Улар дарёдан ўтиб олганлариданоқ чек-чегараси йўқ саҳрога дуч келдилар. Ҳозиргина қўлбола солда ваҳимали дарё билан олиша-олиша қирғоққа қадам қўйганларида елкадан тоғ ағдарилгандек енгил тортган бўлишса-да, бироқ лоп этиб пайдо бўлган тушуниксиз, дарёдан-да ваҳшатли бу сарғиш-қорамтир, тиккайган бута ҳам кўзга ташланмайдиган, кимсасиз кенглик олдида шунчалик ожиз ва ғариб эдиларки, асов дарёнинг туғёнларини енга олганлари туфайли қалбларида пайдо бўлган музаффарона масрурлик шамолга сочилган кулдек бир зумда тарқаб кетди.

Баҳодир Абдураззоқ
У
Қисса

   Баҳодир Абдураззоқ 1974 йили Қашқадарё вилояти Муборак туманидаги Қорабоғ қишлоғида туғилган. Ўзбекистон Миллий Университетининг журналистика факултетини тамомлаган (1999). «У» (2012), «Римдаги қотиллик» (2009) қиссалари, «Умр тенгламаси» (2003), «Армонмисан муҳаббат» (1993) каби китоблари нашр этилган. Айни пайтда «Эл» газетаси масъул котиби лавозимида меҳнат қилмоқда.

Улар дарёдан ўтиб олганлариданоқ чек-чегараси йўқ саҳрога дуч келдилар. Ҳозиргина қўлбола солда ваҳимали дарё билан олиша-олиша қирғоққа қадам қўйганларида елкадан тоғ ағдарилгандек енгил тортган бўлишса-да, бироқ лоп этиб пайдо бўлган тушуниксиз, дарёдан-да ваҳшатли бу сарғиш-қорамтир, тиккайган бута ҳам кўзга ташланмайдиган, кимсасиз кенглик олдида шунчалик ожиз ва ғариб эдиларки, асов дарёнинг туғёнларини енга олганлари туфайли қалбларида пайдо бўлган музаффарона масрурлик шамолга сочилган кулдек бир зумда тарқаб кетди. Уларнинг олдини баҳайбатлигидан нариги қирғоғи зўрға кўзга илинадиган, бўғизланган жониворнинг сўнгги томчи қони янглиғ қуюқ ва бўтана суви қайнаб, яқинлашишга журъат топа олган ҳар қандай жонзотни бир зумда ўз комига тортмоққа тайёр бўлиб оқаётган туганмас сув тўсганида ҳам бу янглиғ саросимага тушиб қолмаган эдилар. Тўғри, ўшанда дарё уларнинг олисдан-олис, сирли ва машаққатли йўлларида гўёки сўнгги бир синов, шундан эсон-омон ўта олсалар, бу ёғи манзилларига етишларига ишонишарди. Шу ишонч ҳар иккалаларига ҳам далда бўлиб улкан дарёдан соғ-омон олиб чиққан эди. Энди эса…

…Ўшанда, отлари бор пайтда қароқчилар қўлидан эсон-омон қутилиб, улар таъқиб қилмаётганига ишонган лаҳзаларида, нега ортга қайтишга кўна қолмадийкан. Унда ҳали кеч эмас эди. Бир-икки кун юрганларида яқин қишлоққа етиб борган, қишлоқдагилар буларнинг кимлигини билган заҳоти от-улов бериб уйларига эсон-омон қайтариб юборган, агар шундай қилганида ҳозирги машаққатларга дуч келмаган, ҳаёти эса ўзи ўрганиб қолган ўша эски маромида кетаверган, хўжайиннинг ўтинини ёриб, сувини ташиб, берса еб, бермаса чалақурсоқлигига ҳам шукр қилиб юраверган бўлармиди. Энди эса кеч… Демак, у танлаган йўлнинг машаққати то маҳшар қадар туганмас экан-да…

Шом қўнаётган эди. Қуёш қирмиз косасини аста-секинлик билан бўтана сувга ботира бошлади. Иккаласи бир томони хун янглиғ қип-қизариб жилваланаётган дарё, бир томони куйиб, қовжираб кетган қорамтир малларанг қумтепалар орасида серрайиб туриб қолишди.

– Мен оч қолдим, – деди Жилва бегим, қора қўнғироқ сочларидан лойқа томчиларни сиқиб чиқарар экан, бир пайтлар маликаларга хос бўлган, аммо, ҳозир бир уюм увадага айланган кўйлагини текислашга ҳаракат қилаётиб, амирона қўшиб қўйди: – Бирон егулик топиб келсанг-чи!

Нургелдининг ўзи ҳам оч эди. Аммо унинг миясида ғужғон ўйнаётган хаёллар ҳозир очликни ҳис қилишга имкон бермасди. Шу сабаб кимсасиз саҳрода мавқелари тенглашиб қолган, ҳаттоки, тақдири ўз қулининг тадбиркорлигига ва одамгарчилигига (тўғри-да, ҳозир Нургелди, бор-э десаю, ўзи боши оққан томонга кетса кимсасиз саҳрода уни ким ҳам қутқариб қоларди?) боғлиқ бўлиб қолганида ҳам ўз ҳукмфармолигини ўтказишга уринаётган бегимга ғазабли нигоҳ ташлади. Ўгирилиб дарё қирғоғи томон юриб кетди. Бир томони сувга ботиб турган катталиги сандиқдек келадиган тошга ўтирганча яна ботаётган қуёш нурларида қизғиш товланаётган дарёга термулганча сукутга чўмди.
– Менга қара, Нур, сенга айтяпман! – Жилва бегимниг фиғони фалакка чиқди. – Нега индамайсан қулоғинг карми?!

Нургелди секин ўгирилиб бегимга ўқдек нигоҳини қадади.

– Қулоғим кар эмас, бегим. Аммо ейишга ҳам ҳеч вақо йўқ. Буни тушунишингиз керак.
– Тушунишни истамайман! – Қайсарлик қиларди бегим. – Сен менинг буйруғимни бажаришинг керак! Бўлмаса… – У бирдан ўзининг қаердалигини эслаб, тутилиб қолди.

– Айтаверинг, бегим, бўлмаса нима қилмоқчисиз?
– Сени… Сени… – Бегимнинг ғазабдан тили калимага келмай қоларди, – Сени калтаклатаман! Кейин зиндонга ташлатаман!

Кутилмаганда Нургелди хохолаб юборди. Увада яктагининг остидан бўртиб турган кенг кўкраклари силкиниб-силкиниб куларди.
– Кимга калтаклатасиз? Зиндонни қаердан топасиз? – заҳарханда қилди йигит.

Бегим минг ғазаблансин, аммо ўзини тийиб туришга мажбур эканлигини, бу ишни амалга ошириш учун ҳали Аркка етиб бориши лозимлигини, агар шу қулвачча уни манзилга олиб бормаса, бир ўзи икки дунёда ҳам ета олмаслигини ўйлаб, ғазабини босишга мажбурлигидан беихтиёр тишларини ғижирлатса-да индамади. Жим тураверди.

Улар иккинчи тунни ҳам оч ўтказдилар.

Эрталаб. Қуёш ҳали юз кўрсатмаган эса-да, атроф ёришиб улгурган, улкан дарё ҳам энди тундагидек сирли ва мудҳиш пишилламас, сокин, баъзан кўпириб оқарди. Олисда қуёшнинг заррин тожлари орасидан кўм-кўк оролча элас-элас кўзга ташланар, тинимсиз ўзига чорларди. Жилва бегим негадир шу оролчага боришни ва бутун умр шу ерда қолиб кетишни истади. Кейин хаёлини кутилмаганда қароқчидек босиб олган бу истакни қувиш учун кўзларини юмиб олди. Бироздан сўнг кўзини очиб кўкариб келаётган осмонга термулди.

Ўрнидан турмоқчи бўлганида устига ёпиб қўйилган Нургелдининг увада чопонига кўзи тушиб ажабланди…

… – Жилва, – деди бир куни ўсмирликдан йигитлик палласига ўтиб, ияклари ва лаблари устини майин мўй қоплашга улгурган амакиваччаси Менгли унга ғалати назар ташларкан, – сенда бир гапим бор эди.

Ўн тўртга кириб анчагина дуркун қизалоқ бўлиб етишган Жилва бегимнинг ҳам юраги орзиқиб кетди.
– Не гапинг бор, оға?
Менглининг кўзлари чақнади, аммо тили калимага келмади.
– Гапингни унутиб қўйдингми, оға? Нега гапим бор дейсан-у, лекин гапирмайсан?
– Мен… мен сени олиб қочиб кетмоқчиман!
– Қай томонга, оға? Нега?

Менглининг пешонасини совуқ тер қоплади.
– Амаким сени менга бермайди. Шунинг учун ҳам олиб қочаман!

Жилва бегим бечора йигитчанинг қалтираб туришидан авжи келди. Кулгиси қистади. Болаликдан бирга ўйнаб катта бўлишганиданми, Менглини содда, бироз довдирроқ, журъатсизгина бола деб биларди. Наҳотки, у шунчалар ўзгарган бўлса-я…
– Мен рози бўлмасам-чи? Унда қандай олиб қочасан?
– Не учун рози бўлмайсан? Ахир амаким сени амирга чўри қилиб бермоқчи бўлиб юрибди-ку!

Қиз қиқирлаб кулиб юборди. Бундан Менгли баттарроқ саросимага тушди.
– Билсанг, оға, мени амирга чўри эмас малика қилиб бермоқчи отам. Мен малика бўлишни хоҳлайман. Сенинг ис босган қора уйингда чилик йигириб, кигиз бостириб юргандан кўра, Амирнинг саройида зарга кўмилиб юрганим яхши эмасми?
– Жилва…
Қиз унинг мўлтираб турган кўзларига қараб туриб кулгиси қистаганини билдирмаслик учун ўгирилганча чопиб кетди.
Менгли йиғлаб юборганди ўшанда…

… Нургелдининг қораси кўринди. У кўтарилаётган қуёшни тўсганча йирик лаққа балиқни елкалаб келарди. Жилва бегимнинг ёнига келганида юкини ерга қўйди. Балиқнинг қорни ёрилиб ичак-чавоғи олиб ташланган бўлса-да, шундайлигича ҳам бир пуд тош босарди. Нургелди индамай балиқни тилкалай бошлади.

– Қаердан ушладинг буни, Нур? – Жилва бегим кечаги дилхираликни унутиб унга биринчи бўлиб сўз қотди.
– Нарироқдаги кўлмакдан, – Нургелди ишдан бошини кўтармай жавоб қайтарди.
– У ерда балиқ борлигини қандай билдинг? – қизиқишини қўймасди бегим.
– Тонгга яқин сув шалоплади. Шунинг товушига қараб боравердим. Дарё тошганида сув қирғоққа чиқиб бир чуқурликни тўлдирган экан. Сув қайтганидан кейин у ер кўлмак бўлиб қолибди. Энди эса кўлмакда сув қурий бошлаганидан лаққа дарёга ўтиб олиш учун сакраётган экан. Зўрға ушлаб олдим.
– Буни хомлигича еймизми?
– Пишириб еймиз, бегим.
– Қандай пиширамиз?

Нургелди индамади. Балиқ бўлакларини тош устига тартиб билан териб чиқа бошлади.
– Айтсанг-чи ахир, қандай пиширамиз? – сабрсизланарди Жилва бегим.
– Агар пиширилган балиқни емоқчи бўлсангиз, бориб шох-шаббаларни териб келинг, унгача мен олов ёқишга ҳаракат қиламан.
– Мен-а?!
– Сиздан бошқа бекор ўтирган бирор киши йўқ-ку, бу ерда!
– Сен… сен менга иш буюряпсанми, ҳали?! – Бегимнинг жаҳлдан чиройли тўгарак юзи қийшайиб кетди.
– Буюраётганим йўқ, бегим. Пиширилган балиқни емоқчи бўлсангиз, ўтин териб келишингизга тўғри келади.
– Сен-чи, сен ўзинг ҳам ейсан-ку!
– Менга хоми ҳам бўлаверади. Ахир мен қулман-ку! – Нургелди шундай деганча бир бўлак хом балиқни оғзига ташлади. – Пишганидан кўра хоми мазали бунинг.
– Ёввойи! – тишларининг орасидан шивирлади Жилва бегим нафрат билан ва дарё чиқариб ташлаган шох-шаббаларни териш учун истар-истамас ўрнидан турди.

Нургелди Бешим оқсоқол хонадонига қачон келганини эслай олмайди, аммо шу йиллар давомида биринчи марта хўжайини устидан зафар қучганидан қалбида аллақандай ифтихор туйди. Тўғри-да, дағдағали оқсоқолнинг шаддод қизига иш буюра олди. Бунинг устига буйруғини бажаришга мажбур қилишга ҳам ўзида куч топди!

…Карвон эрталабдан йўлга тушган бўлса-да, қош қорая бошлаганда ҳам Сандиқли қумидаги Тошқудуққа етиб кела олмасди. Аввал режалаштирилганидек, маҳобатли карвон шу қудуқ ёнида оёқ илиши ва тунни шу ерда ўтказиб, эрталаб йўлга чиқиши керак эди. Лекин мўлжални нотўғри олишганиданми, ё секин юришганиданми, қудуққа ўз вақтида етиб кела олишмади. Қуёш ҳам қизариб-бўзариб бота бошлади. Ҳамон қудуқдан дарак йўқ. Охир-оқибат Абдурайим офтобачининг сабри тўлди шекилли, карвоннинг олдида қора тўриқ отини йўрттириб бораётган Сарбонга қошини чимириб яқинлашди. Офтобачи синалмаган бир кимсани карвонга йўлбошловчиликка тайинлаганидан ўкина бошлаган эди. Аслида келган йўлларидан қайтмоқчи эдилар. Бироқ йўлга тушганларидан сўнг бу кимса келиб, яқин йўлни билишини, ўша йўлдан юрсалар Бухорога қарийб икки ҳафта олдин етиб боришларини айтиб кўнглига ғулғула солиб қўйди. Аслида ҳар битта қадамини ўйлаб босадиган, шунинг учун ҳам бирин- кетин тахтга ўтирган учта амир даврида ҳам юксак мавқеини бой бермай келаётган офтобачи унинг гапига лаққа тушиб ўтирибди. Энди эса йўлнинг анчагина қисмини босиб ўтгандан кейин, қарорини бекор қилиб, яна ортга қайтишга юраги бетламади. Бу кимсанинг ҳатто отини ҳам билмайди. «Сарбон» эса албатта лақаби бўлса керак…
– Бу қанақаси бўлди, Сарбон, қудуққа пешин намозига қадар етишимиз керак эди-ку?

Сарбоннинг бир-бирига номутаносиб юзлари буришди. Чап кўзи ўнгига қараганда қисиқроқ бўлганидан ғилайсифат кўринадиган, энгагидаги нечта тукдан иборатлигини хатто санаса бўладиган даражада сийрак чўққи соқолининг гапирганда силкиниб туришидан пихини ёрган туллак одам, деган таассурот уйғотар, аммо, йирик ўнг кўзидаги жиддий нигоҳ унинг кўпни кўрган мулоҳазали ва бошлаган ишини охирига етказмай қўймайдиган қатъиятли эканлигидан дарак бериб турарди.
– Биз сал секинроқ юрганимиздан вақтида етиб кела олмадик, айбдорман, офтобачи жаноблари.

Хатосини тан олиб турган карвонбошини яна койиш, офтобачининг феълига тўғри келмаса-да, норозилигини ичига ҳам ютиб кета олмасди.
– Ўзимиз билган йўлдан юрсак яхшироқ бўларди. Бир-икки ҳафта кейин бўлса-да бехавотир етиб олган бўлардик. Бу йўлни сиздан бошқа ҳеч ким билмайди. Шунинг учун ҳам, сиз барчасига жавоб берасиз! Тушундингизми, Сарбон?
– Бош устига, офтобачи жаноблари.
Сарбон осмонга бир қараб қўйиб, яна отини йўрттириб кетди.

Бу пайтда Нургелди амирнинг шоҳона соябон аравасида ўзининг жорияси ва канизлари билан кетаётган Жилва бегимнинг ортида пиёда келарди. Бешим оқсоқол амирнинг ишончли амалдорларидан бўлган ва Жилва бегимга тождор куёвдан совчиликка келган Абдурайим офтобачи бошчилигидаги карвонни асъасаю дабдаба билан кутиб олди ва бир ҳафта тўй қилиб, едириб-ичирди. Кейин Бухорога қайтишларида келиннинг сепи дея ўн аравани сандиғу сандиқчалар билан тўлдириб жияни Менгли бошчилигида қирқ йигит ва яна шунча қулни араваларни кузатиб манзилига эсон-омон етказиш учун карвонга қўшиб жўнатди. Нургелди шу қуллар сафида, Жилва бегимнинг хос ғуломи сифатида эди. У йўлга чиқаётганида хўжайин Бешим оқсоқол унга қайтиб келиш тўғрисида ҳеч қанақа топшириқ бермаган, бундан келиб чиқардики, агар бегим унга «қол» деса, амирнинг ҳарамида қолишга мажбур бўларди. Омади келмай бегим унга қолишни буюрадиган бўлса, ҳарамда хизмат қиладиган қуллар цингари ўзининг бичилишини билар ва шундан қаттиқ қўрқарди. У куну тун Худога ёлвориб бегимнинг кўнглига инсоф тилар ва уни олиб қолиш жаҳдидан қайтаришни ялиниб-ёлвориб сўрарди.

