Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Аруз” рисоласи икки жиҳатдан муҳим: биринчидан, у ўзбек шеър назариясини бойитгани, такомиллаштиргани билан беқиёс аҳамиятга молик бўлса, иккинчидан, антология сифатида ҳам улкан эътиборга сазовордир.

БОБУР – АРУЗШУНОС
Ансориддин Иброҳимов
филология фанлари номзоди

Халқимизнинг улуғ фарзанди, шоир ва олим, атоқли давлат арбоби Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) гўзал ғазал ва рубоийлар, “Бобурнома”, “Мубаййин” номли фиқҳга доир шеърий қўлланма ҳамда таржималардан ташқари, илмий асарлар ҳам яратган. Унинг ҳарб иши ва мусиқага оид асарлари ҳозирча топилмаган ёки бизгача етиб келмаган. Бобурнинг туркий арузга бағишлаб ёзган илмий асари ўзбек шеърияти назариясини ўрганишда муҳим ўрин тутади. Бу рисола Алишер Навоийнинг “Мезонул-авзон”идан кейин ўзбек арузи ҳақида битилган иккинчи йирик асар ҳисобланади.

Аруз илми VIII асрда шаклланган бўлиб, араб адиби Халил ибн Аҳмад унинг асосчисидир. Мутахассисларнинг фикрига қараганда, мазкур вазн туркий адабиётлар, жумладан, ўзбек шеъриятида тахминан IХ асрдан бери қўлланиб келади. Мовароуннаҳрда арузшунослар рўйхатининг бошида Абу Наср Форобий туради. Абу Райҳон Беруний ҳам аруз билан таниш бўлган. Бу ҳақда у ўзининг машҳур “Ҳиндистон” асарида ёзади: “Ҳиндлар китобларининг ражаз вазни каби вазнлар билан ўлчанганлигини айтиб ўтдик. Кўпроқ китоблари… шлўка деб аталадиган вазнда бўлади”.

Маълумки, мумтоз адабиётимизда фақат битта вазн – аруз вазни қўлланган. Халқ оғзаки ижодида эса асосан бармоқ (ҳижо) вазни ишлатилган бўлиб, аруздан кам фойдаланилган. Адабиётимизда арузнинг бу қадар узоқ давр мобайнида сақланиб қолиши ва ривожланиши сабабларини А.Рустамов қуйидагича изоҳлайди: “… Туркий тиллар, жумладан, ўзбек тили фонетик хусусиятлари ҳижо вазнидан ҳам, аруз вазнидан ҳам фойдаланиш учун мосдир. Ҳатто аруздан туркий тилларда унлиларнинг чўзиқ- қисқалиги маънога таъсир қилмаганлиги сабабли араб назмига нисбатан туркий назмда қулайроқ фойдаланилади. Шуни ҳам айтиш керакки, қадимги турк шеърларидаёқ вазнда бўғинларнинг очиқ-ёпиқлигига риоя қилиш ҳоллари учраб туради. Бу эса аруз вазни принципларидан биридир. Ўзбек мумтоз адабиётида аруз вазнининг ривожланиш сабаблари ҳам мана шулардир”. Э.Умаров ҳам арузнинг эски ўзбек тили учун мослигини ўзбек тилида унли товушларнинг узун-қисқалиги мавжудлиги билан тушунтиради.

Шеъриятимизда ХХ асрнинг 20-йилларидан эътиборан бармоқ вазни етакчилик қилаётган бўлса-да, бир қатор шоирлар (Масалан, Ҳабибий, Э.Воҳидов ва б.) арузда ҳам ёздилар. Шеърий меросимизни ўрганишда мазкур вазнни билишнинг аҳамияти катта. Шунинг учун ҳам адабиёт назариясига оид асарларда аруз вазнига тегишли ўрин ажратилмоқда, тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. (Масалан, Иззат Султоннинг “Адабиёт назарияси”, 1980; Т.Бобоевнинг “Адабиётшунослик асослари”, 2000; Д.Қуроновнинг “Адабиётшуносликка кириш”, 2004; У.Тўйчиев ва Э.Талабовнинг шу мавзудаги докторлик диссертациялари ва б.)

Юқорида айтганимиздек, Бобур арузга бағишлаб рисола яратган, бироқ у йўқолган деб ҳисобланар эди. Лекин 1923 йилда турк олими Муҳаммад Фуад Кўпрулузода Париж Миллий кутубхонасида арузга оид бир қўлёзма топади. Номи ва муаллифи номаълум бўлган 172 варақ (344 бет) дан иборат мазкур қўлёзмани ўрганиб чиққач, олим бир қатор далиллар асосида унинг Бобур қаламига мансуб эканлигини аниқлайди.

Рисолада вазнларни кўрсатиш учун мисол тариқасида келтирилган шеърларнинг муаллифи ҳақида бундай дейилади: “…андоқ илтизом қилиндиким, жамиъ мустаъамал вазнларға ҳам форсий ва ҳам туркий байт келтурулгай, ҳар вазнким, мустаъамал бўлмағай ё улким мухтараъ бўлғай, туркий байт била иктифо қилинғай, ҳар кимнинг байтини келтурулса, отини битилғай, магар улким қойили маълум бўлмағай, қойили мазкур бўлмаған туркий байт муаллифнинг бўлғусидир”.

Парчадан англашиладики, муаллифи кўрсатилмаган шеърлар Бобурнинг қаламига мансубдир. Шундай шеърларни Бобур “Девон”и билан солиштириб чиқилганда, рисола Бобурники эканлигига ҳеч қандай шак-шубҳа қолмайди. Бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Битта мисол билан кифояланамиз: рисолада Бобур “Девон”идан ўрин олган ғазалнинг матлаи келтирилган:

Қаро зулфунг фироқида паришон рўзгорим бор,
Юзунгнинг иштиёқида не сабру не қарорим бор.

Асар Бобурнинг қаламига мансублигига яна битта далил – унда муаллиф ўзи иштирок этган айрим воқеалар ҳам мавжудлиги ва уларнинг “Бобурнома”даги баён билан деярли бир хил эканлигидир.

Таниқли бобуршунос И.В.Стеблеванинг фикрича, арузга бағишланган рисоланинг Бобур қаламига мансублигини тасдиқлайдиган яна битта муҳим далил мавжуд. У ҳам бўлса, Бобурнинг Рампур (Ҳиндистон) девонининг охирида насрда ёзилган қисми билан рисоланинг “Аруз итмомидин икки-уч йил сўнг Ҳиндустон фатҳининг сўнгғи йил(и) Санбал сариға борур фурсатта…” деб бошланувчи 16 сатрдан иборат бўлакнинг мос келишидир.

Рисоланинг номи мутахассислар орасида қизғин баҳс-мунозараларга сабаб бўлган. Адабиётларда асарнинг номи уч хил учрайди. Рисола қўлёзмасини Кўпрулузодадан кейин кўздан кечирган Ризо Нур асарнинг охирроғидаги мухтасар сўзини асарнинг номи деб ўйлаган: “Чун бу мухтасар сафарда баёзға борди, ул муносабат била мусофир масойилини битилди.” Бу ерда мухтасар сўзи асарнинг номи эмас. Ушбу ўринда унинг маъноси қисқабўлиб, гап бу ерда Бобурнинг “Мубаййин” асаридаги 27 байт (54 мисра)дан иборат “Мусофирона намознинг баёни” номли боб ҳақида кетмоқда. Мазкур баён аруз ҳақидаги асарда қуйидагича бошланади:

Чун киши қасди мавзиъе қилса,
Мақсадининг масофатин билса.
Уч туну кунлук ўлса ушбу вали,
Дер сафар муддати шариъат эли.

