27 декабр — Иброҳим ҒАФУРОВ таваллудининг 80 йиллиги
Атоқли мунаққид, таржимон ва адиб, Ўзбекистон санъат арбоби Иброҳим Ғафуров миллий адабиётимизда муносиб ўрнига эга ижодкорлардан. У адабиётимиз тараққиётига қизғин ижодий ишлари билан сезиларли ҳисса қўшди. И.Ғафуров адабий танқидчилигимизда ўзига хос фикрлаш тарзи, услуби билан алоҳида ажралиб туради.
Ўтган асрнинг етмишинчи-саксонинчи йилларини танқидчиликда, ҳеч муболағасиз, Иброҳим Ғафуров даври дейишга ҳақлимиз. У чинакам фидойи ижодкор сифатида адабиётимизда пайдо бўлган ҳар бир, халқ таъбири билан айтганда, пичоққа илинадиган асарни таҳлил қилиб, ўз муносабатини билдириб борди ва адабий танқидчиликда йирик сиймога айланди.
Иброҳим Ғафуров бадиий таржима соҳасида катта ишларни бажарди. У ўзбек китобхонини дунё адабиётининг Жойс, Достоевский, Хемингуэй, Фолкнер, Флобер, Маркес, Айтматов каби сўз санъаткорларининг дурдона асарлари билан таништирди. Заҳматкаш таржимон таржима учун асар танлаганда, албатта, ўзбек адабиётини бойитадиган ижод намуналарини танлади. Бу, шубҳасиз, энг тўғри ижодий йўлдир.
Иброҳим Ғафуров адабиётимизда янги жанр — мансура жанрини яратди. Мансура мансур шеърдан жиддий фарқланади. Бу жанрнинг имконияти анча кенг. Мансурада ҳажми ҳикояга тенг асарлар ҳам ёзиш мумкин. Лекин бир муҳим шарти бор: унда фикр оқими, мусиқаси узилмаслиги керак. Мансура шеър каби ўқилиши лозим.
Иброҳим Ғафуров фақат мақолалар, мансуралар битиш, таржималар қилиш билан кифояланиб қолгани йўқ. Устоз адиб ва журналист ношир сифатида ҳам кўп савобли ишларнинг бошида турди. Янги китоб сериялари ташкил қилди, янги-янги мазмундор китобларнинг дунё юзини кўришида ғайратини аямади, кўплаб ёш қаламкашларнинг оёққа туриб олишида ғамхўрлик кўрсатди. Шу туфайли маърифатли ношир, меҳрибон устоз сифатида ҳурмат қозонди.
Бугун қутлуғ 80 ёшини қарши олаётган Иброҳим Ғафуров айни кунларда янада куч-ғайратга тўлиб янги-янги ижодий ишлар билан банд. Биз устоз мураббий, адабиётшунос олим, адиб, таржимон, муҳаррир ва публицист Иброҳим акага мустаҳкам соғлиқ, ижодий ютуқлар тилаймиз.
Иброҳим Ғафуров
МЕН ТУҒИЛГАНДА
Мансура
Ёзувчи, таржимон, танқидчи Иброҳим Ғафуров 1937 йил 27 декабрда Тошкентда ҳунарманд оиласида туғилди. 1956-1961 йилларда САГУ (ҳозирги ЎзМУ) нинг филология факултетида ўқиди. 1961-1982 йилларда Давлат бадиий адабиёт нашриётида кичик муҳаррир, таҳририят мудири, бош муҳаррир ўринбосари лавозимларида ишлади. 1995 йилда “Миллий тикланиш” демократик партиясини ташкил этиш ташаббускорларидан бири бўлди. У мазкур партиянинг раиси (1996 йилдан), “Миллий тикланиш” газетасининг бош муҳаррири сифатида фаолият юритди.
Иброҳим Ғафуров “Гўзалликнинг олмос қирралари” (1964) “Унитилмаган боғ” (1965), “Жозиба” (1970), “Ёнар сўз” (1973), “Ям-яшил дарахт” (1976), “Юрак -аланга” (1980). “Лириканинг юраги” (1982), “Шеърият — изланиш демак” (1984), “Ўттиз йил изҳори” (1987), “Тил эркинлиги” (1998) цингари адабий танқидий, бадиа китоблар муаллифи. У “Дарвоза”, “Ҳумо қушим”, “Қалдирғочим” цингари шеърий насрлар ёҳуд мансуралари билан эътибор қозонди.
Иброҳим Ғафуров жаҳон адабиётининг “Жиноят ва Жазо”, “Телба”, “Қиморбоз” (Доcтоевский), “Азизим” (Мопассан), “Алвидо, қурол”, “Чол ва Денгиз” (Э.Хемингуей), “Қиёмат”, “Чингизхонниг оқ булути” (Чингиз оқ булути), “Ёнғин” (В.Распутин) сингари асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
И. Ғофуров филология фанлари номзоди (1973), Ўзбекистон ёшлари мукофоти (1989) лауреати, “Дўстлик” ордени соҳиби (1995).
Мен туғилганда қахратон эди .
Қийналиб туғилдим .Заминга тушдим оёғим билан .
Отам ёзиб қўйган сиёҳ қаламда эски бир сувратнинг орқасига :
жумодил аввалнинг бешинчи куни .
Декабрнинг йигирма еттиси .