Кун қоронғилашиб, осмонда илк юлдузлар милтирай бошлади ҳамки, ҳамон ваъда қилинган қудуқдан дарак йўқ эди. Шу пайт кичикроқ барханни айланиб ўтаётганларида олисдан гулханнинг милтиллаган шуъласи кўринди. Сарбон буни кўрганидан кейин отини йўрттириб Офтобачининг олдига келди ва гулханга ишора қилди.
– Офтобачи жаноблари, гулхан шуъласини илғадингизми, бу ўша қудуқ бўлиши керак. У ерда биздан бошқа ҳам йўловчилар бўлсалар керакки, гулхан ёқмоқдалар.
– Балки, бошқа кимсалардир? Мен йўлларда қароқчилар кўплиги ҳақида эшитган эдим. – Абдурайим офтобачи негадир сарбоннинг номутаносиб юзларига ишончсизлик билан қаради.
– Офтобачи жаноблари, бул кимсасиз саҳрода қароқчилар не қилсин. Мен олдин ҳам бу йўлдан бир неча марта ўтганман, ҳали бирон ерда қароқчига дуч келмаганман. – Негадир карвонбоши офтобачини ишонтиришга уринарди.

– Не бўлганида ҳам, эҳтиёт бўлганимиз маъқул. – Офтобачи ортига ўгирилиб амир сарбозларини сардори Ҳакимбекка юзланди. Чамаси у ҳамон Сарбонга ишонмасди. – Сардор, сиз сарбозларингиз билан олдинга ўтинг. Ортдаги аравалар билан заифаларни Менглининг йигитлари қўриқласинлар.
– Хўп бўлади, офтобачи жаноблари, – Ҳакимбек ҳарбийларга хос бошини сал эгиб таъзим қилди-да сарбозлари томонга отини йўрттирди. Сарбозлар бир зумда жанговар ҳолатга келиб, карвоннинг олдига ўтиб ёйсимон саф тортдилар. Менглининг чавандозлари ҳам аравалар сафини ўраб олдилар. Машъала ёқиш тараддудига тушган карвонбошини Абдурайим офтобачи тўхтатди.
– Ўзимизни элбурутдан билдириб қўйиш ярамайди, Сарбон.

Карвонбоши офтобачининг эҳтиёткорлигидан ижирғанганча, машъалани ўчириб, отини йўрттириб олдинга ўтмоқчи эди яна офтобачи қаршилик қилди.
– Сарбон, олдинда сарбозлар боришади. Сиз биз билан юраверинг.

Карвон эҳтиётлик ила яна олдинга силжий бошлади.

Нургелди карвонда аллақандай безовталик бошланганини кўриб, олдин нима гаплигини тушунмади. Кейин Менглининг йигитлари гап-сўзларига қараб қароқчилар ҳужум қилиши мумкинлигини сезиб ўзи ҳам ҳовлиқиб қолди. Бу чеки-чегараси йўқ саҳрода агар қароқчилар ҳужум қиладиган бўлса, жонини қандай сақлаб қолади? Қул бўлса ҳам барибир жон ширин. У безовталаниб ён атрофига назар солди. Навкарлар жиддийлик ва сергаклик билан боришарди. Унинг ўзи қатори қуллар эса бошларини қуйи солганча аравалар ортидан судралишар, аммо баъзан кўзлари олазарак йилтиллаб қўярди. Демак, улар ҳам ўз терисининг ташвишига тушиб қолишган. У хавфу хатар олдида ўзининг ёлғиз эмаслигини кўриб бироз юрагини босиб олди. «Кўпга келган тўй, булар нима бўлса мен ҳам шу-да».

Карвон гулханга яқинлашганида шунча ташвишлангани бекор бўлиб чиқди. Тошқудуқ ёнида йигирма чоғли киши гулхан атрофида суҳбатлашиб ўтиришарди. Чамаси бунақа йўловчиларни кўравериб кўзлари пишиб кетганидан бўлса керак, карвонни кўриб ҳам улар пинакларини бузишмади. Ниҳоят қуролланган сарбозларни илғаганларидан кейин улар ўринларидан туришди.

Улар ҳам Бухорога боришаётган экан. Офтобачи уларни роса сўроқ қилиб, шубҳалироқ нарса топа олмаганидан кейин, шу ерда тунаб қолишга буйруқ берди. Бироздан кейин тошқудуқ атрофида ўнлаб гулханлар ёқилди. Қуритилган гўшт солинган қозонлар гулханга қўйилиб, иштаҳани қитиқлайдиган шўрва ҳиди тунги саҳронинг илиқ ҳавосида суза бошлади.

Кун буйи жазирама саҳрода йўл босиб чарчаган йўловчилар, тошқудуқнинг муздек сувидан қониб ичиб мазали шўрвадан қоринларини тўйдириб олгач мизғий бошладилар. Шунда бирдан қиёмат қўпди…

…Нургелди қўйнидаги чақмоқтошни олиб, чопонининг астари остидан чиқиб турган пахтадан узиб олдида тошни бир-бирига уриб учқун чиқарди. Тутаб турган пахтани куҳ-куҳлаб ўт олдирди ва устига бир сиқим хас ташлади. Хашак хурр этиб ёниб кетди. Нургелди унинг устига кичик-кичик шохчаларни ташлаб гулханни катталаштира бошлади. Жилва бегим олиб келган бир қучоқ ўтинини ерга қўйиб, Нурбелдининг ишини кузата бошлади. Йигит йўғонроқ шохларни оловга тартиб билан териб чиққач, устига чойнакдан сал каттароқ япасқи тошни қўйиб унга балиқ бўлакларини тера бошлади. Орадан чорак соат ўтмай улар пишган балиқларни иштаҳа билан туширишарди.
– Нур, энди буёғига нима қиламиз?, – Жилва бегим балиқнинг қилтаноғини гўштидан ажратаркан, Нургелдига умид билан термулди. – Бу саҳродан қандай ўтиб оларканмиз, а?
– Бу ёғини пешонангиздан кўрасиз, бегим. Пешонангизда бор бўлса, бир амаллаб Бухорога етиб олармиз.
– Нега бунақа деяпсан, Нур? Сенинг пешонанг-чи, нима, бу йўлнинг сенга алоқаси йўқми?
– Мен қулман, бегим. Шу ерда саҳрода қовжираб ўлиб кетаманми, ё хўжайиннинг қамчисининг остида ўламанми, бунинг фарқи йўқ.

Жилва бегим унинг жўрттага қўрслик қилаётганини, лекин ўзи ҳам саҳрони қандай кесиб ўтиш тўғрисида ўйлаётганини тушуниб турарди.
– Менга қара, тўғрисини айт, сен нега мен билан бирга юрибсан? Ҳозир мени ташлаб ўзинг ҳоҳлаган жойингга кетаверишинг мумкин-ку, тўғрими? Нега сен кетмаяпсан? Агар шундай қилсанг, хўжайиндан қутулардинг. Ўзинг орзу қилган озодликка ҳам эришардинг?

Нургелди индамай кўзларини ерга тикди. У шуни ўйламаганмиди. Шу тўғрида ўйламаган бирон дақиқаси борми ўзи унинг. Бугун тонгда ҳам у кўлмакни балиқ шалоплаши товушидан топгани йўқ-ку, ахир. У ухлаб ётган бегимнинг устига чопонини ташлаб, ўзи эса боши оққан томонга кетмоқчи эмасмиди.
Шунда кўлмакда шалоплаётган балиқни кўриб қолиб, фикридан қайтди. Бегимнинг икки кундан бери туз тотмаётгани эсига келиб, кимсасиз саҳрода заифани оч ва ёлғиз ташлаб кетишга аҳд қилганидан уялиб кетди ва балиқни кўтариб ортига қайтди. Ўзи бутун умр орзу қилган озодлигига эришишига бир неча қадам қолганида, ортга чекингани учун асаби бузилиб турган эди. Шунинг учун ҳам бегимни ўтин теришга мажбур қилмадими…

…Ўшанда унинг бутун вужудини ғазаб, нафрат, алам ва хўрликнинг аралашмасидан бино бўлган ғалати бир исён буткул қоплаб олган эди. Ўн тўртга кириб лабининг устини илк баҳорда бош кўтарган майсадек майин мўй қоплай бошлаган, бўйи чўзилиб, билагига қувват иниб қолган паллалар эди. Шомда оқсоқолнинг сурувини қўрага қамагач, ўзининг тегиши бўлган обиёвғондан қуруқ қолмаслик учун қуллар учун таом пишириладиган ўчоқхонага йўртаётганида оқсоқолга дуч келиб қолди. Бешим оқсоқол негадир тунд эди. Бир у эмас, ички ҳовлидаги барча хотин-халажу бола-бақранинг барисининг қиёфасидан заҳар томарди. Оқсоқол унга бургут қараш қилди. Боланинг тиззаси қалтираб, ҳатто салом беришга ҳам ҳоли қолмай дудуқланиб қолди.
– Ҳой, етимак, нечун салом бермайсан?! – ўшқирди у. Шу пайт қаердандир қўлида қамчи пайдо бўлди. – Эрганжа ит эмганнинг ҳаромиси, сенинг ҳам бошингни сапчадек узиб ташлаш керак!

Таканинг терисидан тилиб тўқилган қамчининг қаттиқ арқоғи, кўзлари алланечук ғайритабиий ғазабдан хонасидан соққадек отилиб чиқадиган даражада бақрайган, чўгирмаси қийшайиб кетган боши устидан бир айланиб боланинг бўйни аралаш чаккасига зарб билан урилиб узун қонталаш из ҳосил қилди. Нургелди юзини кафтлари билан тўсиб, мункиркан, оқсоқолнинг ғазабдан титраётган така соқолига кўзи тушди. Шунда негадир унинг шу соқолидан чангаллаб туриб бўғзига пичоқ тортишни, тизиллаб оқаётган қонга қўлини ювгиси келиб кетди. Бу истак шунчалар кучли эдики, устма-уст тушаётган қамчи зарблари ҳам кор қилмас, ожиз бўздан тикилиб, уззукун офтоб тиғида юрганидан ҳилвираб қолган гупписи тилка-тилка бўлиб учаётгани, қонга беланаётганини ҳис қилмас, негадир оғриқни унутган, фақатгина хомсемиз оқсоқолнинг ҳар зарбдан кейин ҳарсиллашинигина эшитарди. Оғзида қон таъми ўтириб қолган, кўзлари олдида эса кесилган бошдан оқаётган қон қотиб қолганди.

Кейин қутурган оқсоқолнинг қўлидан Аёз чол билан Нусрат чопиб келиб ажратиб олишганини элас-элас кўрди. Ўша кеча Оқсоқолнинг тўқсондан ошган онаси жон берганини билди. Шунгача у қисмати шу эканига ишониб келган, даштда қўй боқиб, оқшом чоғи ўзига етган заранг косадаги оби ёвгонни иштаҳа билан тушириб юраверган эди. Ўша қамчиланган оқшом унинг юрагига исён келиб ўрнашди. Болалиги тугаб, машаққатли ва заҳардан-да аччиқ ҳаёти бошланган кун бўлиб хотирасига ўрнашди…
– Сиз менинг озодликни орзу қилишимни қаердан биласиз? Балки шу ҳаётимдан бошқа нарсани орзу ҳам қилмасман?
– Йўқ. Мен аниқ биламан, сен озодлик истайсан. Баъзан кўзларинг ёввойи мушукникидек ялтираб кетади. Шунақа пайтда мен сендан қўрқаман!
– Сиз-а? Наҳотки сиздек олийнасаб бегим, таги паст қулдан қўрқсангиз! Буни бошқа бировга айтсангиз устингиздан кулишади.
Жилва бегим нигоҳларини дарё томонга буриб сукутга толди. Ўша тунда қўлларини қайириб, тагига босиб олаётган қароқчига ташланиб кўксига пичоқ санчган Нургелдининг кўзларидан ёввойи ва совуқ аланга сачраган паллани ҳамон кўз ўнгидан узоқлаштира олмасди…

…Қаердандир пайдо бўлган қора кийимли кишилар мудроқ сарбозларни аёвсиз қиличдан ўтказа бошладилар. Улар шафқатсиз ва совуққонлик билан ўзларининг қонли ишларини аниқ бажарардилар. Бир зумда саҳрони хотинларнинг уввоси билан ярадорларнинг ингроқлари тутиб кетди.
Нургелди бу даҳшатли гўшт қиймалагичдан қандай омон чиққанини ҳалигача ҳам тушуна олмайди. У Жилва бегим ўз жорияси билан ётган соябонли араванинг каттакон ғилдирагига суянганча мудраб ўтирарди. Қиличларнинг совуқ жарангги ва танасини қилич тилган ярадорларнинг фарёдидан ўзига келди. «Қароқчилар ҳужум қилганга ўхшайди!» У эмаклаб араванинг тагига кириб олди ва даҳшат билан ён-атрофида бўлаётган хунрезликка қараб ўтирди. Қароқчилар Ҳакимбек сардорнинг сарбозларини тинчитиб бўлишди шекилли, энди араваларни қўриқлаб турган Менглининг йигитларига ташланишди. Нургелдининг шундоқ ёнгинасида бир йигит чопиб ташланди. У ола-ғовурда қиличини олишга улгурмаганидан ханжар билан рақибига ташланган шекилли, жонсиз қўллари билан ҳамон дудама ханжарини маҳкам сиқимлаб турарди. У диққатини жамлаб олгач Менглининг қонга ботган жасадини таниб қолди. Ханжар ҳам таниш, Менглининг талаби билан Аёз чол ясаб берганди. Нургелди унинг қўлидан секингина ханжарни ажратиб олиб қўйни
га солди. Чамаси қароқчилар Менглининг йигитларини ер тишлатишган бўлса керак, энди араваларни талашга ўтишди. Шунда тепасида жориянинг чинқирган товуши эшитилди.
– Маликага зинҳор қўлингизни теккизманг!
– Ў-ҳў, малика?! Ўлжамиз чакки эмасга ўхшайди! Ушла уни!

Шунда Жилва бегим иложсиз ёрдам сўраб нола қилди.
– Эй, бадбахт малика, бу саҳрода сенга ёрдам бериши мумкин бўлган тирик жон қолмади! Нимаям қила олардинг, кўнасан-да!
Аллақандай ёввойи хохолаш эшитилди. Нургелдининг юрагидаги қўрқув бирданига қаёққадир чекинди. Арава остидан чиқиб ўрнидан силкиниб турди. Ва шунда, соябони пора-пора қилиб ташланган араванинг бурчагида жория қўлларини юзига босганча ҳўнг-ҳўнг йиғлаётгани, бир барзангги кимсанинг бегимни тагига босиб олганча, ҳадеб унинг этагини кўтаришга ҳаракат қилаётгани, сочлари тўзғиб кетган бегим эса унинг остида типирчилаётганига кўзи тушди. Йигит ғазабдан бўғриққанча бир сакраб арава устига чиқиб олди ва қароқчининг кураклари орасига ханжарни урди.
– Иҳ, – инграб юборди барзанги ва бегимнинг устидан ағанаб тушди. Шунда Нургелди бегимнинг шохона куйлаги дабдала бўлганини, оппок кўкраклари очилиб колганини кўриб юзини бурди.
– Туринг бегим, қочамиз!
У қизнинг қўлларидан судрагудек бўлиб саҳро ичкарисига чопиб кета бошлади.
– Тўхта!

Орқаларидан кимдир бақирди. Кейин отнинг дупури эшитилди. Ортда чопиб келаётган жорияни олдинга ўтказиш учун бегимнинг қўлини қўйиб юбориб, ўгирилганида от чоптириб келаётган кимса қиличини бир ўйнатиб олди. Шилт этган товуш элас-элас қулоққа чалинди ва жория мункиб кетди ва ерга шалоплаб қулади. У қилични иккинчи марта уришга улгура олмади. Нургелди чаққонлик билан отнинг юганидан ушлаган заҳотиёқ бир сакраб чавандознинг биқинига ханжарини санчди. Қулаётган отлиқнинг оёғини узангидан чиқариб юбориб дарҳол ўзини эгар устига олди-да, жиловни силтади. Кўзларини катта-катта очганча нималар булаётганини англаб-англамай қотиб турган бегимни мингаштириб, саҳро қўйнига от қўйди…

…Менгли нега уни кузатиб боришга отасидан рухсат олдийкин. Бунга ҳечам ақли етмайди. Балки йўлда шунга ўхшаган тасодиф рўй беришини ва иккалаларининг ёлғиз қолишларини жуда-жуда истагандир. Балки, бирон иложини қилиб уни карвондан олиб қочиб кетишни ўйлагандир. Қандай режа ўйлаган бўлса ҳам бу йўл унинг бошини еди. Қизиқ, Менгли наҳотки ўзини қурбон қилар даражада уни севиб қолган бўлса… Ахир, у билган Менгли оғаси бунақа бола эмасди-ку. Ё буни сезмаган, ё бўлмаса у шунчалар ўзгариб кетган экан-да. Ўша даҳшатли тундан бери қанча вақт ўтдийкан. Ҳисоблаб кўрса бир ойдан сал ўтибди. Аммо, худди юз йил бўлгандек. Ўзини ўн олтига кирганигаям, йигирма олтига кирганини ҳам билмайди. Ўтган шу бир ой наҳотки уни шунчалар ўзгартириб юборган бўлса… Атиги бир ойча олдин қулнинг буйруғига итоат қилиб ўтин-териб келишни ҳатто тасаввурига ҳам сиғдира олмасди. Энди эса …

Менгли ўшанда аравага ташланаётган барзанги қаршисига дудама ханжари билан чиққанди, кўксига қилич санчилиб қуларкан, юпқа лаблари титраб юзлари қийшайиб, оғзидан қон фаввора бўлиб отилаётган ҳолати ҳамон кўз ўнгидан кетмайди. Қанчалик истамасин уни хотирасидан ўчириб ташлай олмайди. Негадир Менглининг арвоҳи мудом уни таъқиб қилаётгандек. Баъзан бир неча кун уни унутгандек бўлади, бироқ, шундай кунларда Менгли лоп этиб унинг тушида пайдо бўлади…

…– Тўғри айтасиз, мен озодликни истайман. Ҳамма қатори эркин одам бўлишимни, менинг рўзғорим, бола-чақам бўлишини, мен ҳам одамлар ичида яшашни истайман. Бироқ, агар қочиб кетадиган бўлсам, бутун умримни таъқибда ўтказишим керак бўлади. Мудом қўлга тушиб қолишдан қўрқиб, жон ҳовучлаб юргим келмайди. Ҳаётим ёлғиз, шу кимсасиз саҳрода ўтишини истамайман.
– Унда сени кимдир отамдан сотиб олиб, кейин озодлик васиқасини бериши керак. Лекин унақа олийҳиммат одамни қаердан топасан бу замонда?
– Ўша одам сиз бўласиз, бегим.
– Нима? – бегимнинг кўзлари ҳайратдан катта-катта очилиб кетди. – Наҳотки сен менинг шунақа қилишимга ишонсанг?