Рисоладаги ва “Мубаййин”даги 54 мисрадан иборат парчани таққослаганда, уларнинг тўлиқ мос келиши маълум бўлади. Рисоладаги парчани транслитерация қилишда айрим имло хатоларга йўл қўйилганини таъкидлаб ўтиш керак. Масалан, юқорида келтирилган парчанинг 3-мисрасидаги вали сўзи аслида йўли бўлиши керак, кейинги сатрларда учрайдиган тийва сўзи тева, муқтадо эса муқтадий бўлиши лозим ва ҳ.к.

Э.Блошенинг 1933 йилда чоп этилган каталогида Бобурнинг арузга бағишланган рисоласи Ризо Нурнинг таъсирида Мухтасар фил аруз деб аталган бўлса эҳтимол.

С.Ҳасановнинг маълумот беришича, Бобурнинг рисоласи Ҳиндистонда форс тилига таржима қилинган. Бу ишни Бобурийлар хонадонига мансуб шоир, олим ва таржимон Азфарий (1760-1819) ҳам насрда, ҳам назмда ўгирган. Таржиманинг иккита қўлёзма нусхаси Ҳиндистондаги фондларда сақланмоқда. Ушбу маълумотда биз учун муҳим нуқта шуки, Азфарий асарни Арузи туркий деб атаган.

С.Ҳасанов Бобурнинг рисоласига бағишланган китобида асар номини Аруз рисоласи деб номланиши маъқулроқ бўлади, деган фикр билдирган.

Асарнинг яна бир номи Муфассал бўлиб, Н.Маллаевнинг “Ўзбек адабиёти тарихи” (1963), В.И.Аслановнинг мақоласи ва Ўзбекистон Миллий энциклопедияси (2001, 2-ж., 87)да шу ном ишлатилган.

Муфассал номи “Бобурнома”нинг котиб томонидан қўшилган қисмидаги қуйидаги жумладан олинган: “Ва ул подшоҳ аруз ва қофияға ҳам рисолалари бор ва ул жумладин, Муфассал деганким, ушбу фан шарҳи бўлғай, кўпдан-кўп яхши тасниф қилибтурлар”. (Бобурнома, 2002, 267.) Бизнинг фикримизча, бу ерда “Муфассал”ни кичик ҳарф билан ва қўштирноқсиз ёзилса, аруз ҳақида битилган асар ушбу фаннинг шарҳи бўла оладиган даражада батафсил битилган, деган маъно чиқади, яъни муфассал нинг маъноси батафсил ёзган деганидир.

Асарнинг учинчи номи Рисолайи аруздир. Собиқ иттифоқ даврида Бобур рисоласини биринчи бўлиб ўрганган ва атрофлича шарҳлаб берган таниқли туркшунос А.Шербак шу номни қўллаган. Лекин Стеблева уни танқид қилади ва асарнинг номини комил ишонч билан бундай деб бўлмаслигини таъкидлайди ҳамда Кўпрулузода асарнинг иккала номини ҳам қабул қилмаганлиги, кейинги мақолаларида уни Аруз рисоласи деб атаганлиги, ҳозирча мана шу ном маъқул эканлигини қайд этади.

“Аруз”нинг битилган вақти тўғрисида ҳам ҳар хил фикрлар мавжуд. А.Шербакнинг ёзишича, у ҳижрий 940 (1533-1534) ёки 945 (1538-1539) йилларда ёзилган. Стеблева қўлёзманинг охирги – 172б варақда ҳижрий 940 йил кўрсатилганига асосланиб, уни 1533 йилнинг июл ойида ёзилган, деб ҳисоблайди. Исҳоқов ва Ҳасанов эса 1524-1525 йилларда ёзилган, деган фикрни билдиришган.

Бобурнинг рисоласи Ўзбекистонга биринчи марта 1968 йилда келтирилган, деган фикр мавжуд. С.Ҳасанов ушбу асарни унинг траслитерацияси, изоҳ ва шарҳлар ҳамда кўрсаткичлар билан нашр эттирган. Рисоланинг чоп этилиши бобуршуносликда улкан воқеа бўлди. Мазкур нашр билан деярли бир вақтда И.В.Стеблева ҳам Москвада шу рисолани чоп эттирди. Унда сўзбоши, кўрсаткичлар ва асарнинг факсимилеси келтирилган.

Бобурнинг мазкур рисоласи юртимизда бундан олдин ҳам маълум бўлганми-йўқми, деган савол туғилиши мумкин. Тарихга бир назар ташлаб кўрайлик.

1949 йилда Иззат Султон Алишер Навоийнинг “Мезонул авзон” асарининг танқидий матнини яратган. Шу тадқиқотида у Бобурнинг ҳам аруз назариясига оид рисола битгани, лекин бизнинг замонамизгача етиб келмагани сабабли бу икки муаллифнинг аруз ҳақидаги асарларини таққослаб, тегишли хулоса чиқариш имкони йўқлигини ёзган. Кейинроқ Н.Маллаев ўзининг “Ўзбек адабиёти тарихи” китобида Бобурнинг аруз ҳақида Муфассалномли рисола ёзгани ва унинг қўлёзмаси сақланиб қолмагани ёки ҳозирча топилмагани тўғрисида маълумот беради. Шундан бироз вақт ўтгач, Мақсуд Шайхзода Москвада кутубхонада Кўпрулузоданинг асарини кўраётиб, Бобурнинг аруз ҳақидаги рисоласи тавсифини учратиб қолади ва бу тўғрида ўзининг “Қўшиқлар ҳақида” номли мақоласи (Ўзбекистон маданияти, 1964 й. 4 июль)да бундай деб ёзади: “Навоийдан кейин қўшиқ ва ашула навлари ҳақида энг мўътабар маъхаз Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Рисолайи аруз” асаридир. Ҳозиргача номи маълум бўлиб, ўзи адабиётшунослик оламида истифода этилмаган бу асар йўқолган, деб ҳасобланар эди. Тасодифий бир воқеа билан бу асарнинг ҳозир Францияда – Париж Миллий кутубхонасида 940 ҳижрий йилда Ҳожи Муҳаммад Самарқандий томонидан кўчирилган нусхаси борлиги маълум бўлди”.

М.Шайхзоданинг мақоласидаги маълумотлар Кўпрулузоданинг китобидан келтирилгани кўриниб турибди, бироқ у Рисолайи аруз деган номни қаердан олгани маълум эмас. Шу ўринда бир тахминни ўртага ташлаш мумкин – эҳтимол, Шайхзода ҳам Фитрат каби Бобур рисоласининг бирон-бир қўлёзмаси билан таниш бўлгандир.

Абдурауф Фитратнинг “Аруз ҳақида” номли асарини ўрганган ва нашрга тайёрлаган Ҳ.Болтабоев унинг Навоий ва Бобурнинг арузга бағишланган асарларидан яхши хабардор бўлгани ҳамда унинг қўлида Бобур рисоласининг нусхаларидан бири бўлганини таъкидлайди. Фитратнинг бизга номаълум бир қўлёзмадан фойдалангани Париж Миллий кутубхонасидаги қўлёзманинг ягона нусха эмаслигини, бошқа нусхалар ҳам мавжуд эканлигини кўрсатади.