Ўттиз еттинчи йил …
Тўқсонга чиққан энага кампир : тушган ,
даҳанлари уришган
Мени ўлган деб ,
ўраб ,
чирмаб эски -тускига
совуқ уйнинг бир чеккасига элтиб қўйди .
Онам хушидан кетган эди .Ўзига келгач :
-Эна ..-деди жуда заиф овози билан –
эна …Келтиринг, бир кўрай, мўрт бўлса ҳам бир
кўрай юзини …-деди .
-О ,энанг тасаддуқ, нимасини кўрасан .
Шукур қил .Жонинг омон қолди .Бундайдан
ҳали қанчасини туғасан, болам …
-Оҳ ,майли ,беринг бир кўрай .Жуда
бўлмаса, қошига, қарай болагинамни …-
ёлворди онам .
Энам ғўнғиллай –ғўнғиллай, мункиллай –мункиллай
лахтакка ўралган мени келтирди .
Онам юзимни очди охиста .
Она исини туйдиммикин, юрагим дукиллаб уриб кетди .
Билинар –билинмас нафас кўринди димоғимда .
Вой ,бунингиз тирик ана нафас оляпти –деди онам заиф товуш билан .
-О худо кўтарсин ..-деди энам .Унга ўлик билан тирик
баробар бўлиб қолган эди .
-Йўқ, ўзингиз қўринг, энажон .Тирик! Тирик! бунингиз –
деб суюнарди онам .
Мен ўттиз еттинчи йил замхарир қиш чилласида шу
тариқа тирик қолганман .
Мен туғилганда қахратон эди .
Қодирий йўқ эди .
Икромов йўқ эди .
Хўжаев йўқ эди .
Чўлпон йўқ эди .
Фитрат йўқ эди
Носирий йўқ эди .
Йўқ эди балки Вавилов …
Онамнинг қанчалар қийналганини ҳис қилганман
туғилганимда …
КЎНГИЛ БИТИКЛАРИ
Одамни тинглай билиш ҳам жуда катта одамгарчилик. У юрак ва онгнинг тарбиясидан дарак беради.
* * *
Ёзмаган билан, ўқимаган билан ёзувчининг мияси бир зум бўлсин фикрлашдан тўхтамайди. Ёзувчи қоғозга ёзолмаса, миясига ёзади. Мия ёзувчида — тегирмон. У то сўнгги нафасгача ишлайди.
* * *
Асқад Мухторни севар эдик. Унинг интеллекти кўри атрофида бўлишга интилардик. Ҳеч ким ёшларга Асқад Мухторчалик дўст эмас, деб тушунардик. Унинг «99 миниатюра», «Сизга айтар сўзим» шеърий китобларини шеърият мўъжизасидай ўзимиз билан олиб юрардик. Улар бизга риторикадан чиқиш ва қутулиш йўлини кўрсатаётгандек бўларди…
* * *
Тоғай Муродни ўқисангиз, одам дам-бадам тўлиб кетади. Йиғи. Завқ-шавқ. Илҳомга.
Тоғай Мурод бу — Тўполон дарё. Уни мен дунёдаги энг чиройли дарёлардан бири деб биламан. Вой, бу дарёнинг шўхлиги! Вой, бу дарёнинг ўзига одамни сиғдирмаслиги! Бир кафт сув ололмайсиз! Бир зум оёғингизни роҳат тўлқинига сололмайсиз. Қўймайди! Шитоб билан оқизиб кетади. Чирпирак қилиб юборади. Лекин бутун Сурхон унинг боис гул-гул яшнайди, очилади, тириклик қўшиғини айтиб жар солади.
Ниагара Америка диёридаги шоирларни яратганми яратмаганми, айтолмайман. Лекин Тўполон дарё Сурхонда Тоғай Муродни яратган. Унга ўз шаддод шоирлигидан улуғ улуш ато этган. Мени бу икки улуғвор ҳассослик доим ҳайратга солади. Бу икки дарё бўйида доим одамнинг бағри кенгайгандай, яйрагандай, дунёнинг таҳлил этиб бўлмас сирларига ошно бўлгандай сезади одам ўзини.
* * *
Адаб — одамийликнинг ўзаги. Балки одамийликнинг бари бошдан охир адабдан иборат. Адабнинг илиги эса — ҳаё. Илик қуриган ерда ҳаё бўлмайди. Ҳаёни ор-номус, ҳамият, орият, шаън, уят сингари тушунчалар қаторига қўямиз. Буларнинг бир-бирларидан сира ажратиб бўлмайдиган томонлари, жиҳатлари бўлганидек, жуда нозик маънавий ўзига хосликлари ҳам халқ ичида фарқ қилинади.
Уят — жуда қадимдан келаётган туркий ўзбакий сўз ва тушунча. У ёпиш, паналаш маъноларини англатади. Уй, уя — панажой, одамнинг бошини, бошинигина эмас, бутун вужуд борлиғини оламнинг хавф-хатарли ҳаводис-ларидан муҳофаза қилади. Уят — туркийча, ҳаё — арабийча, шарм — форсийча келиб чиқишга эга. Руслар бу тушунчаларни «стид», «срам» сўзлари билан ифодалашади.