Нургелди мийиғида жилмайиб қўйди. Кейин юзлари жиддий тортди.
– Биласизми, бегим, текинга мушук ҳам офтобга чиқмайди деган нақл бор. Мен сизни қароқчиларнинг қўлидан қутқариб чиқдим. Асраб-авайлаб олиб кетяпман. Худо хоҳласа, сочингиздан бир толасини ҳам нобуд қилмай Бухорога етказиб бораман. Бунинг эвазига эса сиз менга озодликни ҳадя этасиз. Мен қорақуюнли элатига ё озод киши сифатида бораман, ё мутлақо қайтмайман, деб қарор қилганман.
– Мен сенга озодлик беришимга ишонасанми?
– Ҳозирча менда ишонч бор. Аммо ишончим сўнган куни мени қайтиб кўрмайсиз.

Унинг кўзларида аллақандай шиддатли аланга чақнагандек бўлди. Бу олов бегимга таниш эди. Бегим сукутга толди. Бироздан сўнг эса дарёга майда тошчаларни отиб ўйнаётган Нургелдига қаради.
– Қачон йўлга тушамиз, Нур?
– Билмадим. Бир-икки кун шу ерда ҳордиқ чиқарсак яхши бўларди. Олдимиздаги саҳрони мутлақо билмайман. Бир ҳафта юрамизми, бир ойми… Шунга яраша егулик ғамлаб олишимиз керак.
– Бу ердан қанақа егулик топа олардик?
– Кўпроқ балиқ тутиб қуритиб олишимиз керак. Бу ерда кўлмаклар кўп экан.
Нургелди кетди. Бегим унинг туни билан ўтириб чиққан тошига чиқиб олди…

…Уларнинг оти бор эди. От унинг касофатига қолиб ўлди. Агар ўшанда озроқ сабр қилганида эди, отлари ўлмасди. Саҳрода қолиб кетишдан қўрқмасдан йўлга тушаверган бўлармидилар. Нега ҳамиша шунақа бўлади? Худди кимдир юқорида уни кузатиб турган, сабри, иродасининг кучини синаётгандек туюла бошлади. Уни худди қўлига тушган сичқон билан ўйнашаётган мушукка ўхшатди. Бечора сичқон қоча бошлайди ва энди қутулдим деб енгил нафас олганида елкасига ўткир тирноқ санчилади…
От бақувват, саҳрода юришнинг ҳадисини олган экан. Аввалига улар қароқчилар ортдан қувиб келишидан қўрқиб, отни елдириб кетишди. Туни билан йўл босиб тонгга яқинлашганда ортларидан ҳеч ким таъқиб қилмаётганлигини билиб бироз хотиржам тортишди ва энди бамайлихотир юра бошладилар. Улар тунда фақатгина жонларини қутқаришни ўйлаб дуч келган томонга от сурганликларидан ҳозир қаерга қараб кетаётганликларини мутлақо билмасдилар. Отнинг жиловини бўш қўйганларидан бутун умидлари шу отда бўлиб қолганди. Чарчаган от эса битта-битта қадам ташлаб олдинга судраларди. Улар отдан ҳам баттарроқ чарчашган, иложини топиб мизғиб олишга қулайроқ жой излардилар. Шунда олисда итларнинг акиллаган товуши эшитилди. Аллақаёқлардан эса қўй-қўзилар маъраши эшитиларди. Демак, шу яқин атрофда чўпонларнинг қўналғаси бўлса керак. Саксовулзорни кесиб ўтганларидан кейин бирданига ялангликка чиқиб қолдилар. У ерда ёйилиб кетган сурувга кўзлари тушди. Айиқдек келадиган бўрибосар ўтов олдида
лўкиллаганча айланиб юрарди. Уларни кўриб вовуллаганча бостириб кела бошлади. Ўтовдан қайтарма қалпоқ кийган, сийрак соқолига оқ оралаган кичик жуссали чўпон чиқиб, аввал уларга бироз хавотирли қараб турди, кейин эса акиллаётган итини чақирди.
– Бўлди! Бас, Йўлбарс!
Ит қандай тезликда уларга отилган бўлса, худди шундай ортига қайтди.

Чўпоннинг башараси ҳар иккалаларига ҳам ўтиришмади. Бир кўзи қисиқ, соқоли сийрак, жиккак юзида негадир некликдан аломат бергувчи бирон аломат кўринмасди.
– Келинглар, бахай, кимсизлар?
– Биз йўлдан адашиб қолдик.
Чўпон йигитнинг қон сачраган яктагига, қизнинг рўмолсиз, паришон тўзғиган сочига қараб уларнинг шунчаки йўлдан адашган ўткинчи эмаслигига ишонсада, буни сездириб ўтирмади.
– Эмаса тушингиз. Сал дам олингиз. Сўғин йўлди ўзим кўрсатиб юбораман.
У отнинг жиловидан ушлади. Нургелди эгардан тушиб Жилва бегимнинг ҳам тушишига қарашиб юборди.
– Аялингиз ўтовга кирсин. – Чўпон ўтов томонга товуш берди, – Улбўсин, ҳов Улбўсин, қара қўноқ келди. – Кейин Нургелдига юзланди, – сиз мен билан юринг. Отингизга Мирза қарайди.
У анграйиб қараб турган ўн тўрт-ўн беш ёшлардаги ўспиринга отнинг жиловини тутқазиб юборди.

Ичкаридан чиққан тўладан келган кенг ва юмалоқ юзли хотин аввал бегимга қараб анграйди, кейин бирдан ўзига келиб уни ичкарига бошлади. Бегимнинг аҳволи у қадар яхши эмаслигига унга қараган ҳар қандай кимса шубҳа билдирмасди. Шоҳи дуррачаси аравада барзанги билан олишаётганидами, ё от чоптириб қочаётганларида тушиб қолган, сочлари тўзғиб кетган, атлас кўйлаги билан бахмал камзулининг ёқаси йиртилган, юзи тимдаланиб, бўйни ва томоғининг ости кўкарган эди. Устига устак силласи қуриган, оёқларида зўрға турарди. Буни кўрган аёл уни ортиқча саволга тутиб ўтирмади.
– Томоқ ейсизми, миймон?

Бегимнинг қорни оч бўлса-да, иштаҳаси йўқ эди. Тили қақраб кетганидан зўрға айланди.
– Бир пиёла сув беринг, опа.
Аёл зипиллаганча бориб каттакон кўзадан бир коса сув қуйиб келди. Бегим уни шоша-пиша бошига кўтарди ва тўкиб-сочиб ичди. Вужуди енгил тортиб, таранг тортилган мушаклари бўшашди.
– Чарчабсиз, миймон, озроқ мизғиб оласизми?
Бегим бош ирғади. Аёл ташлаб берган тўшакка ўзини ташлади.
– Кўйлагингизни ечинг, сиз уйғонгунча ямаб қў¬яман.
Жилва бегим ихтиёрсиз ечиниб, аёл берган кенг кўйлакни кийганча бошини ёстиққа қўйди ва шу заҳоти ухлаб қолди.

Аёл эса унинг йиртилган куйлагига, чиройли юзининг тирналган жойларига, бўйни ва кўкрагидаги доғ¬ларга қараб лабини тишлаганча бош чайқаб қўйди. У қизнинг бундай абгор ҳолатидан шубҳаланса-да, бироқ кўнглининг бир четида унга меҳр уйғонганди. Қиз ҳақиқатан ҳам гўзал эди. Бутун умри чўлда ўтиб, феъли саҳродек қаттиқ ва ўзгарувчан, қаҳру ғазаби баъзан тошиб ичидан чиқиб кетадиган, тийиқсизроқ бўлса-да, қизнинг маъсум таровати олдида ия бошлади. У секингина қизнинг сархил матодан тикилган бойвуччаларга хос кўйлагининг титилган жойларини чоклай бошлади.

Ўтовнинг соясига ташланган шолчада ўтириб чў¬пон билан бир косадан айрон ичиб ўтирган Нургелди ичкаридан чиқиб келган аёлнинг қўлидаги бегимнинг кийимларини кўриб юраги шувиллаб кетган бўлса-да, билинтирмади. Аёл имо билан чўпонни ёнига чақирди. Бироздан кейин эса у қиёфаси тундлашиб қайтиб келди.
– Бу заифа аялингизма? – сўради у шубҳаланаётганини яшириб ҳам ўтирмай.
– Йўқ, – деди Нургелди ҳам унда қандай ўзгариш бўлганини ўзича тушуниб, унга диққат билан разм соларкан.
–Ўғирлаб келаётирмисиз?
– Йўқ.
– Унда нега унга доридингиз?
– Доримадим. Қароқчиларнинг қўлидан қутқариб олиб келяпман.

Чўпон унга ишонқирамай қаради.
– Қароқчилар дейсизма, бу заифа аялингиз бўмаса, нега уни қутқариш учун жонингизни гаровга қўйдингиз. Тушунуксиз.
– Бу заифа менинг бекам. Мен унинг қули бўламан. Шунинг учун ҳам бекамни қутқардим. Бекам Бухоро амирига маликаликка бормоқда эди. Мен уни Амирнинг олдига бешикаст элтишим лозим.
– Эй-би! Сен ҳали қулмисан?

Ҳозиргина тахдидли саволлар бераётган бўлса-да, унинг ҳурматини жойига қўйиб турган чўпоннинг бирдан сенсирашга ўтиши Нургелдини ҳушёр торттирди. Унинг юзига яна разм солиб бу башарани қаердадир кўрганга ўхшатаверди. Кейин эса хаёлига кеча кунботар олдидан отда йўртиб кетаётган карвонбошига рўпара бўлгани хаёлига келди. Бу чўпоннинг юзи қайси жиҳати биландир ўша Сарбонни эслатарди. Унинг ҳам чап кўзи қисиқроқ, сийрак соқолли…
– Ўзимам ўйлагандим, нега бу аялнинг усти бойбичаларникидек-у, буниси қуллардек юпун деб. Гап шунда, де! Тўғрисини айт, қаерга олиб кетяпсан уни?
– Бухорога. Амирнинг олдига.

Чўпон энди унинг мутлақо ёлғон гапираётганига ишонди. Юзидаги тундликнинг ўрнини ғазаб эгаллади. Барча саҳройилар каби унинг ҳам феъли торроқ эди. Бутун умрини чўлда, одамлардан йироқда ўтказаётган чўпон одамлардан кўра кўпроқ бўрибосар итига ишонарди.
– Эмаса айт-чи, нега бекангнинг кўйлаги йиртилган?
– Айтдим-ку карвонимизга қароқчилар ҳужум қилишди. Мен уни зўрға қутқариб қолдим!
Чўпон унга барибир ишонмагани совуқ йилтираб турган қўй кўзларидан билиниб турарди.
– Ҳали буни кўрамиз. Беканг уйғонсин. Унинг ўзи айтиб беради.

Ўзи айтиб бергани минг марта яхши. Аммо бу тўнг ва қайсар чўпон нега уни миршаблардек сўроқ қилаверади. Бундан Нургелдининг жаҳли чиқса-да, унинг меҳмони эканлигидан иззатини сақлашни маъқул топди. Аммо бир нарсага у тушунмай турарди. Агар унга ишонмаётган экан, бунақа қовоқ-тумшуқ қилиб ўтиргандан кўра, кўтар лаш-лушингни деб ҳайдаб юборса биров унга ғинг дея олармиди. Киритишга киритиб, кейин бунақа қилишнинг нима кераги бор. У хаёл суриб ўтириб мизғиб қолган экан, чўпоннинг тап-туп қадам товуши уйғотиб юборди. Чўпон қўлида бир товоқ қайнатилган гўшт билан чўққа кўмиб пиширилган нон олиб келарди. Унинг чеҳрасидаги тундлик тарқаган, ёноқ суяклари бўртиб, қисиқ кўзлари янада қисилиб жилмайишга мойил ифодани зоҳир этарди.
– Ол, томоқдан е, кейин бафуржа гаплашиб оламиз.

Нургелди оч эди. Гўштнинг каттагина бўлагини олиб иштаҳа билан тушира бошлади. Чўпон қумғондан чой қуйиб узатди.
– Сенинг оға-иниларинг борми? – сўради гўшт чайнаб устидан чой ичаётган йигитни кўз қири билан кузатаркан.
– Билмайман, – деди Нургелди овқатдан бошини кўтариб. – Эсимни таниганимдан бери бекамнинг отасининг эшигида хизмат қиламан.
– Ҳа, бечора, – ачингандек кўринишга ҳаракат қиларди чўпон, – қулнинг кўрган куни қурсин.

Нургелдининг иштаҳаси ғиппа бўғилди. Қўлини сочиққа артди. Чўпон бу мизғиб қолганида ниманидир ўйлаганини ва шунинг учун ҳам турқини бирдан ўзгартирганини тусмол қилди. Унинг хаёлига нима келганидан бехабар, бирон шумликни ўйламадимикин, деган ташвиши ҳам йўқ эмасди. Чўпоннинг ўзи ёрилишини кутиб индамай турди.
– Бухорога қандай етиб бормоқчисан? Отда ахир бир ойлик йўл-ку. Яна дарёни ҳам кечиб ўтишларингга тўғри келади. Бекангни уринтириб қўймайсанми?
Нургелди ҳам шуни ўйлаб боши қотиб турарди. У ўша тунда қароқчини ўлдириб, бегимни отга мингаштириб олиб қочганида шу кетишда тўғри Бухорога боришни мўлжаллаганди. Агар бегимни бешикаст элтиб топширса Амир унинг бу жасорати эвазига озодлик васиқасини беради, деб ишонганди. Аммо то Аркка етиб боргунича йўлнинг бу қадар узоқ ва машаққатли эканини ҳечам ўйламаганди.
– Ҳа, буёғи осон бўлмайди. Нима қилишга ҳам ҳайронман.
– Бундай қилсанг-чи, – деди чўпон оғир муаммонинг ечимини топган олимдек ҳовлиқиб, – Сен яхшилаб ҳордиқ чиқариб олганингдан сўғин эрта саҳарда йўлга чиқсанг. Беканг эса шу ерда қолса. Сен Бухорога бориб, унинг шу ерда соғ-саломат эканлигини амирга етказсанг бас. Унинг ўзи бекангни олиб кетиш ташвишини қилади.

Ўйлаб қараса чўпоннинг гапида жон бор. Бегим билан судралиб юргандан кўра бир ўзи бўлса тезроқ етиб боради манзилига. Аммо барибир охирги сўзни бегимнинг ўзи айтиши керак. Кейин унинг бир ўзини бегона кишилар орасида қандай қолдиради. Буниси ҳам бор ҳали бу режанинг. Эсон-омон амирнинг ҳузурига етиб ҳам борди дейлик, агар бу ерда бегимга бир нарса бўлса амир ҳам, Бешим оқсоқол ҳам уни тирик қўйишмайди. Ўшанда унинг озодлик ҳақидаги орзуларининг рўёбга чиқиши ўрнига, кундага бош қўйиши ҳақиқатга яқинроқ. Йўқ, бунга кўниб бўлмайди.
– Бўлмайди, оға, – деди фикрларига якун ясаб Нургелди. – Мен бекамни ёлғиз ташлаб кета олмайман. Агар шундай қилсам, сизни ҳам, ўзимни ҳам хатарга қўйган бўламан. Бошқа йўлини топиш керакдир.
Чўпоннинг қиёфаси яна олдинги ҳолатига қайтди.
– Не учун бўлмасакан? Сен менга ишонмаяпсанми?
– Йўқ, нега унақа дейсиз. Мен кетганимдан кейин агар бекамга бир нарса бўлса мен ҳам, сиз ҳам тирик қолмаймиз. Буни ўзингиз англаган бўлсангиз керак?
– Ахир йўлда бирон кор-ҳол бўлиши мумкин-ку, унда нима қиласан?
– Унда пешонамдан кўраман. Хатарга сизни шерик қилиш ниятим йўқ. Бола-чақали одам экансиз…

Чўпон аллақандай ғалати қараш қилди. Йигитнинг анчагина жўяли мулоҳаза қилганидан унга тузукроқ жавоб топа олмай, чаккасига қон тепди шекилли, қизариб кетди.
Нургелди билмасдики, у ухлаб қолганида чўпон ўтовга кириб, уйқудаги қизнинг ҳуснини кўрган, энди қандай қилиб бўлмасин уни олиб қолиш ҳаракатига тушиб қолганди. Шунақа, шошганда лаббай топилмас деганларидек, у йигитга тузукроқ баҳона топиб бера олмай қийналарди. Охир у ўйлай-ўйлай, миясига жўяли фикр келмаганидан кейин тиккасига ҳужумга ўтишга мажбур бўлди.
– Мен, бекангга уйланмоқчиман! Мен бўйдоқман. Улбўсин эса менинг синглим бўлади. Буни шунчаки қилмоқчи эмасман, сенга юзта қўй бераман. Сен шу қўйларнинг ярмининнг пулига ўзингга озодлик сотиб олишинг мумкин. Сен қизни қўйиб, бир сурув қўйни ҳайдаб кетасан. Ўйлаб кўр!
Нургелди худди шундай гап бўлишидан қўрқ¬қанди. Ҳақиқатан ҳам шу гап айтилди. Бунга эса жавоб қайтариш лозим. Лекин Нургелди унга жавоб қайтаришга улгура олмади. Ўтовда қий-чув кўтарилди. Олислашиб кетаётган от туёғи товуши эшитила бошлади.

