Таниқли тилшунос олим Алибек Рустамовнинг «Сўз хусусида сўз» китобидан ўнлаб сўз ва сўз бирикмаларининг маънолари, уларни тўғри қўллаш нозикликлари ҳақидаги фикр-мулоҳазаларини (китобнинг тўлиқ матнини ҳам)  ва  олим билан  она тилимизга бағишланган суҳбатни тақдим этамиз.

АЛИБЕК РУСТАМОВ: “СЎЗИМИЗ —
БЕШ ЮЗ МИНГДАН КАМ ЭМАС”
Алибек Рустамов билан суҳбат

    Алибек Рустамов (1931.15.5, Янгийўл шаҳри — 2013.10.10, Тошкент) – манбашунос – тилшунос олим. Ўзбекистон ФА акад. (1995), филология фанлари доктори (1968). Ўрта Осиё университети шарқ факултетининг эрон-афғон бўлимини тугатган (1955). Шу университетнинг тилшунослик кафедрасида лаборант (1956-1957), аспирант (1957-1959), ўқитувчи (1960). Ўзбекистон ФА Тил ва адабиёт институти катта илмий xодими (1960-1961), ТошДУ шарқ факултети дотсенти (1961-1965), Республика рус тили ва адабиёти педагогика институти умумий тилшунослик кафедрасининг мудири (1965-1990), Тошкент шарқшунослик институти туркийшунослик кафедрасининг мудири (1991-1999), кафедра профессори (2000 йилдан). Рустамов асарлари туркийшунослик ҳамда умумий тилшуносликнинг амалий ва назарий масалаларига, қадимги туркий (ўзбек) тили ва ёзуви, Навоий асарлари тилини ўрганишга, услуб ва услубшунослик, аруз шеьр тизими, мумтоз адабиёт терминлари тадқиқига бағишланган; у, шунингдек, илмий ва бадиий таржима билан шуғулланади (масалан, Атоуллоҳ Ҳусайнийнинг “Бадойе ус-санойе” асарининг форсчадан ўзбекчага, Алишер Навоийнинг “Маҳбуб улқулуб” асарининг русчага таржимаси); “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”ни (1981) тузишда қатнашган.
Академик А.Рустамовнинг мамлакатимиз илм-фанини ривожлантириш борасидаги хизматлари давлатимиз томонидан муносиб тақдирланди. У “Эл-юрт ҳурмати” ордени билан мукофотланган.

Алибек Рустамов — Маънавий нуқсон ваҳшийлик ривожининг бош сабабчисидир. Маънавий ташналик ҳақиқий инсонда ҳеч қачон йўқолмайди. Шундай экан, уни қондириш ҳақида тинимсиз қайғурмоқ керак.

Хуршид Дўстмуҳаммад — Қайғуриш тинимсиз бўлмасачи?

А. Р. — Фисқу фасод авж олиб, жамият тушкунликка учрайди. Оламшумул эзгу ишларни амалга ошириш истеъдодига эга бўлган авлод сунъий равишда фалаж қилинади. Бизда шахспарастлик даврида турли соҳаларда бўлганидек инсоншуносликка оид илму фанларга катта зарар етди. Фаол ва билағон олимлар йўқотилди ёки ўз вазифасидан четлатилди. Ҳозир табиатнинг муҳофазасиз қолиши, касаллик ва турли дориларнинг кўпайиши, ёшларнинг ўзини ўзи ўлдириши, ахлоқнинг бузилиши ўша сиёсатнинг натижасидир.

X. Д. — Тил билан боғлиқ нуқсонларнинг муайян сабаби нимада?

А. Р. — Бунинг тилшуносликдаги асосий сабаби Ғози Олим Юнусов, Е. Д. Поливанов, Фитрат каби кўпгина олимларнинг ўзлари репрессия қилиниб, асарларини ўқиш ва зикр қилиш ман қилиниб, ўзбек тилини нормага солиш баҳоси билан ҳамма жиҳатдан чеклаш бўлди.

X. Д. — Нормани қандай тушуниш керак?

А. Р. — Норма аслида тилда адабий анъанани сақлашдан иборат бўлмоғи керак. Бизда унинг акси бўлди. Масалан, ўзбек адабиётида феъл замоннинг озарбайжонча «келмишам», туркманча «келман», яъни келмайман деган формалари, изофанинг «мард-и майдон» каби тожикча шакли ва «абаду-л-абад» сингари арабчаси ишлатилади. Лекин шуларнинг ҳеч бири булар ўзбекча эмас деб мактаб дарсликларига, ҳатто олий ўқув юртларининг грамматикаларига киритилмайди. Натижада олий маълумотли ёшларимиз мазкур формаларни тўғри тушуниб тўғри ёзолмайди.
Луғатга келсак, масалан, «қуёш» сўзининг классик адабиётимизда «офтоб», «шамс», «хуршид», «хур», «меҳр», «кунаш» деган маънодошлари бор. Нормачилар мана шунча сўзнинг фақат биттасини луғатга киритиш керак деб, бошқаларини ҳам киритиш керак деган кишини қолоқликда, миллатчиликда, араб ва форспарастликда айблайдилар. Чеклаш, ҳатто бузиш сўз маъноларини изоҳлашда ҳам учрайди. Натижада луғат тузиш учун кетган маблағ ва меҳнат маҳсулсиз зойи бўлади. Чунки «қуёш» сўзининг маъносини билиш учун луғатга мурожаат қилинмайди. Энг ёмони, халқнинг билим савияси пасайиб кетади. Дунё луғатчилигида минг ва ундан ортиқ даврга оид ҳамма китобларни ҳисобга олиш қоида бўлишига қарамай бизнинг изоҳли луғатимизда охирги 40 йил ҳам тўлиқ қамралмаган. Абдулла Қодирийдан олинган бир неча мисол, аслидан эмас, ўзгартириб босилган китобидан олинган. Мамлакатимиздаги қайта қуриш ҳаракати ҳозир мазкур нуқсонларни бартараф этишга катта йўл очиб берди. Аммо биз тилшуносларнинг янгича фикрлаш ва самарали амалга ўтишимиз қийин бўлаяпти.

X. Д. — Домла, ҳамон аҳвол шундай экан, тилшунослик бобида ҳозирги энг зарур вазифалар нималардан иборат бўлмоғи керак?

А. Р. — Биринчи навбатда ўзбек тилининг тўла изоҳли луғатини нашр этмоқ зарур! Унга Навоий давридаги, ҳатто ундан илгариги ёзма манбаларда мавжуд сўзлардан тортиб то ҳозирги интернационал атамаларгача — бари-бари киритилиши лозим. Шевалар ҳам бор бойлиги билан луғатдан жой олсин. Токи, масалан, Хоразмда тунаган тошкентлик меҳмон ташқарига чиққанида уй эгаси «эҳтиёт бўлинг, ўра бор», деганда оёқ остига қараб бошини устунга урмасин.

Х. Д. — У ҳолда жами сўз бойлигимиз қанча бўлади деб ўйлайсиз?

А. Р. — Буни аниқ айтишим қийин, аммо тахминимча беш юз мингдан кам бўлмайди.

X. Д. — Домла, дунё-дунё маъноларни англатувчи сўзларимиздан жоҳилларча воз кечганимизда ёшлар тарбиясига оид талай-талай одобнома сўзлардан ҳам юз ўгирган эканмиз-да?

А. Р. — Секинроқ айтасизми, укажон! Шарқона тарбия илмида олти «Ваҳдат» деган сўзнинг фалсафий маъносини билган киши табиатга ва ўзга кишиларга уларнинг миллати ва эътиқодидан қатьи назар яхши муносабатда бўлади. «Нафс-и аммора» ва «нафс-и лаввома» деган ибораларни тушунган бола амалдор бўлганда порахўр ва бузуқи бўлмайди. Ҳозир мактабни эмас, олий ўқув юртини битирган ўғил-қиздан сўранг, мазкур сўзларни эшитмаган ҳам. Ваҳоланки, илгари фарзандлар 4—5 ёшдан ўтмай бундай тушунчалар уларнинг қулоғига қуйилган.

X. Д. — Ўтган йили журналимизда «Навоийхонлик» сарлавҳаси остида эски ўзбек алифбосини ўргата бошладингиз. Дастлабки мажлис — машғулотлар чиқиши билан кўплаб журналхонлардан миннатдорчилик хатлари олдик, ҳамон олаяпмиз. Улардан маълум бўлишича, эски ўзбек ҳарфларини ўрганишга иштиёқи баланд ёшлар жуда кўп экан. Редакцияга келган хатларда бевосита Сизга, машғулотни давом эттирган Маъмура Рашидовага миннатдорчиликлар изҳор этилган. Тошкент шаҳар Акмал Икромов райони, дан А. Қобилов, Андижон область Комсомолобод районидаги Педагогика билим юрти толибалари М. Қаюмова, Д. Даминова, Л. Шералиева, Фарғона область Риштон районидан А. Тўхтасинов, В. Назаров, ТошДУ ва ТошПИнинг бир гуруҳ талабалари, Каттақўрғон шаҳридан О. Ҳайдаров, Ленинск шаҳридан Т. Абдураимов, М. Қўчқорова, М. Ражапова, М. Юсупов ва бошқа кўплаб журналхонлар редакциянинг мазкур саҳифасидан беҳад хурсанд эканликларини маълум қилганлар. Андижон район Найман қишлоқ советидан Муқаддас Каримова араб тили мутахассиси бўлиш учун қайси фанларни пухта эгаллаш зарурлигини сўраган.