* * *
Айтгим келади: номусни дарахтдан ўрганинг! Қаранг, у ҳаёт шарбатлари югураётган танасини қандай парда қобиқ билан ўрайди. Бир жойи кесилса, дарҳол шу кесилган ўринни қобиқ билан беркита бошлайди.
Табиатда ҳаё ҳукмрон. Яшаш зарурати шуни тақозо қилади.
* * *
Мендан муҳаббатнинг гўзаллиги нимада? Унинг лаззатларидами? Унинг шаҳватларидами? Унинг ҳирсий интилишларидами? Лайлидай, Мажнундай сарсон-саргардонликларидами? Умидсиз тонгриқишларидами? — деб сўрасалар, булар бари қалбга доир ва уларни ҳеч қачон инкор қилиб бўлмайди, дердим. Шунинг билан бирга муҳаббат булар билан гўзал эмас, балки баайни ҳаё билангина гўзал ҳамда ҳаммадан ортиқ лаззатли, деб жавоб берган бўлардим.
* * *
Ислом яратган улуғ илоҳий Китоб ота-онангнинг бетига қараб уф тортма, уҳ дема, улар сени кичикликдан тарбият қилдилар, дунёга келтирдилар. Сенинг уф тортишинг уларни адойи тамом қилади. Биз боламизга қаноатли ҳаёт беролмабмиз-да, деб ўкинтиради, дейди. Мана шу ота-она юзига тик караб уф тортиш — ҳаёсизлик, уҳ тортмаслик, ичингдан қиринди ўтаётган ҳолда ҳам буни билдирмаслик, бу — ҳаё. Тўғрироғи, ҳаёнинг ибтидоси. Узум гуллаганини кўрганмисиз? Илк ҳаё ана шу узумнинг гули. У ҳали ширин узум эмас, лекин усиз ширин узум ҳеч қачон етилмайди. Мард одамнинг мардлиги ҳам, қаҳрамон одамнинг қаҳрамонлигида ҳам шундай ҳаё гули мавжуд. Ҳаё бўлмаса ботирлик бўлмайди.
* * *
Суқротнинг умри доим турли фалсафий баҳсларда кечарди. У ёшларни ориф ва оқил, замонадан анча илгарилаб яшашга ўргатарди. Кўп ҳолларда ўз ҳақлигини билгани учун қаттиқ қизишиб кетарди. Баъзи ўзини билмаганлар аламнинг зўридан уни тепиб, уриб-сўкиб юборишарди. Суқрот эса кулиб тураверади. «Нега сизни тепган кишига муносиб жавобини бермайсиз?» — деб сўрашса, Суқрот: «Эшак мени тепса, нима, эшакни қозига етаклашим керакми?!» — дерди. Ҳеч качон ҳақоратга ҳақорат билан жавоб қилмасди. Бу Суқротнинг қўрқоқлиги эмас, унинг буюк инсоний ҳаё эгаси бўлганлигидан эди. Ҳаё уни кимсанинг шаънини ерга уриш, топташга сира йўл қўймасди.
* * *
Қадим-қадимлардан хоҳиш дер эдик. Кейин-кейинлар ислом диний маданияти таъсирида тилимизга «тақдир», «қадар», «қазо», «таваккал», «таваккул», «ихтиёр» ва «ирода» деган сўзлар, тагида жуда мураккаб мафҳумлар яшириниб ётган тушунчалар кириб келди. Ислом динида, исломий маданиятда ирода — қазо ва қадар тушунчалари билан чамбарчас боғланган. Бир замонлар шу тушунча атрофида қадарийлар мазҳаби вужудга келган эди.
Ирода атрофида фикрлаш донишмандлар ва файласуфларнинг энг кўҳна замонлардан бери суюмли машғулотлари сирасига киради. Буюк немис файласуфи Артур Шопенгауэр «Олам ирода ва томоша каби» деган қалин асар ҳам ёзган ва иродани азалдан мавжуд қадар деб тушунтиришга уринган. Одамларни — европаликларни ирода ва томоша зимнида қандай инсонга муносиб яшашга ўргатишга, барча ҳаёт маромларининг марказига ҳамдардликни қўйишга ҳаракат қилди.
Одамзод хамиша туғилиш ва ўлим ўртасида яшайди. Унинг умри вақти чегараланган. Шунинг учун «ирода эркинлиги» деганда, кўплар ва ҳатто улуғ файласуфлар ҳам шундай эркинлик бўлиши мумкинми? Ахир, одам чегара ичида истиқомат қилади. Унинг хоҳишлари шу чегарадан ташқарига чиқиб кетолмайди. Ирода азалдан, олдиндан белгилаб қўйилган ҳодиса деб айтадилар. Ирода эркинлиги тушунчаси «инсон эрки» тушунчаси билан туташ, қариндош. Қолаверса, ҳозирги замонда инсоннинг яшаш ҳақ-ҳуқуқларидан — уларнинг жамидан ирода рўёбга чиқади.