Жилва бегим уйғониб кетиб, ўтов ташқарисидаги гап-сўзларни эшитиб турганди. Чўпоннинг ниятини тушунган заҳоти, ташқарига отилди. Эшик олдида турган ўзининг кийимларини қўлтиғига тиққанча ташқарига чиқди. Отнинг боғланган ипини қозиқдан еча солиб узангига оёқ қўйди. То ўтовдагилар нима бўлганлигини англаб улгурганларича у қуёш ботиб, саҳронинг меъдага тегиб кетган сарғиш қорамтир ранги тим-қорага айланаётган қумтепалари ортига сингиб кўздан йўқолиб кетди
– Ҳай, тўхтат уни! Ҳозиргина жемиш жеган отни човиб бўлама?! –Ҳирқироқ овоз билан бақирарди чўпон. – Қочиб ҳеч жоққа кеталмайди-я, лекин отни жейди! Зотдор эканлиги туёғидан кўриниб турганди-я, эссиз!
Чўпон муштдек бошини сарак-сарак қилганча қолаверди…

…Улар учинчи куни йўлга тушдилар. Нургелди елкасига осиб олган тугунда нималар йўқ дейсиз: Бегимнинг духоба кўйлагига ўралган қоқ балиқ, яна ипу игна билан биргаликда, ўзлари ўлдирган қуёну бўрсиқнинг терилари, бир қадоқ келадиган туз, бир меш сув ҳам жой олганди. Тонг қуёши кўтарилаётганда дарёни тарк этиб саҳрога қадам қўйдилар. Улар бориши лозим бўлган олис шарқдан қуёш кўтарилиб келар, шунчалик беғубор ва маъсум эдики, гўё у саҳрони оташ тафти билан қовжиратиб ташламагандек, гўё у атрофга дўзах алангасини сачратиб, бош кўтарган бута ёхуд жонзот борки, қақратиб, йўқлик сари равона қилмагандек, атрофга келинчакдек қимтинибгина, маъсум ва ҳуркак назар ташларди.
Салқинда имкон қадар кўпроқ йўл босиш учун шошилиб юришарди. Кундузги жазирамадан кейин, тунда совуб улгурмаган майин қум ҳамон илиқлигидан оёқлари роҳатланар, баъзан қуш уйқусидек қисқа баҳор палласида гуллаб, яна уруғ сочиб улгурган равочнинг қовжираб қолган танасида сақланиб қолган яккам-дуккам шохларида ялтираётган шабнам томчилари яланг оёқларига тўкилиб сескантириши ажабтовур ҳисларни уйғотиб юборарди. Улар офтобнинг шундай майин ва маъсум бўлиб туришини хоҳлашар, тонгги сарин шабаданинг ҳам ўзларига йўлдош бўлиб қолишини исташар, бироқ, ҳали замон, майин нурларнинг қиличдек кескирлашишини, шабаданинг гармселга айланишини билиб турсаларда, бу тонг абадиятга қадар чўзилишига ишонгилари келарди. Қуёш дақиқа сайин кўтарилиб борар экан, аввало қовжираган шохларда энди маржондек илиниб турган шабнам томчилари ҳавода эриб йўқ бўлаётганидан муздек томчилар оёқларини сескантирмай қўйганидан кейингина, уларнинг қалбларини тўлқинлантирган тонг чекингани
ни ҳис қилиб, ҳавойи туйғулар ўрнини қуёш тиккага келганида паналайдиган жой топиш ташвиши эгаллаб олди. Яйдоқ саҳрода бундай жойни топишнинг ўзи бўлмайди.

Ниҳоят, саҳронинг бўронларига басма-бас туриб ўсган қари саксовулнинг яшил ва сувга тўла нина барглари, аждардек хунук буралиб ўсган, худди кўсанинг соқолидек якам-дуккамгина қолган шохлари остидан паноҳ топишди. То бу ерни топгунча, бир неча соат офтоб тиғи остида юришган, бунинг устига бир зумда тандирдаги чўғдек қизиб, товонларини аёвсиз куйдираётган қумда бўлари бўлиб ҳолдан тойган бечораларга саксовулнинг олачалпоқ сояси жаннат боғидан авло туюлиб кетди.
Нургелди тугунни ечиб бегимнинг узун, кимхоб куйлагини саксовул шохига ёйиб сояни қуюқлаштирди. Кейин пўстак бўлиб қолган териларни ерга тўшади. Улар ёнма-ён чўзилганча мудраб ўтиришарди. То шом қўнгунча бу дўзах саҳрода йўл юриб бўлмасди. Мизғий-мизғий ростакамига ухлаб қолганларини сезмай ҳам қолишди…

…Кейинги кун кечга бориб мешдаги сув тугади. Юриш энди ростакамига азобга айланди. Бунинг устига бегимнинг иситмаси кўтарилиб кетиб, алаҳлай бошлагач Нургелди юришни бас қилиб, чоғроқ бархан панасида тунаш учун жой ҳозирлай бошлади. Бу ерларда ётиш хавфли эканлигини билар, кундузги жазирамада ер остидаги инларига бекиниб олиб, офтоб тиғидан яширинган барча чўл жониворлари тунги салқинда ташқарига ўрмалаб чиқишган, саҳро жонланиб қолганди. Бу ерда шундай камқувват ва чалажон ҳолда ётишса, илон чақиб кетиши ёки бирон чўл йиртқичининг емишига айланишлари ҳам ҳеч гап эмасди. Аммо бегимнинг бу ҳолатида юришни давом эттириш уни ажал жарига итариб юборишдан бошқа нарса эмаслигини ҳис қилган Нургелди аросат ўтида қовриларди. Агар эртага қуёш тиккага келгунича сув топа олмасалар, иккалалари ҳам саҳро оташида қоврилиб ўлишларини ҳис қилишнинг ўзиёқ уни даҳшатга соларди. Илиқ қум устида ётган қиз инграй бошлади. Унинг ҳар бир нолакор ва заиф товуши йигитн
инг қулоғига ўқдек санчилар, бироқ унга ёрдам беришдан ожиз эканлигидан, имконсизлигидан бўридек улиб юборгиси келарди.

У юрагини пармалаб тешиб юбораётган бу товушни эшитмаслик учун қулоқларини бекитиб олди. Йўқ. Ингроқ товуши аксинча кучайиб келарди. Гўё унинг бутун вужуди қулоққа айлангану, жисми жони фақатгина жон бераётган бегимнинг ингроғини тинглашга маҳкумдек эди. Нургелди чидолмади. Ўрнидан сакраб туриб зулматга бурканган саҳронинг дуч келган томонига чопа кетди…

…Нургелди олисда байроқдек ҳилпираётган бегимнинг кўйлагини кўздан қочирмаслик учун, ҳаллослаганча унинг ортидан чопаркан, бор кучи билан ҳайқириб бегимни тўхтатишга уринарди. Қуёш ботиб борган сари узоқлашаётган отлиқни илғаб олиш шунчалик қийинлашиб борар, устига-устак йигитнинг ўпкаси бўғзига тиқилиб, чополмай, мадори қуриб борарди. Кейин эса шилқиллаб қумга йиқилиб тушди. Шу буйи қанча ётганини билмайди, бир пайт ўзига келса, аллақачон осмонга ой кўтарилган, саҳро сутдек ёришиб кетганди. У ўрнидан туриб қумга чуқур ботган от изларини қоралаганча йўлга тушди. Тонг оқарди ҳамки, бегимнинг қораси кўринмасди. Қуёш тиккага келганида негадир осмонда калхатлар пайдо бўлганига эътибор берди. Улар осмонда ярим доира ясаб, нарироқдаги қумтепа орқасига шўнғишарди. Ўша ерда нимадир борлигини ҳис қилган Нургелди ўпкасини қўлтиқлаб шу томонга югурди. Қумга тойғониб-тойғониб тепаликка чиқиб олганида, энг аввал пастда орқа оёғи беўхшов кўтарилган от чўзилиб ётганини кўрди. Унинг ёнида эса бегим бошини чангаллаганча отга термулиб ўтирар, атрофни эса юзга яқин калхат зич ҳалқа бўлиб ўраб олганди. Нургелди, бу ўлаксахўрлар худди бегимга ташланиб, бир зумда бурдалаб ташлайдигандек қўрқиб кетди. Устидаги яктагини ечиб боши узра айлантириб қийқирганча, чопиб туша бошлади. Калхатлар, ундан чўчиб, бир зум ҳавога кўтарилдилар, аммо узоққа кетмай ўн-ўн беш қадам нарига қўнганча, кўзларини лўқ қилганча улар томонга хунук, патсиз бўйинларини чўзганча қараб туравердилар. Бегим уни кўриб йиғлаб юборди. Кейин жазавага тушиб қичқира бошлади.
– Яқинлашма! Яқинлашма, деяпман, таги паст! Сен лаънати ҳали мени юзта қўйга алмаштирмоқчи бўлдингми?! Йўқол!

Нургелди бирдан тўхтади. Қиз томонга ҳайрон кўз ташлади.
– Нималар деяпсиз, бегим, тушунолмаяпман?
Қиз баттарроқ ҳўнгради.
– Эшитдим! Барини эшитдим. Анави тепанинг ортида шилпиқ чўпонинг ҳам кутиб тургандир?
– Сиз хато эшитгансиз, бегим. Тўғри, чўпоннинг нияти шу экан. Аммо, мен унинг гапига кўнмаганимни эшитмадингизми?

Жилва бегим, чўпоннинг паст овозда Нургелдига бегимнинг эвазига юзта қўй бермоқчилигини айтганида кўзи қонга тўлиб кетганидан йигитнинг унга не жавоб қилганини англай олмаган эди. Унинг назарида Нургелди уни юзта қўйга алишиб юборадигандек туюлган ва отга мина солиб, саҳро қўйнига елдириб кетганди.
Бегим унга ишонишни истарди. Бироқ феълидаги қайсарлик ўзининг шошилиб калта ўйлаганини тан олишга йўл қўймас, шунинг учун ҳам ўзини ишонмагандек кўрсатиб, тугунини ердан юлқиб кўтарганча пойи-пиёда йўлга тушди.
Нургелди бесўнақай чўзилиб ётган отнинг жасадига хўрсиниқ билан назар ташлаб, пухта чармдан ишланган жиловининг тасмасини қўйнидаги ханжари билан кесиб олди. Икки қулочлик тасмани елкасига ташлаганча бегимнинг ортидан йўлга тушди. Ўн қадамлар узоқлашганидан сўнг, отга сўнгги бор назар ташлаш учун ўгирилганида, қузғунлар аллақачон зиёфатни бошлаб юборишган, отнинг фақат тиккайган орқа оёғигина кўринарди холос…

…Отни у ўлдирди. Нега ўшанда шунчалик ғазабланиб кетдийкин-а. Агар, уни туни билан чопишга мажбур қилмаганида от ўлмасди. Отда аллақачон манзилга етиб борган бўлардилар. Нур қаерга кетдийкин. Балки йўлга ярамайдиган ортиқча дардисардан қутулиш учун уни ташлаб кетгандир.
– Нур, ярамас қулвачча! Ҳали сени қирқ дарра урдираман. Теринг парча-парча бўлиб кетмагунча савалатаман! Кейин ярангга туз бостираман! Қани ўшанда таёқ еган итдек ангиллашингни эшитиб бир ҳузур қилай!

Нурнинг сопол қўғирчоғини синдириб қўйгани кўз олдига келди. Ўшанда Менгли унинг қўлларини қайириб ўтирган, ўзи эса унинг юмшоқ жойига жуволдиз тиқиб олганди. «Пурт-пурт» кираётган жуволдиздан эти сесканса-да, увада иштони қип-қизил қонга беланса-да, ўспирин ёшига етиб қолган Нургелди миқ этмаган. Ўшанда агар истаса қўлини қайириб турган Менглини бир зарб билан қулатган, инжиқ ва эркатой бекнинг қўлидан қонга беланган жуволдизни тортиб олган бўларди. Бироқ у бундай қилмади. Бегим қачонки, бу эрмакдан зерикиб, жуволдизни ирғитиб юбориб нари кетмагунча жим ўтираверди. Кейин бир неча ҳафта кетини ерга боса олмай қийналиб юрган бўлса-да бу ҳақда бировга оғиз очмаганди.
У шунча қийнаганларининг аламини олиш учун кимсасиз саҳрода очлик ва сувсизликдан азоб чекиб ўлишини хоҳлагани учун ҳам ташлаб кетдимикан. Йўқ, у кетмаган, қандай қийналиб жон беришини мириқиб томоша қилиш учун бирон жойда писиб, кутиб ўтирибди.

Наҳот, ажал унга шунчалар яқин келган бўлса… Кимдир шу атрофда айланиб юрибди. Қаноти ҳам бор! Узун ва қопқора. У ўлаксахўр кузғун-ку! Ана, яна биттаси келиб кўнди. Наҳотки, у ўлган бўлса?! Қузғунлар фақатгина ўликларнинг гўштини ейиш учун келишадику, ахир. Қузғуннинг кўзлари таниш кўринмокда. Бошига чўгирма кийиб ҳам олибдими…
– Менгли! Менгли оға! Сен наҳотки қузғунга айланиб қолган бўлсанг? Кулма! Нега куласан?! Тўғрисини айт, мен ҳам ўлганманми? Кетма! Ҳеч кўрса саволимга жавоб бериб кет! Менгли оға-а-а!

Менгли қанотларини кенг ёйганча унинг оёқ учига қўнди. Кейин беўхшов ва баҳайбат қанотларини кенг ёйиб унинг устини қоплаб олди. Шунда унинг қанотлари қора булутга айланиб юзига ёмғир томчилари туша бошлади. Қақраган лаблари орасидан қуриб ётган томоғига бир неча томчи сув тушди. Бегим ютоқиб ичди. Ёмғирдан балчиқнинг қўланса ҳиди анқирди. Боши узра эгилиб турган, қузғун – Менгли аста-секин Нургелдига айлана бошлади. У қўлидаги тиришиб кетган тошбақа косасидан унинг оғзига қорамтир бўтана сув қўярди. Бегимниннг юраги тўлқинланиб кетди.
– Ну-ур…

Қуёш аллақачон тиккага келган. Боя қузғуннинг қаноти бўлиб кўринган нарса иккита чўпни қумга санчиб, устига кўйлак тортиб, номигагина ясалган соябон экан.
– Ну-ур, тунда сен мени ташлаб кетганингга ишонгандим. Шу саҳрода ўлиб, жасадим қузғунларга ем бўлишини ҳатто, тасаввур ҳам қилгандим, Нур!
– Мен қайтиб келдим-ку, бегим. Мен эски, қақраб ётган қудуқни топдим.
– Энди ўлмаймизми, Нур?
– Йўқ, бегим. Сизнинг ўлишингизга йўл қўймайман.

Бегим титроқ қўллари билан йигитнинг бўйнига осилиб олди.
– Энди ўлмаймиз-а? Қудуқни топганинг ростми?
– Рост, бегим. Бу ердан узоқ эмас.
Бегимнинг ҳолсиз танасига қувват киргандек бўлди.
– Нарсаларни йиғ, ўша ёққа борамиз.
Нургелди чексиз саҳрода ёлғиз иккалалари қолиб кетганларидан бери, бегимнинг бунақа буйруқларини бажаришдан бош тортиб келган бўлса-да, бу сафар индамади. Мутеларча нарсаларни йиғиштириб тугунни елкасига ортди ва тунда тақдир инъоми билан топган қудуқ сари йўл бошлади…

…Тунда бегимнинг инграшига чидолмай зулматдаги саҳронинг дуч келган томонига ўзини урган Нургелдининг ягона мақсади юрагини талка-тилка қилаётган бу заифгина умидсиз ингроқдан имкон борича узоқроқ кетиш эди. Тақдир ҳар иккалаларининг пешоналарига шу даҳшатли саҳрода ўлим топишни битган экан, бир-бирларининг қандай азобдан жон таслим қилишларини кўрмаганлари маъқул.

Хаёлига келган фикр ўзига ҳам маъқул кўриниб, бегимдан имкон қадар узоқроқ кетишга интилар, то қуввати етгунича юраверишга, қадам ташлашга ҳоли қолмаганидан кейин тўхташни ва ўша ерда сўнгги сонияларини кутишга аҳд қилди. У қадамини судраб босаркан, ортидан аллақандай қадам товушлари эшитилгандек бўларди. Нургелди тўхтаб қулоқ солса товуш ҳам тинар, юрса яна эшитила бошларди. Силласи қуриганидан, ўзининг қадам товушини бошқа жойдан эшитгандек туюлди. Ўлим онлари яқинлашгани сари шунақа кўзига аллақандай шарпалар кўринадиган, қулоғига ғалати товушлар келадиган бўлиб қолади, дейишгани хаёлига келди. Балки бу товушлар уни изма-из таъқиб қилаётган ажал шарпасидир. Агар ажал уни таъқиб қилиб келаётган бўлса, уни ҳам, ўзини ҳам овора қилиб нима қилади. Жонини олмоқчи бўлса шу ерда олақолсин. Нургелди тўхтади. Қумга чўккалаб ўтириб олди. Қани кел, бекинмачоқ ўйнагунча шу сабил жонини ола қол! Зора шу билан ором топса… Ҳатто нафас ҳам олмай, тиқ этган то
вушни ҳам эътибордан четда қолдирмасдан ўзининг сўнгги сонияларини кута бошлади.

