Устоз Абдулла Орипов таваллудининг 75 йиллиги олдидан

    Шеъриятга юлдуздек чақнаб кириб келган ва миллий тафаккурга ислоҳ киритган шоирлардан бири — Абдулла Орипов. Унинг солиҳ асарлари ёруғлик кўрган кун шеърият шайдолари дилида унутилмас из қолдирган.

Абдулла ОРИПОВ
ҲАЙРАТНИНГ КЎЗЛАРИ КАТТА БЎЛАДИ

Шеъриятга юлдуздек чақнаб кириб келган ва миллий тафаккурга ислоҳ киритган шоирлардан бири — Абдулла Орипов. Унинг солиҳ асарлари ёруғлик кўрган кун шеърият шайдолари дилида унутилмас из қолдирган. Сурур ё маҳзунлик, шоирона кайфият руҳимизни чулғаб олса, аксар ҳолларда Абдулла Орипов сатрлари турнадек тизилиб, беихтиёр хаёлимиздан кеча бошлайди:

Қайдадир шоира куйлайди беҳол:
— Кўнглим ҳам бу кеча ойдай яримта…

Умумтаълим мактабларида адабиётдан сабоқ дастури (лойиҳа)да Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон” (V синф), “Мен нечун севаман Ўзбекистонни”, “Она тилимга”, “Дорбоз” (VI синф), “Она сайёра” (VIII синф) шеърлари ҳамда “Жаннатга йўл ” (XI синф) драматик достони таҳлилига алоҳида вақт ажратилган. “Ўзим ҳақимда” деган камтарона сўзини қуйида эълон қилаётирмиз. Бундан мурод — тил ва адабиёт ўқитувчиларига кўмак бериш, Абдулла Орипов ҳаёти ва ижодий фаолияти ҳақида бирмунча ёрқин тасаввур уйғотишдир.

ЎЗИМ ҲАҚИМДА

Мен 1941 йил 21 март куни Қашқадарё вилоятининг ҳозирги Косон туманига қарашли Некўз қишлоғвда туғилганман. Болалик йилларим кўҳна Қўнғиртов этакларида кечди. Бироқ, у жойда дов-дарахт ўсмас, чучук булоқлар йўқ, қудуқ суви ҳам ниҳоятда шўр ва нордондир. Фақат баҳорнинг қисқа фаслида кўклам ёмғиридан баҳра олган бахмалдай майсалар, анвойи гиёҳлар ўсади. Лекин уларнинг умри ҳам баҳорнинг ўзи янглиғ ўткинчидир. Ичимлик сувини олти-етти чақирим наридан кўзаларда ташиб келтирар эдик. Саратоннинг олов уфуриб турган кунларида ҳаётимиз гўё бир маромда кечар эди. Сув таширдик, ғалла ўрардик. Урушдан кейинги йилларни яхши эслайман. Қишлоқ кўчаларида қўлтиқтаёқда собиқ жангчилар ўқтин-ўқтин кўзга ташланар, одамларнинг кун кечириши ғоятда ночор эди. Бироқ, бирор оила қишлоғимизни ташлаб бошқа жойларга кетиб қолишмаган. Энди ўйласам, ҳамма ерда ҳам қийинчилик бир хил бўлган. Лекин болалик йилларим фақатгина мунгли хотиралардангина иборат эмас. Ҳайратнинг кўзлари катта бўлади, дейишади. Айниқса, ёшлик чоғларингда олам кўзингга бошқачароқ кўринади, сирли туюлади. Баҳор ёмғиридан кейинги сел тошқинлари, бепоён адирлар ортидаги уфқ, тоғ этакларида ҳазин хониш қилиб кезган меҳмон турналар, шувоқзорларда яйраб юрган оҳу уюрлари, ва ниҳоят, жанубнинг тим қора осмонида қандилдек осилиб турган улкан-улкан юлдузлар…

Балки бу манзаралар ҳанузгача қайлардадир бордир. Лекин менинг болалик йилларим эса сира қайтмас бўлиб ортда қолиб кетди. Ана ўша чоғларда мен қўлимга қалам олиб, биринчи шеъримни ёза бошлаган эдим. Оиламиз ҳақида қисқача маълумот бериб ўтсам: отам Ориф бобо Убайдулло ўғли тўқсонни қоралаб қолганлар. У кишининг бутун ҳаёти қишлоқ ҳудудида меҳнат билан ўтган. Раҳматли онамни Турди Карвон қизи дердилар. Онам 1966 йили ҳаётдан кўз юмдилар. Онамнинг хотирасига бағишлаб кўплаб шеърлар битганман. У зотнинг унутилмас меҳри қошида ўзимни ҳанузгача қарздор ҳисоблайман.

Онам табиатан ғоят таъсирчан аёл эдилар. Ўчоқ бошидами, тандир ёнидами иш билан машғул чоғларида қадимий маҳзун байтларни такрорлашлари ҳанузгача эсимдан чиқмайди:

Гулираънонинг тагида ювма сочингни,
ювма сочингни,
Шаҳло кўзгинангдан тўкма ёшингни,
тўкма ёшингни.
Шаҳло кўзингдан тўксанг ёшингни,
тўксанг ёшингни,
Оларман-да кетарман ёлғиз бошимни,
ёлғиз бошимни.

