Лекин қалбимда ғолиблик даъвосининг ўзи йўқ.

Харидас мамнун ҳолда шогирдини бағрига босади:
— Баужу, ўғлим, сен чиндан баварасан! Менинг телбамсан! Ҳозир шу даража юксалгансанки, ишон, Тансендан ҳам ўзгансан!

Санъат сотиладиган буюм ё мусобақа майдони эмас, мезонларга сиғмайдиган тилсим эканини англаган Шахсгина турфа хил кимўзар ўйинларни инкор этади. “Мен” деган даҳшатли занжирдан озод бўлмас экансан, ўзингни хоҳ ўтга ур, хоҳ чўққа, барибир кўланкасан, холос. Бунинг учун ижод муроқабага айланиши зарур.

Аввал англа, сўнгра сўйла

Ҳинднинг мутафаккир шоири Рабиндранат Тҳакур бир зот туфайли тез-тез ноқулай аҳволга тушиб турар, хижолатпазликдан ўзини қаёққа уришни билмай қоларди. Бу одам бобосининг дўсти эди, уларникига тез-тез келиб турарди. Ҳар сафар йигитга найзасини санчмасдан кетмасди.

Одатдагидек ёш шоирнинг эшигини очиб сўради:
— Ҳалиям шеър ёзяпсанми? Ўзи, Худони англадингми? Ишқ нималигини чини билан биласанми? Кимнингдир ҳажрида куйиб кўрдингми? Айт-чи менга, ёзган гапларингга ақалли ўзинг ишонасанми? Эҳтимол, шунчаки сўзбозлик қилаётгандирсан… Кўчада тентираб юрган ҳар қандай дайди ҳам муҳаббат ҳақида, Худо ҳақида, қалб ҳақида алжираши мумкин. Кўриб турибман, афсуски, сенинг ҳам улардан фарқинг йўқ.

Рабиндранат синчи чолга жавоб қайтара олмайди. Қариянинг даккисида жон бор эди-да.

Бир куни бозорда ҳам дуч келиб қолишади, донишманд чол ёш шоирнинг қўлидан сиққанча яна саволга тутади:
— Ҳа-а, Тангрини танидингми? Ё ҳануз ҳамду сано ўқиш билан оворамисан? Кўр-кўрона маддоҳликдан уялмайсанми? Ёдингда тут: Яратган ҳақида ёзмоқ билан Уни англамоқ мутлақ бошқа-бошқа тушунчалардир.
Оммани эсанкиратиб қўйиш кекса донишманд учун табиий ҳол эди, одамларнинг гап-сўзига умуман пинагини бузмасди. Катта бир ижодий учрашувда шоирга тағин дуч келди. Энди Рабиндранат халқаро Нобел мукофоти совриндори, ҳамманинг ҳурмат-эъзозидаги машҳури жаҳон эди. Ўша издиҳомда ҳам халойиқ кўз ўнгида Тҳакурнинг ёқасидан тутиб, истеҳзо қила кетди:

— Бўтам, кўпам ҳаяжонлаверма, ҳали ҳеч нима ўзгарганича йўқ. Сен нега манави пандавақиларни лақиллатиб юрибсан, ҳайронман. Аҳмоқона томошанг кимга ва нимага керак? Сени олқаётганлар майда нодонлар бўлса, ўзинг эса ана шу аҳмоқларнинг сардори — риёкор тентаксан; бу бечораларни ҳатто мамлакатда ҳам танишмайди, сени эса дунё танийди. Лекин оламшумул эътироф Худони англаганингни билдирмайди. Сен ҳеч кимсан!
Шоир кундалигида ёзади: “У саволлари билан жонимдан тўйдириб юборди, ҳаёт татимай қолди; қариянинг шунақанги ўткир кўзи борки, алдашнинг ҳеч иложи йўқ. Шафқатсиз нигоҳи тинимсиз таъқиб этади, фақат бир гапни таъкидлайди: “Гапирсанг ҳақиқатни гапир, бўлмаса жим тур!”.