Саҳро жим-жит эди. Тим қоронғу саҳрода умргузаронлик қилаётган жонзотлар ҳам йигитнинг сўнгги лаҳзаларидаги улуғвор сокинликни бузишга журъат қилмай жойларида ҳайкалдек қотгандилар гўё. Шу тариқа асрларга тенг ўн дақиқа ўтди. Йигит ўлимга маҳкум этилиб, боши кундага қўйилган, барчасига кўнган, муаллақ турган жаллод ойболтасининг пастга тушишини кутаётган маҳбусдек, бошини хам қилиб, кўзларини юмганча ажалини кутиб ўтирарди. Шунда нимадир унга яқинлашаётганини ҳис қилди. Шарпа бир неча қадам қолганда тўхтади. Оғир-оғир нафас олганча ғингшиб қўйди.
– Бўри! – хаёлига келди унинг.

Ажал шу йиртқич қиёфасида унинг олдига келган. Ҳозир ханжардек кескир тишлар бўғзига қадалади ва бу сарҳад билмас азоблар ниҳоясига етади. Нургелди кўзларини янада маҳкам қисиб, бошини қуйироқ эгди. Лекин бўғзига санчилиши лозим бўлган тишдан ҳамон дарак йўқ. Гўё вақт тўхтаб қолгандек, бу кутиш сўнгсиздек, то маҳшар қадар шундоқ давом этадигандек эди. Сўнгги лаҳзанинг залворига чидолмай йигит инграб юборди. Шу пайт шарпа яна ғингшиди. Унинг қисқа-қисқа нафас олиши шундоққина бурнининг тагидадек эди. Ҳатто иссиқ нафасининг юзига урилишини ҳам ҳис қилиб турарди. Яна то қиёмат қадар чўзилгандек туюлган бир лаҳза ўтди. Нургелди энди ортиқ бардоши етмай кўзларини очиб юборди. Аста-секин кўз олдида тилларини осилтириб турган итнинг йирик боши намоён бўлди. Йигит беихтиёр унинг бошини силади. Шуни кутиб тургандек ит унинг қўлини ялай бошлади. Унинг ҳозиргина ўлимнинг барча азобига тайёр бўлиб турган кўнгли юмшаб, дийдаси эриди. Саҳро тунининг салобатли
сукунатини бузиб бор овози билан йиғлаб юборди.

Тонг оқара бошлади. Ғира-шира ёруғда итнинг бир оёғи чўлоқлиги, қовурғалари саналиб қолганидан боши гавдасига нисбатан каттароқ эканлиги кўринарди. Ит унинг қўлларини ялаганча ғингшир, ёришиб келаётган уфққа қараб ожиз вовулларди. Нургелди тунда ажал шарпаси бўлиб кўринган итнинг нажот фариштаси эканлигига имон келтириб, ўрнидан турди. Шуни кутиб турган ит бошини осилтирганча оқсоқланиб йўрта кетди.

Кун найза бўйи кўтарилганида улар тошновини қум бироз кўмган, ташландиқ қудуқнинг рўпарасидан чиқиб қолдилар. Нургелди данакдек тошни қудуққа ташлаганди, бироздан сўнг ожизгина шипиллаш эшитилди. Демак, қудуқ тубида озгина бўлса ҳам сув бор! Қудуқдан балчиқнинг қўланса ҳиди анқир, бироқ йигит бунга эътибор берадиган даражада эмасди.
У тунда қуёшнинг чиқишини энди қайтиб кўрмаслигига ишончи комил эди. Энди эса бирдан яшагиси, жудаям узоқ умр кўргиси келиб кетди. Майли, қолган ҳаёти шу ғазабкор саҳро ичида минг машаққатлар орасида ўтсин, бироқ тириклик деб аталган неъматдан бебаҳра қолмаса бўлди. Саҳрода чопиб юрган нотавон калтакесак цингари қуёш чиқаётганини, гиёҳлар гуллаб, муаттар бўй таратаётганини кўрса, чанқаган палласида бир пиёла зилол сув ичганидаги роҳатни туйса, ҳаммасидан ҳам ўзининг тириклигини ҳис қилиб юрса, бас.
Нургелди сув солишга яроқли идиш қидириб анча овора бўлди. Қумга кўмилиб ётган тошбақанинг косасини топиб олганида кун анча кўтарилиб, саҳрони қиздира бошлаган эди. Йигит шоша-пиша йўнилмаган тош қаланган қудуқ деворига тирмашиб тубига тушиб олди. Қудуқ саҳро шамоли натижасида қумга кўмилганидан туби анча саёз, балчиқ орасида тошбақанинг косаси зўрға ботадиган сув бор эди. Нургелди сабрсизлик билан шу қўланса сувга лабини босди. Бироз нафси ором олгач, уни шу ерга бошлаб келган ит эсига тушиб косани тўлдириб сув олди-да юқорига кўтарилди. Ит сувни шалоплатиб ичар экан, баъзи-баъзида йигитга ялтоқланиб, думини ликиллатиб қўярди. Нургелди иккинчи бор қудуққа тушиб косани тўлдириб чиқди ва бегим ётган томонга йўл олди…

… Қудуқнинг ёнига кун пешиндан оғиб, жазирама авжига чиққан палладагина етиб келдилар. Нургелдининг аҳволи ҳам бегимникидан авло бўлмаса ҳамки, у қудуқ тубига яна бир марта тушиб чиқишга мажбур эди. Бегим сувдан қониб ичиб олгач, тошнов соясида уйқуга кетди. Чанқоқлари қонганидан кейин бир неча кундан бери туз тотмаганлари эсларига тушди. Нимадир қилиб бўлса-да ошқозонни алдамаса бўлмасди.

Бегимнинг иссиғи тушган бўлса-да, ҳолсизланиб қолганди. Нургелди бирон қушми, жонзотми учрарми, деган умидда офтоб тафтидан жизғанаги чиқиб кетган саҳронинг олис кунжакларигача синчиклаб разм солиб ўтирди. Қарайверганидан кўзлари тиниб кетса ҳам, ҳаракатланган бирон бир қорани илғай олмади. Яна қалбини умидсизлик кемира бошлади. Бегим ҳар-ҳар замонда заиф товуш чиқариб, ухлаб ётарди. Саҳронинг бешафқат қуёшидан нозик лаблари пўрсилдоқ боғлаб ёрилиб кетган, ориқлаганидан ёноқ суяклари бўртиб, юзлари дағаллашган бўлса-да унинг кўзларига дунёда ундан гўзалроқ қиз йўқдек туюлди. Наҳот иккалалари ҳам шу ерда очликдан тиришиб ўлиб кетсалар. Йигит беихтиёр қизнинг тўзғиб кетган сочларини силай бошлади. Кейин, нима қилаётганлигини идрок қилиб қўрқиб кетди ва бирдан қўлини тортиб олди.
Ит негадир безовталана бошлади. У эллик қадам наридаги қумтепа ёнига лўкиллаб борар, ерни искаб-искаб қаза бошлар, кейин лўкиллаб, бошларини силкитганча унинг ёнига келар, ғингший-ғингший яна ортига қайтарди. Бу ҳол бир-икки қайтарилганидан кейин Нургелди ўрнидан туриб у қазаётган жойга борди. Ит думини ликиллатар, ва ўзи қазиган чуқурга қараб ҳуриб қўярди. Нургелди ўша қароқчилар ҳужум қилган тундан бери ёнидан қўймай олиб юрган ханжарини қўйнидан чиқариб чуқурни кавлай бошлади. Бироз овора бўлганидан кейин, ханжарнинг учи қаттиқ нарсага тегиб тақиллади. Нимадир бор эди. Йигитнинг вужудига ғайрат инди. Чуқурга қўлини тиқиб йирик-йирик иккита тошбақани чиқариб олди.
Нургелди тошбақанинг косаси ва ликопи бирлашган жойига ханжар тиқиб иккига ажратди. Юмшоқ гўштини ажратиб тошнов устига қўйиб тузлади. Қолган қисми эса итга тегди. Кечга яқин бегим уйғонганда, йигит гулхан ёқиб, кабоб пишириб ўтирарди. Улар мазали кабобни еганларидан кейин яна уйқуга кетишди…

…Аёз чол негадир уни яхши кўрарди. Қачон борса чоғроққина устахонасида, ёши нечадалигини билиб бўлмайдиган, юзига қараб туриб бемалол қирқдан ошганлигини чамаласа бўладиган, аммо, ўспиринларникидек озғин ва кичик жуссаси ва ингичкага мойил овози мутлақо башарасига мос келмайдиган шогирди – Нусратга дам бостириб, лаққа чўғ темирни болға билан текислаётган бўларди. Уни кўриши билан Аёз чолнинг муттасил чўғга қарайверганидан хиралашиб қолган кўзларига нур инар, Сандиқлининг барханларидек қатма-қат бўлиб кетган ажинлари ёйилиб, ўт тафтидан кўмирдек қорайиб кетган башарасига жилмайишга монанд тус кирарди.
– Кел, келавер, Нурбой! Ишқилиб, эчкиларни бу сафар тўйдириб келдингми?
Сандон устидаги қорая бошлаган темирни қисқич билан ушлаганча яна кўкимтир алангаланиб ёнаётган ўтда куяр экан, қат-қат ажинларини кир белбоғига артиб, тумшуғи цинган чойнакдан каттакон пиёласига гиёҳлардан дамланган чой қуйиб ҳўплайди. Бу гиёҳларни эчки боқишга чиққанида Нургелди териб келарди. Чойдан ҳўплаб-ҳўплаб, болани гапга тутади.
– Ҳўш, Нурбой, чўлда нимани кўрдилар? Бугун ҳам кунботардан карвон ўтмадими?
– Йўқ, бува, – дейди Нургелди, – шом киргунча қарадим. Биттаям туя кўринмади. Бува, нега ҳадеб, кунботардан келадиган карвонни сўрайсиз?

Аёз чол индамайди. Негадир юзидаги жилмайиш ифодаси йўқолиб, ўрнини адоқсиз ғусса қоплаб, нурсиз кўзлари чўкиб қолади. Чолнинг кайфияти бузилганини кўриб Нусрат болага қошларини чимириб хўмраяди. Нургелдига ҳам чолнинг ғуссаси кўчгандек, чуқур хўрсиниб қўяди, елкасини қуништириб жим қотади. Нусрат чолга қарамаслик учун дамнинг арқонини тез-тез торта бошлайди. Чол шу туришида, чой қайнарлик фурсат бир нуқтага тикилиб ўтиради. Кейин аста-секин бошини кўтаради. Аллақандай иддао билан лахча чўғ бўлган темирни атрофга учқун сачратиб болғалай бошлайди. Ҳар зарбда бир харсиллаган чолнинг калта мош-гуруч соқолига тер тўкилади, чўғланган темир ханжар шаклига кириб боради. Чол қорая бошлаган темирни тошохўрдаги сувга вошиллатиб тиқади.
– Ўтни ўчир, – дейди Нусратга.

Чол каттароқ одам зўрға суқилиб кира оладиган, тахталари ҳилвираб кетган торгина эшикдан ботаётган қуёшга унсиз термулиб туради.
– Ўша томондан келадиган карвонни эллик йилдан бери кутаман. Унда Биби Фотима келар дейман… Ўҳ-ҳў, эллик йил… Ўшанда у ўн олтига кирган санама раста эди, – ўзича ғулдирайди чол. – Ҳисоблаб кўрсам, энди олтмиш олтига кирган бўларкан. Ҳилвираган бир кампир бўлиб қолгандир… Ё омонатини Оллога топшириб қўя қолдимикин… Йўқ, у ҳали ўлмагандир. Мен ҳам унинг илинжида ўлиб ўлолмай, қолиб қололмай юрибман-ку…
Чол яна эшикка термулади. Энди қуёш ботган, осмонда унинг қонли шафақ бўлиб изи қолган эди. Кўзлари билан шафақ чўкаётган уфқ томонга имо қилади.
– Менинг юртим ўша томонларда эди. Ўзим йигирма бешга кирган Сиёвуш келбатли йигит эдим. Отам қип-қизил темирни сандон устига қўйиб турар мен сандонни урардим. Ҳар урганимда худди тоғни ийлаётгандек атрофга учқун сачратардим. Тоғамнинг қизи Биби Фотима менга айтилган эди. Шу қизнинг тирқишдан мени кузатиб ўтиришини ҳис қилган сайин бутун жисмим ўтга қўйилган темир парчасидек қизиб кетарди. Тўйни кузга белгилагандик. Қишлоғимиздаги Муталлиб деган энг катта бой отамга учта омоч билан, йигирматадан чолғи-ўроқ буюртма берди. Бу анчадан бери мижоз кутиб, бекорчиликдан пичоқ чархлаб ўтирган темирчи учун ҳақиқий омад қушининг бошига қўнгани эди. Ҳали ҳеч қайси темирчи бундай катта иш олмаган, бунинг устига бой ҳам қизғанчиқлардан эмас, шу ишни эпласак, битта эмас, иккита тўйни ҳам қийналмасдан ўтказишимиздан ташқари қишлик у-бу нарсани ғамлаб олишимиз мумкин эди. Буларнинг орасида отни тақалаш, кетмон, белни тузатиш каби майда-чуйдалар ҳам чиқиб турар ва у рўзғорнинг кундалик харажатларига асқотарди. Бой сахийлигини кўз-кўз қилишни яхши кўрарди. Шу феъли сабабми, ишини тезроқ битириб берсак, устамасига битта қўчқор беришини айтиб, ғайратимизга ғайрат қўшиб кетганди. Отам иш кўплигидан, тоғамнинг катта ўғли, Биби Фотиманинг акаси Кабирни ҳам ёрдамга чақирди. Ишни йигирма кунларда якунлашни режалаштираётгандик. Ўн бешинчи куни фалокат босди. Бир девор ён қўшнимиз бўлган тоғамнинг уйига тунда босқинчилар киришган, Кабирни ўлдириб, Биби Фотимани ўғирлаб кетишибди. Ўша куни иш кўп бўлганидан, уйга киришга ҳам мадорим етмай дўконда ухлаб қолгандим. Отам билан Кабир эшикни устимдан қулфлаб уйга кетишганди. Шунинг учун ҳам бу мудҳиш хабарни тонгда эшитдим. Кейин отамнинг савдогар биродари Али оғанинг отини олиб улар кетган томонни тахминлаб ортидан тушдим.

Аёз чол қумғонда совуб қолган чойни сирқиратиб чети учган пиёлага тўкади. Қақраб кетган томоғини ҳўллаб олгач, тишсиз оғзини чапиллатиб қўйганча яна эшикдан ташқарига термулади. Энди уфқдаги шафақ ҳам сўнган, қош қорайиб осмонда битта-яримта юлдузчалар милтираб қолганди.
– Қишлоқдан чиқиб саҳро томонга от қўйишим билан мен ҳам қўлга тушдим, – чуқур хўрсиниб қўяди чол. – Беш-олтита чўгирма кийган бақувват отлиқ йигитлар ўраб олишди. Улар билан солиша кетдим. Бироқ бир зумда отдан ағдарилиб қўл оёғим боғланди. Уларга отим керак, деб ўйлагандим. Адашибман, уларга отим ҳам, ўзим ҳам керак эканман. Менинг темирчи уста, бунинг устига забардаст эканлигим учун мен отдан кўра қимматроқ турарканман. Буни Чоржўй бозорида шу Оқсоқолга етмиш тангага пулланганимда билдим. От эса бор-йўғи ўн танггага сотилганди. Ўшандан бери шу ердаман. Ўшанда Биби Фотимани ҳам Ҳиротда бир бойга чўриликка сотиб юборишганди. Шундан бери кунботардан келадиган карвонга кўз тикиб юрибманда, Нурбой.
– Бобо, мен қаердан келиб қолганман бу ерга? – сўрайди Нургелди, чолнинг муттасил чўғланган темирга қарайверганидан хиралашиб, ёшланиб турадиган бўлиб қолган кўзларига термулганча.
– Сен ҳеч қаердан келмагансан, сен шу уйда туғилгансан.
– Қандай қилиб, – тушунмайди болакай, чолга кўзларини катта-катта очиб қараркан.
– Ҳамма қандай туғилган бўлса, сен ҳам шундай туғилгансан.

Нургелди тушунмайди. Агар у шу ерда туғилган бўлса, унда ота-онаси қани? Шуни Аёз чолдан сўрайди.
– Онанг ўлган, болам, – дейди чол.
– Отам-чи? – бўш келмайди Нургелди ҳам.
– Отанг… Отангни билмайман!
Чолнинг алдаётганини кўзларига қараб сезган бола, барибир қистайверишини сезган чол, ўрнидан туриб, гап тамом дегандай этагини қоқади. Нургелди истамайгина ўрнидан туради. Оқсоқолнинг етимлари турадиган бир хона ва даҳлиздан иборат уйчага қараб йўл олади…

…Улар шундай уч кун ухлашди. Тошнов сояси салқин эди. Бунинг устига Нургелди ёнларидаги тери ва бошқа латта-путталарни соябон қилиб икки киши зўрға сиғадиган пана жой ясаб қўйганди. Жилва шу уч кун ичида анча қувватга кириб қолган, тонгда ва оқшомги салқинда қудуқни қазаётган йигитга қумни чиқариб ташлашга кўмаклашарди. Қудуқ тубидан балчиқ аралаш қумдан тозалаганларидан сўнг сув анча тиниқлашиб, қўланса ҳид ҳам йўқолди. Негадир иккалаларининг ҳам кетгилари келмас, гўё бархан ортида саҳронинг аждаҳоси уларнинг қудуқдан узоқлашишларини кутиб пойлаб тургандек, ундан озроқ четлашсалар, оташ нафаси билан куйдириб кабоб қиладигандек, тошновдан жилгилари келмасди.