Оиламиз катта, рўзғорда тўрт ўғил, тўрт қиз ўсганмиз. Мен ўғиллар орасида кенжасиман. Акаларим турли олийгоҳларда таҳсил кўришган. Уларнинг йиққан китобларини обдан ўқиб чиққанман. Кўпгина адибларни ўша пайтдан ғойибона таниганман, илк шеъримни ўшаларга эргашиб ёзганман.

1958 йил ўрта мактабни олтин медаль билан тамомлаб, Тошкент Давлат дорилфунунининг (ҳозир ЎзМУ) журналистика куллиётига ўқишга кирдим. Ана ўша йиллардан буён Тошкент ва унинг муҳити мен учун қадрдон масканга айланиб қолди. Мен бир нарсага аминманки, табиат кишига қанчалик истеъдод бермасин, агар уни муттасил ўқиш-ўрганиш билан, қисқаси, илм ва меҳнат билан мустаҳкамлаб бормаса, бирор натижага эришиши мушкулдир. Шу маънода мактабдаю дорилфунунда таълим берган устозларимни чуқур миннатдорчилик билан эслайман.

Лекин, у маҳалларда жамиятнинг ҳақиқий феъл-атвори биз тенгиларга унчалик маълум эмас эди. Кўпгина адибларнинг фожеавий тарихлари очиқ айтилмас, китоблари нашр қилинмас, дин қатағон этилган, она тилимизнинг мақоми паст, адабиётимиз тарихи ҳам махсус кўрсатмалар асосида ўқитилар эди. Шундай шароитда “қалтис” мавзуларда шеърлар ёзиб, балога ҳам қолганмиз. Ижодим жараёнида кўпгина шеърий тўпламларим нашр этилди. “Митти юлдуз”, “Онажон”, “Руҳим”, “Ҳайрат”, “Юзма-юз”, “Йиллар армони”, “Ишонч кўприклари” ва ҳоказолар шулар жумласидандир. “Жаннатга йўл”, “Ҳаким ва ажал”, “Ранжком” каби достонларим бор. Кейинги пайтларда тарихимизнинг бой маънавий қадриятларидан таъсирланиб, “Ҳикмат садолари” китобимни ёздим. Асарларим кўпгина тилларга таржима қилинган. Шунингдек, ўзим ҳам таржима ишлари билан шуғулланаман. Буюк итальян шоири Дантенинг “Илоҳий комедия” (“Дўзах”) асарининг таржимасини бу соҳадаги меҳнатимнинг энг муҳим маҳсули деб ҳисоблайман. Хуллас, ўтган даврнинг баланд-пастидан мен ҳам бебаҳра қолмаганман.

Бироқ мен учун энг катта сийлов камтарин ижодимга халқимнинг муҳаббатидир. Яна шуни ҳам айтиб ўтишим жоизки. 1981 йилда “Ҳаким ва ажал” достоним учун Ўзбекистон Давлат мукофотига ҳамда 1990 йили “Ўзбекистон халқ шоири” унвонига сазовор бўлдим. Оилам, олти нафар фарзандим бор.

Режаларим, албатта, кўп. Қадрли ўқувчиларим билан наинки китоб саҳифалари орқали, балки яна узоқ йиллар юзма-юз кўришиб туришни орзу қиламан.

“Мен нечун севаман Ўзбекистонни” (1964 йил)

— Йигирма саккиз йил бурун ёзилган.

Қочган ҳам, қувган ҳам худо дейди. Ҳозир қаҳрамонлар кўпайган. Ўша даврларнинг юксак мукофотларини биз ҳам олганмиз. Бироқ Ўзбекистоннинг она-Ватан, демакки, азиз ва мўътабар, муқаддас эканлигини камтарона ақлимиз билан фаҳмлашга уринган эканмиз-да…

“Она тилимга” (1965 йил)

— Бу шеърнинг тарихи жуда узун. Саккиз қаторлик шу шеър бошимга саккизта бомба бўлиб тушишини туш кўрибманми?

Ҳозирги ёшлар она тилимизга Давлат тили мақоми бериш ҳақидаги Қонунни “ҳатго” уддалаб бажара олишмаяпти. У маҳалларда-чи?..

Шеър чиққач, “Ҳали сенинг она тилинг борми? Ҳали сен жаҳон сотсиализми ғоясига қаршимисан? Ота-онанг ким? Қайси миллатчининг боласисан?” — деган бир дунё тазйиқ остида қолганман.