* * *
Умуминсоният иродаси инсониятни у қаерда яшамасин, қаерда туғилмасин, қайси ирққа мансуб бўлмасин, бирлаштириб туради. Инсоният бошига хавф тушган кезларда бирлашади. Акс ҳолда инсоният фашизм вабоси ёхуд термоядро жалалари остида аллақачон йўқолиб кетган бўларди. Бу умуминсоният иродаси уруш офатларига қарши курашда, диний, миллий, ирқий терроризмнинг хавфини биргаликда бартараф этишда, табиат экосистемаларини омон сақлаш учун ҳаракатларни актуаллашувида, технологияларни ер юзи табиатида кечадиган чексиз жараёнларга оқилона мувофиқлаштиришга уринишларда тобора кучайиб кўзга ташланмоқда. Табиат бугун инсониятдан ўзини сақлаш, муҳофаза этиш йўлида фаоллашувларни тобора катъият билан талаб қилмоқда. Ё ҳаёт, ё мамот… Одамзод бундан келиб чиқадиган барча зиддиятли карама-қарши ҳодисаларнинг бирини танлашга мажбур.
* * *
Ирода эркинлиги улуғ маънавий неъмат. Лекин ирода сустлиги бу туганмас кулфат, ҳасрат ва надоматлардир. Бориб турган хорлик, қашшоқлик ҳам ирода сустлигидан, асло бошқа нарсадан ёки бошқанинг қилиғидан эмас. Қарамлик, тобелик, қуллик каби сал-пал ўзини билган инсон асло тоқат қилолмайдиган ўта аянчли ҳодисаларнинг битта қолмай ҳаммаси иродасизлик, сустликнинг эшигидан кўчага чиқиб тарқалади.
Айрим тоифа одамлар иродасиз яшаш — пассив ҳаёт кечиришни ўзларига қулай деб биладилар. Қорин ғамидан бошқани ҳатто хаёлга ҳам келтирмайдилар. Ўз иродаларини қулчилик ва тобеликка бўшатиб берадилар. Бўйсунишда, иродасизликда беҳад ҳаловат, тинчлик, шукргузаронлик топадилар. Албатта, тақдир, қазову қадар, пешанада борини кўриб, охир-оқибат ҳисоб-китобдан ҳеч ким холи эмас.
* * *
Одам муҳаббатсиз яшай олмайди. Муҳаббат бўлмаса, ҳар қандай мол-дунё, обрў-эътибор татимайди. Ёш ўтиб муҳаббат ўлади, ўрнига иззат-икром келади, дейишади. Шундай бўлиши мумкинми? Муҳаббат ўрнини иззат-икром боса оладими? Йўқ. Муҳаббат ўлиши мумкин, агар уни ўлдирсангиз. Муҳаббат яшнаши мумкин, агар уни яшнатсангиз. Бу ноёб ҳодиса инсоннинг ихтиёр-иродасига, ўзини нималарга ва қандай тайёрлаганига боғлиқ. Одам ўзида ўлмайдиган муҳаббатни тарбиялаган бўлса, бундай муҳаббат, билингки, тўқсонда ҳам ўлмайди. Тўқсонда ҳам одам ёш йигитлардек ишқий ғазаллар ёзади, мўйқалами ўта ҳассос сувратлар чизади, одамзодни лол қиладиган ажиб мусиқалар яратади. Инсоният бунинг кўп ажойиб мисолларини билади.
* * *
Ватанпарварлик ва миллатпарварлик сингари эътиқодий ҳодисаларни ҳам фақат маънавият билан чамбарчас боғлаган ва ундан заррача айрилмаган ҳолдагина тушуниш, шунга яраша саъй-ҳаракатда бўлиш ҳар бир халқ учун чин мўъжизалар яратади. Маънавиятдан маҳрум ватанпарварлик ва миллатпарварлик ўз-ўзинигина кўр-кўрона севишга, димоғдорликка, такаббурликка олиб боради, аслини олганда, такаббурликнинг жаҳолатдан сира фарқи йўқ. Такаббурлик ҳам, жаҳолат ҳам, ўзгалар ҳақ-ҳуқуқларини менсимаслик, беписандлик ҳам — маънавиятсизликдан ҳосил бўлади.
* * *
Баъзан ҳаяжонларимни яширолмай қолган кезларим: агар ҳамма кунларимни бир ерга йиғсам, сенинг Ўзбекистон, лоақал бир сониянгча бўлмас! — деб ҳайқиргим келади. Кўксимдан отилиб келаётган сўзлар, туйғуларни тўхтатолмайман: ЎЗБЕКИСТОН!
ТАН БЕРАМАН: СЕН ОТАСАН! ТАН БЕРАМАН: СЕН ОНАСАН! ТАН БЕРАМАН: СЕН МУРАББИЙСАН!
Шавқларга тўлиб ёш боладай санасам, ўнсан. Барча яхшиликларда ёнимда ўнгсан.
Менинг ҳаёт ва тириклик қовурғаларим сенинг ўн ҳарфингдан бино бўлган, яъни:
Ў — ўзлигим, ўктам забоним
3 — зеби жаҳоним
Б — бағри кенг баланд осмоним
Е — етмиш минг асрнинг жонли садоси
К — кўзим қароси
И — иймон сафоси
С — сузугим
Т — тузугим
О — ороми жоним
Н — Нону тузим — ЎЗБЕКИСТОНИМ!
Сен ёлқиним, сен тўлқиним ва мени маъзур тутгайсан бу кўтаринки сўзларим учун.