Нургелди қудуқ атрофида бир пайтлар чўпонлар сурувни суғорадиган обхона бўлган, кейинчалик қаровсизликдан нураб, саҳро бўронларидан дув тўкилиб тушган харсангтошларни тўплаб, уларни девор қилиб тера бошлади. Икки кунлик уринишдан кейин, кўтарилган тош деворнинг устига шох-шаббадан том ясади. Энди ҳар қандай иссиғу бўронга бардошли кулбача бунёд бўлганди. Бундан улар шунчалик қувониб кетгандиларки, бундай бахтиёрликни ҳатто янги қасрга кўчган амир ҳам туймаган бўлса керак. Жилва учиб-қўниб аллақандай бекаларга хос саришталик билан пўстакни тўшаб, чанг-чунгларни супуриб чиқди. Кейин, Нургелди хом теридан тиқиб, чокларини тошбақанинг чарвиси билан мойлаб чиқиб, сув ўтмайдиган қилган чоғроқ қовғада қудуқдан сув тортиб атрофга шакароб қилиб сув сепгач, шамол тўзғаб ўйнаётган қумнинг хуружи босилиб, кулбага салқин ҳаво уфургандек бўлди. Бундан йигитнинг ҳам кўнгли кўтарилиб, нимадир қилгиси кела бошлади. Ўйлаб кўриб, тугунларни илдирганча елкалаб юрадиган икки қулочлик юлғун таёқни букиб терини тилиб эшган пишиқ арқон тортганча ўқ-ёй ясади. Қидира-қидира топган қуриб қолган юлғуннинг майда шохларидан ўнтача ўқ кесиб олди. Нишини нимадан ясашга кўп бош қотирса-да, тузукроқ ечим топа олмади. Шунда унга бека ёрдамга келди. Нарироқда сочилиб ётган, бирон эчкинингми, ё жайроннингми, чамаси бўрилар хомталаш қилган, кейин саҳро офтобида тараша бўлиб қотиб кетган устихонларини келтириб берди. Нургелди ханжари билан уларни кесиб, тошга ишқалаб ўткирлаштирди. Натижада дуппа-дуруст пайконга эга бўлди. Энди овга чиқса бўларди. Нургелди ўнта пайкони бор ўқ-ёй ва ханжар билан қуролланиб, итни эргаштирганча эрталаб овга кетди ва кечқурун ҳам, эрталаб ҳам, шом қўнганда ҳам қайтмади…

…Жилва бегим тошновнинг устига чиқиб кетган томондан кўзини узмай кутиб ўтираверди. Тонгга яқин, кўзи илиниб ухлаб қолган экан, тушига отаси кирибди. Оқсоқолнинг энгагидаги соқоли силкинар, кўзидан ғалати ўт чиқар, жон-жаҳди билан Нургелдини қамчиларди. Бу туш шунчалик қисқа, кўз илғамас лаҳзаларда бир кўриндию ўчди. У қачон кўзи юмилиб, қачон очилганини ҳам ҳис қилишга улгурмай қолди. Бироқ отасининг юз ифодаси хотирасига ширачлаб ёпиштирилгандек, кўз олдидан кетмай тураверди.

…Наҳот энди Нур қайтиб келмаса… У шу мудҳиш саҳрода ёлғиз қолиб кетади ва охир-оқибат пайкон қилиб ясалган устихонлардек суяклари қумлар орасида сочилиб ётади. Қачондир, яна ўзидек бахтиқаро кимсалар ундан пайкон ясашади. Таранг тортилган ёйдан учиб чиқади. Учаверади, учаверади. Шунда ўзи билан ёнма-ён учаётган қушга кўзи тушади. Қанотлари улкан, тирноқлари чанг солишга тайёр, қайрилган ва учли. Тумшуғи бургутникидек, боши кал – биттаям пат йўқ. Бу калхатга ўхшайди, бироқ тез учади. Улкан қанотларини силкитиб уни ушламоқчи бўлади, бироқ эплолмайди. Бирдан қанотларини қўлтиғига қисганча пастга қулайди. У ҳам қуш билан биргаликда пастлаётганини, ер даҳшатли тезликда яқинлашиб келаётганини кўриб қўрққанидан қичқириб юборади.

Шунда кўз олдидаги хира қорамтир доғлар тиниқлашиб кимсасиз ва қизғиш-малларанг кенгликка – саҳрога айланди. У кўзларини очганча туш кўраётганини ҳис қилиб қўрқиб кетди. Атрофда қимирлаган қора кўринмайди. Ҳатто қилт этган шабада ҳам йўқ. Унинг назарида отасининг уйидан чиққанидан сўнг ўтган балки уч ой, балки уч йил орасида дунё шунчалик ўзгариб кетган ва ер юзидан инсон зоти супуриб ташлангану ҳаммаёқ қип-қизил саҳрога айланган. Яна минг йил улоқиб юрса ҳам шу кўчманчи қумлар уюридан бошқа ҳеч нарсани кўра олмаслигига ишонч ҳосил қила бошлади. Унинг ёнида тоғдек таянч бўлиб турган Нурнинг ҳам қайтиб келишига умид қилмай қўйди. Гўё унинг олдинги ҳаёти хотирасида элас-элас қолган тушдек, ундаги Бешим оқсоқол ҳам, онаси ҳам, Нур ҳам, Менгли ҳам, ва яна саройида маликалик орзусида йўлга тушган Амир ҳам саробдан пайдо бўлган шакллардек бир пайдо бўлиб, туман янглиғ тарқаб кетган рўё эди холос. Ҳатто ўзининг ҳам бу ерда бор эканлигига шубҳа уйғонди. Уни борлиқ эмас, йўқлик ўраб турганди. Бу йўқликнинг кўз илғамас кенглигида фақатгина У бор. У борлиқни йўқликка, йўқликни эса борлиққа айлантира олади. Қолган ҳаммаси бекор. Қолган ҳаммаси қорахаёлдек, саҳродаги саробдек бир нарса. Кўзга кўринади, бироқ ушлаб бўлмайди. Балки, мутлақо кўринмас, худди кўринаётгандек туюлар…

…Аста-секин қош қорая бошлади. Саҳро қумтепаларининг қизғиш бўёғи қуюқлашиб, бўғиз қони цингари қорая бошлади ва охир оқибат буткул зулматга бурканиб олди. Жилва бегим ҳамон тошнов устида чўнқайиб ўтирганча зулматга тикилиб турарди. Қаердадир илонми ё калтакесакми қумни шувиллатиб ўтиб кетди. Яна қаердадир шоқол увлади. Ҳозир бирон йиртқич унга ташланиб қолса, индамай тураверган бўлармиди. Бахтига, саҳродек бахтсиз, саҳродек ёлғиз қизга саҳронинг ҳам иши бўлмади. Гўё борлиқ унинг ўзи билан ўзи ёлғиз қолишини истаётгандек эди…

… Қиш чилласи эди. Бир куни оқсоқолнинг хизматкорлари ва қуллари турадиган орқа ҳовлига бир кампир кириб келди. Нургелди кампирнинг увада эгнидан ҳам кўра кўзларига қараб унинг эси жойида эмаслигига амин бўлди. Унинг қорачиқлари кенгайиб кетган кўзларидан бирон нарсани уқиб олишнинг иложи йўқ эди. Шунда кампир босқоннинг сандонга урилган товушлари учиб чиқаётган Аёз чолнинг устахонасига юра бошлади. Чолнинг унга кўзи тушгач, бир зум анграйиб қолди. Қўлларига қалтироқ иниб қисқични тушириб юборди. Кампир эса унга бақрайганча қотиб турарди. Кейин эса маънисиз кўзлари нурлана бошлади. Девоналарга хос ўлик юзи жонланди.
– А-аёз!
Чол ҳам ўрнидан туришга мажоли қолмай харракдай шалвираб турарди.
– Би-би…

Қолганига чолнинг кучи етмади. Секин танаси қийшайиб боши осилиб қолди. Нусрат нима юз берганини англаб, чолнинг ёнига етиб боргунича, бечора омонатини топшириб бўлган эди. Унинг очиқ кўзларида шу пайтга қадар Нургелди кўрмаган аллақандай нур жилваланарди. Бироздан кейин ўлимнинг хира пардаси унинг юзини қоплаб олганидан кейин, бу нур ҳам сўнди. Бироқ бахтиёрликнинг сармаст ифодаси қотиб қолган чолнинг чеҳраси йигитнинг онггига ёпишиб қолди.
Ҳамма Аёз чол билан бўлиб девона кампирни унутиб юборган экан. Кампир ҳам қандай дафъатан пайдо бўлган бўлса шундай тўсатдан ғойиб бўлганди. Орадан бир неча соат ўтиб, хизматкорлардан бири гап топиб келди. Ҳовли деворининг шундоққина кунгай томонида бир жулдур кийинган кампир, совуқда қотиб қолибди.
– Тушунмадим, – дерди жиккак хизматкор, – ўзи қотиб қолгану, аммо, худди кулиб тургандек туюлади. У ёшлигидаги алланимани эслаб илжайиб турганида жони узилган бўлса керак.

Бешим оқсоқол одамгарчилик қилди. Дайди кампирни ҳам Аёз чолнинг ёнига дафн этишга рухсат берди…
…Нургелди қуёш тиккага келиб, саҳрони мумдек эритиб юборар даражага олиб келганида, олисда ҳаракатланаётган қора нуқталарга кўзи тушди. Нуқталар муттасил катталашиб келаётганларидан, ўзи томонга чопиб келаётган қандайдир жониворлар тўдаси тусмол қилди. Улар яқинлашиб қолганида эса сув қидириб чопиб юрган ўттизтача жайронни аниқ кўрди. Дарров иссиқни ҳам, чарчоқни ҳам унутиб ўқ ёйни қўлига олди ва уларнинг мақбул масофага келишини пойлаб турди. Юрагида овчиларга хос эҳтирос уйғонди. Нафас олишни ҳам унутиб, пайконнинг учи ёйнинг чўпига тиралгунича тортди ва энг биринчи кийик билан ўртасидаги масофа ўн беш қадамча қолганда қўйиб юборди. Пайкон жониворнинг бўйнига санчилди. Жайрон бир мункиди, бироқ бирдан ўнгланиб йўналишни ўзгартирганча чопа бошлади. Нургелдининг иккинчи пайкони унинг сепкил тошган юздек хол-хол нуқтали сонига икки энликча ботиб, санчилганча туриб қолди. У учинчи ўқни ҳам узишга улгурмади. Тўда бурилиб, ўнг томондаги улкан қумтепа орқасига ўтганча кўздан ғойиб бўлди. Фақатгина шамолсиз ҳавода улар туёқларидан кўтарилган чанг муаллақ қотиб қолди. Ит ҳаллослаганча уларнинг ортидан чопди. Нургелди ҳам қумтепа ортига ўтганида тўда анчагина олислаб кетган, улар бир қаторга тизилиб олганларидан бўлса керак, бир тутамгина, арқондек ингичка чанг чувалиб улар кетган томонни кўрсатиб турарди. Нургелди яраланган жайроннинг қаердадир қонсираб йиқилишига умид қилиб, чангнинг изидан йўлга тушди. Бироздан сўнг эса тиллари осилиб, чўзилганча қисқа-қисқа нафас олиб, кутиб турган итга йўлиқди.

Тили қақраб кетган бўлса-да, белига осиб олган мешдан сув ичишни истамади. У борса гумон йўлга тушганди. Бу йўл қанча давом этишини: бир соатми, ё бир неча кунми, билмас, шунинг учун ҳам сувни эҳтиёт қилишга қарор қилганди. Қош қорая бошлаганда гўё қирмизранг денгизнинг улкан тўлқинидек ястаниб олган кўчма қумтепага дуч келди. У кийикдан умидини узиб бўлаёзган эди. Ҳатто янтоқ-да ўсмаган майин қум енгилроқ шабадада ҳам кўчиб аллақачон тўданинг изини кўмиб юбораётган, оқшом чоғи ҳаво бироз салқинлашиб, шабнам ҳиди димоққа урилаётган маҳалда, муаллақ турган чанг оғирлашиб, аста секинлик билан ерга чиқаётганлигидан, у тўданинг изини йўқотишига шубҳаланмай қўйди. Тунни барханнинг устида ўтказишга аҳд қилиб, қумни пастга шовуллатиб сурганча тепага ўрмалай бошлади. Ит ҳам тилларини осилтириб унга эргашди. Тепага чиқиб олганидан кейин атрофга умидсиз нигоҳ ташлади ва бирдан кўнгли яшнаб кетди: тўда шундоққина барханнинг пастидаги сийраккина хазориспанд ўсган ялангликда ғуж бўлиб ётарди. Ит ташланишга ҳаракат қилди, бироқ Нургелди бўйнидан босиб, силжитмади. Ҳозир улар ҳуркитилса бепоён саҳро бўйлаб олислаб кетиб қолиши ва изини бутунлай йўқотиши мумкин. Жайрон тунни шундоққина ёнида ўтказгани яхши.

У мешдан бир ҳовуч сув олиб қақраган ва чангдан лойқа тиқилиб қолган оғзини чайди. Яна бир ҳовучни эса итнинг оғзига тутди. Ит тилларини чапиллатиб ичди. Сув қуригач эса унинг юқи қолган ҳўл кафтини ялай бошлади. Нургелди итга раҳми келса-да бошқа сув тутмади. Қуёш ботиб, атроф зимистонга чулғонар экан, жонга ёқар салқин шабада уйғониб, қовжираган саҳрони роҳатижон елпуғичида елпиб совутаётгандек эди. Саҳрони ёқимли салқин ҳаво қамраб олди. Бу ҳол қанчадир давом этиб, саҳро қандай исиган бўлса шундай тезликда совий бошлади. Танаси жунжика бошлагач эса ҳали тафтини йўқотиб улгурмаган майин қумга кўмилиб ётди. Алғов-далғов ўтган кун уни анча толиқтириб қўйганидан дарров кўзлари юмилди.

Итнинг ғингшиб акиллашидан уйғониб кетганида у қаерда ётганини бирданига англай олмади. Осмонга термулиб, етти юлдуз дастаси кунботарга қараб анчагина оғганини кўриб тонгга яқин қолганини ҳис қилди ва шундан сўнггина жайрон ортидан тушиб, қумтепа устида ётгани хотирасига келди.
Ит ҳамон ириллар, иложсиз ғингшир, пастда эса дупир-дупир ва аллақандай йиртқич, чамаси шоқол бўлса керак, ғалати увлаб қўярди. Нургелди сакраб ўрнидан турди ва қуюқ кўкимтир тус олаётган осмоннинг таъсириданми, ғира-шира ёришаётган саҳрони тиниқроқ илғай бошлаганида, ғалати манзарани кўрди. Тўда уч юз қадамча нарига борган ва барчаси ғуж бўлиб бархан томонга қараб туришарди. Кеча кийиклар ётган хазориспандзорда эса бир нечта шоқол ярадор кийикни ҳалқа қилиб ўраб олишган, ташланишга юраклари бетламас, бироқ уни қўйиб юборишга ҳам кўзлари қиймай туришарди. Нургелди ўрнидан туриб бархандан пастга судралиб туша бошади. Ундан олдин пастга қум шувиллаб тўкилганидан ҳушёр тортган шоқоллар ириллаганча арра тишларини тақиллатиб ўдағайласалар-да, лекин зич ҳалқани бузиб, нақд ўлжа бўлиб турган ярадор кийикни қочириб юборишни ҳам исташмасди. Ит ёнида Нургелди турганидан шерланибми, қаттиқ вовулганча шоқолларнинг тўдабошисига ташланди ва кўкраги
билан босиб тушди. Шу пайт тўданинг зич ҳалқаси тарқаб, жайрон шериклари томонга катта сакради, аммо ярадор, ҳамон суяк нишли пайкон санчилиб турган ўнг оёғи панд бериб аввал мункиди, кейин кўп қон йўқотиб ҳолсизланиб қолганидан, ўзини ўнглаб ололмай ағанаб тушди. Қулай фурсатни кутиб турган шоқоллар, итнинг остида қолиб пийпаланаётган шерикларининг зорланиб инграганига эътибор ҳам бермай кийикка ташландилар. Нургелди қўлига ханжарини олди.
– Йўқолларинг бу ердан! Бу менинг ўлжам!

Унинг ҳайқириғига оч йиртқичлар ваҳшиёна ириллаш билан жавоб қайтариб, кийикнинг бўғзига тиш ботиришга уринишларини бамайлихотир давом эттиравердилар. Нургелди сал пайсалга солса кийикдан фақатгина устихон қолишини тушуниб, оқариб келаётган тонг нурларида тиккайган ёли қизғиш товланаётган жондорларнинг дуч келганининг биқинига ханжар урди. Суғуриб олиб, иккинчисининг бўғзини тилиб юборди. Учинчиси эса лип этиб унга чап берди ва болдирига оғиз солди. Исканадек қисиб олган жағдан болдирини бўшатиш учун эгилган йигитнинг устига тўртинчи шоқол сакраб чиқиб бўйин аралаш елкасига тиш ботирди. Сал бўш келса йирқичлар уни бир зумда хомталаш қилиб ташлашини кўз олдига келтиргач, бор кучини йиғиб бир силкинди ва елкасини тишдан халос қиларкан, йиқилаётган шоқолнинг курагига ханжар санчишга муваффақ бўлди. Оёғини силкитганча шоқолни учириб юборишга уринаркан, бешинчи жуссаси кичикроқ йиртқич аллақачон ўлжанинг бўғзига тишини ботирганини кўрди. Бечора жайрон оёқ қоқиб, жон талвасасида хирилларди. Нургелди минг бир азобда оёғини тирик қопқондан ажратиб олди. Жағини очишни истамаган шоқолнинг жағида болдиридан узилган бир тишлам гўшт ҳам қолди. Тишини-тишига босиб жайронни саранжомлашга уриниб ётган йиртқичга қараб икки қадам ташлаганида ёлғизланиб қолган шоқол энди ўлжадан буткул умидини узиб, истар-истамай ўзини четга олди. Ҳамон жон талвасасида хириллаб ётган бечора жониворнинг бўгзига ханжар тортиб, азобини енгиллаштирган йигит ҳолсизланиб ўтириб қолди. Жароҳатланган болдиридан томири узилган шекилли, шариллаб қон оқар, негадир кўнгли айниб кўз олдида саҳро чир айлана бошлаган эди.