Ҳар қандай миллатда ҳам холис ва улуғ сиймолар, албатта, учрайди. Шундайлардан бири рус халқининг буюк шоири Александр Твардовский эди. Ушбу инсон ўша маҳалларда менинг уч-тўртта шеърим атрофидаги можарони эшитган, дунёга донғи кетган устозлар аралашгач, шу шеърларимнинг русча таржимасини “Новый мир” журналида эълон қилган…

Катта миннатдорчилик билан бир гапни айтиб ўтишим керак: балки қамашга, балки мени йўқ қилиб юборишга асос бўладиган ўша уч-тўртта шеърим, яъни “Она тилимга”, “Минораи калон тепасидаги лайлак”, “Ўзбекистон” каби тизмалар Александр Твардовский ҳамда Қайсин Қулиев ёрдами билан марказий нашрларда босилиб чиқмаганида эди, ўша тақдир чархпалаги қаёққа қараб айланиб кетиши мумкинлигини мен ҳозир ҳатто тасаввур ҳам қила олмайман.

Баъзан менга савол беришади:

— Истеъдодингиз бор. Шеърингизни қадрлайдиган бадавлат туркий нашриётлар ер юзида мавжуд. Модомики, шунча қийинчилик бўлган экан, нега сиз ўз қадрингизни билиб, вақтида чет элга чиқиб кетмадингиз?

Жавобим доимо битта:

— Юртдан мосуво бўлганларга тақдир ўзи жазо берсин. Бироқ… шунга имоним комилки, бирон-бир ўзбек чегарага етиб турганида “кет!” деб орқасига ёпишган тақдирда ҳам ё чалқанча ва ёки юзтубан Ватан тупроғига йиқилади. Менимча, бунинг изоҳига ҳожат бўлмаса керак…

Хулласки, ҳар бир шеърнинг ёзилиш тарихи кўпдан-кўп ҳодисалар билан боғлиқдир. Шу кунларда камина она тилимизнинг мавқеини таъминлаш ҳукумат қўмитасининг масъул аъзосиман. Хўш, ўша маломатлар ўринли бўлганмикан?

Менимча, бу иллатларнинг барчасига аслида муҳит айбдордир.

“Дорбоз” (1965 йил)

— Бу — тимсол шеър.

А. Пушкин номли бир боғ (ҳозир А. Қодирий номида) бўлар эди. Биз шунинг ёнидаги ҳовлида — ижарада турар эдик. Ҳар куни боғда Маъмуржон Узоқов, Фахриддин Умаров каби таниқли ҳофизлар концерт беришар эди. Жумладан, дорбозлар ҳам ғаройиб ҳунарларини кўрсатишарди.

Мен яшайдиган ижара ҳовли роҳатбоғча деб аталарди. Бу ердан ҳалиги ҳофизлар айтган ашулалар шундоқ эшитилар, дорбозларнинг ўйини эса биз — талабалар учун текин томоша эди.

Янглишмасам, дор устида ўйин кўрсатадиганлар — Тошканбоевлар сулоласи эди. Ҳаётда ўз йўлимизни топа олмай юрибмиз-у, қаранг, улар қил кўприк устида қандай санъат кўрсатаётир! Бунга қойил қолмаслик мумкин эмас эди-да. “Дорбоз” деган кичкинтой бу шеър аслида шу ўйлар боис ёзилган:

Булутларга ёндош, осмон остида:
Киприкдаги ёшдай турибди дорбоз.
Қиличнинг дамидай арқон устида
Кўзларини юмиб юрибди дорбоз.

Одамлар, одамлар, уни олқишланг,
Қаранг, у нақадар эпчил ва ўктам.
Биз-чи, эҳ… баъзи бир кўзи очиқлар
Эплаб юролмаймиз катта йўлда ҳам.

Баъзи бир улуғ адибларимиз шу байтларда ўзининг омадсизлигини акс эттирмоқчи бўлди, яъни ривожланган сотсиализм даврида айрим одамнинг фарёдини ёзди бу, дея бонг уришди. Афсуски, бу гапларга адабиётшунослик соҳасида нон еб юрган уламолар ҳам, арбоблар ҳам қўшилишди. Буни қаранг, вақти-соати билан давр барча ҳодисаларни ўзича таҳрир қилди. Вақтида мени сўфизмда айблаганларнинг ўзи бугун сўфилик қилиб юришибди…

Яна бир мисолга диққатингизни тортайин: шеърхонлар балки билишар, менинг “Оломонга” деган шеърим бор. Ўша шеър эълон қилингач, давлатнинг мартабали раҳбарларидан бири, халқни оломон дейишга нима ҳаққинг бор, деб қатъий қарши чиқди. Ўша шеър қуйидаги сатрлар билан бошланар эди:

Машраб осилганда қаёқда эдинг?
Чўлпон отилганда қаёқда эдинг?..

Адабиётга дахлдор раҳбарлар дедиларки, Машрабга чидаш мумкин, лекин бу ўринда Чўлпонга бало борми?

Ҳар қанча уринмай, гапим ўтмади. Чўлпоннинг ўринга, майли, ўша давр сиёсий қаҳрамонларидан бирининг номини қўя қолинг, деб кўрсатма беришди. Мен эса, ўрнига Чўлпонга қисматдош, бамисоли у каби разолат қурбони бўлган исёнкор испан шоири Горсиа Лорка номини қўйдим. Аслида моҳият ўзгармаган бўлса-да, байналмилалчилик тушунчаси туфайлими ёхуд жаҳолат белгиси сифатидами, ҳар қалай, қисмати фожеий бу шоир номини қўйишга розилик беришди.