Манба: www.uzas.uz
27 DEKABR — IBROHIM G‘AFUROV TAVALLUDINING 80 YILLIGI
Atoqli munaqqid, tarjimon va adib, O‘zbekiston san’at arbobi Ibrohim G‘afurov milliy adabiyotimizda munosib o‘rniga ega ijodkorlardan. U adabiyotimiz taraqqiyotiga qizg‘in ijodiy ishlari bilan sezilarli hissa qo‘shdi. I.G‘afurov adabiy tanqidchiligimizda o‘ziga xos fikrlash tarzi, uslubi bilan alohida ajralib turadi.
O‘tgan asrning yetmishinchi-saksoninchi yillarini tanqidchilikda, hech mubolag‘asiz, Ibrohim G‘afurov davri deyishga haqlimiz. U chinakam fidoyi ijodkor sifatida adabiyotimizda paydo bo‘lgan har bir, xalq ta’biri bilan aytganda, pichoqqa ilinadigan asarni tahlil qilib, o‘z munosabatini bildirib bordi va adabiy tanqidchilikda yirik siymoga aylandi.
Ibrohim G‘afurov badiiy tarjima sohasida katta ishlarni bajardi. U o‘zbek kitobxonini dunyo adabiyotining Joys, Dostoyevskiy, Xeminguey, Folkner, Flober, Markes, Aytmatov kabi so‘z san’atkorlarining durdona asarlari bilan tanishtirdi. Zahmatkash tarjimon tarjima uchun asar tanlaganda, albatta, o‘zbek adabiyotini boyitadigan ijod namunalarini tanladi. Bu, shubhasiz, eng to‘g‘ri ijodiy yo‘ldir.
Ibrohim G‘afurov adabiyotimizda yangi janr — mansura janrini yaratdi. Mansura mansur she’rdan jiddiy farqlanadi. Bu janrning imkoniyati ancha keng. Mansurada hajmi hikoyaga teng asarlar ham yozish mumkin. Lekin bir muhim sharti bor: unda fikr oqimi, musiqasi uzilmasligi kerak. Mansura she’r kabi o‘qilishi lozim.
Ibrohim G‘afurov faqat maqolalar, mansuralar bitish, tarjimalar qilish bilan kifoyalanib qolgani yo‘q. Ustoz adib va jurnalist noshir sifatida ham ko‘p savobli ishlarning boshida turdi. Yangi kitob seriyalari tashkil qildi, yangi-yangi mazmundor kitoblarning dunyo yuzini ko‘rishida g‘ayratini ayamadi, ko‘plab yosh qalamkashlarning oyoqqa turib olishida g‘amxo‘rlik ko‘rsatdi. Shu tufayli ma’rifatli noshir, mehribon ustoz sifatida hurmat qozondi.
Bugun qutlug‘ 80 yoshini qarshi olayotgan Ibrohim G‘afurov ayni kunlarda yanada kuch-g‘ayratga to‘lib yangi-yangi ijodiy ishlar bilan band. Biz ustoz murabbiy, adabiyotshunos olim, adib, tarjimon, muharrir va publitsist Ibrohim akaga mustahkam sog‘liq, ijodiy yutuqlar tilaymiz.
Ibrohim G’afurov
MEN TUG’ILGANDA
Mansura
Yozuvchi, tarjimon, tanqidchi Ibrohim G‘afurov 1937 yil 27 dekabrda Toshkentda hunarmand oilasida tug‘ildi. 1956 1961 yillarda SAGU (hozirgi O‘zMU) ning filologiya fakultetida o‘qidi. 1961 1982 yillarda Davlat badiiy adabiyot nashriyotida kichik muharrir, tahririyat mudiri, bosh muharrir o‘rinbosari lavozimlarida ishladi. 1995 yilda «Milliy tiklanish» demokratik partiyasini tashkil etish tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. U mazkur partiyaning raisi (1996 yildan), «Milliy tiklanish» gazetasining bosh muharriri sifatida faoliyat yuritdi.
Ibrohim G‘afurov «Go‘zallikning olmos qirralari» (1964) «Unitilmagan bog‘» (1965), «Joziba» (1970), «Yonar so‘z» (1973), «Yam-yashil daraxt» (1976), «Yurak -alanga» (1980). «Lirikaning yuragi» (1982), «She’riyat — izlanish demak» (1984), «O‘ttiz yil izhori» (1987), «Til erkinligi» (1998) singari adabiy tanqidiy, badia kitoblar muallifi. U «Darvoza», «Humo qushim», «Qaldirg‘ochim» singari she’riy nasrlar yohud mansuralari bilan e’tibor qozondi.
Ibrohim G‘afurov jahon adabiyotining «Jinoyat va Jazo», «Telba», «Qimorboz» (Doctoyevskiy), «Azizim» (Mopassan), «Alvido, qurol», «Chol va Dengiz» (E.Xeminguyey), «Qiyomat», «Chingizxonnig oq buluti» (Chingiz oq buluti), «Yong‘in» (V.Rasputin) singari asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
I. G‘ofurov filologiya fanlari nomzodi (1973), O‘zbekiston yoshlari mukofoti (1989) laureati, «Do‘stlik» ordeni sohibi (1995).
Men tug‘ilganda qaxraton edi .
Qiynalib tug‘ildim .Zaminga tushdim oyog‘im bilan .
Otam yozib qo‘ygan siyoh qalamda eski bir suvratning orqasiga :
jumodil avvalning beshinchi kuni .
Dekabrning yigirma yettisi .