А. Р. — «Навоийхонлик» саҳифасининг аҳамиятини тўғри ва холис тушунган барча дўстлардан миннатдормиз. Найманлик қизимиз саволига келсак, умуман, қайси соҳа кишиси бўлишдан қатъи назар барча фанлардан чуқур билим эгаллаганга не етсин. Бевосита араб тили мутахассислигини эгаллаш учун эса Тошкент университетининг Шарқ факультетига кириш, у ерга кириш учун чет тили, ўзбек тили ва адабиёти ҳамда рус тилини мактаб ҳажмида яхши билиш керак.

X. Д. — Иваново Энергетика институтида ўқиётган Ғ. Содиқов «Эски ўзбек тилидан янги алфавитга ўтиш қандай ва кимлар томонидан ҳал қилинган?» деб сўрабди. Булунғур район «Ғалабанинг 40 йиллиги» колхозидан хат йўллаган К. Нуржавовнинг саволи ҳам шунга яқин.

А. Р. — Араб ёзувига асосланган ўзбек алифбосида араб тилига хос товушларни билдирувчи ҳарфлар сақланган тожик ва ўзбек тилига хос ундош товушларни ифодалаш учун бир неча ҳарф қўшилган эди. Аммо туркий, жумладан ўзбек тилига хос ҳамма унлилар учун алоҳида ҳарф йўқ эди. Мана шуни ҳисобга олиб, араб ёзувига асосланган унли алифбоси — 20-йиллар бошида ислоҳ қилинди ва 1922 йилда маорифчиларнинг 2-қурултойида маъқуллатиб олинди.
1926 йилда Ўзбекистон Марказий ижроия комитетининг 4-сессиясида янги алифбо қарор қилиниб, аста-секин араб ёзувидан лотин ёзувига ўтиш бошланди ва 1930 йилда бу иш тўлиқ амалга оширилди. Бу алифбо 1935 йилда ислоҳ қилинди. 1940 йилнинг 8 майида Ўзбекистон ССР Олий Совети лотин ёзувидан рус ёзувига ўтиш ҳақида қонун чиқарди ва бу қонун амалга оширилди.

X. Д. — Домла, охирги савол, телеэкранда Навоий ғазалининг шарҳида «ёр» деганда инсон назарда тутилган дедингиз. Ваҳоланки, Навоий «ёр», «висол» деганда худони ва унинг васлига етишни назарда тутган деган қарашлар бор. Шунга нима дейсиз?

А. Р. — Қисқача қилиб шуни айтиш мумкинки, Навоий Муваҳҳид, яъни ваҳдат эътиқодидаги киши бўлгани учун унинг ёри бутун борлиқ, жумладан ҳақ ҳам, инсон ҳам, табиат ҳам. Аммо Навоийнинг ишқи пок маънавий ишқ, шаҳвоний эмас. Буни унинг ўзи айтган:

Ишқ аҳлики, манзурдин истарлар ком,
Ул ком керакки бир назар бўлса тамом.
Гар бўлса назорасида андеша-йи хом,
Кўзларга назар доғи ҳаром ўлди ҳаром.

«Ишқ» деганда жинсий интилишни тушунишга ўрганган кишига пок ишқни тушунтириш учун кўп вақт керак бўлади. Вақт бўлмаганда ёки тушунтириш қийин бўлганда баъзилар Навоийнинг ишқи сен билган ишқ эмас, уники илоҳий ишқ деб гапни қисқа қилиб қўяқоладилар.

Умуман, Навоийнинг ёр, висол тушунчалари юзасидан кўпчиликдан турли мулоҳазалар эшитаман. Мен бу масалага бағишланган махсус мақола ёзишим керакка ўхшайди.

X. Д. — Ўша мақолани бизнинг журналхонларга мўлжаллаб ёзсангиз, эълон қилсак.

А. Р. — Бажонидил. Раҳмат.

Манба: “Ёш куч” журнали, 1989 йил, 4-сон

Алибек Рустамов
«СЎЗ ХУСУСИДАГИ СЎЗ» КИТОБИДАН

Агар ўзбек тилининг сўз ва ибораларини замону макон нуқтаи назаридан чекламай йиғилса, дунёдаги энг кўп сўзли луғатлардан улуғроқ луғат тузиш мумкин. Бундан ташқари, ўзбек тилининг бойлиги ва етуклигини таъминловчи ички воситалари ҳам бор. Бу — ушбу тилда сўз ва унинг шаклларини ясовчи қўшимчалар кўплиги, қоидаларнинг истисносизлиги ҳамда таъбир (баён қилиш, ифода) соддалигидир. Таъбирнинг соддалиги ўзбек тилининг камолидан нишонадир.

Баъзан масалага юзаки қараш натижасида сўз тарихи ва унинг таркиби нотўғри изоҳланади. Сўзчи сўз ҳақидаги фикрларнинг тўғрисидан нотўғрисини фарқлай олиши керак. Фикр эгаси олим бўлса ҳам, унинг фикрига танқидий муносабатда бўлиб, уни текширувдан ўтказиши керак. Мана шуни ҳисобга олиб, бу мақолани сўз ва қўшимчалар тарихига оид янглиш фикрларни тузатишга бағишлаймиз.

Хоним ким? Бегим ким?

Хотинларни фалончи хоним ёки бегим деб аташ бор. Бу сўзлардаги «-им» қўшимчасини эгалик қўшимчаси деб тушуниш бор. У ҳолда нима учун эгалик қўшимчаси қўшилганда хон билан бек аёл кишига айланади, деган савол туғилиши табиий. Ваҳоланки, «хоним» ва «бегим» сўзларидаги «-им» қўшимчаси эгалик қўшимчаси эмас. Қадим туркий тилларда она маъносидаги «ума» сўзи бўлган. «Бегим» ва «хоним» сўзлари таркибидаги «-им» ана шу «ума» сўзининг ихчамлашганидир. Демак, аслида «хоним» «менинг хоним» эмас, хон-она ва бегим «менинг бегим» эмас, бег она деган маънода экан.

«Сўпи» сўзининг маъноси

Тўрғай қуши баъзан «сўпитўрғай» деб аталади. Бу сўздаги «сўпи»нинг аслида «сўфи» ёки «суфий» деб тушунувчилар бор. Аммо бу қушнинг асл оти «тўрғай», «сўпи» аниқловчидир. Бу «сўпи»нинг муаззин, яъни азон айтувчи маъносидаги «сўфи» сўзига ҳам, «дарвеш» маъносидаги «суфий» сўзига ҳам ҳеч қандай алоқаси йўқ. «Сўпи» сўзининг маъноси «конус»дир. Конуссимон, яъни қуйи қисми кенг бўлиб, юқорига учли бўлиб борган ҳар қандай нарсани «сўпи» дейилади. Тасбиҳнинг сўписи ҳам конуссимон бўлгани учун шундай деб аталган. Боши шу шаклга эга бўлган кишини «сўпибош» дейдилар. Агар бирор нарсага конус шакли берилса, «сўпиланди» дейилади. Тўрғайнинг боши сўпи, яъни конуссимон бўлгани учун «сўпитўрғай» дейилган. Бинобарин, бу сўзни ёзишда ҳам «сўфитўрғай» деб «ф» ҳарфи билан эмас, «сўпитўрғай» деб «п» ҳарфи билан ёзиш керак.

«Эркак» сўзини инсонга нисбатан ишлатмаслик керак

Баъзан эрлар кийимини «эркак» сўзини нотўғри тушуниш натижасида «эркаклар кийими» дейилади. Бу тўғри эмас. Чунки ўзбек адабий тилида «эр» сўзи инсонга ва «эркак» сўзи ҳайвонларга нисбатан ишлатилади. «Эр» сўзи «хотин»нинг, «эркак» сўзи эса «урғочи», «мода»нинг зиддидир. «Эркак» сўзи баъзи хотинларнинг нутқида эрни камситиш мақсадида ёки уялиб, тортиниб тилга олиш натижасида эрга нисбатан ишлатилади. Буни ҳисобга олиш керак ва «эркак» сўзини инсонга нисбатан ишлатмасликка ҳаракат қилиш лозим.

Телбаларнинг сўзи

Матбуотда, «қайинона»даги «қайин» сўзи «хотин» сўзидан келиб чиққан, «қайинона» аслида «хотин она» бўлган, деган фикр эълон қилинди. Бу фикр тўғри эмас. Биринчидан, ўзбек тилидаги тарихий товуш ўзгаришларида «т» товуши «й»га айланмайди. «Қайин» сўзи қадим «хотин» шаклида эмас, «қазин» шаклида бўлган ва унинг маъноси никоҳ натижасидаги қариндошликдир.