Эҳ-ҳ, гапираверсанг, гап кўп. Қани эди, эринмаган бир одам бўлса-ю, ҳар бир шеърим, ҳар бир сатримнинг элга етишувида қанчалик машаққат чекканимни сўраб-суриштирса, мен айтиб турсам, достон бўлар эди…

“Ўзбекистон” (1969 йил) ва “Она сайёра” (1969 йил)

— Кўпчиликка маълум.

Шеърхонни зериктирувчи узундан-узоқ мисралар орасида замонасозлик тарзида ёзилган байтлар ҳам йўқ эмас.

“Ўзбекистон” қасидасини эълон қилиш мен учун қийин бўлди. Муҳаррирлар қуйидагича талаб қўйдилар: тарихимиз, бугунимиз яхши айтилибди. Бунинг учун раҳмат. Лекин Россия ҳақида бир байт битишингиз шарт.

Мен уларга қуйидагича жавоб қайтардим:

— Ушбу қасида она Ўзбекистон ҳақида. Рус халқи ҳақида баҳоли қудрат асар ёзарман…

Ўша қасидада бугунги кун болаларининг дунёқарашига сингмайдиган айрим сатрлар мавжуд, албатта. Улар замон тақозосига кўра туғилиб қолган. Юпанч шулким, ҳали барҳаёт ижодкор ўз ёзганларини таҳрир қилиш имкониятига эга бўлади…

“Жаннатга йўл” (драматик достон, 1978 йил)

— Нега бу асар ҳақида савол бердингиз, укам? Ярани тирнадингиз. Афсуски, ушбу ярани очганлар ҳанузгача тирикдирлар.

“Жаннатга йўл” “Муштум” журналида эълон қилина бошланди. Ўшанда, ҳатто шундай бўлдики, махсус одамлар Дўрмонда — ижод уйида қўлёзмани йўқотиб юборишди ҳам.

Ёшлик экан, хотирам кучли эди, ўн минглаб байтни ёд билар эдим. Жумладан, йўқолган достоннинг ҳар бир сўзини журнал учун қайта бошдан тиклаб бердим. Шу ўринда уни эълон қилишда мардонаворлик кўрсатган Саъдулла Сиёевга раҳмат айтишга бурчлиман.

Қарангки, достон босилиб бўлгач, йўқолган қўлёзмани махсус идора ходимлари илтифотсизлик билан бўлса-да, ўзимга қайтариб беришди. Томоша кейин бошланди: йигирмага яқин машҳур-номашҳур шоирлар Шароф Рашидов номига бир қулоч хат ёзиб, “Нега “Жаннатга йўл” сингари зараркунанда асар босиб чиқарилди? Бу драмада нариги дунё баҳонаси билан бугунги кунимизга туҳмат тошлари отилган. Уни ёзганни-ку дарҳол ҳибсга олиш керак, лекин босиб чиқарганни ҳам тартибга чақириб қўйиш шарт”, дейишган.

Менга маълум бўлишича, Шароф Рашидов бу масала билан шуғулланган ва асарни тақризга беришни тавсия этган. Тақризчилар қуйидагилар бўлиб чиқди: Матёқуб Қўшжонов, Озод Шарафиддинов, Маҳкам Маҳмудов, Михли Сафаров. Уларнинг фикри ижобий ҳолда эди…

Бир марта оғзи куйган қатиқни ҳам пуфлаб ичади, деганларидек, ушбу асарни саҳналаштириш ниятида қўлга олган Ҳамза номли академик драма театридаги ўртоқлар ҳам ўйга толиб қолишди, ниҳоят уни саҳнага қўйишдан бош тортишди. Шу ўринда кишига алам қиладиган битта нуқтани айтиб ўтай: марҳума онамиз Сора Эшонтўраева шу асардаги Она ролини қиёмига етказиб тайёрлаган эдилар…

Қўрққанга қўша кўринар деганларидек, асар атрофидаги гап-сўзлар боис барча ишлар тақа-тақ тўхтади. Шу шароитда ҳам, айтиш керакки, атоқли ношир Ислом Шоғуломов мардлик қилди — “Жаннатга йўл”ни “Муштум” кутубхонаси муҳри билан алоҳида китобча ҳолида нашр этди.

Кейинчалик истеъдодли режиссёр Ҳамид Қаҳрамонов “Жаннатга йўл”ни Ўш давлат театрида саҳналаштирди. Сўнг асар Қашқадарё вилоят театри саҳнасида қўйилди. Ўша кезлар вилоят раҳбари бўлган Президентимиз Ислом Каримов мен билан ёнма-ён ўтириб, асарни томоша қилганлар.

Ука, булар ҳам ахир тарих-ку! Кўзим очиқлигида бу гапларни айтамасам, ким сизга гувоҳлик беради?

“Жаннатга йўл” рус тилига ҳам ўгирилган ва нашр этилган.