O‘ttiz yettinchi yil …
To‘qsonga chiqqan enaga kampir : tushgan ,
dahanlari urishgan
Meni o‘lgan deb ,
o‘rab ,
chirmab eski -tuskiga
sovuq uyning bir chekkasiga eltib qo‘ydi .
Onam xushidan ketgan edi .O‘ziga kelgach :
-Ena ..-dedi juda zaif ovozi bilan –
ena …Keltiring, bir ko‘ray, mo‘rt bo‘lsa ham bir
ko‘ray yuzini …-dedi .
-O ,enang tasadduq, nimasini ko‘rasan .
Shukur qil .Joning omon qoldi .Bundaydan
hali qanchasini tug‘asan, bolam …
-Oh ,mayli ,bering bir ko‘ray .Juda
bo‘lmasa, qoshiga, qaray bolaginamni …-
yolvordi onam .
Enam g‘o‘ng‘illay –g‘o‘ng‘illay, munkillay –munkillay
laxtakka o‘ralgan meni keltirdi .
Onam yuzimni ochdi oxista .
Ona isini tuydimmikin, yuragim dukillab urib ketdi .
Bilinar –bilinmas nafas ko‘rindi dimog‘imda .
Voy ,buningiz tirik ana nafas olyapti –dedi onam zaif tovush bilan .
-O xudo ko‘tarsin ..-dedi enam .Unga o‘lik bilan tirik
barobar bo‘lib qolgan edi .
-Yo‘q, o‘zingiz qo‘ring, enajon .Tirik! Tirik! buningiz –
deb suyunardi onam .
Men o‘ttiz yettinchi yil zamxarir qish chillasida shu
tariqa tirik qolganman .
Men tug‘ilganda qaxraton edi .
Qodiriy yo‘q edi .
Ikromov yo‘q edi .
Xo‘jayev yo‘q edi .
Cho‘lpon yo‘q edi .
Fitrat yo‘q edi
Nosiriy yo‘q edi .
Yo‘q edi balki Vavilov …
Onamning qanchalar qiynalganini his qilganman
tug‘ilganimda …
KO‘NGIL BITIKLARI
Odamni tinglay bilish ham juda katta odamgarchilik. U yurak va ongning tarbiyasidan darak beradi.
* * *
Yozmagan bilan, o‘qimagan bilan yozuvchining miyasi bir zum bo‘lsin fikrlashdan to‘xtamaydi. Yozuvchi qog‘ozga yozolmasa, miyasiga yozadi. Miya yozuvchida — tegirmon. U to so‘nggi nafasgacha ishlaydi.
* * *
Asqad Muxtorni sevar edik. Uning intellekti ko‘ri atrofida bo‘lishga intilardik. Hech kim yoshlarga Asqad Muxtorchalik do‘st emas, deb tushunardik. Uning «99 miniatyura», «Sizga aytar so‘zim» she’riy kitoblarini she’riyat mo‘jizasiday o‘zimiz bilan olib yurardik. Ular bizga ritorikadan chiqish va qutulish yo‘lini ko‘rsatayotgandek bo‘lardi…
* * *
Tog‘ay Murodni o‘qisangiz, odam dam-badam to‘lib ketadi. Yig‘i. Zavq-shavq. Ilhomga.
Tog‘ay Murod bu — To‘polon daryo. Uni men dunyodagi eng chiroyli daryolardan biri deb bilaman. Voy, bu daryoning sho‘xligi! Voy, bu daryoning o‘ziga odamni sig‘dirmasligi! Bir kaft suv ololmaysiz! Bir zum oyog‘ingizni rohat to‘lqiniga sololmaysiz. Qo‘ymaydi! Shitob bilan oqizib ketadi. Chirpirak qilib yuboradi. Lekin butun Surxon uning bois gul-gul yashnaydi, ochiladi, tiriklik qo‘shig‘ini aytib jar soladi.
Niagara Amerika diyoridagi shoirlarni yaratganmi yaratmaganmi, aytolmayman. Lekin To‘polon daryo Surxonda Tog‘ay Murodni yaratgan. Unga o‘z shaddod shoirligidan ulug‘ ulush ato etgan. Meni bu ikki ulug‘vor hassoslik doim hayratga soladi. Bu ikki daryo bo‘yida doim odamning bag‘ri kengayganday, yayraganday, dunyoning tahlil etib bo‘lmas sirlariga oshno bo‘lganday sezadi odam o‘zini.
* * *
Adab — odamiylikning o‘zagi. Balki odamiylikning bari boshdan oxir adabdan iborat. Adabning iligi esa — hayo. Ilik qurigan yerda hayo bo‘lmaydi. Hayoni or-nomus, hamiyat, oriyat, sha’n, uyat singari tushunchalar qatoriga qo‘yamiz. Bularning bir-birlaridan sira ajratib bo‘lmaydigan tomonlari, jihatlari bo‘lganidek, juda nozik ma’naviy o‘ziga xosliklari ham xalq ichida farq qilinadi.
Uyat — juda qadimdan kelayotgan turkiy o‘zbakiy so‘z va tushuncha. U yopish, panalash ma’nolarini anglatadi. Uy, uya — panajoy, odamning boshini, boshinigina emas, butun vujud borlig‘ini olamning xavf-xatarli havodis-laridan muhofaza qiladi. Uyat — turkiycha, hayo — arabiycha, sharm — forsiycha kelib chiqishga ega. Ruslar bu tushunchalarni «stid», «sram» so‘zlari bilan ifodalashadi.