Рисоланинг бошқа нусхаси ҳам борлиги яқинда тасдиқланди. Теҳрондаги “Салтанат кутубхонаси”да “Куллиёт” сақланаётганидан хабардор эдик, лекин унинг тафсилоти маълум эмас эди. “Куллиёт”га кўз ташлаганимизда, унда бошқа асарлар қатори арузга доир рисоланинг ҳам борлигини кўрдик. “Куллиёт” ҳақидаги кутубхона маълумотларида унинг кўчирилган йили ҳижрий 935 (1528) йил, деб кўрсатилган. Бу деган гап қўлёзма Бобур ҳаётлик даврида кўчирилган, демак, Бобурнинг назаридан ўтган, яъни у автограф (асл нусха)га деярли тенг дегани эди, лекин қўлёзмани синчиклаб ўрганганда, ундай эмаслиги маълум бўлди.

“Куллиёт”нинг охирида “Волидиййа” асари келтирилган, унинг сўнгги: “Бил, тугатганда бу сўз бекам-у, беш, Йил тўқуз юз эди ўттуз беш” байтидаги санани куллиётнинг ёзилган йили сифатида хато талқин қилинган.

Мазкур нусха Бобурнинг ягона куллиёти сифатида аҳамиятлидир. У анча кейинги даврда кўчирилган. Профессор С.Ҳасановнинг ёзишича, “Бобурнома” қўлёзмаларини Теҳрон нусхаси билан солиштириш натижасида унинг матни тўла эмаслиги ва айрим нуқсонлари ҳам борлиги маълум бўлди. Айниқса, “Бобурнома”да Афғонистонга оид воқеалар баён қилинган матннинг катта қисми бу нусхада йўқ экан.

“Куллиёт” бобуршуносларимиз олдига бир қатор масалаларни қўяди – ундаги асарлар қайси қўлёзмалардан кўчирилганини аниқлаш, “Бобурнома”нинг мавжуд нусхаси, хусусан, ҳозирги кунда энг ишончли деб ҳисобланадиган Ҳайдаробод (Ҳиндистон) нусхаси ва унинг асосида япон олими Э.Манў тайёрлаган танқидий матнни Куллиётдагиси билан солиштириш, “Бобурнома”нинг тадқиқидаги энг жумбоқли масала – ундаги кемтик жойларини аниқлаш, Бобурнинг арузга доир рисоласининг ҳозир илмий истеъмолда бўлган Париж Миллий кутубхонаси нусхаси билан қиёслаш, Париж нусхасининг нуқсонли эканлиги, котибнинг хатолари ва бошқа масалаларга аниқлик киритиш ва ҳ.к. шулар жумласидандир.

Рисоланинг Париж нусхасини Ҳожи Муҳаммад Самарқандий исмли котиб кўчирган, лекин мутахассисларнинг фикрига қараганда, у аруз илмидан мутлақо бехабар шахс бўлган. Қўлёзмадаги кўплаб хатолар, тушиб қолган ерлари, қайтариқлар, айниқса, атамалардаги хатолар шундай дейишга асос беради. Масалан: 4б варақда ақс зиҳофи ақл деб, мажзумузоҳифи етти жойда мажду деб хато ёзилган. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин.

Шу ерда бир нарсани таъкидлаб ўтишни зарур деб ҳисоблаймиз: Бобурнинг ўзбек арузи ҳақидаги рисоласи яратилгандан кейин ХХ асрнинг иккинчи чорагигача ўтган тўрт асрдан ортиқроқ давр мобайнида (яъни Фитратнинг “Аруз ҳақида” асаригача) ўзбек арузи бўйича унга тенг келадиган рисола у ёқда турсин, бирон эътиборга лойиқ асар ҳам яратилмади.

Алишер Навоий “Мезонул-авзон” да “биринчи бўлиб ўзбек назми вазнини текшириб, ўзбек арузининг асосчиси бўлди ва бу унинг улуғ хизматидир. Бобур эса аруз ҳақидаги рисоласи билан умуман аруз илмининг ва хусусан, ўзбек арузининг ривожига улкан ҳисса қўшди”.

Бобурнинг асари бир қанча жиҳатлари билан ўзига хосдир. Навоийнинг “Мезон”и билан солиштирилганда шу нарса аниқ кўринадики, Бобурнинг асари аввало, аруз назарияси баёнининг мукаммаллиги билан, иккинчидан, вазнларни кўрсатиш учун келтирилган мисолларнинг ниҳоятда мўллиги билан ажралиб туради. Бобур асарида шеърий мисолларни ўзбек ва форс тилларида келтиради. Асарнинг фақат ўзбекча қисми (насрий ва шеърий) ва фақатгина Бобурнинг ўз қаламига мансуб шеърларда ишлатилган сўзлар, уларнинг қайтарилганини ҳам қўшиб ҳисоблаганда, йигирма беш мингдан зиёд сўз қўллангандир. Рисоланинг бундай ҳажми унинг номи Мухтасар, яъни қисқабўлолмаслигига тағин битта далилдир.

“Аруз” иккита йирик бобдан иборат. Биринчи боб рукн ясовчи ҳижолар ва уларнинг навлари, рукнлар ва зиҳофлар, баҳрлар ва доираларга бағишланган бўлиб, иккинчи боби вазн ва тақтиъ масаласига бағишланган.

“Адабиёт ва санъат дунёсида энг теран қараш эгаси бўлган машҳур Бобур Мирзо” (А.Фитрат ибораси) аруз илмидаги тадқиқотларида катта муваффақиятларга эришди, бир қанча янгиликлар яратди. Хусусан, С.Ҳасановнинг ёзишича, у арузнинг янги 248 вазнини аниқлади. А.Ҳожиаҳмедовнинг фикрича, Бобур шеъриятимизда қўлланилиши мумкин бўлган 537 ўлчовдан 400 га яқин мутлақо янги вазнларни кашф қилган.

Бобур жузвлар ҳақида ҳам янги фикрга келади, фосила жузвининг рукнлар ясашда ҳожати йўқлигини исботлаб беради. Жузвларни иккига ва уларнинг ҳар бирини уч навга ажратиш керак, деган хулосага келади.

Бобур арузда номаълум зиҳофларни излаб топади ва уларнинг сонини 44 тага етказади. У тақтиъ бобида ўзбек тили фонетик меъёрлари асосида “Мезонул авзон”да ишлаб чиқилган ўзбек арузининг қонун-қоидаларини бир тизимга солиб, арузни янада такомиллаштириш фикрига келади. Бобур қўллаган доиралар ҳам “Мезон”дагидан фарқ қилади. “Мезон”да 7 та доира бўлса, “Аруз”да уларнинг сони 9 тадир (Солиштиринг: аруз илмининг асосчиси Халил ибн Аҳмадда ¬ 4 та, Воҳид Табризийда эса ¬ 6 та доира келтирилган).

“Аруз” рисоласининг яна битта хусусияти ¬ унинг антология ҳам эканидир. Шу жиҳатдан ҳам асарнинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Бобур рисоласини яратишда қайси манбалардан фойдалангани ҳозирча маълум эмас. Лекин “Бобурнома”да “Аруз” асари учун Алишер Навоийнинг девонларидан ғазаллар танлагани қайд этилган: “Одина куни, ойнинг йигирма учида Алишербекнинг тўрт девонидан буҳур авзон тартиби била ғазаллар ва абётким, интихоб қилиладур эди, итмомиға етти”.

“Аруз” да мумтоз форс адабиётининг йирик вакиллари Рудакий, Низомий, Аттор, Хисрав Деҳлавий, Саъдий, Салмон Савожий, Ҳофиз, Жомий ва бошқаларнинг асарларидан парчалар берилган. Туркийдаги мисоллар Бобурнинг ўз қаламига мансуб шеърларидан ташқари, Навоий, Лутфий, Ҳайдар Хоразмий, Султон Ҳусайн Мирзо ва бошқаларнинг асарларидан ҳам иқтибослар олинган. Жами 70 га яқин шоирнинг қарийб 50 та асаридан мисоллар келтирилган.