Мазкур фикр муаллифининг иккинчи хатоси шундан иборатки, у «қайинота», «қайинини» сўзларини ҳисобга олмаган. Агар қайин «хотин» бўлган бўлса, демак қайинота «хотин ота» ва қайинини «хотин ини» бўлган бўлади. Халқ бу усулда сўз ясамайди. Куёв келиннинг, келин куёвнинг, масалан, балоғатга етмаган укасига, агар соғ бўлса, «хотин ука» деб мурожаат қилмайди. Телбаларнинг сўзини эса халқ ўз тилига киритмайди.

Кишининг ёли бўлмайди

Энди ғалат таъбир ва нотўғри ибораларга аниқлик киритишимиз лозим.

«Юрагида ёли бор» деган ибора бор. У аслида юрагида ёлини бор деган шаклдадир. Яъни, иккинчи сўз «ёл» эмас, «ёлин»дир.

«Ёлин» сўзининг маъноси «аланга» бўлиб, буни мумтоз шоирларимиз кўп ишлатадилар. Масалан, Навоийда:

Ўртаса ишқ мени, сўрма сабаб,
Куйса хошок ёлиндин, не ажаб

деган сатрлар бор. Мазкур иборанинг тўғриси «юрагида ёлини бор» ва бу ибора «юрагида ўти бор» иборасининг маънодоши экан. Бинобарин, уни «юрагида ёли бор» дейиш нотўғри ва кишини чалғитишдан иборат экан. Чунки кишининг юрагида ёл бўлмайди. Ҳатто кўкрагида ҳам бўлмайди. Ёл от, эшак, хачир каби ҳайвонларда бўлади. Шунинг учун «кўкрагида ёли бор» дейиш ҳам нотўғри, «кўкрагида ёлини бор» дейиш зарурдир.

«Миришкор»ми, «миршикор»ми?

Баъзан «миршикор» сўзини «миришкор» тарзида ўринсиз ишлатадилар. Ҳолбуки, бунинг тўғри шакли «миршикор» бўлиб, «мир» ва «шикор» сўзларидан ясалгандир. «Шикор» ов дегани, «мир» эса «мироб», «миршаб» сўзларидаги «мир» бўлиб, «амир» каби бошлиқ маъносини билдиради. Аслида «мир» «амир» сўзининг қисқарган шакли. «Амир»нинг луғавий маъноси «буюргучи»дир. «Миршаб» деб тунги қоровулларнинг, «мироб» деб сувчиларнинг, «миршикор» деб овчиларнинг бошлиғига айтилади. «Миршикор» сўзини деҳқонларга нисбатан «миришкор деҳқон» деб ишлатиш тўғри эмас.

Таржимадаги тажрибасизлик

Кейинги пайтларда «бадиий ҳаваскорлар», «бадиий жамоа», «болалар бадиий жамоалари» деган иборалар эшитилиб турибди. Албатта «бадиий» сўзини нутққа нисбатан ишлатиш мумкин, лекин кишига нисбатан ишлатиб бўлмайди. Бинобарин, «бадиий ҳаваскорлар» эмас, «ҳаваскор санъаткорлар» дейилса, нутқ тўғри бўлади. «Бадиий жамоа» эмас, «санъат аҳли» ёки «санъатчилар гуруҳи», «санъаткорлар дастаси» дейилса, ибора маъноли бўлади. «Болалар бадиий жамоаси» эмас, «санъатчи болалар дастаси» дейилса, маъқулроқ бўлади.

Мазкур нотўғри иборалар қаердан пайдо бўлди, деган савол туғилиши табиий. Бу ибораларнинг падо бўлишига тажрибасиз таржимонлар сабабчи бўлганлар. Гап шундаки, бепарво таржимонлар русча «художественный» сўзини ҳамма ҳолда «бадиий» деб тажима қилаберганлар. Ваҳоланки, «художественный» сўзининг маъноси «бадиий» сўзига нисбатан кенгроқ бўлиб, у ўзбекчадаги «бадиий» сўзидан ташқари яна «санъат», «санъатчи», «санъатчилик» сўзларининг аниқловчи бўлиб келгандаги маъносини ўз ичига олади.

«Художественный» сўзи, масалан, «художественное произведение», «мастер художественного слова» деганда «бадиий» сўзига тўғри келади. Мазкур жумлаларни ўзбекчада «бадиий асар», «бадиий сўз устаси» дейилади. Аммо «художественный коллектив» деганда уни бадиий деб таржима қилолмаймиз. Чунки бу ҳолда «художественный» сўзи санъатчиларга, санъатчиликка оид деган маънодадир.

«Художник» сўзининг туб маъноси ҳам санъатчидир. У тор маънода қўлланганда рассомга нисбатан ишлатилади. Аслида рассом рус адабий тилида «живописец» деб аталади.

«Лутфан таклиф қилиш» тўғри эмас

Кейинги пайтда «лутфан таклиф қиламиз» деган ибора ишлатила бошлади. Бу ибора кўринишда гўзалга ўхшаб кўринади. Аммо маъно жиҳатдан «лутфан таклиф» қанчалар тўғри?

Баъзан кишининг ташқи кўриниши унинг ички оламига мос келмагандай, ибораларнинг эшитилиши уларнинг мазмунига мос келмаслиги мумкин. Бундай сўз ва иборалар ёш шоирларнинг ва олимларнинг нутқида ҳам учраб туради. Масалан, шоирга бирор сўз, олимга бирор атама ёқиб қолса, уни ўринсиз бўлса ҳам ишлатишдан ўзини тўхтатолмаслиги мумкин.

«Лутфан таклиф қиламан» дейиш икки жиҳатдан нотўғри. Биринчидан, «лутф» билан «таклиф» луғавий жиҳатдан бир-бирига зиддир. Чунки «лутф» деб юмшоқлик ва назокат билан қилинган эътибор ёки муомалага айтилса, «таклиф»нинг луғавий маъноси кулфатга солиш, ташвишга қўйишдир. Таклиф қиламан деган гап «қадам ранжида қилишингизни сўрайман» деган гапга мазмунан яқиндир. Бировни зиёфат ёки базмга чақирган киши муомала одобига биноан, «сизни лаззат олишга чақираман» демай, «сизни ташвишга қўймоқчиман» дейди. Лутфан, яъни лутф қилиб сизни ташвишга қўяман, дейиш албатта тўғри эмас.

Ҳозир кўнглингизга «таклиф» сўзининг ташвишга қўйиш маъноси кўпчилик томонидан уқилмайди, деган фикр келди. Бу тўғри фикр. Чунки кўпчилик «таклиф» сўзининг фақат чақириқ маъноси билан чеклаб ишлатади. Аммо масаланинг иккинчи жиҳати ҳам бор бўлиб, бу «лутфан таклиф» иборасининг чақириқ одобига зидлигидир. Меҳмон чақирувчи киши чақирилувчига, мен сизга лутф қилиб меҳмонликка чақираман деса, бу одобдан бўлмайди. Чақирилувчининг кўнглига «мен сенинг бундай лутфингга муҳтож эмасман» деган фикр келиши мумкин.

Агар чақирувчи чақирилувчига «лутфан марҳамат қилишингизни сўрайман» ёки «лутфан ташриф буюришингизни илтимос қиламан» деб мурожаат қилса, унда лутфни чақирилувчи чақирувчига қилган бўлади ва ибора мазмунан тўғри бўлади.

Ташриф — шарафлаш, юксалтириш дегани

Баъзан «ташриф» сўзи ҳам суистеъмол қилинади. «Ташриф» сўзининг луғавий маъноси шарафлаш, юксалтиришдир. Шунга биноан улуғ кичикнинг уйига келса, шу билан кичикнинг шарафи ортди, обрўйи юксалди, деган маънода бу келишни «ташриф» деб атайдилар. Кичикнинг улуғникига боришини эса «зиёрат», «хизматида бўлмоқ» дейдилар.

Мурожаат вақтида эса улуғ ҳам одоб юзасидан ўзининг боришига нисбатан ташриф сўзини ишлатмайди. Аммо ўзгага нисбатан мазкур сўзни ўзи ундан улуғ бўлса ҳам истеъмол қилади. Масалан, бизникига ташриф буюринг ёки тез-тез ташриф буюриб туринг, дейди.

Бинобарин, баъзан бадиий асарларда мансаби юксак киши ҳузурига қуйи мансабдаги киши кирмоқчи бўлганда «фалончи ташриф буюрадилар» деб юқори мансабдаги кишига арз этилиши тўғри эмас. Бу ҳолда «ташриф буюрадилар» эмас, «изн сўрайдилар» деб арз қилиш тўғри бўлади.