* * *
Aytgim keladi: nomusni daraxtdan o‘rganing! Qarang, u hayot sharbatlari yugurayotgan tanasini qanday parda qobiq bilan o‘raydi. Bir joyi kesilsa, darhol shu kesilgan o‘rinni qobiq bilan berkita boshlaydi.
Tabiatda hayo hukmron. Yashash zarurati shuni taqozo qiladi.
* * *
Mendan muhabbatning go‘zalligi nimada? Uning lazzatlaridami? Uning shahvatlaridami? Uning hirsiy intilishlaridami? Layliday, Majnunday sarson-sargardonliklaridami? Umidsiz tongriqishlaridami? — deb so‘rasalar, bular bari qalbga doir va ularni hech qachon inkor qilib bo‘lmaydi, derdim. Shuning bilan birga muhabbat bular bilan go‘zal emas, balki baayni hayo bilangina go‘zal hamda hammadan ortiq lazzatli, deb javob bergan bo‘lardim.
* * *
Islom yaratgan ulug‘ ilohiy Kitob ota-onangning betiga qarab uf tortma, uh dema, ular seni kichiklikdan tarbiyat qildilar, dunyoga keltirdilar. Sening uf tortishing ularni adoyi tamom qiladi. Biz bolamizga qanoatli hayot berolmabmiz-da, deb o‘kintiradi, deydi. Mana shu ota-ona yuziga tik karab uf tortish — hayosizlik, uh tortmaslik, ichingdan qirindi o‘tayotgan holda ham buni bildirmaslik, bu — hayo. To‘g‘rirog‘i, hayoning ibtidosi. Uzum gullaganini ko‘rganmisiz? Ilk hayo ana shu uzumning guli. U hali shirin uzum emas, lekin usiz shirin uzum hech qachon yetilmaydi. Mard odamning mardligi ham, qahramon odamning qahramonligida ham shunday hayo guli mavjud. Hayo bo‘lmasa botirlik bo‘lmaydi.
* * *
Suqrotning umri doim turli falsafiy bahslarda kechardi. U yoshlarni orif va oqil, zamonadan ancha ilgarilab yashashga o‘rgatardi. Ko‘p hollarda o‘z haqligini bilgani uchun qattiq qizishib ketardi. Ba’zi o‘zini bilmaganlar alamning zo‘ridan uni tepib, urib-so‘kib yuborishardi. Suqrot esa kulib turaveradi. «Nega sizni tepgan kishiga munosib javobini bermaysiz?» — deb so‘rashsa, Suqrot: «Eshak meni tepsa, nima, eshakni qoziga yetaklashim kerakmi?!» — derdi. Hech kachon haqoratga haqorat bilan javob qilmasdi. Bu Suqrotning qo‘rqoqligi emas, uning buyuk insoniy hayo egasi bo‘lganligidan edi. Hayo uni kimsaning sha’nini yerga urish, toptashga sira yo‘l qo‘ymasdi.
* * *
Qadim-qadimlardan xohish der edik. Keyin-keyinlar islom diniy madaniyati ta’sirida tilimizga «taqdir», «qadar», «qazo», «tavakkal», «tavakkul», «ixtiyor» va «iroda» degan so‘zlar, tagida juda murakkab mafhumlar yashirinib yotgan tushunchalar kirib keldi. Islom dinida, islomiy madaniyatda iroda — qazo va qadar tushunchalari bilan chambarchas bog‘langan. Bir zamonlar shu tushuncha atrofida qadariylar mazhabi vujudga kelgan edi.
Iroda atrofida fikrlash donishmandlar va faylasuflarning eng ko‘hna zamonlardan beri suyumli mashg‘ulotlari sirasiga kiradi. Buyuk nemis faylasufi Artur Shopengauer «Olam iroda va tomosha kabi» degan qalin asar ham yozgan va irodani azaldan mavjud qadar deb tushuntirishga uringan. Odamlarni — yevropaliklarni iroda va tomosha zimnida qanday insonga munosib yashashga o‘rgatishga, barcha hayot maromlarining markaziga hamdardlikni qo‘yishga harakat qildi.
Odamzod xamisha tug‘ilish va o‘lim o‘rtasida yashaydi. Uning umri vaqti chegaralangan. Shuning uchun «iroda erkinligi» deganda, ko‘plar va hatto ulug‘ faylasuflar ham shunday erkinlik bo‘lishi mumkinmi? Axir, odam chegara ichida istiqomat qiladi. Uning xohishlari shu chegaradan tashqariga chiqib ketolmaydi. Iroda azaldan, oldindan belgilab qo‘yilgan hodisa deb aytadilar. Iroda erkinligi tushunchasi «inson erki» tushunchasi bilan tutash, qarindosh. Qolaversa, hozirgi zamonda insonning yashash haq-huquqlaridan — ularning jamidan iroda ro‘yobga chiqadi.