…Фараҳбахш тонгда Рабиндранат сайрга чиқади. Айни саҳар, туни билан ёмғир ёғиб чиққан, қуёш кўтарилиб келяпти. Уммон мавжлари олтин тусда жимир-жимир товланади… Кўчада тунги ёмғирдан қолган кўлмак. Кўлмакда қуёш бор жозибаси билан жилваланади, шуъласи кўзни қамаштиради. Чексиз уммонда рўй бераётган тилларанг нурлар рақси ҳеч ўзгаришсиз халқоб кўлмакда ҳам такрорланади… Табиат ҳимматидан ҳайрати ошган шоир ўз руҳиятида шу кунгача ҳеч кузатилмаган недир содир бўлганини ҳис этади, юрагида уйғонган ички сасни тинглайди: “Ахир, олам муҳим ва номуҳим, бирламчи ва иккиламчи деган тушунчалар асосида яратилмаган; Дунёни Дунё қилиб турган ҳодиса БОРЛИҚнинг яхлит бир бутунлигидир”.

Рабиндранат дарҳол қариянинг уйига қараб югуради. Донишманднинг кўзига тик боқади:
— Ҳозир мендан нимани сўрайсиз?

Чол ундаги ўзгаришни фаҳмлайди:
— Ҳеч бир саволга ҳожат йўқ… Ниҳоят рўй берибди. Оқ фотиҳам сенга бўлсин!

Ишқ ажалга ўхшайди. То ўзинг юзма-юз келмагунингча фақат хаёлотга суянасан, шу кунга қадар йиққан-терган кўникмаларингга таянасан. Бир одам бошқа одамга кўнгил қўйганига қараб туриб, муҳаббатни танийман деб ўйлайсанми? Сен нимани кўряпсан? Ҳа, бир-бирини бағрига босишяпти. Нима, севишиш шуми? Улар бир-бирининг қўлидан ушлаганини кўрдинг, муҳаббат қўлларнинг туташишими? Ҳей, ғофил дўстим, четдан туриб муҳаббатнинг бутун залворига, бор бўйига фаҳминг қандай етсин? Наҳот, кузатиб билишинг мумкин?! Сен ўзгалар изтиробининг томошабинисан, холос. Агар ёлғиз томошабин бўлиб қолмаганингда эди, туйғулар ҳақида бу қадар равон ва енгил гапирмасдинг. Чекланган онгинг билан ўзга тақдирни хомчўт этмасдинг. Ҳар қанча кузат, эшит, ўқи, ўйла, сўйла, ёз, барибир суратни кўрасан, сийратни эмас. Севгининг моҳиятига қачон ета оласан? Қачонки ўзинг шу гирдобга дучор бўлсанг, ўзга тийнатга ипсиз боғланиб қолсанггина англайсан. Ишқ нелигини идрок этмоқчи бўлсанг, Худодан улуғ дард сўра.

Иқбол Қўшшаева таржимаси

Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 19 феврал, 2016

OSHO
HIS ETMASDAN CHURQ ETMA
Hikoyatlar

Faylasuf Osho (1931 —1990) o’tgan asrning yetmishinchi yillaridayoq Bxagvan Shri Rajnish nomi bilan hindning ma’naviy rahnamosi, zamonaviy Sharq donishmandi sifatida G’arb dunyosiga ma’lum edi. “Osho” taxallusi uning izdoshlaridan tuhfa. Osho — ustoz va ummonga xoslik degan ma’nolarni anlatadi. Uning falsafiy-ma’joziy ma’nolarga to’yingan hikoyatlari, ma’ruzalari bugungi kun ruhiyatshunoslik ilmining tayanchlaridan hisoblanadi. Osho komillik mezonlarini an’anaviy taomillardan emas, mohiyatda aks etgan “hurriyat olamidan” izlaydi. Ehtimol, shu sabab ham uning qarashlari ba’zida bahs-munozaralarga sabab bo’lishi mumkin. Lekin mavlono Rumiy falsafasiga oshno tutingan ko’ngil Oshodagi o’ziga xoslikni, fikr va tuyg’u to’lqinini singdirishi qiyin emas. Mutafakkir asarlari dunyoning 55 tiliga o’girilgan.