Сохта ибора

Кейинги йилларда «қомусий олим» деган ибора пайдо бўлди. Бу сохта иборалардан бўлиб, русча «учёный-энциклопедист» деган иборанинг нотўғри таржимасидир. «Энциклопедия» сўзи луғавий жиҳатдан «маърифат доирасида» деганидир. Урфий жиҳатдан эса «доирату-л-маориф» дегани. «Энциклопедия» деганда илму фаннинг ҳамма соҳасига оид маълумотлар берилган китоб тушунилади. Китобдаги маълумотлар соҳалар бўйича берилган бўлиши ҳам мумкин, луғат тарзида ҳам берилиши мумкин. Луғат тарзида берилганини «қомус» деб атайдилар.

Рус тилида кўп соҳадан маълумоти бор кишини энциклопедияга ўхшатиб «живая энциклопедия» ва «энциклопедист» ҳам дейилади. «Энциклопедист» сўзи дастлаб XVIII асрда Францияда нашр этилган энциклопедияда қатнашган машҳур мутафаккирларга нисбатан ишлатилган. Шунга биноан илму фаннинг кўп соҳасини эгаллаган олимни ҳозир русчада «учёнй-энциклопедист» дейилади. Бундай киши ўзбек тилида «аллома» дейилади. «Қомусий олим»дан эса бу маъно чиқмайди. Бундан маъно чиқараман деб ҳаракат қилинса, «луғатчи олим» деган маънони чиқариш мумкин холос. «Учёный-энциклопедист»ни ўзбекчада ўрни билан «аллома» ёки «энциклопедик олим» дейилса, тўғри бўлади. «Қомусий олим» ибораси эса сохталиги туфайли нутқ одобига жавоб бермайди.

«Номидаги» ёки «номли» дейиш тўғрими?

Баъзан «Ғафур Ғулом номидаги мактаб» дейиш маъқулми ёки «Ғафур Ғулом номли» дегани тўғрими, деб сўрайдилар. Бунинг ҳар иккиси ҳам ўзбек тили нуқтаи назаридан маъқул эмас. «Ғафур Ғулом мактаби» дейилса бас, «номидаги» ёки «номли» деган сўзлар ортиқчадир.

Ўзбекча «Амир Темур хиёбони», «Навоий театри», «Бобур боғи», «Фаробий кўчаси» дейилади, «номли», «номидаги» сўзларига эҳтиёж йўқ.

Ҳозир баъзи ўқувчилар миясига «Ғафур Ғулом мактаби» дейилса, бу Ғафур Ғуломга қарашли мактаб дегани бўлади, деган фикр келди. Лекин бу фикр тил хусусияти нуқтаи назаридан тўғри эмас. Фақат қаратқичнинг «-нинг»ли ва «-нинг»сиз шаклларидаги маъно фарқини кўролмаган тилчилар нуқтаи назаридан тўғри. Гап шундаки, агар мактаб Ғафур Ғуломга тегишли бўлса, яъни у қурдирган ёки ўқиган бўлса, ўзбек «Ғафур Ғулом мактаби» демайди, «Ғафур Ғуломнинг мактаби» дейди. Агар мактаб унинг номига қўйилган бўлса, «-нинг»сиз «Ғафур Ғулом мактаби» деб қўя қолади. Абдулла Тўқай кўчаси дейилса, кўчанинг номи бўлади, агар Абдулла Тўқайнинг кўчаси дейилса, Абдулла Тўқай яшаган кўча тушунилади.

Шунингдек, «тўқсонинчи сонли мактаб» тарзида «сонли» сўзини ишлатиш ҳам ўзбек тили нуқтаи назаридан ортиқчадир. Биринчи мактаб, тўқсонинчи мактаб дейилса, тўғри бўлади.

Ҳар бир сўзнинг ўз ўрни бор

Баъзан спорт шарҳловчиларининг оғзидан «қиличбозлар баҳси» ёки «беллашуви», «парашютчилар баҳси» ёки «авиамоделчилар беллашуви» каби ибораларни эшитиш мумкин. Ҳозир хаёлингизга, ўша ўртоқлар мусобақа сўзини ҳаддан ортиқ такрорламаслик, нутқни ранг-баранг қилиш учун «баҳс» ва «беллашмак» сўзларига мурожаат қилган бўлишлари мумкин, деган фикр келди. Бу тўғри фикр. Қайтариқлардан қочиш, маънодош сўзлардан иложи борича тўлиқ фойдаланиш керак. Лекин ҳар бир сўзнинг ўз ўрни ва маънодош сўзлардан фойдаланишнинг қоидаси бор. Масалан, «беллашув»ни кўчма маънода ишлаб чиқаришда мусобақалашаётган икки шахсга нисбатан ишлатиш мумкин. Агар уларнинг иши жисмоний куч талаб қиладиган касб бўлса, жуда ўринли бўлади. Аммо «шахматчилар беллашдилар» дейиш тўғри бўлмайди. Чунки шахматга бел кучи керак эмас. Бинобарин, «шахматчилар беллашдилар» деган гапдан улар шахматни қўйиб, фарғонача, яъни бел ушлашиб курашдилар, деган мазмун чиқади. Агар улар шахматда беллашдилар, дейилса, шахматбозлик англашилади, лекин барибир жумла айбли бўлади.

Баҳс эса оғзаки тортишувдир. Ўзбекчада «қиличбозлар баҳсида фалончи ғалаба қозонди» дейилса, бундан ўша фалончи қиличбозликда эмас, оғзаки олишувда ғалаба қозонибди, деган маъно чиқади.
«Шахмат мусобақаси» деган иборани «шахмат ўйини», «шатранж ўйини», «шахматбозлик», «шатранжбозлик», «шахмат суришиш», «шахмат олишуви» ва ҳоказо сўз ва иборалар билан алмашиб ишлатиш мумкин. Шунча сўз бўлгани ҳолда «баҳс» ёки «беллашмак» сўзини суиистеъмол қилишга ҳожат йўқ.

Чигит тикилмайди ҳам, қадалмайди ҳам!

Баъзилар «чигит экилди» деган маънода «барака уруғи тикилди», «уруғ қадалди» деган ибораларни ишлатадилар. Ҳолбуки, халқимиз уруққа, жумладан чигитга нисбатан «тикмак» ва «қадамоқ» феълларини ишлатмайди. Чунки бунинг зарарли томони бор. Бу шундан иборатки, буни эшитган болалар мазкур феълларнинг маъноси ҳақида янглиш тасаввур ҳосил қиладилар, натижада махсус сўзларнинг аҳамияти йўқолиб, нутқ камбағаллашиб ва ноаниқлашиб боради. Мазкур ўртоқлар, ўзларича, биз нутқимизни ранг-баранг қиляпмиз, уни бадиийлаштиряпмиз деб ўйласалар керак. Лекин ранг-барангликнинг ўрни, ўз вақти ва чегараси бор. Ёз чилласида янги келин ҳар куни ёки бир куннинг ўзида кўйлагини янгилаши мумкин, лекин сепини кўрсатаман деб, кўйлакни пиджак, юбка билан алмаштирмайди. «Чигит экди» ёки «уруғ сочди» дейиш ўрнига нутқни ранг-баранг қиламан деб, «уруғ тикди ёки қадади» деган ўртоқлар ёз чилласида кўйлакни палто билан алмаштирган кишига ўхшайди.

«Қадамоқ» феъли умуман экинга нисбатан ишлатилмайди. «Тикмак» феъли кўчатга нисбатан ишлатилади, чунки унинг маъноси тикка қилиб қўймоқдир. Бинобарин, бу феъл байроққа нисбатан ҳам ишлатилади. «Экмак» феъли эса, уруққа ҳам кўчатга нисбатан ишлатилади.

«Шоир» сўзининг маъноси

«Шоир» сўзининг луғавий маъноси «туйғучи» бўлиб, урфий маъноси шеърчидир. «Шеър»нинг луғавий маъноси «туйғу» бўлиб, урфда, асосан, ҳиссиёт ва қисман тафаккур, қисқача қилиб айтганда, завқ натижасида вужудга келган бадиий сўзламни билдиради. Аммо шоир сўзи ўзининг билдирмиши нуқтаи назаридан теран мазмунга эга бўлиб, махсус фазилатга эга бўлган кишини билдиради. Бундай киши биринчи навбатда инсон даражасига эришишга ҳаракат қилиши шарт. Бу фақат шоирга эмас, ҳамма учун керак. Лекин бу бўлмаса, шоирликнинг пойдевори, содда қилиб айтганда, таги бўш бўлади. Пойдевори бўш иморат тез емирилганидек, инсоний асоси суст бўлган шоирнинг шеъри ҳам, ўзи ҳам тез шикаст ейди».

Шу мавзуда яна ўқинг:
Аҳмаджон Қуронбеков. Аллома

   Taniqli tilshunos olim Alibek Rustamovning «So‘z xususida so‘z» kitobidan o‘nlab so‘z va so‘z birikmalarining ma’nolari, ularni to‘g‘ri qo‘llash nozikliklari haqidagi fikr-mulohazalarini (kitobning to‘liq matnini ham) va olim bilan ona tilimizga bag‘ishlangan suhbatni taqdim etamiz.