Шунда кўзларининг олдида тошновга чўнқайиб ўтириб олганча маъносиз кўзларини олис-олисларга қадаб ўтирган Жилва бегимнинг қиёфаси намоён бўлди. Қизнинг бошини осилтириб, елкасини қуништирганча қилт этмай туриши негадир ўлжасининг ўлимини пойлаб ўтирган улкан калхатга ўхшарди.
Шундай ўтиравериш уни муқаррар ўлимга бошлаши аниқ эди. Ҳаракат қилиш керак. Бунинг учун эса олдин оқаётган қонни тўхтатиш лозим.
Нургелди бир ҳовуч тоза қум олиб жароҳатига босди. Қум бир зумда шафақранг лойга айланди, бироқ қоннинг йўлини тўсди. Қон оқиши тўхтагач, йигитнинг бош айланиши ҳам секинлашди.

Така жайрон икки пудча тош босарди. Уни кўтариб кетишнинг ўзи бўлмасди. Нургелди қорнини ёриб ичак-чавоқларини чиқариб итга берди. Жигаридан бир бўлак кесиб олиб оғзига ташлади. Бу орада ит ҳам ўзига теккан насибани паққос тушириб бўлди. Хом жигар Нургелдига куч бағишлади. Енгиллашиб қолган жайронни елкалаб, оқсаганча йўлга тушди. Бироз юрганидан кейин анчадан бери бундай зиёфатга юзи тушмаган, омади келиб қолганидан, тўйиб, анчагина оғирлашиб қолган ит бироз эриниб бўлса-да, олдинда йўл бошлаб кета бошлади. Тушгача йўл юрганларидан кейин, дам олишга ўтирди. Жайроннинг бироз қайрилган, учи ўткир ханжарсимон шохли чиройли боши билан ингичка, пайдор оёқларини кесиб ташлашга мажбур бўлди. Ўлжа бирозгина енгиллашди. Бироз ўтиб, жайроннинг фақатгина икки сонини қолдириб қолган жойларини ҳам ташлашга мажбур бўлди. Офтоб тиғида, бунинг устига ярадор оёқ ва елкада шунча юк билан йўл босишнинг ўзи бўлмасди.
Қош қорая бошлади ҳамки, ҳамон тошқудуққа етиб келишнинг иложи бўлмас, йигит бутун инон-ихтиёрни итга қўйганча ҳуд-беҳуд унинг ортидан судраларди. Мешдаги сув аллақачон тугаган, томоғи қуриб кетганидан ҳатто тили ҳам айланмасди. Бутун тунни оёқда ўтказган йигит тонг оқара бошлаганида итнинг шодон хурганча чопқиллаб қолганидан ҳушёр тортди. Олисда бир неча кун олдин ўзи қурган кулбача қорайиб кўзга ташланиб қолганди. Унинг вужудига қаердандир куч иниб, қадами тезлашди…

…Сен келмаслигинг керак эди, Нур. Сенинг қайтишингдан умидимни узиб бўлгандим. Назаримда сенинг қайтмаганинг ҳам маъқул эканлигига ўзимни ишонтириб бўлган эдим. Кўнгилда умид ва илинж тугаганида ўлим сўнгги бир илинжга айланаркан. Шунда барча азоблардан қутқариб, осойишталикни келтиргувчи Халоскорни кутаётган лаҳзаларда сен бир қоп умид ва илинжни етаклаб қайтиб келдинг. Энди ўлим, халос қилгувчи осойишталик бахш этгувчи эмас, балки, барча нарсалардан мосуво этгувчи қароқчидек туюляпти. Энди ўлгим келмаяпти. Энди ўлишнинг ўзи бўлмайди, Нур…

…Нургелдининг аҳволи оғирлашиб борарди. Шоқол бир тиккасини узиб олган болдири йиринг боғлаб шишиб кетди. Кейин эса иситмаси кўтарилиб туни билан алаҳлаб чиқди. Тонгга яқин кўзи илингачгина Жилванинг кўнгли бироз тинчиганди, бироқ бу осойишталик ҳам узоққа чўзилмади. Тонг оқара бошлаганида йигит совуқдан тишлари такиллаб, эти жунжика бошлади. Бека ўша куниёқ у елкалаб келган кийикнинг этини майдалаб тош устида қовуриб олган ва саҳройиларнинг одатича терига ўраб, қумга кўмиб қўйганди. Ўшани олиб ёғини ажратди ва Нургелдининг танасига суртиб уқалай бошлади. Буни бека онасидан ўрганган эди. У Бешим оқсоқолнинг иссиғи чиққанида елкасига қўй ёғи суртиб уқалар ва шу билан оқсоқол тузалиб кетарди. Дарҳақиқат, унинг ҳаракати бежиз кетмай, Нургелди бироз тинчиди. Қиз унинг устига кийик терисини ташлаб ўзи кулбадан ташқари чиқди. Бир пайтлар бувиси – кўпни кўрган кампир, хазориспанднинг қайнатмаси, яра-чақани тузатади дегани эсига тушганди У тошқудуқ атрофида сийрак ўсган хазориспанднинг гармселдан қовжираб қолган шохларини юлиб келди. Хас-хашак ва унда-бунда учраб турадиган шох-шаббадан олов ёқди. Тош қудуқ атрофидаги тошлар орасидан топиб олган, чети учган сопол косани сувга тўлдириб ичига хазориспандни ташлаб гулханга қўйди. Сув қайнаб, қорамтир тусга кирди. Жилва гулханни ўчириб қайнатмани совутди. Кейин эхтиёткорлик билан патос бойлаган ярани юва бошлади. Кунига бир неча марта шу ишни такрорлагач, тадбири эм бера бошлагани сезилди. Яра қурий бошлади…

…Мен сизни танимай қолдим, бегим. Мен ўлаётган эдим. Жаҳаннам оғзидан тортиб олдингиз. Мен отамни кўрдим. У қўлида қонли ханжар билан кимнингдир бошини кесиб олаётган эди. Унинг ханжар тутган қўли то тирсагигача қонга ботган экан. Нега отам унинг бошини кесяпти, тушунмадим. Лекин ханжарни танидим. У менинг ханжарим эди. Отам нега бу кишига қасд қилган? Ҳамон кўз олдимда турибди. У жайронга ташланган шоқолдек, кўзларидан совуқ аланга сачратиб, қора соқолли бир кимсани чўккалатди. Кейин унинг бошини тиззалари орасига қисиб, диккайган соқолидан торта-торта бошини тепага қаратди ва ўйнаб турган кекирдагига ханжар тортди. Ҳаммасини ўз кўзим билан кўрдим. Бегим, мен отамни ҳеч қачон кўрган эмасман. Мен уни ҳатто тасаввур ҳам қила олмасдим. Лекин ўша бош кесаётган жаллоднусха кишининг отам эканлигини билдим. Қизиғи ҳеч ким менга ана шу кимса отанг бўлади деб ҳам айтгани йўқ. Мен мақтулнинг кесилган жойидан ликиллаб турган кекирдагини, оппоқ томирларидан сўнгги қони томчилашини, жон тарк этаётган танасининг аҳён-аҳён диркиллаб туришини ҳам кўрдим. Бошидан жудо бўлиб, шалвираб қолган жасаднинг эти пир-пир учаётгани, тупчадек дум-думалоқ каллани қонга беланган соқолидан ушлаб кўтариб турган отамнинг кўзларидаги мастона тантанани ҳам кўрдим.

Атроф тумонат одам эди. Уларнинг ярми маҳқум, ярми эса жаллод эканлигини билдим. Мен ҳам ўша тўдада эдим. Лекин уларнинг қайси фирқасига киришимни билмадим. Мен мақтулмидим ёхуд қотил, шуни билмадим, бегим. Сиз буни англашимни истамадингизми, менинг ҳам қўлларим қонга булғанмаслигини истадингизми…
…Нургелди бир ойда ўрнидан турди. Қовурилган кийик гўшти ҳам бир ойда тугади. Саҳро ҳам ғазабини шу бир ойда сарфлаб бўлдими, энди офтоб олдингидек жизғанак қилғулик оташини пуркамас, оқшомлари салқин тушиб этни жунжиктирар даражага олиб келар, кунлар кисқариб бораётганди. Мезон кириб келаётганини билдириб, ҳавода ўргимчак тўрлари сузиб қолганди. Улар нима қилишни билишмас, тўғрироғи эртанинг ташвишини қилишни, ўйлашни исташмасди. Қоринлари тўйгудек ўлжа топилса бахтиёр, бўлмаса чалақурсоқ бўлсалар ҳам индамай кийик терисига ўралиб ётишар, тонг отгачгина яна бир ўзлари учун мавҳум куннинг бошланишини аллақандай ғалати хурсандчилик билан кутиб олишарди. Кунлар кун-кундан совуй бошлаган, шунинг учун кулбанинг ичида гулхан ёқишга мажбур бўлишаётганди. Қиличини қайраб қиш келаётганини ҳис қилишар, бу омонат кулба қаҳратондан ўзларини сақлаб қололмаслигини ҳам билишар, бироқ икковлари кетиш ҳақида сўз очишмас, гаплашганларида ҳам шу мавзуни четлаб ўтишарди.

Негадир Нургелди озодликка чиқиш ҳақида ўй суришга ҳам қўрқарди. Жилванинг амир саройида малика бўлиш орзуси унутилганди. Яна қиз ўзининг бегойим эканлигини, йигит эса бечора қул эканлигини ҳам унутгандилар. Улар гуё қирқ йилдан бери бир ёстиққа бош қўйиб келаётган эр-хотиндек, бир-бирларини кўз қарашидан тушунадиган бўлиб қолган эдилар. Нургелди эрталабданоқ туриб, ўқ-ёйини елкасига илганча овга чиқиб кетар, омади келса, бирон илвасин кўтариб келар, бека эса кулбани супуриб-сидирар, қудуқдан сув тортар, гулхан учун шох-шабба териб келар, агар йигит овдан ўлжадор бўлиб қайтса, куйдириб-пишириш ҳаракатини қиларди. Уларнинг бир оила бўлишларига етишмаган битта нарса, у ҳам бўлса тунлари айри ётишлари эди. Йигит кундузлари ёлғиз қолганида фақат шуни ўйлар, бу тун албатта мақсадини амалга оширишга аҳд қилар, бироқ кўзи беканинг кўзига тушиши билан кундузги ботирлигидан асар ҳам қолмас, бирдан совуб, шалвираб қолар, ҳақида кундузи ўйлаганларидан уялиб кетарди. Жилва ҳам кундуз кунлари кулбада ёлғиз қолганида тошновнинг устига чиқиб олиб, Нургелдининг келишини кутар экан, унинг кенг қучоғида тўлғонаётганини тасаввур қилиб, ҳаяжонга тушиб терга ботарди.

Шундай кунларнинг бирида уларнинг тор кулбасига исқирт бир чол кириб келди. У бир кўзи ғилай, қош ва киприклари куя тушган пўстакдек илвираб қолган, бурни япасқилигидан нафас олганда ингичка, ҳуштакмонанд товуш чиқарар, ич-ичига ботиб кетган чаккалари ёноқ суякларини янада бўртиқроқ кўрсатар, эчкинидек энгагида битган соқоли сийрак, бошига қўндирган кулоҳи билан устига ташлаган жандаси кирликдан ялтираб кетган, оёғидаги хом теридан уқувсизларча тикилган чориқни ола-чипор жун арқон билан ўраб боғлаган, кишининг кўзи илкис тушгудек бўлса, саксовул кундасига чипор илон чирмашиб тургандек совуқ таассурот уйғотар эди.
Қуёш ботган бўлса-да, атроф қоронғулашиб улгурмаган, уфқда пайдо бўлган яккаю ягона булут парчаси қип-қизил шафаққа айланган, кун ботаётган томондан эсаётган совуқ шамол этни жунжиктириб, саҳродаги ғариб қумтепаларни янада қорайтира бошлаган, аллақандай ўксик ўйлар юракни эзғилаб, ғижимлаб юборадиган завол палласида осмондан тушган ёхуд қумдан бош кўтарган илондек қўққисдан пайдо бўлди бу чол. Анчадан бери ўзларидан бошқа кимсага кўзлари тушмаган, ўзларидан бошқа ҳамсуҳбат топмаган бўлсалар-да, бу кимсанинг мурдор қиёфаси ҳар иккалаларига ҳам мутлақо ўтиришмади. Бироқ уни кулбага таклиф қилишга бу ҳолат негадир монелик қилмади.
– Мен бир қаландар, Оллонинг саргардон бандасидурман. Ҳаргиз, инжимангиз. Менга бир қултум сув, бир тишлам емак бўлса бас. Кулбангизнинг бир четида тонг отдирсам, тонгда йўлга чиқажакман.
Унинг қиёфаси қанчалар даҳшатли бўлмасин, якка-ярим қолган сарғиш-қорамтир тишли ўрадек кенг оғзидан чиқаётган сўзлари шунчалик майин ва хушёқар эдики, улар бирдан чолнинг тинимсиз сўзлашини истаб қолдилар.

-Нургелди гулхан ёқди. Кулба бирдан ёришиб, таналарига ёқимли илиқлик югурди. Жилва чолнинг остига пўстак ташлади. Кейин яккаю-ягона бисотлари бўлган чети учган сопол косани сувга тўлдириб, ичига уч бўлак қуритилган гўштни ташлагач, гулханга қўйди.
– Бу ожизанинг канглуни нечун озорламоқдасиз, бўтам? – деди чол Жилва ташқарига чиққанида Нургелдига ягона кўзини каттароқ очиб қараркан.
– Билмадим. Жилванинг кўнглини олиш менинг илкимдан келмайдурғон иш кўринадир. – Йигит оғир сўлиш олиб бошини хам қилди.
– Эр кишининг қўлидан келмайдирғон ишнинг ўзи йўқтур. Унинг учун юракда жаҳд бўлса бас. Олло Одам¬атонинг қийшиқ қовурғасиндан Момоҳавони бунёд этканинда, унинг кангул сурурини шул лаззатга боғлаб қўймишдур. Эрта баҳорда униб чиққан чечак агар ёмғир бўлмаса қуриб хасга айлангани цингари Момоҳавонинг насли ҳам шу сурурдан бенасиб қолса қовжирай бошлайдир.

Жилва кириб келса ҳам, чол авзойини ўзгартирмай, гапини давом эттираверди.
– У бировни паст, бировни юқори қилиб яратмаган. Ҳеч ким Унинг даргоҳида табақаланмагай, бўталарим. Сен қул, мен ҳожа деганлари бу ерда, – у тирноқлари ўсиб кетган, иркит кўрсаткич бармоғини пастга нуқиди, – ўзини тирик деб атайдиган мавжудотлар орасиндадир. Одамотанинг қавми Момаҳавонинг наслига қовушмоғи шарт. Бунга ҳеч қандай монелик бўлмас. Аксинда Унинг ўзи яратган инс қавми йўқолиб битмагайми?
Унинг қисилган ғилай чап кўзи ҳам очилиб кетгандек эди гўё. Ундан оҳанрабодай ўзига тортгувчи қандайдир сирли қувват таралар, илк бор кўрганларидаги ирганиш қаергадир изсиз ғойиб бўлган, унинг бўш қолган ўрнини эса тушуниксиз ҳурматга ҳам, ихлосга ҳам, муҳаббатга ҳам ўхшаб кетадиган, уларнинг қоришиғидан пайдо бўлган ҳароми ўғилдек сурбет туйғу буткул эгаллаб олганди.

Жилва гулханда шўрваси билқ-билқ қайнаётган сопол косани тери билан ушлаб кўтариб, иккита тошбақанинг мугуз косасига бўлиб қўйди. Кейин аллақандай ийманиш билан бирини чолнинг, иккинчисини Нургелдининг олдига сурди. Чол шўрвадан бир-икки ҳўплаган, гўштдан тотинган бўлиб косани четга сурди.
Нургелди чолнинг қул ва ҳожа хақидаги гапидан кейин авлиё эканлигига ишонч ҳосил қилди. Кўнглидаги гапларни топиб гапираётганидан мумдек эриб ўтирарди.
– Лут пайғамбарнинг қисмати не бўлганини эшитганмисизлар, – чол тишсиз милкини чапиллатганча бир тишламгина гўштни узоқ чайналиб ютгач, уларга ифодасиз кўзини тикканча қаради. – Лут пайғамбар ҳам Унинг танлаганларидан бири эди. Шул зот бир сабаб билан қавмидан бадарға бўлиб, овлоқ ғорда иккита бўй етган қизи билан яшай бошлади. У қариб қолган, умри ниҳоялаётган эсада ўз наслини давом эттирадиган ўғил фарзанд кўрмаган эди. Бир куни қизлари отасини шу муаммодан халос қилишнинг оқилона йўлини топадилар. Ўша тунда катта қизи ота¬сига чоғир ичириб маст қилгач қўйнига киради ва ундан ҳомила орттиради. Кейинги тунда эса кичик қизи опасининг ишини такрорлаб, ул ҳам ҳомилали бўлади. Отаси тезда ўлим топади. Қизларидан икки ўғил дунёга келади. Шу икки ўғилдан улкан Лут қавми вужудга келади. Кўрдингизми, У Лутга шафқат қилиб, ундан қавм бунёд этди. Илло сизлар ҳам бу саҳрода беиз кетмагайсиз. Сиздан қавм бунёдга келса не ажаб. Сизлар ҳам қовушинглар. Тирикликнинг а
соси шунинг ўзи эмасми, бўталарим, – у бироз танаффус қилганидан сўнг гапини давом эттираркан. – Сизнинг фарзандингиз туғилади. У сизнинг наслингизни давом эттиргуси. Кун келади, сиз бу саҳрони тарк этасизлар. Шунда ул фарзанд шу ерда қолади.