Go’zallik va Xunuklik

Sening muhabbating, aslida, muhabbat emas. Bu rashk, egalik tuyg’usi, majburiyat hissi, nafrat, g’azab, mahdudlik, zarda; hamiyatparastlikning minglab qutqusi bo’lishi mumkin, aslo sevgi emas. Ular ishq libosidagi xudbin yurakning kibridir. Bari shu qadar badbashara, abgorki, niqobsiz yurishining hech iloji yo’q.

So’z yaratilgan davrlar… Sarvari Olam har kuni yer yuziga nedir tuhfa etardi. Bir kuni U Go’zallik bilan Xunuklikni tanladi. Ular jannatdan yerga ayni subhidamda kelib, ko’l bo’yiga qo’ndilar. Yer o’zining changi bilan yangi mehmonlarni obdon siylagan, cho’milmasa bo’lmasdi. Yerdagi hayot haqida na Go’zallikning, na Xunuklikning tasavvuri bor. Hech ikkilanmasdan kiyimlarini yechishadi-da, shir yalang’och ko’yi ko’lning sovuq suviga sakrashadi… Quyosh ko’tarilgan, odamlar uyg’ongan. Yer isini tezda olgan Xunuklik bilsa hazil, bilmasa chin o’yida qaltis o’yinga qo’l uradi. Hamrohi ko’lning ichkarisiga qadar suzib ketganida qirg’oqqa chiqadi-da, Go’zallikning libosini kiygancha juftakni rostlaydi. Sohilga qaytgach, Go’zallik o’zining tang ahvolda qolganini anglaydi: “Odamlar nega yig’ilgan? Ha, men yalong’ochman-ku!» — ming bir istihola bilan, ohista qadam tashlagancha kiyimlarini izlay boshlaydi, afsuski, topa olmaydi! Xunuklik qayoqqadir g’oyib bo’lgan. Go’zallik quyoshning sharmsiz nuri ostida kiyimsiz qoladi… Tomoshaga o’ch daqqifahm to’da ayovsiz qah-qah otar, hiringlar, qo’llarini bigiz qilgancha nelarnidir pichirlardi. Olam odamlarning shivir-shiviri, tussiz tovushiga to’ladi. Xo’rlangan Go’zallik noiloj qirg’oqdagi kir-chir kiyimni egniga tashlaydi-da, xo’rsingancha o’z libosini qidira ketadi…

Go’zallik hanuzga qadar o’z libosini, o’z o’rnini izlagani izlagan… Ming yillardirki, sarsonu sargardon. Hali ham topa olgani yo’q. Xunuklik esa hech tutqich bermayapti. Negaki, biladi: Go’zallikning kiyimisiz yerda unga kun yo’q. Hozir ham xuddi avvalgidek barkamollikning ortida yashiringancha hayotdan o’zi nomunosib ulushni olyapti. Agar Xunuklikning asl qiyofasiga duch kelib qolsang bormi, bir necha soniya bo’lsin, toqat qila olmaysan. Shuning uchun ham asl basharasini — badbin yuragini yashirishga majbur.

Tanib qo’ying: u ko’pincha o’z rashkini muhabbat nomi bilan ataydi, badgumon o’ylariga mayda haqiqatlarini ro’kach qiladi, “meniki” degan egalik tuyg’usini “sevaman” niqobida bekitadi. Ojizligini burch, biqiq ruhni sadoqat deb da’vo qiladi… Xullas, Xunuklik o’z majruh dunyosini yashirish uchun Go’zallikdan-da qulay pardani hali topolgani yo’q.