ALIBЕK RUSTAMOV: “SO‘ZIMIZ —
BЕSH YUZ MINGDAN KAM EMAS”
Professor Alibek Rustamov bilan suhbat

 Alibek Rustamov (1931.15.5, Yangiyo’l shahri — 2013.10.10, Toshkent) – manbashunos – tilshunos olim. O’zbekiston FA akad. (1995), filologiya fanlari doktori (1968). O’rta Osiyo universiteti sharq fakultetining eron-afg’on bo’limini tugatgan (1955). Shu universitetning tilshunoslik kafedrasida laborant (1956-1957), aspirant (1957-1959), o’qituvchi (1960). O’zbekiston FA Til va adabiyot instituti katta ilmiy xodimi (1960-1961), ToshDU sharq fakulteti dotsenti (1961-1965), Respublika rus tili va adabiyoti pedagogika instituti umumiy tilshunoslik kafedrasining mudiri (1965-1990), Toshkent sharqshunoslik instituti turkiyshunoslik kafedrasining mudiri (1991-1999), kafedra professori (2000 yildan). Rustamov asarlari turkiyshunoslik hamda umumiy tilshunoslikning amaliy va nazariy masalalariga, qadimgi turkiy (o’zbek) tili va yozuvi, Navoiy asarlari tilini o’rganishga, uslub va uslubshunoslik, aruz she`r tizimi, mumtoz adabiyot terminlari tadqiqiga bag’ishlangan; u, shuningdek, ilmiy va badiiy tarjima bilan shug’ullanadi (masalan, Atoulloh Husayniyning “Badoye us-sanoye” asarining forschadan o’zbekchaga, Alisher Navoiyning “Mahbub ulqulub” asarining ruschaga tarjimasi); “O’zbek tilining izohli lug’ati”ni (1981) tuzishda qatnashgan.
Akademik A.Rustamovning mamlakatimiz ilm-fanini rivojlantirish borasidagi xizmatlari davlatimiz tomonidan munosib taqdirlandi. U “El-yurt hurmati” ordeni bilan mukofotlangan.

Alibek Rustamov — Ma’naviy nuqson vahshiylik rivojining bosh sababchisidir. Ma’naviy tashnalik haqiqiy insonda hech qachon yo‘qolmaydi. Shunday ekan, uni qondirish haqida tinimsiz qayg‘urmoq kerak.

Xurshid Do‘stmuhammad — Qayg‘urish tinimsiz bo‘lmasachi?

A. R. — Fisqu fasod avj olib, jamiyat tushkunlikka uchraydi. Olamshumul ezgu ishlarni amalga oshirish iste’dodiga ega bo‘lgan avlod sun’iy ravishda falaj qilinadi. Bizda shaxsparastlik davrida turli sohalarda bo‘lganidek insonshunoslikka oid ilmu fanlarga katta zarar yetdi. Faol va bilag‘on olimlar yo‘qotildi yoki o‘z vazifasidan chetlatildi. Hozir tabiatning muhofazasiz qolishi, kasallik va turli dorilarning ko‘payishi, yoshlarning o‘zini o‘zi o‘ldirishi, axloqning buzilishi o‘sha siyosatning natijasidir.

X. D. — Til bilan bog‘liq nuqsonlarning muayyan sababi nimada?

A. R. — Buning tilshunoslikdagi asosiy sababi G‘ozi Olim Yunusov, Ye. D. Polivanov, Fitrat kabi ko‘pgina olimlarning o‘zlari repressiya qilinib, asarlarini o‘qish va zikr qilish man qilinib, o‘zbek tilini normaga solish bahosi bilan hamma jihatdan cheklash bo‘ldi.

X. D. — Normani qanday tushunish kerak?

A. R. — Norma aslida tilda adabiy an’anani saqlashdan iborat bo‘lmog‘i kerak. Bizda uning aksi bo‘ldi. Masalan, o‘zbek adabiyotida fe’l zamonning ozarbayjoncha «kelmisham», turkmancha «kelman», ya’ni kelmayman degan formalari, izofaning «mard-i maydon» kabi tojikcha shakli va «abadu-l-abad» singari arabchasi ishlatiladi. Lekin shularning hech biri bular o‘zbekcha emas deb maktab darsliklariga, hatto oliy o‘quv yurtlarining grammatikalariga kiritilmaydi. Natijada oliy ma’lumotli yoshlarimiz mazkur formalarni to‘g‘ri tushunib to‘g‘ri yozolmaydi.
Lug‘atga kelsak, masalan, «quyosh» so‘zining klassik adabiyotimizda «oftob», «shams», «xurshid», «xur», «mehr», «kunash» degan ma’nodoshlari bor. Normachilar mana shuncha so‘zning faqat bittasini lug‘atga kiritish kerak deb, boshqalarini ham kiritish kerak degan kishini qoloqlikda, millatchilikda, arab va forsparastlikda ayblaydilar. Cheklash, hatto buzish so‘z ma’nolarini izohlashda ham uchraydi. Natijada lug‘at tuzish uchun ketgan mablag‘ va mehnat mahsulsiz zoyi bo‘ladi. Chunki «quyosh» so‘zining ma’nosini bilish uchun lug‘atga murojaat qilinmaydi. Eng yomoni, xalqning bilim saviyasi pasayib ketadi. Dunyo lug‘atchiligida ming va undan ortiq davrga oid hamma kitoblarni hisobga olish qoida bo‘lishiga qaramay bizning izohli lug‘atimizda oxirgi 40 yil ham to‘liq qamralmagan. Abdulla Qodiriydan olingan bir necha misol, aslidan emas, o‘zgartirib bosilgan kitobidan olingan. Mamlakatimizdagi qayta qurish harakati hozir mazkur nuqsonlarni bartaraf etishga katta yo‘l ochib berdi. Ammo biz tilshunoslarning yangicha fikrlash va samarali amalga o‘tishimiz qiyin bo‘layapti.

X. D. — Domla, hamon ahvol shunday ekan, tilshunoslik bobida hozirgi eng zarur vazifalar nimalardan iborat bo‘lmog‘i kerak?

A. R. — Birinchi navbatda o‘zbek tilining to‘la izohli lug‘atini nashr etmoq zarur! Unga Navoiy davridagi, hatto undan ilgarigi yozma manbalarda mavjud so‘zlardan tortib to hozirgi internatsional atamalargacha — bari-bari kiritilishi lozim. Shevalar ham bor boyligi bilan lug‘atdan joy olsin. Toki, masalan, Xorazmda tunagan toshkentlik mehmon tashqariga chiqqanida uy egasi «ehtiyot bo‘ling, o‘ra bor», deganda oyoq ostiga qarab boshini ustunga urmasin.

X. D. — U holda jami so‘z boyligimiz qancha bo‘ladi deb o‘ylaysiz?

A. R. — Buni aniq aytishim qiyin, ammo taxminimcha besh yuz mingdan kam bo‘lmaydi.

X. D. — Domla, dunyo-dunyo ma’nolarni anglatuvchi so‘zlarimizdan johillarcha voz kechganimizda yoshlar tarbiyasiga oid talay-talay odobnoma so‘zlardan ham yuz o‘girgan ekanmiz-da?

A. R. — Sekinroq aytasizmi, ukajon! Sharqona tarbiya ilmida olti «Vahdat» degan so‘zning falsafiy ma’nosini bilgan kishi tabiatga va o‘zga kishilarga ularning millati va e’tiqodidan qati nazar yaxshi munosabatda bo‘ladi. «Nafs-i ammora» va «nafs-i lavvoma» degan iboralarni tushungan bola amaldor bo‘lganda poraxo‘r va buzuqi bo‘lmaydi. Hozir maktabni emas, oliy o‘quv yurtini bitirgan o‘g‘il-qizdan so‘rang, mazkur so‘zlarni eshitmagan ham. Vaholanki, ilgari farzandlar 4—5 yoshdan o‘tmay bunday tushunchalar ularning qulog‘iga quyilgan.

X. D. — O‘tgan yili jurnalimizda «Navoiyxonlik» sarlavhasi ostida eski o‘zbek alifbosini o‘rgata boshladingiz. Dastlabki majlis — mashg‘ulotlar chiqishi bilan ko‘plab jurnalxonlardan minnatdorchilik xatlari oldik, hamon olayapmiz. Ulardan ma’lum bo‘lishicha, eski o‘zbek harflarini o‘rganishga ishtiyoqi baland yoshlar juda ko‘p ekan. Redaksiyaga kelgan xatlarda bevosita Sizga, mashg‘ulotni davom ettirgan Ma’mura Rashidovaga minnatdorchiliklar izhor etilgan. Toshkent shahar Akmal Ikromov rayoni, dan A. Qobilov, Andijon oblast Komsomolobod rayonidagi Pedagogika bilim yurti tolibalari M. Qayumova, D. Daminova, L. Sheraliyeva, Farg‘ona oblast Rishton rayonidan A. To‘xtasinov, V. Nazarov, ToshDU va ToshPIning bir guruh talabalari, Kattaqo‘rg‘on shahridan O. Haydarov, Leninsk shahridan T. Abduraimov, M. Qo‘chqorova, M. Rajapova, M. Yusupov va boshqa ko‘plab jurnalxonlar redaksiyaning mazkur sahifasidan behad xursand ekanliklarini ma’lum qilganlar. Andijon rayon Nayman qishloq sovetidan Muqaddas Karimova arab tili mutaxassisi bo‘lish uchun qaysi fanlarni puxta egallash zarurligini so‘ragan.