Бобурнинг рисоладаги айрим шеърлари унинг “Девон”идан ҳам ўрин олган. Баъзи шеърларни Бобур фақат шеър вазнини кўрсатиш учунгина битган, шу сабабли улар “Девон”га киритилмаган. Шундай бўлса-да, рисолада “Девон”га киритилмаган айрим гўзал мисралар ҳам бор. Масалан, Бобур аруз ва зарб маҳзуф вазнини изоҳлаётганда қуйидаги байтни келтиради:

Юзунг уза қаро зулфунг недур бил, эй дилафрўз,
йилоне ганч узра ётиб ани сақлар шабу рўз.

Шеърларидан парча олинган шоирлар ичида исмлари “Бобурнома”да зикр этилган Суҳайлий, Биноий, Сайфий Бухорий, Ҳилолий каби қалам аҳли, Навоийнинг “Мажолисун-нафоис” асарида санаб ўтилган Абул-Барака, Биноий, Хаёлий, Риёзий Самарқандий, Султон Али Мирзо, Саноий, Орифий, Котибий, Вали Қаландар каби шоирлар мавжуд.

Рисоладаги шеърий парчалар хусусида А.Шербакнинг қуйидаги фикри эътиборга лойиқ, деб ҳисоблаймиз: “Асарларидан мисоллар келтирилган шоирлар таркиби, вазнларни қамраб олиши ва мисолларнинг хусусияти жиҳатидан на туркий тилдаги ва на форсий тилдаги адабиётда унга тенг келадиган асар йўқдир”.

“Аруз”нинг яна битта аҳамияти бор – айрим шоирларнинг ижодидан намуналар фақат шу асар орқали бизгача етиб келган. Рисолада Мавлоно Лутфийнинг ижодидан 30 та байт келтирилган. Улар орасида бошқа қўлёзма ва нашрларда учрамайдиганлари ҳам бор. Масалан, “Аруз”нинг 122б варағидаги:

Ой юзунг оллида ҳижл ҳусн эли Руму Чин аро,
Валвала солди кўзларинг кофиру аҳли дин аро –

матлаи билан бошланувчи ғазалидаги қуйидаги икки байт ҳозирча бошқа қўлёзма нусха ва нашрларда учрамаган:

Нуктае мушкдур бу ё хаёл энг жабин аро,
Куфр саводини не хуш сиздин баёзи дин аро.
Жону кўнгул неча деди асрали ўзни келгач ул,
Ваҳ яна қўзғалишлар кўргач ани чин аро.

Бундай мисолларни яна келтириш мумкин.

Бобур ҳазрат Навоийнинг шахси ва ижодига катта ҳурмат билан қараган. Унинг Навоий ҳақидаги фикрини классик таъриф дейиш мумкин: “Алишербек назири йўқ киши эди. Туркий тил била то шеър айтибтурлар, ҳеч ким онча кўб ва хўп айтқон эмас…”.

Бобур ўз рисоласини яратишда аруз вазнига бағишланган асарларни, хусусан Навоийнинг “Мезонул авзон”ини синчиклаб ўрганган. Бобурнинг рисоласига ижодидан намуналар киритилган шоирлар орасида Алишер Навоий биринчи ўринда туради. Унинг рубоийлари, “Садди Искандарий”, “Фарҳод ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун,” “Сабъаи сайёр”, “Лисонут-тайр” достонларидан катта парчалар, ғазал ва туюқларидан олинган мисоллар Бобур Навоий истеъдоди ва ижодини юксак қадрлаганини кўрсатади.

Навоийнинг асарларига қайта-қайта мурожаат қилиш билан унинг ижодига катта ҳурмат ва ишонч билдирган Бобур айни вақтда айрим асарлари хусусида танқидий фикр ҳам айтиб ўтган, йигирма тўрт рубоий вазнидан тўрт вазнда янглишганини, баъзи баҳрларнинг вазнида ҳам хато қилганини қайд этган.

Бизнинг фикримизча, аруздай мураккаб илмда турли нуқтаи назарлар бўлиши мумкин. Бобур танқидини Навоий ижодига ижодий муносабат, деб баҳолаш тўғридир.

Бобур туюқ жанрини батафсил баён қилади: “… Мир Алишер Навоийнинг “Лисонут-тайр”и нечукким ажам шуъароси рубоъий вазниға ҳадди муъайян муқаррар қилибтурлар, турк фусаҳоси ҳам бу вазнға ҳадди муъайян муқаррар қилиб икки байт айтибтурлар “туюқ”қа мавсумдур, бу вазнлар мўғул хонлари била турк салотинининг мажолисида “туюқ”нинг кўп иштиҳори бор экандур”.

Бобур мазкур жанрнинг қуйидаги турларини таърифлайди: уч қофияда тажнис риоя қилинган, қитъага ўхшайдиган, тажнис риоя қилинмай икки қофияли, тажнис риоя қилинмай уч қофияли. Бундан ташқари, Бобур туюқнинг “ҳеч ерда кўрулмаган” янги учта турини ҳам келтиради:

1) ҳар тўрт қофияда тажнис риоя қилинган:

Васлдин сўз дерга йўқ ёро манга,
Ҳажр аро раҳм айла, кел, ёро манга.
Ўқунг этти қўб ямон ёро манга
Марҳами лутфунг била ёро манга.

2) уч ерда тажнис радиф ўрнида бўлиб, тажнисдан олдин келадиган сўз қофиялашади:

Меҳрким кўкка қилур оҳанг тонг,
Оллида бўлса эмас беранг тонг.
Холию икки лабидек бўлмағай,
Ҳинду ар келтурса, шаккар танг тонг.

3) тажнисдан илгари уч жойда ҳожиб риоя қилинган:

Не бало бийиктурур давлат боғи,
Кўҳи ғамни не билур давлат боғи.
Ҳиммате тут, дағи давлат истагил,
Ҳимматинг бўлса, бўлур давлат боғи.

Бу ерда шуни таъкидлаш лозимки, Навоий “Мезон”да туюқ жанрига бу қадар батафсил тўхтамаган ҳамда Бобур таърифлаган турк шеърий шаклларидан тархоний ҳақида ҳам маълумот бермаган.

Қўшиқнинг ўланг (ўлан) тури рисоланинг икки жойида зикр қилинади. Бобур асарининг охирида бундай деб ёзади: “Атрок аросида бир суруд борким, ўланг дерлар, аксар тўйларда айтурлар. Бу вазн анча махсусдур. Аввал сурудға тақсим қилурда ҳар мисраъдин сўнг ёр-ёр лафзин келтирурлар”.

“Аруз” рисоласида ўзбек шеър шаклларига бағишланган батафсил маълумотлар Бобурнинг ўзбек адабиёти назариясига қўшган катта ҳиссасидир.

Хулоса қилиб айтганда, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Аруз” рисоласи икки жиҳатдан муҳим: биринчидан, у ўзбек шеър назариясини бойитгани, такомиллаштиргани билан беқиёс аҳамиятга молик бўлса, иккинчидан, антология сифатида ҳам улкан эътиборга сазовордир.

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2005 йил, 2-сон

Zahiriddin Muhammad Boburning “Aruz” risolasi ikki jihatdan muhim: birinchidan, u o‘zbek she’r nazariyasini boyitgani, takomillashtirgani bilan beqiyos ahamiyatga molik bo‘lsa, ikkinchidan, antologiya sifatida ham ulkan e’tiborga sazovordir.