Манба: «Ёшлик» журнали, 1992 йил, июль-август сони

Abdulla ORIPOV
HAYRATNING KO’ZLARI KATTA BO’LADI

She’riyatga yulduzdek chaqnab kirib kelgan va milliy tafakkurga isloh kiritgan shoirlardan biri — Abdulla Oripov. Uning solih asarlari yorug‘lik ko‘rgan kun she’riyat shaydolari dilida unutilmas iz qoldirgan. Surur yo mahzunlik, shoirona kayfiyat ruhimizni chulg‘ab olsa, aksar hollarda Abdulla Oripov satrlari turnadek tizilib, beixtiyor xayolimizdan kecha boshlaydi:

Qaydadir shoira kuylaydi behol:
— Ko‘nglim ham bu kecha oyday yarimta…

Umumta’lim maktablarida adabiyotdan saboq dasturi (loyiha)da Abdulla Oripovning “O‘zbekiston” (V sinf), “Men nechun sevaman O‘zbekistonni”, “Ona tilimga”, “Dorboz” (VI sinf), “Ona sayyora” (VIII sinf) she’rlari hamda “Jannatga yo‘l ” (XI sinf) dramatik dostoni tahliliga alohida vaqt ajratilgan. “O‘zim haqimda” degan kamtarona so‘zini quyida e’lon qilayotirmiz. Bundan murod — til va adabiyot o‘qituvchilariga ko‘mak berish, Abdulla Oripov hayoti va ijodiy faoliyati haqida birmuncha yorqin tasavvur uyg‘otishdir.

O‘ZIM HAQIMDA

Men 1941 yil 21 mart kuni Qashqadaryo viloyatining hozirgi Koson tumaniga qarashli Neko‘z qishlog‘vda tug‘ilganman. Bolalik yillarim ko‘hna Qo‘ng‘irtov etaklarida kechdi. Biroq, u joyda dov-daraxt o‘smas, chuchuk buloqlar yo‘q, quduq suvi ham nihoyatda sho‘r va nordondir. Faqat bahorning qisqa faslida ko‘klam yomg‘iridan bahra olgan baxmalday maysalar, anvoyi giyohlar o‘sadi. Lekin ularning umri ham bahorning o‘zi yanglig‘ o‘tkinchidir. Ichimlik suvini olti-etti chaqirim naridan ko‘zalarda tashib keltirar edik. Saratonning olov ufurib turgan kunlarida hayotimiz go‘yo bir maromda kechar edi. Suv tashirdik, g‘alla o‘rardik. Urushdan keyingi yillarni yaxshi eslayman. Qishloq ko‘chalarida qo‘ltiqtayoqda sobiq jangchilar o‘qtin-o‘qtin ko‘zga tashlanar, odamlarning kun kechirishi g‘oyatda nochor edi. Biroq, biror oila qishlog‘imizni tashlab boshqa joylarga ketib qolishmagan. Endi o‘ylasam, hamma yerda ham qiyinchilik bir xil bo‘lgan. Lekin bolalik yillarim faqatgina mungli xotiralardangina iborat emas. Hayratning ko‘zlari katta bo‘ladi, deyishadi. Ayniqsa, yoshlik chog‘laringda olam ko‘zingga boshqacharoq ko‘rinadi, sirli tuyuladi. Bahor yomg‘iridan keyingi sel toshqinlari, bepoyon adirlar ortidagi ufq, tog‘ etaklarida hazin xonish qilib kezgan mehmon turnalar, shuvoqzorlarda yayrab yurgan ohu uyurlari, va nihoyat, janubning tim qora osmonida qandildek osilib turgan ulkan-ulkan yulduzlar…

Balki bu manzaralar hanuzgacha qaylardadir bordir. Lekin mening bolalik yillarim esa sira qaytmas bo‘lib ortda qolib ketdi. Ana o‘sha chog‘larda men qo‘limga qalam olib, birinchi she’rimni yoza boshlagan edim. Oilamiz haqida qisqacha ma’lumot berib o‘tsam: otam Orif bobo Ubaydullo o‘g‘li to‘qsonni qoralab qolganlar. U kishining butun hayoti qishloq hududida mehnat bilan o‘tgan. Rahmatli onamni Turdi Karvon qizi derdilar. Onam 1966 yili hayotdan ko‘z yumdilar. Onamning xotirasiga bag‘ishlab ko‘plab she’rlar bitganman. U zotning unutilmas mehri qoshida o‘zimni hanuzgacha qarzdor hisoblayman.

Onam tabiatan g‘oyat ta’sirchan ayol edilar. O‘choq boshidami, tandir yonidami ish bilan mashg‘ul chog‘larida qadimiy mahzun baytlarni takrorlashlari hanuzgacha esimdan chiqmaydi:

Gulira’noning tagida yuvma sochingni,
yuvma sochingni,
Shahlo ko‘zginangdan to‘kma yoshingni,
to‘kma yoshingni.
Shahlo ko‘zingdan to‘ksang yoshingni,
to‘ksang yoshingni,
Olarman-da ketarman yolg‘iz boshimni,
yolg‘iz boshimni.