A. R. — «Navoiyxonlik» sahifasining ahamiyatini to‘g‘ri va xolis tushungan barcha do‘stlardan minnatdormiz. Naymanlik qizimiz savoliga kelsak, umuman, qaysi soha kishisi bo‘lishdan qat’i nazar barcha fanlardan chuqur bilim egallaganga ne yetsin. Bevosita arab tili mutaxassisligini egallash uchun esa Toshkent universitetining Sharq fakultetiga kirish, u yerga kirish uchun chet tili, o‘zbek tili va adabiyoti hamda rus tilini maktab hajmida yaxshi bilish kerak.

X. D. — Ivanovo Energetika institutida o‘qiyotgan G‘. Sodiqov «Eski o‘zbek tilidan yangi alfavitga o‘tish qanday va kimlar tomonidan hal qilingan?» deb so‘rabdi. Bulung‘ur rayon «G‘alabaning 40 yilligi» kolxozidan xat yo‘llagan K. Nurjavovning savoli ham shunga yaqin.

A. R. — Arab yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida arab tiliga xos tovushlarni bildiruvchi harflar saqlangan tojik va o‘zbek tiliga xos undosh tovushlarni ifodalash uchun bir necha harf qo‘shilgan edi. Ammo turkiy, jumladan o‘zbek tiliga xos hamma unlilar uchun alohida harf yo‘q edi. Mana shuni hisobga olib, arab yozuviga asoslangan unli alifbosi — 20-yillar boshida isloh qilindi va 1922 yilda maorifchilarning 2-qurultoyida ma’qullatib olindi.
1926 yilda O‘zbekiston Markaziy ijroiya komitetining 4-sessiyasida yangi alifbo qaror qilinib, asta-sekin arab yozuvidan lotin yozuviga o‘tish boshlandi va 1930 yilda bu ish to‘liq amalga oshirildi. Bu alifbo 1935 yilda isloh qilindi. 1940 yilning 8 mayida O‘zbekiston SSR Oliy Soveti lotin yozuvidan rus yozuviga o‘tish haqida qonun chiqardi va bu qonun amalga oshirildi.

X. D. — Domla, oxirgi savol, teleekranda Navoiy g‘azalining sharhida «yor» deganda inson nazarda tutilgan dedingiz. Vaholanki, Navoiy «yor», «visol» deganda xudoni va uning vasliga yetishni nazarda tutgan degan qarashlar bor. Shunga nima deysiz?

A. R. — Qisqacha qilib shuni aytish mumkinki, Navoiy Muvahhid, ya’ni vahdat e’tiqodidagi kishi bo‘lgani uchun uning yori butun borliq, jumladan haq ham, inson ham, tabiat ham. Ammo Navoiyning ishqi pok ma’naviy ishq, shahvoniy emas. Buni uning o‘zi aytgan:

Ishq ahliki, manzurdin istarlar kom,
Ul kom kerakki bir nazar bo‘lsa tamom.
Gar bo‘lsa nazorasida andesha-yi xom,
Ko‘zlarga nazar dog‘i harom o‘ldi harom.

«Ishq» deganda jinsiy intilishni tushunishga o‘rgangan kishiga pok ishqni tushuntirish uchun ko‘p vaqt kerak bo‘ladi. Vaqt bo‘lmaganda yoki tushuntirish qiyin bo‘lganda ba’zilar Navoiyning ishqi sen bilgan ishq emas, uniki ilohiy ishq deb gapni qisqa qilib qo‘yaqoladilar.

Umuman, Navoiyning yor, visol tushunchalari yuzasidan ko‘pchilikdan turli mulohazalar eshitaman. Men bu masalaga bag‘ishlangan maxsus maqola yozishim kerakka o‘xshaydi.

X. D. — O‘sha maqolani bizning jurnalxonlarga mo‘ljallab yozsangiz, e’lon qilsak.

A. R. — Bajonidil. Rahmat.

Manba: “Yosh kuch” jurnali, 1989 yil, 4-son

Alibek Rustamov
«SO’Z XUSUSIDAGI SO’Z» KITOBIDAN

Agar o’zbek tilining so’z va iboralarini zamonu makon nuqtai nazaridan cheklamay yig’ilsa, dunyodagi eng ko’p so’zli lug’atlardan ulug’roq lug’at tuzish mumkin. Bundan tashqari, o’zbek tilining boyligi va yetukligini ta’minlovchi ichki vositalari ham bor. Bu — ushbu tilda so’z va uning shakllarini yasovchi qo’shimchalar ko’pligi, qoidalarning istisnosizligi hamda ta’bir (bayon qilish, ifoda) soddaligidir. Ta’birning soddaligi o’zbek tilining kamolidan nishonadir.

Ba’zan masalaga yuzaki qarash natijasida so’z tarixi va uning tarkibi noto’g’ri izohlanadi. So’zchi so’z haqidagi fikrlarning to’g’risidan noto’g’risini farqlay olishi kerak. Fikr egasi olim bo’lsa ham, uning fikriga tanqidiy munosabatda bo’lib, uni tekshiruvdan o’tkazishi kerak. Mana shuni hisobga olib, bu maqolani so’z va qo’shimchalar tarixiga oid yanglish fikrlarni tuzatishga bag’ishlaymiz.

Xonim kim? Begim kim?

Xotinlarni falonchi xonim yoki begim deb atash bor. Bu so’zlardagi «-im» qo’shimchasini egalik qo’shimchasi deb tushunish bor. U holda nima uchun egalik qo’shimchasi qo’shilganda xon bilan bek ayol kishiga aylanadi, degan savol tug’ilishi tabiiy. Vaholanki, «xonim» va «begim» so’zlaridagi «-im» qo’shimchasi egalik qo’shimchasi emas. Qadim turkiy tillarda ona ma’nosidagi «uma» so’zi bo’lgan. «Begim» va «xonim» so’zlari tarkibidagi «-im» ana shu «uma» so’zining ixchamlashganidir. Demak, aslida «xonim» «mening xonim» emas, xon-ona va begim «mening begim» emas, beg ona degan ma’noda ekan.

«So’pi» so’zining ma’nosi

To’rg’ay qushi ba’zan «so’pito’rg’ay» deb ataladi. Bu so’zdagi «so’pi»ning aslida «so’fi» yoki «sufiy» deb tushunuvchilar bor. Ammo bu qushning asl oti «to’rg’ay», «so’pi» aniqlovchidir. Bu «so’pi»ning muazzin, ya’ni azon aytuvchi ma’nosidagi «so’fi» so’ziga ham, «darvesh» ma’nosidagi «sufiy» so’ziga ham hech qanday aloqasi yo’q. «So’pi» so’zining ma’nosi «konus»dir. Konussimon, ya’ni quyi qismi keng bo’lib, yuqoriga uchli bo’lib borgan har qanday narsani «so’pi» deyiladi. Tasbihning so’pisi ham konussimon bo’lgani uchun shunday deb atalgan. Boshi shu shaklga ega bo’lgan kishini «so’pibosh» deydilar. Agar biror narsaga konus shakli berilsa, «so’pilandi» deyiladi. To’rg’ayning boshi so’pi, ya’ni konussimon bo’lgani uchun «so’pito’rg’ay» deyilgan. Binobarin, bu so’zni yozishda ham «so’fito’rg’ay» deb «f» harfi bilan emas, «so’pito’rg’ay» deb «p» harfi bilan yozish kerak.

«Erkak» so’zini insonga nisbatan ishlatmaslik kerak

Ba’zan erlar kiyimini «erkak» so’zini noto’g’ri tushunish natijasida «erkaklar kiyimi» deyiladi. Bu to’g’ri emas. Chunki o’zbek adabiy tilida «er» so’zi insonga va «erkak» so’zi hayvonlarga nisbatan ishlatiladi. «Er» so’zi «xotin»ning, «erkak» so’zi esa «urg’ochi», «moda»ning ziddidir. «Erkak» so’zi ba’zi xotinlarning nutqida erni kamsitish maqsadida yoki uyalib, tortinib tilga olish natijasida erga nisbatan ishlatiladi. Buni hisobga olish kerak va «erkak» so’zini insonga nisbatan ishlatmaslikka harakat qilish lozim.

Telbalarning so’zi

Matbuotda, «qayinona»dagi «qayin» so’zi «xotin» so’zidan kelib chiqqan, «qayinona» aslida «xotin ona» bo’lgan, degan fikr e’lon qilindi. Bu fikr to’g’ri emas. Birinchidan, o’zbek tilidagi tarixiy tovush o’zgarishlarida «t» tovushi «y»ga aylanmaydi. «Qayin» so’zi qadim «xotin» shaklida emas, «qazin» shaklida bo’lgan va uning ma’nosi nikoh natijasidagi qarindoshlikdir.