* * *
Umuminsoniyat irodasi insoniyatni u qayerda yashamasin, qayerda tug‘ilmasin, qaysi irqqa mansub bo‘lmasin, birlashtirib turadi. Insoniyat boshiga xavf tushgan kezlarda birlashadi. Aks holda insoniyat fashizm vabosi yoxud termoyadro jalalari ostida allaqachon yo‘qolib ketgan bo‘lardi. Bu umuminsoniyat irodasi urush ofatlariga qarshi kurashda, diniy, milliy, irqiy terrorizmning xavfini birgalikda bartaraf etishda, tabiat ekosistemalarini omon saqlash uchun harakatlarni aktuallashuvida, texnologiyalarni yer yuzi tabiatida kechadigan cheksiz jarayonlarga oqilona muvofiqlashtirishga urinishlarda tobora kuchayib ko‘zga tashlanmoqda. Tabiat bugun insoniyatdan o‘zini saqlash, muhofaza etish yo‘lida faollashuvlarni tobora kat’iyat bilan talab qilmoqda. Yo hayot, yo mamot… Odamzod bundan kelib chiqadigan barcha ziddiyatli karama-qarshi hodisalarning birini tanlashga majbur.
* * *
Iroda erkinligi ulug‘ ma’naviy ne’mat. Lekin iroda sustligi bu tuganmas kulfat, hasrat va nadomatlardir. Borib turgan xorlik, qashshoqlik ham iroda sustligidan, aslo boshqa narsadan yoki boshqaning qilig‘idan emas. Qaramlik, tobelik, qullik kabi sal-pal o‘zini bilgan inson aslo toqat qilolmaydigan o‘ta ayanchli hodisalarning bitta qolmay hammasi irodasizlik, sustlikning eshigidan ko‘chaga chiqib tarqaladi.
Ayrim toifa odamlar irodasiz yashash — passiv hayot kechirishni o‘zlariga qulay deb biladilar. Qorin g‘amidan boshqani hatto xayolga ham keltirmaydilar. O‘z irodalarini qulchilik va tobelikka bo‘shatib beradilar. Bo‘ysunishda, irodasizlikda behad halovat, tinchlik, shukrguzaronlik topadilar. Albatta, taqdir, qazovu qadar, peshanada borini ko‘rib, oxir-oqibat hisob-kitobdan hech kim xoli emas.
* * *
Odam muhabbatsiz yashay olmaydi. Muhabbat bo‘lmasa, har qanday mol-dunyo, obro‘-e’tibor tatimaydi. Yosh o‘tib muhabbat o‘ladi, o‘rniga izzat-ikrom keladi, deyishadi. Shunday bo‘lishi mumkinmi? Muhabbat o‘rnini izzat-ikrom bosa oladimi? Yo‘q. Muhabbat o‘lishi mumkin, agar uni o‘ldirsangiz. Muhabbat yashnashi mumkin, agar uni yashnatsangiz. Bu noyob hodisa insonning ixtiyor-irodasiga, o‘zini nimalarga va qanday tayyorlaganiga bog‘liq. Odam o‘zida o‘lmaydigan muhabbatni tarbiyalagan bo‘lsa, bunday muhabbat, bilingki, to‘qsonda ham o‘lmaydi. To‘qsonda ham odam yosh yigitlardek ishqiy g‘azallar yozadi, mo‘yqalami o‘ta hassos suvratlar chizadi, odamzodni lol qiladigan ajib musiqalar yaratadi. Insoniyat buning ko‘p ajoyib misollarini biladi.
* * *
Vatanparvarlik va millatparvarlik singari e’tiqodiy hodisalarni ham faqat ma’naviyat bilan chambarchas bog‘lagan va undan zarracha ayrilmagan holdagina tushunish, shunga yarasha sa’y-harakatda bo‘lish har bir xalq uchun chin mo‘jizalar yaratadi. Ma’naviyatdan mahrum vatanparvarlik va millatparvarlik o‘z-o‘zinigina ko‘r-ko‘rona sevishga, dimog‘dorlikka, takabburlikka olib boradi, aslini olganda, takabburlikning jaholatdan sira farqi yo‘q. Takabburlik ham, jaholat ham, o‘zgalar haq-huquqlarini mensimaslik, bepisandlik ham — ma’naviyatsizlikdan hosil bo‘ladi.
* * *
Ba’zan hayajonlarimni yashirolmay qolgan kezlarim: agar hamma kunlarimni bir yerga yig‘sam, sening O‘zbekiston, loaqal bir soniyangcha bo‘lmas! — deb hayqirgim keladi. Ko‘ksimdan otilib kelayotgan so‘zlar, tuyg‘ularni to‘xtatolmayman: O‘ZBЕKISTON!
TAN BЕRAMAN: SЕN OTASAN! TAN BЕRAMAN: SЕN ONASAN! TAN BЕRAMAN: SЕN MURABBIYSAN!
Shavqlarga to‘lib yosh boladay sanasam, o‘nsan. Barcha yaxshiliklarda yonimda o‘ngsan.
Mening hayot va tiriklik qovurg‘alarim sening o‘n harfingdan bino bo‘lgan, ya’ni:
O‘ — o‘zligim, o‘ktam zabonim
3 — zebi jahonim
B — bag‘ri keng baland osmonim
Ye — yetmish ming asrning jonli sadosi
K — ko‘zim qarosi
I — iymon safosi
S — suzugim
T — tuzugim
O — oromi jonim
N — Nonu tuzim — O‘ZBЕKISTONIM!
Sen yolqinim, sen to‘lqinim va meni ma’zur tutgaysan bu ko‘tarinki so‘zlarim uchun.
Manba: www.uzas.uz