BOBUR – ARUZSHUNOS
Ansoriddin Ibrohimov
filologiya fanlari nomzodi

Xalqimizning ulug‘ farzandi, shoir va olim, atoqli davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) go‘zal g‘azal va ruboiylar, “Boburnoma”, “Mubayyin” nomli fiqhga doir she’riy qo‘llanma hamda tarjimalardan tashqari, ilmiy asarlar ham yaratgan. Uning harb ishi va musiqaga oid asarlari hozircha topilmagan yoki bizgacha yetib kelmagan. Boburning turkiy aruzga bag‘ishlab yozgan ilmiy asari o‘zbek she’riyati nazariyasini o‘rganishda muhim o‘rin tutadi. Bu risola Alisher Navoiyning “Mezonul-avzon”idan keyin o‘zbek aruzi haqida bitilgan ikkinchi yirik asar hisoblanadi.

Aruz ilmi VIII asrda shakllangan bo‘lib, arab adibi Xalil ibn Ahmad uning asoschisidir. Mutaxassislarning fikriga qaraganda, mazkur vazn turkiy adabiyotlar, jumladan, o‘zbek she’riyatida taxminan IX asrdan beri qo‘llanib keladi. Movarounnahrda aruzshunoslar ro‘yxatining boshida Abu Nasr Forobiy turadi. Abu Rayhon Beruniy ham aruz bilan tanish bo‘lgan. Bu haqda u o‘zining mashhur “Hindiston” asarida yozadi: “Hindlar kitoblarining rajaz vazni kabi vaznlar bilan o‘lchanganligini aytib o‘tdik. Ko‘proq kitoblari… shlo‘ka deb ataladigan vaznda bo‘ladi”.

Ma’lumki, mumtoz adabiyotimizda faqat bitta vazn – aruz vazni qo‘llangan. Xalq og‘zaki ijodida esa asosan barmoq (hijo) vazni ishlatilgan bo‘lib, aruzdan kam foydalanilgan. Adabiyotimizda aruzning bu qadar uzoq davr mobaynida saqlanib qolishi va rivojlanishi sabablarini A.Rustamov quyidagicha izohlaydi: “… Turkiy tillar, jumladan, o‘zbek tili fonetik xususiyatlari hijo vaznidan ham, aruz vaznidan ham foydalanish uchun mosdir. Hatto aruzdan turkiy tillarda unlilarning cho‘ziq- qisqaligi ma’noga ta’sir qilmaganligi sababli arab nazmiga nisbatan turkiy nazmda qulayroq foydalaniladi. Shuni ham aytish kerakki, qadimgi turk she’rlaridayoq vaznda bo‘g‘inlarning ochiq-yopiqligiga rioya qilish hollari uchrab turadi. Bu esa aruz vazni prinsiplaridan biridir. O‘zbek mumtoz adabiyotida aruz vaznining rivojlanish sabablari ham mana shulardir”. E.Umarov ham aruzning eski o‘zbek tili uchun mosligini o‘zbek tilida unli tovushlarning uzun-qisqaligi mavjudligi bilan tushuntiradi.

She’riyatimizda XX asrning 20-yillaridan e’tiboran barmoq vazni yetakchilik qilayotgan bo‘lsa-da, bir qator shoirlar (Masalan, Habibiy, E.Vohidov va b.) aruzda ham yozdilar. She’riy merosimizni o‘rganishda mazkur vaznni bilishning ahamiyati katta. Shuning uchun ham adabiyot nazariyasiga oid asarlarda aruz vazniga tegishli o‘rin ajratilmoqda, tadqiqot ishlari olib borilmoqda. (Masalan, Izzat Sultonning “Adabiyot nazariyasi”, 1980; T.Boboyevning “Adabiyotshunoslik asoslari”, 2000; D.Quronovning “Adabiyotshunoslikka kirish”, 2004; U.To‘ychiyev va E.Talabovning shu mavzudagi doktorlik dissertatsiyalari va b.)

Yuqorida aytganimizdek, Bobur aruzga bag‘ishlab risola yaratgan, biroq u yo‘qolgan deb hisoblanar edi. Lekin 1923 yilda turk olimi Muhammad Fuad Ko‘pruluzoda Parij Milliy kutubxonasida aruzga oid bir qo‘lyozma topadi. Nomi va muallifi noma’lum bo‘lgan 172 varaq (344 bet) dan iborat mazkur qo‘lyozmani o‘rganib chiqqach, olim bir qator dalillar asosida uning Bobur qalamiga mansub ekanligini aniqlaydi.

Risolada vaznlarni ko‘rsatish uchun misol tariqasida keltirilgan she’rlarning muallifi haqida bunday deyiladi: “…andoq iltizom qilindikim, jami’ musta’amal vaznlarg‘a ham forsiy va ham turkiy bayt kelturulgay, har vaznkim, musta’amal bo‘lmag‘ay yo ulkim muxtara’ bo‘lg‘ay, turkiy bayt bila iktifo qiling‘ay, har kimning baytini kelturulsa, otini bitilg‘ay, magar ulkim qoyili ma’lum bo‘lmag‘ay, qoyili mazkur bo‘lmag‘an turkiy bayt muallifning bo‘lg‘usidir”.

Parchadan anglashiladiki, muallifi ko‘rsatilmagan she’rlar Boburning qalamiga mansubdir. Shunday she’rlarni Bobur “Devon”i bilan solishtirib chiqilganda, risola Boburniki ekanligiga hech qanday shak-shubha qolmaydi. Bunga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Bitta misol bilan kifoyalanamiz: risolada Bobur “Devon”idan o‘rin olgan g‘azalning matlai keltirilgan:

Qaro zulfung firoqida parishon ro‘zgorim bor,
Yuzungning ishtiyoqida ne sabru ne qarorim bor.

Asar Boburning qalamiga mansubligiga yana bitta dalil – unda muallif o‘zi ishtirok etgan ayrim voqealar ham mavjudligi va ularning “Boburnoma”dagi bayon bilan deyarli bir xil ekanligidir.

Taniqli boburshunos I.V.Steblevaning fikricha, aruzga bag‘ishlangan risolaning Bobur qalamiga mansubligini tasdiqlaydigan yana bitta muhim dalil mavjud. U ham bo‘lsa, Boburning Rampur (Hindiston) devonining oxirida nasrda yozilgan qismi bilan risolaning “Aruz itmomidin ikki-uch yil so‘ng Hinduston fathining so‘ngg‘i yil(i) Sanbal sarig‘a borur fursatta…” deb boshlanuvchi 16 satrdan iborat bo‘lakning mos kelishidir.

Risolaning nomi mutaxassislar orasida qizg‘in bahs-munozaralarga sabab bo‘lgan. Adabiyotlarda asarning nomi uch xil uchraydi. Risola qo‘lyozmasini Ko‘pruluzodadan keyin ko‘zdan kechirgan Rizo Nur asarning oxirrog‘idagi muxtasar so‘zini asarning nomi deb o‘ylagan: “Chun bu muxtasar safarda bayozg‘a bordi, ul munosabat bila musofir masoyilini bitildi.” Bu yerda muxtasar so‘zi asarning nomi emas. Ushbu o‘rinda uning ma’nosi qisqabo‘lib, gap bu yerda Boburning “Mubayyin” asaridagi 27 bayt (54 misra)dan iborat “Musofirona namozning bayoni” nomli bob haqida ketmoqda. Mazkur bayon aruz haqidagi asarda quyidagicha boshlanadi:

Chun kishi qasdi mavziye qilsa,
Maqsadining masofatin bilsa.
Uch tunu kunluk o‘lsa ushbu vali,
Der safar muddati shari’at eli.