Mazkur fikr muallifining ikkinchi xatosi shundan iboratki, u «qayinota», «qayinini» so’zlarini hisobga olmagan. Agar qayin «xotin» bo’lgan bo’lsa, demak qayinota «xotin ota» va qayinini «xotin ini» bo’lgan bo’ladi. Xalq bu usulda so’z yasamaydi. Kuyov kelinning, kelin kuyovning, masalan, balog’atga yetmagan ukasiga, agar sog’ bo’lsa, «xotin uka» deb murojaat qilmaydi. Telbalarning so’zini esa xalq o’z tiliga kiritmaydi.

Kishining yoli bo’lmaydi

Endi g’alat ta’bir va noto’g’ri iboralarga aniqlik kiritishimiz lozim.

«Yuragida yoli bor» degan ibora bor. U aslida yuragida yolini bor degan shakldadir. Ya’ni, ikkinchi so’z «yol» emas, «yolin»dir.

«Yolin» so’zining ma’nosi «alanga» bo’lib, buni mumtoz shoirlarimiz ko’p ishlatadilar. Masalan, Navoiyda:

O’rtasa ishq meni, so’rma sabab,
Kuysa xoshok yolindin, ne ajab

degan satrlar bor. Mazkur iboraning to’g’risi «yuragida yolini bor» va bu ibora «yuragida o’ti bor» iborasining ma’nodoshi ekan. Binobarin, uni «yuragida yoli bor» deyish noto’g’ri va kishini chalg’itishdan iborat ekan. Chunki kishining yuragida yol bo’lmaydi. Hatto ko’kragida ham bo’lmaydi. Yol ot, eshak, xachir kabi hayvonlarda bo’ladi. Shuning uchun «ko’kragida yoli bor» deyish ham noto’g’ri, «ko’kragida yolini bor» deyish zarurdir.

«Mirishkor»mi, «mirshikor»mi?

Ba’zan «mirshikor» so’zini «mirishkor» tarzida o’rinsiz ishlatadilar. Holbuki, buning to’g’ri shakli «mirshikor» bo’lib, «mir» va «shikor» so’zlaridan yasalgandir. «Shikor» ov degani, «mir» esa «mirob», «mirshab» so’zlaridagi «mir» bo’lib, «amir» kabi boshliq ma’nosini bildiradi. Aslida «mir» «amir» so’zining qisqargan shakli. «Amir»ning lug’aviy ma’nosi «buyurguchi»dir. «Mirshab» deb tungi qorovullarning, «mirob» deb suvchilarning, «mirshikor» deb ovchilarning boshlig’iga aytiladi. «Mirshikor» so’zini dehqonlarga nisbatan «mirishkor dehqon» deb ishlatish to’g’ri emas.

Tarjimadagi tajribasizlik

Keyingi paytlarda «badiiy havaskorlar», «badiiy jamoa», «bolalar badiiy jamoalari» degan iboralar eshitilib turibdi. Albatta «badiiy» so’zini nutqqa nisbatan ishlatish mumkin, lekin kishiga nisbatan ishlatib bo’lmaydi. Binobarin, «badiiy havaskorlar» emas, «havaskor san’atkorlar» deyilsa, nutq to’g’ri bo’ladi. «Badiiy jamoa» emas, «san’at ahli» yoki «san’atchilar guruhi», «san’atkorlar dastasi» deyilsa, ibora ma’noli bo’ladi. «Bolalar badiiy jamoasi» emas, «san’atchi bolalar dastasi» deyilsa, ma’qulroq bo’ladi.

Mazkur noto’g’ri iboralar qaerdan paydo bo’ldi, degan savol tug’ilishi tabiiy. Bu iboralarning pado bo’lishiga tajribasiz tarjimonlar sababchi bo’lganlar. Gap shundaki, beparvo tarjimonlar ruscha «xudojestvenniy» so’zini hamma holda «badiiy» deb tajima qilaberganlar. Vaholanki, «xudojestvenniy» so’zining ma’nosi «badiiy» so’ziga nisbatan kengroq bo’lib, u o’zbekchadagi «badiiy» so’zidan tashqari yana «san’at», «san’atchi», «san’atchilik» so’zlarining aniqlovchi bo’lib kelgandagi ma’nosini o’z ichiga oladi.

«Xudojestvenniy» so’zi, masalan, «xudojestvennoe proizvedenie», «master xudojestvennogo slova» deganda «badiiy» so’ziga to’g’ri keladi. Mazkur jumlalarni o’zbekchada «badiiy asar», «badiiy so’z ustasi» deyiladi. Ammo «xudojestvenniy kollektiv» deganda uni badiiy deb tarjima qilolmaymiz. Chunki bu holda «xudojestvenniy» so’zi san’atchilarga, san’atchilikka oid degan ma’nodadir.

«Xudojnik» so’zining tub ma’nosi ham san’atchidir. U tor ma’noda qo’llanganda rassomga nisbatan ishlatiladi. Aslida rassom rus adabiy tilida «jivopisets» deb ataladi.

«Lutfan taklif qilish» to’g’ri emas

Keyingi paytda «lutfan taklif qilamiz» degan ibora ishlatila boshladi. Bu ibora ko’rinishda go’zalga o’xshab ko’rinadi. Ammo ma’no jihatdan «lutfan taklif» qanchalar to’g’ri?

Ba’zan kishining tashqi ko’rinishi uning ichki olamiga mos kelmaganday, iboralarning eshitilishi ularning mazmuniga mos kelmasligi mumkin. Bunday so’z va iboralar yosh shoirlarning va olimlarning nutqida ham uchrab turadi. Masalan, shoirga biror so’z, olimga biror atama yoqib qolsa, uni o’rinsiz bo’lsa ham ishlatishdan o’zini to’xtatolmasligi mumkin.

«Lutfan taklif qilaman» deyish ikki jihatdan noto’g’ri. Birinchidan, «lutf» bilan «taklif» lug’aviy jihatdan bir-biriga ziddir. Chunki «lutf» deb yumshoqlik va nazokat bilan qilingan e’tibor yoki muomalaga aytilsa, «taklif»ning lug’aviy ma’nosi kulfatga solish, tashvishga qo’yishdir. Taklif qilaman degan gap «qadam ranjida qilishingizni so’rayman» degan gapga mazmunan yaqindir. Birovni ziyofat yoki bazmga chaqirgan kishi muomala odobiga binoan, «sizni lazzat olishga chaqiraman» demay, «sizni tashvishga qo’ymoqchiman» deydi. Lutfan, ya’ni lutf qilib sizni tashvishga qo’yaman, deyish albatta to’g’ri emas.

Hozir ko’nglingizga «taklif» so’zining tashvishga qo’yish ma’nosi ko’pchilik tomonidan uqilmaydi, degan fikr keldi. Bu to’g’ri fikr. Chunki ko’pchilik «taklif» so’zining faqat chaqiriq ma’nosi bilan cheklab ishlatadi. Ammo masalaning ikkinchi jihati ham bor bo’lib, bu «lutfan taklif» iborasining chaqiriq odobiga zidligidir. Mehmon chaqiruvchi kishi chaqiriluvchiga, men sizga lutf qilib mehmonlikka chaqiraman desa, bu odobdan bo’lmaydi. Chaqiriluvchining ko’ngliga «men sening bunday lutfingga muhtoj emasman» degan fikr kelishi mumkin.

Agar chaqiruvchi chaqiriluvchiga «lutfan marhamat qilishingizni so’rayman» yoki «lutfan tashrif buyurishingizni iltimos qilaman» deb murojaat qilsa, unda lutfni chaqiriluvchi chaqiruvchiga qilgan bo’ladi va ibora mazmunan to’g’ri bo’ladi.

Tashrif — sharaflash, yuksaltirish degani

Ba’zan «tashrif» so’zi ham suiste’mol qilinadi. «Tashrif» so’zining lug’aviy ma’nosi sharaflash, yuksaltirishdir. Shunga binoan ulug’ kichikning uyiga kelsa, shu bilan kichikning sharafi ortdi, obro’yi yuksaldi, degan ma’noda bu kelishni «tashrif» deb ataydilar. Kichikning ulug’nikiga borishini esa «ziyorat», «xizmatida bo’lmoq» deydilar.

Murojaat vaqtida esa ulug’ ham odob yuzasidan o’zining borishiga nisbatan tashrif so’zini ishlatmaydi. Ammo o’zgaga nisbatan mazkur so’zni o’zi undan ulug’ bo’lsa ham iste’mol qiladi. Masalan, biznikiga tashrif buyuring yoki tez-tez tashrif buyurib turing, deydi.

Binobarin, ba’zan badiiy asarlarda mansabi yuksak kishi huzuriga quyi mansabdagi kishi kirmoqchi bo’lganda «falonchi tashrif buyuradilar» deb yuqori mansabdagi kishiga arz etilishi to’g’ri emas. Bu holda «tashrif buyuradilar» emas, «izn so’raydilar» deb arz qilish to’g’ri bo’ladi.