Oilamiz katta, ro‘zg‘orda to‘rt o‘g‘il, to‘rt qiz o‘sganmiz. Men o‘g‘illar orasida kenjasiman. Akalarim turli oliygohlarda tahsil ko‘rishgan. Ularning yiqqan kitoblarini obdan o‘qib chiqqanman. Ko‘pgina adiblarni o‘sha paytdan g‘oyibona taniganman, ilk she’rimni o‘shalarga ergashib yozganman.

1958 yil o‘rta maktabni oltin medal bilan tamomlab, Toshkent Davlat dorilfununining (hozir O‘zMU) jurnalistika kulliyotiga o‘qishga kirdim. Ana o‘sha yillardan buyon Toshkent va uning muhiti men uchun qadrdon maskanga aylanib qoldi. Men bir narsaga aminmanki, tabiat kishiga qanchalik iste’dod bermasin, agar uni muttasil o‘qish-o‘rganish bilan, qisqasi, ilm va mehnat bilan mustahkamlab bormasa, biror natijaga erishishi mushkuldir. Shu ma’noda maktabdayu dorilfununda ta’lim bergan ustozlarimni chuqur minnatdorchilik bilan eslayman.

Lekin, u mahallarda jamiyatning haqiqiy fe’l-atvori biz tengilarga unchalik ma’lum emas edi. Ko‘pgina adiblarning fojeaviy tarixlari ochiq aytilmas, kitoblari nashr qilinmas, din qatag‘on etilgan, ona tilimizning maqomi past, adabiyotimiz tarixi ham maxsus ko‘rsatmalar asosida o‘qitilar edi. Shunday sharoitda “qaltis” mavzularda she’rlar yozib, baloga ham qolganmiz. Ijodim jarayonida ko‘pgina she’riy to‘plamlarim nashr etildi. “Mitti yulduz”, “Onajon”, “Ruhim”, “Hayrat”, “Yuzma-yuz”, “Yillar armoni”, “Ishonch ko‘priklari” va hokazolar shular jumlasidandir. “Jannatga yo‘l”, “Hakim va ajal”, “Ranjkom” kabi dostonlarim bor. Keyingi paytlarda tariximizning boy ma’naviy qadriyatlaridan ta’sirlanib, “Hikmat sadolari” kitobimni yozdim. Asarlarim ko‘pgina tillarga tarjima qilingan. Shuningdek, o‘zim ham tarjima ishlari bilan shug‘ullanaman. Buyuk italyan shoiri Dantening “Ilohiy komediya” (“Do‘zax”) asarining tarjimasini bu sohadagi mehnatimning eng muhim mahsuli deb hisoblayman. Xullas, o‘tgan davrning baland-pastidan men ham bebahra qolmaganman.

Biroq men uchun eng katta siylov kamtarin ijodimga xalqimning muhabbatidir. Yana shuni ham aytib o‘tishim joizki. 1981 yilda “Hakim va ajal” dostonim uchun O‘zbekiston Davlat mukofotiga hamda 1990 yili “O‘zbekiston xalq shoiri” unvoniga sazovor bo‘ldim. Oilam, olti nafar farzandim bor.

Rejalarim, albatta, ko‘p. Qadrli o‘quvchilarim bilan nainki kitob sahifalari orqali, balki yana uzoq yillar yuzma-yuz ko‘rishib turishni orzu qilaman.

“Men nechun sevaman O‘zbekistonni” (1964 yil)

— Yigirma sakkiz yil burun yozilgan.

Qochgan ham, quvgan ham xudo deydi. Hozir qahramonlar ko‘paygan. O‘sha davrlarning yuksak mukofotlarini biz ham olganmiz. Biroq O‘zbekistonning ona-Vatan, demakki, aziz va mo‘‘tabar, muqaddas ekanligini kamtarona aqlimiz bilan fahmlashga uringan ekanmiz-da…

“Ona tilimga” (1965 yil)

— Bu she’rning tarixi juda uzun. Sakkiz qatorlik shu she’r boshimga sakkizta bomba bo‘lib tushishini tush ko‘ribmanmi?

Hozirgi yoshlar ona tilimizga Davlat tili maqomi berish haqidagi Qonunni “hatgo” uddalab bajara olishmayapti. U mahallarda-chi?..

She’r chiqqach, “Hali sening ona tiling bormi? Hali sen jahon sotsializmi g‘oyasiga qarshimisan? Ota-onang kim? Qaysi millatchining bolasisan?” — degan bir dunyo tazyiq ostida qolganman.

Har qanday millatda ham xolis va ulug‘ siymolar, albatta, uchraydi. Shundaylardan biri rus xalqining buyuk shoiri Aleksandr Tvardovskiy edi. Ushbu inson o‘sha mahallarda mening uch-to‘rtta she’rim atrofidagi mojaroni eshitgan, dunyoga dong‘i ketgan ustozlar aralashgach, shu she’rlarimning ruscha tarjimasini “Novыy mir” jurnalida e’lon qilgan…

Katta minnatdorchilik bilan bir gapni aytib o‘tishim kerak: balki qamashga, balki meni yo‘q qilib yuborishga asos bo‘ladigan o‘sha uch-to‘rtta she’rim, ya’ni “Ona tilimga”, “Minorai kalon tepasidagi laylak”, “O‘zbekiston” kabi tizmalar Aleksandr Tvardovskiy hamda Qaysin Quliev yordami bilan markaziy nashrlarda bosilib chiqmaganida edi, o‘sha taqdir charxpalagi qayoqqa qarab aylanib ketishi mumkinligini men hozir hatto tasavvur ham qila olmayman.