Risoladagi va “Mubayyin”dagi 54 misradan iborat parchani taqqoslaganda, ularning to‘liq mos kelishi ma’lum bo‘ladi. Risoladagi parchani transliteratsiya qilishda ayrim imlo xatolarga yo‘l qo‘yilganini ta’kidlab o‘tish kerak. Masalan, yuqorida keltirilgan parchaning 3-misrasidagi vali so‘zi aslida yo‘li bo‘lishi kerak, keyingi satrlarda uchraydigan tiyva so‘zi teva, muqtado esa muqtadiy bo‘lishi lozim va h.k.

E.Bloshening 1933 yilda chop etilgan katalogida Boburning aruzga bag‘ishlangan risolasi Rizo Nurning ta’sirida Muxtasar fil aruz deb atalgan bo‘lsa ehtimol.

S.Hasanovning ma’lumot berishicha, Boburning risolasi Hindistonda fors tiliga tarjima qilingan. Bu ishni Boburiylar xonadoniga mansub shoir, olim va tarjimon Azfariy (1760-1819) ham nasrda, ham nazmda o‘girgan. Tarjimaning ikkita qo‘lyozma nusxasi Hindistondagi fondlarda saqlanmoqda. Ushbu ma’lumotda biz uchun muhim nuqta shuki, Azfariy asarni Aruzi turkiy deb atagan.

S.Hasanov Boburning risolasiga bag‘ishlangan kitobida asar nomini Aruz risolasi deb nomlanishi ma’qulroq bo‘ladi, degan fikr bildirgan.

Asarning yana bir nomi Mufassal bo‘lib, N.Mallayevning “O‘zbek adabiyoti tarixi” (1963), V.I.Aslanovning maqolasi va O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi (2001, 2-j., 87)da shu nom ishlatilgan.

Mufassal nomi “Boburnoma”ning kotib tomonidan qo‘shilgan qismidagi quyidagi jumladan olingan: “Va ul podshoh aruz va qofiyag‘a ham risolalari bor va ul jumladin, Mufassal degankim, ushbu fan sharhi bo‘lg‘ay, ko‘pdan-ko‘p yaxshi tasnif qilibturlar”. (Boburnoma, 2002, 267.) Bizning fikrimizcha, bu yerda “Mufassal”ni kichik harf bilan va qo‘shtirnoqsiz yozilsa, aruz haqida bitilgan asar ushbu fanning sharhi bo‘la oladigan darajada batafsil bitilgan, degan ma’no chiqadi, ya’ni mufassal ning ma’nosi batafsil yozgan deganidir.

Asarning uchinchi nomi Risolayi aruzdir. Sobiq ittifoq davrida Bobur risolasini birinchi bo‘lib o‘rgangan va atroflicha sharhlab bergan taniqli turkshunos A.Sherbak shu nomni qo‘llagan. Lekin Stebleva uni tanqid qiladi va asarning nomini komil ishonch bilan bunday deb bo‘lmasligini ta’kidlaydi hamda Ko‘pruluzoda asarning ikkala nomini ham qabul qilmaganligi, keyingi maqolalarida uni Aruz risolasi deb ataganligi, hozircha mana shu nom ma’qul ekanligini qayd etadi.

“Aruz”ning bitilgan vaqti to‘g‘risida ham har xil fikrlar mavjud. A.Sherbakning yozishicha, u hijriy 940 (1533-1534) yoki 945 (1538-1539) yillarda yozilgan. Stebleva qo‘lyozmaning oxirgi – 172b varaqda hijriy 940 yil ko‘rsatilganiga asoslanib, uni 1533 yilning iyul oyida yozilgan, deb hisoblaydi. Is’hoqov va Hasanov esa 1524-1525 yillarda yozilgan, degan fikrni bildirishgan.

Boburning risolasi O‘zbekistonga birinchi marta 1968 yilda keltirilgan, degan fikr mavjud. S.Hasanov ushbu asarni uning trasliteratsiyasi, izoh va sharhlar hamda ko‘rsatkichlar bilan nashr ettirgan. Risolaning chop etilishi boburshunoslikda ulkan voqea bo‘ldi. Mazkur nashr bilan deyarli bir vaqtda I.V.Stebleva ham Moskvada shu risolani chop ettirdi. Unda so‘zboshi, ko‘rsatkichlar va asarning faksimilesi keltirilgan.

Boburning mazkur risolasi yurtimizda bundan oldin ham ma’lum bo‘lganmi-yo‘qmi, degan savol tug‘ilishi mumkin. Tarixga bir nazar tashlab ko‘raylik.

1949 yilda Izzat Sulton Alisher Navoiyning “Mezonul avzon” asarining tanqidiy matnini yaratgan. Shu tadqiqotida u Boburning ham aruz nazariyasiga oid risola bitgani, lekin bizning zamonamizgacha yetib kelmagani sababli bu ikki muallifning aruz haqidagi asarlarini taqqoslab, tegishli xulosa chiqarish imkoni yo‘qligini yozgan. Keyinroq N.Mallayev o‘zining “O‘zbek adabiyoti tarixi” kitobida Boburning aruz haqida Mufassalnomli risola yozgani va uning qo‘lyozmasi saqlanib qolmagani yoki hozircha topilmagani to‘g‘risida ma’lumot beradi. Shundan biroz vaqt o‘tgach, Maqsud Shayxzoda Moskvada kutubxonada Ko‘pruluzodaning asarini ko‘rayotib, Boburning aruz haqidagi risolasi tavsifini uchratib qoladi va bu to‘g‘rida o‘zining “Qo‘shiqlar haqida” nomli maqolasi (O‘zbekiston madaniyati, 1964 y. 4 iyul)da bunday deb yozadi: “Navoiydan keyin qo‘shiq va ashula navlari haqida eng mo‘’tabar ma’xaz Zahiriddin Muhammad Boburning “Risolayi aruz” asaridir. Hozirgacha nomi ma’lum bo‘lib, o‘zi adabiyotshunoslik olamida istifoda etilmagan bu asar yo‘qolgan, deb hasoblanar edi. Tasodifiy bir voqea bilan bu asarning hozir Fransiyada – Parij Milliy kutubxonasida 940 hijriy yilda Hoji Muhammad Samarqandiy tomonidan ko‘chirilgan nusxasi borligi ma’lum bo‘ldi”.

M.Shayxzodaning maqolasidagi ma’lumotlar Ko‘pruluzodaning kitobidan keltirilgani ko‘rinib turibdi, biroq u Risolayi aruz degan nomni qayerdan olgani ma’lum emas. Shu o‘rinda bir taxminni o‘rtaga tashlash mumkin – ehtimol, Shayxzoda ham Fitrat kabi Bobur risolasining biron-bir qo‘lyozmasi bilan tanish bo‘lgandir.

Abdurauf Fitratning “Aruz haqida” nomli asarini o‘rgangan va nashrga tayyorlagan H.Boltaboyev uning Navoiy va Boburning aruzga bag‘ishlangan asarlaridan yaxshi xabardor bo‘lgani hamda uning qo‘lida Bobur risolasining nusxalaridan biri bo‘lganini ta’kidlaydi. Fitratning bizga noma’lum bir qo‘lyozmadan foydalangani Parij Milliy kutubxonasidagi qo‘lyozmaning yagona nusxa emasligini, boshqa nusxalar ham mavjud ekanligini ko‘rsatadi.