Soxta ibora

Keyingi yillarda «qomusiy olim» degan ibora paydo bo’ldi. Bu soxta iboralardan bo’lib, ruscha «uchyoniy-entsiklopedist» degan iboraning noto’g’ri tarjimasidir. «Entsiklopediya» so’zi lug’aviy jihatdan «ma’rifat doirasida» deganidir. Urfiy jihatdan esa «doiratu-l-maorif» degani. «Entsiklopediya» deganda ilmu fanning hamma sohasiga oid ma’lumotlar berilgan kitob tushuniladi. Kitobdagi ma’lumotlar sohalar bo’yicha berilgan bo’lishi ham mumkin, lug’at tarzida ham berilishi mumkin. Lug’at tarzida berilganini «qomus» deb ataydilar.

Rus tilida ko’p sohadan ma’lumoti bor kishini entsiklopediyaga o’xshatib «jivaya entsiklopediya» va «entsiklopedist» ham deyiladi. «Entsiklopedist» so’zi dastlab XVIII asrda Frantsiyada nashr etilgan entsiklopediyada qatnashgan mashhur mutafakkirlarga nisbatan ishlatilgan. Shunga binoan ilmu fanning ko’p sohasini egallagan olimni hozir ruschada «uchyony-entsiklopedist» deyiladi. Bunday kishi o’zbek tilida «alloma» deyiladi. «Qomusiy olim»dan esa bu ma’no chiqmaydi. Bundan ma’no chiqaraman deb harakat qilinsa, «lug’atchi olim» degan ma’noni chiqarish mumkin xolos. «Uchyoniy-entsiklopedist»ni o’zbekchada o’rni bilan «alloma» yoki «entsiklopedik olim» deyilsa, to’g’ri bo’ladi. «Qomusiy olim» iborasi esa soxtaligi tufayli nutq odobiga javob bermaydi.

«Nomidagi» yoki «nomli» deyish to’g’rimi?

Ba’zan «G’afur G’ulom nomidagi maktab» deyish ma’qulmi yoki «G’afur G’ulom nomli» degani to’g’rimi, deb so’raydilar. Buning har ikkisi ham o’zbek tili nuqtai nazaridan ma’qul emas. «G’afur G’ulom maktabi» deyilsa bas, «nomidagi» yoki «nomli» degan so’zlar ortiqchadir.

O’zbekcha «Amir Temur xiyoboni», «Navoiy teatri», «Bobur bog’i», «Farobiy ko’chasi» deyiladi, «nomli», «nomidagi» so’zlariga ehtiyoj yo’q.

Hozir ba’zi o’quvchilar miyasiga «G’afur G’ulom maktabi» deyilsa, bu G’afur G’ulomga qarashli maktab degani bo’ladi, degan fikr keldi. Lekin bu fikr til xususiyati nuqtai nazaridan to’g’ri emas. Faqat qaratqichning «-ning»li va «-ning»siz shakllaridagi ma’no farqini ko’rolmagan tilchilar nuqtai nazaridan to’g’ri. Gap shundaki, agar maktab G’afur G’ulomga tegishli bo’lsa, ya’ni u qurdirgan yoki o’qigan bo’lsa, o’zbek «G’afur G’ulom maktabi» demaydi, «G’afur G’ulomning maktabi» deydi. Agar maktab uning nomiga qo’yilgan bo’lsa, «-ning»siz «G’afur G’ulom maktabi» deb qo’ya qoladi. Abdulla To’qay ko’chasi deyilsa, ko’chaning nomi bo’ladi, agar Abdulla To’qayning ko’chasi deyilsa, Abdulla To’qay yashagan ko’cha tushuniladi.

Shuningdek, «to’qsoninchi sonli maktab» tarzida «sonli» so’zini ishlatish ham o’zbek tili nuqtai nazaridan ortiqchadir. Birinchi maktab, to’qsoninchi maktab deyilsa, to’g’ri bo’ladi.

Har bir so’zning o’z o’rni bor

Ba’zan sport sharhlovchilarining og’zidan «qilichbozlar bahsi» yoki «bellashuvi», «parashyutchilar bahsi» yoki «aviamodelchilar bellashuvi» kabi iboralarni eshitish mumkin. Hozir xayolingizga, o’sha o’rtoqlar musobaqa so’zini haddan ortiq takrorlamaslik, nutqni rang-barang qilish uchun «bahs» va «bellashmak» so’zlariga murojaat qilgan bo’lishlari mumkin, degan fikr keldi. Bu to’g’ri fikr. Qaytariqlardan qochish, ma’nodosh so’zlardan iloji boricha to’liq foydalanish kerak. Lekin har bir so’zning o’z o’rni va ma’nodosh so’zlardan foydalanishning qoidasi bor. Masalan, «bellashuv»ni ko’chma ma’noda ishlab chiqarishda musobaqalashayotgan ikki shaxsga nisbatan ishlatish mumkin. Agar ularning ishi jismoniy kuch talab qiladigan kasb bo’lsa, juda o’rinli bo’ladi. Ammo «shaxmatchilar bellashdilar» deyish to’g’ri bo’lmaydi. Chunki shaxmatga bel kuchi kerak emas. Binobarin, «shaxmatchilar bellashdilar» degan gapdan ular shaxmatni qo’yib, farg’onacha, ya’ni bel ushlashib kurashdilar, degan mazmun chiqadi. Agar ular shaxmatda bellashdilar, deyilsa, shaxmatbozlik anglashiladi, lekin baribir jumla aybli bo’ladi.

Bahs esa og’zaki tortishuvdir. O’zbekchada «qilichbozlar bahsida falonchi g’alaba qozondi» deyilsa, bundan o’sha falonchi qilichbozlikda emas, og’zaki olishuvda g’alaba qozonibdi, degan ma’no chiqadi.
«Shaxmat musobaqasi» degan iborani «shaxmat o’yini», «shatranj o’yini», «shaxmatbozlik», «shatranjbozlik», «shaxmat surishish», «shaxmat olishuvi» va hokazo so’z va iboralar bilan almashib ishlatish mumkin. Shuncha so’z bo’lgani holda «bahs» yoki «bellashmak» so’zini suiiste’mol qilishga hojat yo’q.

Chigit tikilmaydi ham, qadalmaydi ham!

Ba’zilar «chigit ekildi» degan ma’noda «baraka urug’i tikildi», «urug’ qadaldi» degan iboralarni ishlatadilar. Holbuki, xalqimiz uruqqa, jumladan chigitga nisbatan «tikmak» va «qadamoq» fe’llarini ishlatmaydi. Chunki buning zararli tomoni bor. Bu shundan iboratki, buni eshitgan bolalar mazkur fe’llarning ma’nosi haqida yanglish tasavvur hosil qiladilar, natijada maxsus so’zlarning ahamiyati yo’qolib, nutq kambag’allashib va noaniqlashib boradi. Mazkur o’rtoqlar, o’zlaricha, biz nutqimizni rang-barang qilyapmiz, uni badiiylashtiryapmiz deb o’ylasalar kerak. Lekin rang-baranglikning o’rni, o’z vaqti va chegarasi bor. Yoz chillasida yangi kelin har kuni yoki bir kunning o’zida ko’ylagini yangilashi mumkin, lekin sepini ko’rsataman deb, ko’ylakni pidjak, yubka bilan almashtirmaydi. «Chigit ekdi» yoki «urug’ sochdi» deyish o’rniga nutqni rang-barang qilaman deb, «urug’ tikdi yoki qadadi» degan o’rtoqlar yoz chillasida ko’ylakni palto bilan almashtirgan kishiga o’xshaydi.

«Qadamoq» fe’li umuman ekinga nisbatan ishlatilmaydi. «Tikmak» fe’li ko’chatga nisbatan ishlatiladi, chunki uning ma’nosi tikka qilib qo’ymoqdir. Binobarin, bu fe’l bayroqqa nisbatan ham ishlatiladi. «Ekmak» fe’li esa, uruqqa ham ko’chatga nisbatan ishlatiladi.

«Shoir» so’zining ma’nosi

«Shoir» so’zining lug’aviy ma’nosi «tuyg’uchi» bo’lib, urfiy ma’nosi she’rchidir. «She’r»ning lug’aviy ma’nosi «tuyg’u» bo’lib, urfda, asosan, hissiyot va qisman tafakkur, qisqacha qilib aytganda, zavq natijasida vujudga kelgan badiiy so’zlamni bildiradi. Ammo shoir so’zi o’zining bildirmishi nuqtai nazaridan teran mazmunga ega bo’lib, maxsus fazilatga ega bo’lgan kishini bildiradi. Bunday kishi birinchi navbatda inson darajasiga erishishga harakat qilishi shart. Bu faqat shoirga emas, hamma uchun kerak. Lekin bu bo’lmasa, shoirlikning poydevori, sodda qilib aytganda, tagi bo’sh bo’ladi. Poydevori bo’sh imorat tez yemirilganidek, insoniy asosi sust bo’lgan shoirning she’ri ham, o’zi ham tez shikast yeydi».