Ba’zan menga savol berishadi:

— Iste’dodingiz bor. She’ringizni qadrlaydigan badavlat turkiy nashriyotlar yer yuzida mavjud. Modomiki, shuncha qiyinchilik bo‘lgan ekan, nega siz o‘z qadringizni bilib, vaqtida chet elga chiqib ketmadingiz?

Javobim doimo bitta:

— Yurtdan mosuvo bo‘lganlarga taqdir o‘zi jazo bersin. Biroq… shunga imonim komilki, biron-bir o‘zbek chegaraga yetib turganida “ket!” deb orqasiga yopishgan taqdirda ham yo chalqancha va yoki yuztuban Vatan tuprog‘iga yiqiladi. Menimcha, buning izohiga hojat bo‘lmasa kerak…

Xullaski, har bir she’rning yozilish tarixi ko‘pdan-ko‘p hodisalar bilan bog‘liqdir. Shu kunlarda kamina ona tilimizning mavqeini ta’minlash hukumat qo‘mitasining mas’ul a’zosiman. Xo‘sh, o‘sha malomatlar o‘rinli bo‘lganmikan?

Menimcha, bu illatlarning barchasiga aslida muhit aybdordir.

“Dorboz” (1965 yil)

— Bu — timsol she’r.

A. Pushkin nomli bir bog‘ (hozir A. Qodiriy nomida) bo‘lar edi. Biz shuning yonidagi hovlida — ijarada turar edik. Har kuni bog‘da Ma’murjon Uzoqov, Faxriddin Umarov kabi taniqli hofizlar kontsert berishar edi. Jumladan, dorbozlar ham g‘aroyib hunarlarini ko‘rsatishardi.

Men yashaydigan ijara hovli rohatbog‘cha deb atalardi. Bu yerdan haligi hofizlar aytgan ashulalar shundoq eshitilar, dorbozlarning o‘yini esa biz — talabalar uchun tekin tomosha edi.

Yanglishmasam, dor ustida o‘yin ko‘rsatadiganlar — Toshkanboevlar sulolasi edi. Hayotda o‘z yo‘limizni topa olmay yuribmiz-u, qarang, ular qil ko‘prik ustida qanday san’at ko‘rsatayotir! Bunga qoyil qolmaslik mumkin emas edi-da. “Dorboz” degan kichkintoy bu she’r aslida shu o‘ylar bois yozilgan:

Bulutlarga yondosh, osmon ostida:
Kiprikdagi yoshday turibdi dorboz.
Qilichning damiday arqon ustida
Ko‘zlarini yumib yuribdi dorboz.

Odamlar, odamlar, uni olqishlang,
Qarang, u naqadar epchil va o‘ktam.
Biz-chi, eh… ba’zi bir ko‘zi ochiqlar
Eplab yurolmaymiz katta yo‘lda ham.

Ba’zi bir ulug‘ adiblarimiz shu baytlarda o‘zining omadsizligini aks ettirmoqchi bo‘ldi, ya’ni rivojlangan sotsializm davrida ayrim odamning faryodini yozdi bu, deya bong urishdi. Afsuski, bu gaplarga adabiyotshunoslik sohasida non yeb yurgan ulamolar ham, arboblar ham qo‘shilishdi. Buni qarang, vaqti-soati bilan davr barcha hodisalarni o‘zicha tahrir qildi. Vaqtida meni so‘fizmda ayblaganlarning o‘zi bugun so‘filik qilib yurishibdi…

Yana bir misolga diqqatingizni tortayin: she’rxonlar balki bilishar, mening “Olomonga” degan she’rim bor. O‘sha she’r e’lon qilingach, davlatning martabali rahbarlaridan biri, xalqni olomon deyishga nima haqqing bor, deb qat’iy qarshi chiqdi. O‘sha she’r quyidagi satrlar bilan boshlanar edi:

Mashrab osilganda qayoqda eding?
Cho‘lpon otilganda qayoqda eding?..

Adabiyotga daxldor rahbarlar dedilarki, Mashrabga chidash mumkin, lekin bu o‘rinda Cho‘lponga balo bormi?

Har qancha urinmay, gapim o‘tmadi. Cho‘lponning o‘ringa, mayli, o‘sha davr siyosiy qahramonlaridan birining nomini qo‘ya qoling, deb ko‘rsatma berishdi. Men esa, o‘rniga Cho‘lponga qismatdosh, bamisoli u kabi razolat qurboni bo‘lgan isyonkor ispan shoiri Gorsia Lorka nomini qo‘ydim. Aslida mohiyat o‘zgarmagan bo‘lsa-da, baynalmilalchilik tushunchasi tufaylimi yoxud jaholat belgisi sifatidami, har qalay, qismati fojeiy bu shoir nomini qo‘yishga rozilik berishdi.