Risolaning boshqa nusxasi ham borligi yaqinda tasdiqlandi. Tehrondagi “Saltanat kutubxonasi”da “Kulliyot” saqlanayotganidan xabardor edik, lekin uning tafsiloti ma’lum emas edi. “Kulliyot”ga ko‘z tashlaganimizda, unda boshqa asarlar qatori aruzga doir risolaning ham borligini ko‘rdik. “Kulliyot” haqidagi kutubxona ma’lumotlarida uning ko‘chirilgan yili hijriy 935 (1528) yil, deb ko‘rsatilgan. Bu degan gap qo‘lyozma Bobur hayotlik davrida ko‘chirilgan, demak, Boburning nazaridan o‘tgan, ya’ni u avtograf (asl nusxa)ga deyarli teng degani edi, lekin qo‘lyozmani sinchiklab o‘rganganda, unday emasligi ma’lum bo‘ldi.

“Kulliyot”ning oxirida “Volidiyya” asari keltirilgan, uning so‘nggi: “Bil, tugatganda bu so‘z bekam-u, besh, Yil to‘quz yuz edi o‘ttuz besh” baytidagi sanani kulliyotning yozilgan yili sifatida xato talqin qilingan.

Mazkur nusxa Boburning yagona kulliyoti sifatida ahamiyatlidir. U ancha keyingi davrda ko‘chirilgan. Professor S.Hasanovning yozishicha, “Boburnoma” qo‘lyozmalarini Tehron nusxasi bilan solishtirish natijasida uning matni to‘la emasligi va ayrim nuqsonlari ham borligi ma’lum bo‘ldi. Ayniqsa, “Boburnoma”da Afg‘onistonga oid voqealar bayon qilingan matnning katta qismi bu nusxada yo‘q ekan.

“Kulliyot” boburshunoslarimiz oldiga bir qator masalalarni qo‘yadi – undagi asarlar qaysi qo‘lyozmalardan ko‘chirilganini aniqlash, “Boburnoma”ning mavjud nusxasi, xususan, hozirgi kunda eng ishonchli deb hisoblanadigan Haydarobod (Hindiston) nusxasi va uning asosida yapon olimi E.Mano‘ tayyorlagan tanqidiy matnni Kulliyotdagisi bilan solishtirish, “Boburnoma”ning tadqiqidagi eng jumboqli masala – undagi kemtik joylarini aniqlash, Boburning aruzga doir risolasining hozir ilmiy iste’molda bo‘lgan Parij Milliy kutubxonasi nusxasi bilan qiyoslash, Parij nusxasining nuqsonli ekanligi, kotibning xatolari va boshqa masalalarga aniqlik kiritish va h.k. shular jumlasidandir.

Risolaning Parij nusxasini Hoji Muhammad Samarqandiy ismli kotib ko‘chirgan, lekin mutaxassislarning fikriga qaraganda, u aruz ilmidan mutlaqo bexabar shaxs bo‘lgan. Qo‘lyozmadagi ko‘plab xatolar, tushib qolgan yerlari, qaytariqlar, ayniqsa, atamalardagi xatolar shunday deyishga asos beradi. Masalan: 4b varaqda aqs zihofi aql deb, majzumuzohifi yetti joyda majdu deb xato yozilgan. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.

Shu yerda bir narsani ta’kidlab o‘tishni zarur deb hisoblaymiz: Boburning o‘zbek aruzi haqidagi risolasi yaratilgandan keyin XX asrning ikkinchi choragigacha o‘tgan to‘rt asrdan ortiqroq davr mobaynida (ya’ni Fitratning “Aruz haqida” asarigacha) o‘zbek aruzi bo‘yicha unga teng keladigan risola u yoqda tursin, biron e’tiborga loyiq asar ham yaratilmadi.

Alisher Navoiy “Mezonul-avzon” da “birinchi bo‘lib o‘zbek nazmi vaznini tekshirib, o‘zbek aruzining asoschisi bo‘ldi va bu uning ulug‘ xizmatidir. Bobur esa aruz haqidagi risolasi bilan umuman aruz ilmining va xususan, o‘zbek aruzining rivojiga ulkan hissa qo‘shdi”.

Boburning asari bir qancha jihatlari bilan o‘ziga xosdir. Navoiyning “Mezon”i bilan solishtirilganda shu narsa aniq ko‘rinadiki, Boburning asari avvalo, aruz nazariyasi bayonining mukammalligi bilan, ikkinchidan, vaznlarni ko‘rsatish uchun keltirilgan misollarning nihoyatda mo‘lligi bilan ajralib turadi. Bobur asarida she’riy misollarni o‘zbek va fors tillarida keltiradi. Asarning faqat o‘zbekcha qismi (nasriy va she’riy) va faqatgina Boburning o‘z qalamiga mansub she’rlarda ishlatilgan so‘zlar, ularning qaytarilganini ham qo‘shib hisoblaganda, yigirma besh mingdan ziyod so‘z qo‘llangandir. Risolaning bunday hajmi uning nomi Muxtasar, ya’ni qisqabo‘lolmasligiga tag‘in bitta dalildir.

“Aruz” ikkita yirik bobdan iborat. Birinchi bob rukn yasovchi hijolar va ularning navlari, ruknlar va zihoflar, bahrlar va doiralarga bag‘ishlangan bo‘lib, ikkinchi bobi vazn va taqti’ masalasiga bag‘ishlangan.

“Adabiyot va san’at dunyosida eng teran qarash egasi bo‘lgan mashhur Bobur Mirzo” (A.Fitrat iborasi) aruz ilmidagi tadqiqotlarida katta muvaffaqiyatlarga erishdi, bir qancha yangiliklar yaratdi. Xususan, S.Hasanovning yozishicha, u aruzning yangi 248 vaznini aniqladi. A.Hojiahmedovning fikricha, Bobur she’riyatimizda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan 537 o‘lchovdan 400 ga yaqin mutlaqo yangi vaznlarni kashf qilgan.

Bobur juzvlar haqida ham yangi fikrga keladi, fosila juzvining ruknlar yasashda hojati yo‘qligini isbotlab beradi. Juzvlarni ikkiga va ularning har birini uch navga ajratish kerak, degan xulosaga keladi.

Bobur aruzda noma’lum zihoflarni izlab topadi va ularning sonini 44 taga yetkazadi. U taqti’ bobida o‘zbek tili fonetik me’yorlari asosida “Mezonul avzon”da ishlab chiqilgan o‘zbek aruzining qonun-qoidalarini bir tizimga solib, aruzni yanada takomillashtirish fikriga keladi. Bobur qo‘llagan doiralar ham “Mezon”dagidan farq qiladi. “Mezon”da 7 ta doira bo‘lsa, “Aruz”da ularning soni 9 tadir (Solishtiring: aruz ilmining asoschisi Xalil ibn Ahmadda ¬ 4 ta, Vohid Tabriziyda esa ¬ 6 ta doira keltirilgan).

“Aruz” risolasining yana bitta xususiyati ¬ uning antologiya ham ekanidir. Shu jihatdan ham asarning ahamiyati nihoyatda kattadir. Bobur risolasini yaratishda qaysi manbalardan foydalangani hozircha ma’lum emas. Lekin “Boburnoma”da “Aruz” asari uchun Alisher Navoiyning devonlaridan g‘azallar tanlagani qayd etilgan: “Odina kuni, oyning yigirma uchida Alisherbekning to‘rt devonidan buhur avzon tartibi bila g‘azallar va abyotkim, intixob qililadur edi, itmomig‘a yetti”.

“Aruz” da mumtoz fors adabiyotining yirik vakillari Rudakiy, Nizomiy, Attor, Xisrav Dehlaviy, Sa’diy, Salmon Savojiy, Hofiz, Jomiy va boshqalarning asarlaridan parchalar berilgan. Turkiydagi misollar Boburning o‘z qalamiga mansub she’rlaridan tashqari, Navoiy, Lutfiy, Haydar Xorazmiy, Sulton Husayn Mirzo va boshqalarning asarlaridan ham iqtiboslar olingan. Jami 70 ga yaqin shoirning qariyb 50 ta asaridan misollar keltirilgan.