O’zingdan o’zding — o’zgadan o’zding

Tansen Akbarshoh saroyidagi musiqachi edi. Hukmdor eng yaxshi hofizu mashshoqlarni, sara shoiru faylasuflarni faqat o’z dargohida ko’rishni xohlardi. Minglab musiqachilar orasidan Tansenni tanlab oladi. Qaerdaki Tansen bo’lsa, o’sha atrofda hech kim hech narsa ijro etmasin, deya farmon chiqariladi. Kimki uning san’ati bilan bellashishga jur’at topib, bahsda yutqazib qo’ysa, o’sha zahotiyoq yo zindonband qilinadi, yo saroydan badarg’a etiladi. Ko’plab musiqachilar bu savdoga giriftor bo’lgandi.

Bauju Bavara esa taqdirga tan bermadi. Bauju ismi, Bavara taxallusi edi. Bavara — telba, degani. Uning hayotdagi birdan bir orzusi san’atda qo’l yetmas yuksaklikka ko’tarilsa, hatto Tansen ham taslim bo’lsa… Tansen uning uchun raqobat mezoniga aylangandi. Kuniga yigirma to’rt soat ishlardi. Oxiri sabog’ini mukammal qilish maqsadida murabbiy Xaridasning huzuriga boradi. U Tansenning ham ustozi edi.
— Bir kun kelib Tansendek san’atkorning ustozi bo’lishim mumkinligini hecham o’ylamagandim, — deydi faxrlanib Xaridas. — Sen ham ajoyib musiqachisan. Yagona kamchiliging, kimdandir o’zishni xohlaysan. Axir, bu istakning musiqaga hecham aloqasi yo’q-ku. Mana shu narsa iste’doding kuchini kesadi. To’g’ri, noyob ovozing bor, mahorat bilan chalasan, lekin yuraging musiqaga tegishli emas, orzu-havasga qaram. Agar noma’qul niyatingdan ozod bo’la olmasang, hech qachon Tansen bilan bo’ylasha bilmaysan. Unda raqobat tuyg’usi bo’lmagani bois ham hamisha g’olib.

Bauju Bavaraning o’zini yengishi oson emas edi. Mayli, so’qir orzu bo’lsa-da, azbaroyi shu tufayli hayotini san’atga bag’ishladi. Lekin ustozning tanbehi ham o’rinli. Lekin vaqt kerak, bu-da bir riyozat… Bora-bora asta-sekin Tansenni unuta boshladi…

Oradan yillar o’tdi. Qariya Xaridasning ikki oyog’i ham ishlamay, yurolmay qoldi. Ostona hatlab chiqolmasdi. Qaniydi, hech qursa uyi yaqinidagi Krishna ibodatxonasiga bora olsa… Chunki Krishnaga yukunmasdan, tuz totishni o’ziga ep ko’rmasdi. Qanchadan-qancha hakimlar bu zotning dardiga darmon izladi, baribir tuzalmadi.

Ustozining ahvolidan darak topgan Bauju Bavara o’sha zahotiyoq qishlog’idan yetib keladi. Erta tongda, aynan Xaridas uyg’onadigan mahalda ibodatxona devoriga suyangancha xonish qila boshlaydi. Bauju kuylayotgan qo’shiqdan shunday ma’no sizib chiqardi: “Diydoringni ko’rmoqqa intizor ko’zlarim… O’tinaman, oyog’imga kuch ber. Ayt, aybim nima, nega seni ko’rishdan mahrumman? Mendan yuz o’girma…”. San’atkorning mo»jizakor navosidan kuch olgan Xaridas oyoqqa turdi, shukrona aytmoq uchun ibodatxonaga qadar yurib boradi. Ibodatdan so’ng uyiga qaytayotib shogirdiga yuzlanadi:
— Endi Tansenning yonida bemalol qo’shiq aytishing, bellashishing mumkin. Chunki sen musobaqalashish xohishidan, ya’ni birinchilik istagidan xalos bo’libsan. Tabrigimni qabul et. San’ating xasta oyog’imniki davolay oldimi, demak, har qanday qulfga tushadigan sehrli kalit sohibisan.