Eh-h, gapiraversang, gap ko‘p. Qani edi, erinmagan bir odam bo‘lsa-yu, har bir she’rim, har bir satrimning elga yetishuvida qanchalik mashaqqat chekkanimni so‘rab-surishtirsa, men aytib tursam, doston bo‘lar edi…

“O‘zbekiston” (1969 yil) va “Ona sayyora” (1969 yil)

— Ko‘pchilikka ma’lum.

She’rxonni zeriktiruvchi uzundan-uzoq misralar orasida zamonasozlik tarzida yozilgan baytlar ham yo‘q emas.

“O‘zbekiston” qasidasini e’lon qilish men uchun qiyin bo‘ldi. Muharrirlar quyidagicha talab qo‘ydilar: tariximiz, bugunimiz yaxshi aytilibdi. Buning uchun rahmat. Lekin Rossiya haqida bir bayt bitishingiz shart.

Men ularga quyidagicha javob qaytardim:

— Ushbu qasida ona O‘zbekiston haqida. Rus xalqi haqida baholi qudrat asar yozarman…

O‘sha qasidada bugungi kun bolalarining dunyoqarashiga singmaydigan ayrim satrlar mavjud, albatta. Ular zamon taqozosiga ko‘ra tug‘ilib qolgan. Yupanch shulkim, hali barhayot ijodkor o‘z yozganlarini tahrir qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi…

“Jannatga yo‘l” (dramatik doston, 1978 yil)

— Nega bu asar haqida savol berdingiz, ukam? Yarani tirnadingiz. Afsuski, ushbu yarani ochganlar hanuzgacha tirikdirlar.

“Jannatga yo‘l” “Mushtum” jurnalida e’lon qilina boshlandi. O‘shanda, hatto shunday bo‘ldiki, maxsus odamlar Do‘rmonda — ijod uyida qo‘lyozmani yo‘qotib yuborishdi ham.

Yoshlik ekan, xotiram kuchli edi, o‘n minglab baytni yod bilar edim. Jumladan, yo‘qolgan dostonning har bir so‘zini jurnal uchun qayta boshdan tiklab berdim. Shu o‘rinda uni e’lon qilishda mardonavorlik ko‘rsatgan Sa’dulla Siyoevga rahmat aytishga burchliman.

Qarangki, doston bosilib bo‘lgach, yo‘qolgan qo‘lyozmani maxsus idora xodimlari iltifotsizlik bilan bo‘lsa-da, o‘zimga qaytarib berishdi. Tomosha keyin boshlandi: yigirmaga yaqin mashhur-nomashhur shoirlar Sharof Rashidov nomiga bir quloch xat yozib, “Nega “Jannatga yo‘l” singari zararkunanda asar bosib chiqarildi? Bu dramada narigi dunyo bahonasi bilan bugungi kunimizga tuhmat toshlari otilgan. Uni yozganni-ku darhol hibsga olish kerak, lekin bosib chiqarganni ham tartibga chaqirib qo‘yish shart”, deyishgan.

Menga ma’lum bo‘lishicha, Sharof Rashidov bu masala bilan shug‘ullangan va asarni taqrizga berishni tavsiya etgan. Taqrizchilar quyidagilar bo‘lib chiqdi: Matyoqub Qo‘shjonov, Ozod Sharafiddinov, Mahkam Mahmudov, Mixli Safarov. Ularning fikri ijobiy holda edi…

Bir marta og‘zi kuygan qatiqni ham puflab ichadi, deganlaridek, ushbu asarni sahnalashtirish niyatida qo‘lga olgan Hamza nomli akademik drama teatridagi o‘rtoqlar ham o‘yga tolib qolishdi, nihoyat uni sahnaga qo‘yishdan bosh tortishdi. Shu o‘rinda kishiga alam qiladigan bitta nuqtani aytib o‘tay: marhuma onamiz Sora Eshonto‘raeva shu asardagi Ona rolini qiyomiga yetkazib tayyorlagan edilar…

Qo‘rqqanga qo‘sha ko‘rinar deganlaridek, asar atrofidagi gap-so‘zlar bois barcha ishlar taqa-taq to‘xtadi. Shu sharoitda ham, aytish kerakki, atoqli noshir Islom Shog‘ulomov mardlik qildi — “Jannatga yo‘l”ni “Mushtum” kutubxonasi muhri bilan alohida kitobcha holida nashr etdi.

Keyinchalik iste’dodli rejissyor Hamid Qahramonov “Jannatga yo‘l”ni O‘sh davlat teatrida sahnalashtirdi. So‘ng asar Qashqadaryo viloyat teatri sahnasida qo‘yildi. O‘sha kezlar viloyat rahbari bo‘lgan Prezidentimiz Islom Karimov men bilan yonma-yon o‘tirib, asarni tomosha qilganlar.

Uka, bular ham axir tarix-ku! Ko‘zim ochiqligida bu gaplarni aytamasam, kim sizga guvohlik beradi?

“Jannatga yo‘l” rus tiliga ham o‘girilgan va nashr etilgan.

М: «Yoshlik» jurnali, 1992 yil, iyul-avgust soni.