Boburning risoladagi ayrim she’rlari uning “Devon”idan ham o‘rin olgan. Ba’zi she’rlarni Bobur faqat she’r vaznini ko‘rsatish uchungina bitgan, shu sababli ular “Devon”ga kiritilmagan. Shunday bo‘lsa-da, risolada “Devon”ga kiritilmagan ayrim go‘zal misralar ham bor. Masalan, Bobur aruz va zarb mahzuf vaznini izohlayotganda quyidagi baytni keltiradi:

Yuzung uza qaro zulfung nedur bil, ey dilafro‘z,
yilone ganch uzra yotib ani saqlar shabu ro‘z.

She’rlaridan parcha olingan shoirlar ichida ismlari “Boburnoma”da zikr etilgan Suhayliy, Binoiy, Sayfiy Buxoriy, Hiloliy kabi qalam ahli, Navoiyning “Majolisun-nafois” asarida sanab o‘tilgan Abul-Baraka, Binoiy, Xayoliy, Riyoziy Samarqandiy, Sulton Ali Mirzo, Sanoiy, Orifiy, Kotibiy, Vali Qalandar kabi shoirlar mavjud.

Risoladagi she’riy parchalar xususida A.Sherbakning quyidagi fikri e’tiborga loyiq, deb hisoblaymiz: “Asarlaridan misollar keltirilgan shoirlar tarkibi, vaznlarni qamrab olishi va misollarning xususiyati jihatidan na turkiy tildagi va na forsiy tildagi adabiyotda unga teng keladigan asar yo‘qdir”.

“Aruz”ning yana bitta ahamiyati bor – ayrim shoirlarning ijodidan namunalar faqat shu asar orqali bizgacha yetib kelgan. Risolada Mavlono Lutfiyning ijodidan 30 ta bayt keltirilgan. Ular orasida boshqa qo‘lyozma va nashrlarda uchramaydiganlari ham bor. Masalan, “Aruz”ning 122b varag‘idagi:

Oy yuzung ollida hijl husn eli Rumu Chin aro,
Valvala soldi ko‘zlaring kofiru ahli din aro –

matlai bilan boshlanuvchi g‘azalidagi quyidagi ikki bayt hozircha boshqa qo‘lyozma nusxa va nashrlarda uchramagan:

Nuktaye mushkdur bu yo xayol eng jabin aro,
Kufr savodini ne xush sizdin bayozi din aro.
Jonu ko‘ngul necha dedi asrali o‘zni kelgach ul,
Vah yana qo‘zg‘alishlar ko‘rgach ani chin aro.

Bunday misollarni yana keltirish mumkin.

Bobur hazrat Navoiyning shaxsi va ijodiga katta hurmat bilan qaragan. Uning Navoiy haqidagi fikrini klassik ta’rif deyish mumkin: “Alisherbek naziri yo‘q kishi edi. Turkiy til bila to she’r aytibturlar, hech kim oncha ko‘b va xo‘p aytqon emas…”.

Bobur o‘z risolasini yaratishda aruz vazniga bag‘ishlangan asarlarni, xususan Navoiyning “Mezonul avzon”ini sinchiklab o‘rgangan. Boburning risolasiga ijodidan namunalar kiritilgan shoirlar orasida Alisher Navoiy birinchi o‘rinda turadi. Uning ruboiylari, “Saddi Iskandariy”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun,” “Sab’ai sayyor”, “Lisonut-tayr” dostonlaridan katta parchalar, g‘azal va tuyuqlaridan olingan misollar Bobur Navoiy iste’dodi va ijodini yuksak qadrlaganini ko‘rsatadi.

Navoiyning asarlariga qayta-qayta murojaat qilish bilan uning ijodiga katta hurmat va ishonch bildirgan Bobur ayni vaqtda ayrim asarlari xususida tanqidiy fikr ham aytib o‘tgan, yigirma to‘rt ruboiy vaznidan to‘rt vaznda yanglishganini, ba’zi bahrlarning vaznida ham xato qilganini qayd etgan.

Bizning fikrimizcha, aruzday murakkab ilmda turli nuqtai nazarlar bo‘lishi mumkin. Bobur tanqidini Navoiy ijodiga ijodiy munosabat, deb baholash to‘g‘ridir.

Bobur tuyuq janrini batafsil bayon qiladi: “… Mir Alisher Navoiyning “Lisonut-tayr”i nechukkim ajam shu’arosi rubo’iy vaznig‘a haddi mu’ayyan muqarrar qilibturlar, turk fusahosi ham bu vazng‘a haddi mu’ayyan muqarrar qilib ikki bayt aytibturlar “tuyuq”qa mavsumdur, bu vaznlar mo‘g‘ul xonlari bila turk salotinining majolisida “tuyuq”ning ko‘p ishtihori bor ekandur”.

Bobur mazkur janrning quyidagi turlarini ta’riflaydi: uch qofiyada tajnis rioya qilingan, qit’aga o‘xshaydigan, tajnis rioya qilinmay ikki qofiyali, tajnis rioya qilinmay uch qofiyali. Bundan tashqari, Bobur tuyuqning “hech yerda ko‘rulmagan” yangi uchta turini ham keltiradi:

1) har to‘rt qofiyada tajnis rioya qilingan:

Vasldin so‘z derga yo‘q yoro manga,
Hajr aro rahm ayla, kel, yoro manga.
O‘qung etti qo‘b yamon yoro manga
Marhami lutfung bila yoro manga.

2) uch yerda tajnis radif o‘rnida bo‘lib, tajnisdan oldin keladigan so‘z qofiyalashadi:

Mehrkim ko‘kka qilur ohang tong,
Ollida bo‘lsa emas berang tong.
Xoliyu ikki labidek bo‘lmag‘ay,
Hindu ar keltursa, shakkar tang tong.

3) tajnisdan ilgari uch joyda hojib rioya qilingan:

Ne balo biyikturur davlat bog‘i,
Ko‘hi g‘amni ne bilur davlat bog‘i.
Himmate tut, dag‘i davlat istagil,
Himmating bo‘lsa, bo‘lur davlat bog‘i.

Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, Navoiy “Mezon”da tuyuq janriga bu qadar batafsil to‘xtamagan hamda Bobur ta’riflagan turk she’riy shakllaridan tarxoniy haqida ham ma’lumot bermagan.

Qo‘shiqning o‘lang (o‘lan) turi risolaning ikki joyida zikr qilinadi. Bobur asarining oxirida bunday deb yozadi: “Atrok arosida bir surud borkim, o‘lang derlar, aksar to‘ylarda ayturlar. Bu vazn ancha maxsusdur. Avval surudg‘a taqsim qilurda har misra’din so‘ng yor-yor lafzin keltirurlar”.

“Aruz” risolasida o‘zbek she’r shakllariga bag‘ishlangan batafsil ma’lumotlar Boburning o‘zbek adabiyoti nazariyasiga qo‘shgan katta hissasidir.

Xulosa qilib aytganda, Zahiriddin Muhammad Boburning “Aruz” risolasi ikki jihatdan muhim: birinchidan, u o‘zbek she’r nazariyasini boyitgani, takomillashtirgani bilan beqiyos ahamiyatga molik bo‘lsa, ikkinchidan, antologiya sifatida ham ulkan e’tiborga sazovordir.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2005 yil, 2-son

Bobur. Mahrami asror topmadim. Devon by Khurshid Davron on Scribd