Bauju Bavara ustozi Xaridasning nigohiga o’ychan boqqancha, taajjub ohangida javob berdi:
— Buni qanday tushunmoq kerak?.. Men faqat musiqani sevaman, yolg’iz kuyga oshuftaman. Tansen degan ismni mutlaq unutdim. Kim bilandir bellashmoq istagi bolalarcha g’o’r xohishim bo’lgan. Siz haq edingiz — o’shanda men mag’lub edim. Hozir ham haqsiz. Lekin qalbimda g’oliblik da’vosining o’zi yo’q.

Xaridas mamnun holda shogirdini bag’riga bosadi:
— Bauju, o’g’lim, sen chindan bavarasan! Mening telbamsan! Hozir shu daraja yuksalgansanki, ishon, Tansendan ham o’zgansan!

San’at sotiladigan buyum yo musobaqa maydoni emas, mezonlarga sig’maydigan tilsim ekanini anglagan Shaxsgina turfa xil kimo’zar o’yinlarni inkor etadi. “Men” degan dahshatli zanjirdan ozod bo’lmas ekansan, o’zingni xoh o’tga ur, xoh cho’qqa, baribir ko’lankasan, xolos. Buning uchun ijod muroqabaga aylanishi zarur.

Avval angla, so’ngra so’yla

Hindning mutafakkir shoiri Rabindranat Thakur bir zot tufayli tez-tez noqulay ahvolga tushib turar, xijolatpazlikdan o’zini qayoqqa urishni bilmay qolardi. Bu odam bobosining do’sti edi, ularnikiga tez-tez kelib turardi. Har safar yigitga nayzasini sanchmasdan ketmasdi.

Odatdagidek yosh shoirning eshigini ochib so’radi:
— Haliyam she’r yozyapsanmi? O’zi, Xudoni angladingmi? Ishq nimaligini chini bilan bilasanmi? Kimningdir hajrida kuyib ko’rdingmi? Ayt-chi menga, yozgan gaplaringga aqalli o’zing ishonasanmi? Ehtimol, shunchaki so’zbozlik qilayotgandirsan… Ko’chada tentirab yurgan har qanday daydi ham muhabbat haqida, Xudo haqida, qalb haqida aljirashi mumkin. Ko’rib turibman, afsuski, sening ham ulardan farqing yo’q.

Rabindranat sinchi cholga javob qaytara olmaydi. Qariyaning dakkisida jon bor edi-da.

Bir kuni bozorda ham duch kelib qolishadi, donishmand chol yosh shoirning qo’lidan siqqancha yana savolga tutadi:
— Ha-a, Tangrini tanidingmi? YO hanuz hamdu sano o’qish bilan ovoramisan? Ko’r-ko’rona maddohlikdan uyalmaysanmi? Yodingda tut: Yaratgan haqida yozmoq bilan Uni anglamoq mutlaq boshqa-boshqa tushunchalardir.
Ommani esankiratib qo’yish keksa donishmand uchun tabiiy hol edi, odamlarning gap-so’ziga umuman pinagini buzmasdi. Katta bir ijodiy uchrashuvda shoirga tag’in duch keldi. Endi Rabindranat xalqaro Nobel mukofoti sovrindori, hammaning hurmat-e’zozidagi mashhuri jahon edi. O’sha izdihomda ham xaloyiq ko’z o’ngida Thakurning yoqasidan tutib, istehzo qila ketdi:

— Bo’tam, ko’pam hayajonlaverma, hali hech nima o’zgarganicha yo’q. Sen nega manavi pandavaqilarni laqillatib yuribsan, hayronman. Ahmoqona tomoshang kimga va nimaga kerak? Seni olqayotganlar mayda nodonlar bo’lsa, o’zing esa ana shu ahmoqlarning sardori — riyokor tentaksan; bu bechoralarni hatto mamlakatda ham tanishmaydi, seni esa dunyo taniydi. Lekin olamshumul e’tirof Xudoni anglaganingni bildirmaydi. Sen hech kimsan!
Shoir kundaligida yozadi: “U savollari bilan jonimdan to’ydirib yubordi, hayot tatimay qoldi; qariyaning shunaqangi o’tkir ko’zi borki, aldashning hech iloji yo’q. Shafqatsiz nigohi tinimsiz ta’qib etadi, faqat bir gapni ta’kidlaydi: “Gapirsang haqiqatni gapir, bo’lmasa jim tur!”.

…Farahbaxsh tongda Rabindranat sayrga chiqadi. Ayni sahar, tuni bilan yomg’ir yog’ib chiqqan, quyosh ko’tarilib kelyapti. Ummon mavjlari oltin tusda jimir-jimir tovlanadi… Ko’chada tungi yomg’irdan qolgan ko’lmak. Ko’lmakda quyosh bor jozibasi bilan jilvalanadi, shu’lasi ko’zni qamashtiradi. Cheksiz ummonda ro’y berayotgan tillarang nurlar raqsi hech o’zgarishsiz xalqob ko’lmakda ham takrorlanadi… Tabiat himmatidan hayrati oshgan shoir o’z ruhiyatida shu kungacha hech kuzatilmagan nedir sodir bo’lganini his etadi, yuragida uyg’ongan ichki sasni tinglaydi: “Axir, olam muhim va nomuhim, birlamchi va ikkilamchi degan tushunchalar asosida yaratilmagan; Dunyoni Dunyo qilib turgan hodisa BORLIQning yaxlit bir butunligidir”.

Rabindranat darhol qariyaning uyiga qarab yuguradi. Donishmandning ko’ziga tik boqadi:
— Hozir mendan nimani so’raysiz?

Chol undagi o’zgarishni fahmlaydi:
— Hech bir savolga hojat yo’q… Nihoyat ro’y beribdi. Oq fotiham senga bo’lsin!

Ishq ajalga o’xshaydi. To o’zing yuzma-yuz kelmaguningcha faqat xayolotga suyanasan, shu kunga qadar yiqqan-tergan ko’nikmalaringga tayanasan. Bir odam boshqa odamga ko’ngil qo’yganiga qarab turib, muhabbatni taniyman deb o’ylaysanmi? Sen nimani ko’ryapsan? Ha, bir-birini bag’riga bosishyapti. Nima, sevishish shumi? Ular bir-birining qo’lidan ushlaganini ko’rding, muhabbat qo’llarning tutashishimi? Hey, g’ofil do’stim, chetdan turib muhabbatning butun zalvoriga, bor bo’yiga fahming qanday yetsin? Nahot, kuzatib bilishing mumkin?! Sen o’zgalar iztirobining tomoshabinisan, xolos. Agar yolg’iz tomoshabin bo’lib qolmaganingda edi, tuyg’ular haqida bu qadar ravon va yengil gapirmasding. Cheklangan onging bilan o’zga taqdirni xomcho’t etmasding. Har qancha kuzat, eshit, o’qi, o’yla, so’yla, yoz, baribir suratni ko’rasan, siyratni emas. Sevgining mohiyatiga qachon yeta olasan? Qachonki o’zing shu girdobga duchor bo’lsang, o’zga tiynatga ipsiz bog’lanib qolsanggina anglaysan. Ishq neligini idrok etmoqchi bo’lsang, Xudodan ulug’ dard so’ra.

Iqbol Qo’shshaeva tarjimasi

Manba: “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 19 fevral, 2016