Жилванинг кўзларида ғалати, тушуниксиз аланга кўринди. Йигит эса ҳамон бошини ердан кўтара олмас, нигоҳлари билан ер чизиб ўтираркан, танаси чўққа қўйилган тошдек қизий бошлади. Агар чол бўлмаса, Жилвани бағрига босган, лабларидан, оппоқ бўйнидан бўса олган бўларди.
Ташқарида негадир ит увлади. Унда бунақа одат йўқ эди. Увлаши ҳам хунукдан-хунук, этни жунжиктирар даражада совуқ туюлди.
– Ие, ҳали ит ҳам борми? Увлаган ит бехосиятдир. Ул хожасига ўлим тиласагина увлайдир. Уни ўлдирингиз! – Чол негадир безовталаниб қолди.
Ит кулба атрофини безовта айланиб чопди. Ғингшиди. Кейин яна бир карра увлаб юборди.
– Тонг ҳам оқариб қолди, – деди негадир чол қалт-қалт титраганча. – Энди кетар фурсатим ҳам келди. – Чол ўрнидан туриб кашкулини белига осаркан, бир нарса эсига тушиб қолгандек Жилвага ўгирилиб, унга бир ғалати қараш қилди. Кашкулдан бужмайиб кетган олмани чиқариб унга узатди. – Буни иккалангиз бўлиб есанглар эр-хотин бўласизлар. Бу илоҳий олма. Фарзанд кўрганингизда унинг исмини Сотуна қўясизлар. Эсингиздан чиқмасин. Сотуна.

Чол ташқарига йўналди. Ҳақиқатан ҳам машриқ уфқи қизара бошлаган эди. Бундан ҳайратга тушишга улгурмадилар. Қаердан пайдо бўлган ит акиллаганча чолга ташланди. Чол ҳай-ҳайлаганча таёғини силкиб, йирик-йирик қадамлар билан кунботарга қараб лўкиллай бошлади. Лаҳза ўтмай зулматга қоришиб кўздан йўқолди. Бироқ, ит ҳамон вовуллаганча унинг ортидан эргашар, қумтепадан ошиб кўздан йўқолган бўлса-да, анчагача унинг товушлари келиб турди. Шундан кейингина улар ичкарига қайтиб кирдилар.
– Сизнингча бутун тунни гаплашиб ўтказдикми, бегим? – ҳайратини яширмай сўради Нургелди чол ўтирган пўстакка чўкар экан.
– Мен ҳам англамай қолдим. У кунботарда келиб эди. Ўшандан кейин бир шўрва қайнар фурсат ўтирди. Ё шўрва шунақа секин қайнадимикан…
– Гулхан ҳам ўчгани йўқ. Ё ўтин ташлаганмидингиз? – Ҳамон ҳайратини яшира олмасди Нургелди.
– Йўқ, ташламадим. Ўша ўтин, – елкасини қисди қиз ҳам.
– Ҳа, биз ҳизргами, ё бирон авлиёгами рўпара бўлганимиз ҳақиқатга ўхшайди. Айтганча, у сизга олма бергандими?

Жилва қўйнига қўл солиб кўрди – олма йўқ. Наҳотки, ҳозиргина кўрганлари туш бўлса?
– Йўқ, – деди қиз кўзларини катта-катта очиб, – наҳотки йўқотиб қўйган бўлсам. Ҳозиргина қўйнимга солиб қўйгандим-ку!
– Балки ташқарига чиққанимизда тушириб қолдиргандирсиз.
Шундан сўнг ҳар иккалалари ҳам ташқарига йўл олдилар. Олма шундоққина эшикнинг олдида думаланиб ётарди. Бироқ, уни топиб олганлари учун эмас, балки кунчиқар уфқда ҳозиргина кўриниб турган шафақ зим-ғойиб бўлганидан ҳайратланардилар. Атроф ҳали тун ярмидан оғмаганини билдириб зимистонлигича турар, осмон юлдузларга тўла эди.
– Балки, бизга шундай туюлгандир. Ҳали тонгга узоқ-ку, – деди йигит яна бир карра осмонга қараб оларкан.
– Йўқ, чол бизнинг кўзимизни боғлаган бўлса керак.
– Ҳмм. Олмасини кўрсатинг-чи.
Қиз қўлида ушлаб турган олмани йигитнинг қўлига тутқазди. Бужмайган олма унга сирли ва ажабтовур кўринди. Олмани айлантириб кўрди. Кейин ҳидлади, димоғига ҳушбўй ҳид урилиб вужуди енгиллашди. Юраги дукиллаб, танасига ёқимли илиқлиқ югурди. Шартта ханжар билан уни иккига бўлиб, бирини қизнинг оғзига тутди. Иккаласи ҳам бир пайтнинг ўзида қарсиллатиб олма чайнашаркан, бир-бирларига нигоҳлари тушиб илкис жим қолдилар. Кейин секин-секин силжиб бир-бирларига яқинлашдилар. Орадан олисдан-олис чўзилган бир сония ҳам ўтиб улар бир-бирларининг оғушларига сингиб кетдилар…

…Эна, энажон, саҳрода бир ўт бўларкан, туяқорин деган. У туянинг қорнидек катта ва дум-думалоқ бўлиб ўсаркан. Баҳор ўтиб, биринчи гармсел қўзғолганида у томиридан чўрт синиб думаланиб кетарвераркан. Қачонки, бирон илиниб қолардек нарса топганида тинаркан. Кейин шамолда учиб келаётган қумни ушлаб қолаверганидан у тўхтаб қолган жойда катта бархан пайдо бўларкан. Менинг ҳам баҳорим ўтиб, бошланган илк бўрон томирларимни синдириб, саҳрога улоқтириб ташлади. Дарбадарлигим бошланди. Ўша туяқорин цингари сарсон дайдишим бу тунда поёнига етди. Мен Нурга илиниб тўхтадим. Энди саҳро менга шафқат қилиб, қумга кўммагунича, бағрига олмагунча, шу ерда қолавераман, эна.
Сиз энди тушимга кирмай қўясиз. Сиз, юз бериши муқаррар бўлган воқеанинг, бу тунда амалга ошганини билганингизда эди, ҳозир мени ер муштлаб қарғаётган бўлармидингиз. Балки, сиз менинг ўлимим хабарини эшитган, менинг мотамимни ҳам ўтказиб улгурган бўлсангиз, бунга умрбод ишониб юраверинг. Агар қандайдир дайди шамол менинг ҳидимни олиб борса, у шамолни ҳайданг ва унга инонманг. Мен ўлганман. Ўша сизнинг хонадонингиз остонасидан чиққан лаҳзаларимда томирим қуриган, жоним узилган, энажон. Бу шамоллар менинг лошимни судраб юрибди.

Сиз менинг бахтиёр келинчак бўлиб гўшангага киришимни истардингиз. Бугун қисмат етаклаб келган қаҳри қаттиқ саҳрода ўша сиз орзу қилган гўшангага етишдим, эна. Яна қайтиб сизни кўраманми, йўқми, бироқ, отам орзу қилганидек қасрда амирнинг гўшангасига эмас, кимсасиз саҳрода бир қулнинг қучоғида ором топдим, эна! Агар шундан отам хабар топганида иккаламизни ҳам тилкалаб ташлармиди. Худога шукрки, отам қиёматга қадар бундан хабардор бўлмайди. Ҳартугул мен шундоқ бўлишини истайман.
Мен ҳар бир босган қадамим, гарчи минг машаққат билан амалга ошаётган бўлса-да, бироқ фирдавсмонанд ҳаётга, оламнинг энг фараҳбаҳш манзили деб билганим, ўзимча тасаввур қиладиган, ҳатто тушларимга-да кириб чиқадиган Бухорога яқинлаштираётганидан азобларим татимасди. Минг бир азоб билан бўлса-да, қаричма-қарич яқинлашаётганим, Бухоро энди йўқ. Мен бир неча йиллар давомида кўнглимда, фикру хаёлимда бунёд этган, ҳар тун кўнглим билан ёлғиз қолганимда, мириқиб томоша қиладиган, унга неча-неча янги тафсилотларни қўшадиган, ҳар тун осмонимда йўлчи юлдуздек маёқ бўлиб жилваланадиган Бухоромни йўқотдим, энажон. Ичим ҳувиллаб қолди. Бўрон ялаб ўтган саҳродек, кимсасиз ва зимистон бўлиб қолдим, эна.
Энди, ёнғин вайрон қилган қасрнинг устунидек сўппайганча, ҳувиллаган кўнглимда фақатгина Нур қолди. Шу қип-қизил ва кимсасиз ялангликда Бухорони қайта бунёд этмоқни Нур уддалармикан. Билмадим, эна. Билмадим…

…Эрталаб Нургелди кеч уйғонди. Негадир тўшакдан тургиси келмай маза қилиб керишди. Тунги воқеани эслаб ёнига қаради. Бегимнинг ўрни бўш эди. Эриниб ўрнидан турди. У ташқарида ўзи яхши кўрадиган тошновнинг устида, қуёш чиқаётган томонга қараб ўтирарди. Нургелди Бешим оқсоқолга тақлидан томоқ қириб қўйди. Шунда қиз бирдан ўрнидан туриб, тошбақа косасига тўлдирилган сувни олганча пешвоз юрди. У сув қуйиб турди, йигит ювинди. Ўтган тун уларнинг ҳаётидаги барча нарсани ўзгартириб юборган, энди йигитнинг хизматини Жилва бажарарди. Йигит аввал ўзини шунча хўрлаган Бешим оқсоқолнинг арзанда қизи гирдикапалак бўлиб хизматини қилаётганидан мағрурланиб қўйди. Кўксида неча йилдан бери тошдек қотиб ётган қасос олиш истаги ушалаётгандек туюлиб, ҳузурланди. Бироқ қизнинг самимий юзидаги болаларча содда ва беғуборликни кўрганидан кейин отасининг аламини шу ожизадан олиш йигит кишига ярашмаслигини ўйлаб, қовоғини очди. Унга жилмайиб қаради. Жилва ҳам унинг чи
ройи очилганини кўриб, жилмайди.

– Нега куласиз….куласан? – жўрттага қовоғини солди йигит.
– Сиз-чи? Сиз нега куляпсиз? – қиқирлади қиз, унинг бир сизлаб, бир сенлашидан завқланиб.
– Нега кулаётганимни айтайми, а. Айтайми?
– Айтинг.
– Айтсам, ана эшит. Сенинг юзингга қоракуя суртилибди!
– Қаерига?
– Мана бу ерига, – йигит унга талпиниб қўлидан ушламоқчи бўлди. Бироқ Жилва ҳам жайрондек чаққонлик билан қўлидан сирғалиб чиқиб юзига сув сепиб юборди. Йигит бирдан тўхтади. Қиз эса қиқирлаганча қоча бошлади.

Нургелди унинг ортидан кулимсираб қараб тураркан, юраги бир энтикиб кетди. Ўтган умри давомида ҳеч қачон таъмини тотиш насиб этмаган бахт унга шу кимсасиз саҳрода ўзининг бутун ҳусни таровати билан бўй кўрсатган эди. Нургелди унга сармаст бўлиб тикилди. Бу лаҳзалар учун бутун бошли умрини қурбон қилса ҳам арзирди. Унинг кўзларига шу пайтгача фақат ёлғизлик ва бадбинликнинг тимсоли бўлиб кўринган ғариб қумтепалар шунчалик яшнаб кетгандики, худди жаннат шу ерда бино бўлгандек, қанчалик тикилмасин, ундан кўз олиш қийин бўлиб борар, вужудида туганмас қудратни ҳис қилиб, худди бургутдек қанотларини ёйганча, бу фирдавсмонанд саҳронинг осмонини қулочлашни истаб қолди. Қиқирлаб кулаётган, фариштага ўхшаб кетаётган қизнинг ортидан бир ҳовуч сув олиб чопа кетди. Унга етиб олганида қўлидаги сув тўкилиб адо бўлган эди. Қизни қумга йиқитиб олди ва юзларидан, бўйнидан, ҳилвираб қолган кўйлаги яшира олмаган оппоқ сийналаридан ўпа бошлади…

…Улар шу лаҳзаларнинг тоабад давом этишини исташарди. Бироқ бахтга қарши кунлар чопқир отлардек бир-бирини қувалашиб елиб ўтаверарди. Саҳронинг саратондаги жазирамасидан амаллаб омон қолганларига ҳеч қанча ўтмай, қиш изғиринига дуч келишди. Амаллаб баҳорга чиқиб олганларида Жилванинг кўзи ёриди. Уларга унчалик ўтиришмаса-да барибир чолнинг гапини икки қилмасдан паҳлавондек туғилган чақалоққа Сотун деб исмни қўйишди.
Сотун дуркун бўлиб ўсди. Икки ёшга кирганида чопқиллаб юра бошлади. Улар саҳрони макон тутганларига уч йил тўлганида пилдираб юрган болакай қумтепалар орасидан билакдек келадиган илонни судраб келди. Буни кўриб Жилванинг ўтакаси ёрилиб кетди. Илон тирик эди. Бола уни худди мушукни ўйнагандек эзғилаб ўйнар, оғзига қўлини тиқиб, айри тилини ушлаб олишга уринарди. Жилва кўзларини чирт юмганча чинқириб юборди ва чопиб бориб илонни унинг қўлидан тортиб олиб саҳро бағрига ирғитиб юборди ва шилқиллаб ўтириб қолди. У тилдан қолганди…

…Тушимга яна отам кирибди, Бегим. Негадир бу сафар барчасини аниқ-тиниқ кўрдим. Бунинг устига барча тафсилотларини миридан-сиригача эслаб қолдим. Отам барзанги одам эди. Зулукдек қора оти ҳам ўзидек баҳайбат эди. У оқсоқолга ўхшаб кетадиган, аммо, ундан ёш ва ияк остига ўстирган соқоли ҳам қоп-қора кимсанинг чўгирмасини олиб ташлади ва, тақир бошини тиззалари орасига қисиб туриб, бўғзига ханжар тортди. Аниқ кўрдим, ҳатто унинг жон талвасасида хириллашини ҳам, аёлларнинг чуввос тортишини ҳам эшитиб турардим. Отам ул кимсанинг бошини кесиб олди ва соқолидан ушлаганча баланд кўтарди. Кейин уни ирғитиб юборди. Атрофда қий-чув кўтарилди. Кейин бирдан сукунат қоплади. Отам қонга беланган бошни тепиб думалатиб юборди ва даҳшатдан кўзлари олайиб кетган қизнинг кўлидан ушлади. У қиз қаердан пайдо бўлганини илғай олмадим. Қиз негадир сенга ўхшаб кетарди, Жилва! Лекин у сен каби дадил ва мағрур эмас, аллақандай ўксик, аллақандай тушуниксиз, ғуссага чўлғонгандек эди. Отам уни бир силтаб бағрига босди…
Шунда қаердандир бир башара намоён бўлди. У башара менга нақадар таниш эканлигини ҳис қилдим. У сарбонга ҳам, шилпиқ чўпонга ҳам, авлиё чол бўлиб кўринган дарвишга ҳам ўхшаб кетарди. Бироқ яна қайсидир жиҳатлари билан уларга мутлақо ўхшамасди ҳам.
Бегим, сен тилдан қолгандан бери кўзим илинган заҳоти кўра бошлайман. Билмадим, бу нимадан дарак…

…Кундан кунга бегимнинг аҳволи оғирлаша бошлади. Уни бир ҳозик табибга кўрсатиш керак эди. Ниҳоят уларга уч қишу уч ёз бошпана берган, яхши- ёмон кунларига гувоҳ бўлган, ва негадир юрагидан жой олган қадрдон саҳродан ризқлари узилганини ҳис қилган Нургелди нарсаларини йиғиштира бошлади. Хотинини опичлаб, ўғлининг қўлидан етаклаганча йўлга тушди…

Дарёнинг нариги томонидаги бир қишлоққа етиб келганларида Жилванинг аҳволи анча танглашган, Нургелдининг ўзи ҳам силласи қуриганидан биринчи дуч келган эшикка зўрға етиб келди. Итнинг ҳурганини, кимнингдир овоз берганини элас-элас эшитиб, йигит бегимни елкасидан тушириб, ерга ётқизди. Ўзи ҳам унинг ёнига чўзилди. Кўзини очганида аллақачон тонг отган, шифтдан осилиб турган қамиш дарчанинг тирқишидан тушган бир қатимгина нурданми, аллақандай қизғиш товланарди. Ташқарида аввал отнинг дупури эшитилди. Кейин қандайдир эркак кишининг қаттиқ-қаттиқ гапириши эшитилди. Бироздан кейин, ўсиқ юнгли чўгирма кийган барваста киши хонага кириб келди. Нургелди ҳолсиз бўлса-да ўрнидан инқиллаб туриб чўккалади. Келгувчи унга эътибор ҳам бермади.
– Шуларми? – сўради у ортига ўгирилиб.
Шунда унинг кенг елкалари ортида кўзга ташланмай турган кимса овоз берди.
– Ҳа, шулар, тақсир.
Нургелдига бу товуш таниш туюлди. Қаерда эшитганийкин.
– Аёл билан болани аравага олинг. Буни отга ўнгаринг, – буйруқ берарди барзанги. – Оқсоқолнинг қўлига тирик етказиш керак!
– Бош устига, тақсир! Ўрнингдан тура оласанми?

Шу пайт овоз эгаси келгувчининг ортидан чиқиб, кўриниш берди. Уни шум тақдири етаклаб юрганидан бери дуч келаётган кимсаларнинг яна биттасининг иркит башараси намоён бўлди. Яна ўша ғилай ва шилпиқ кўз, сийрак соқол, куя тушган пўстакка ўхшаган қош ва кинояли илжайиш қотиб қолган юз…
Унга қараб туриб, Нургелди барчасидан чарчаганини, барчаси тузсиз ошдек меъдасига урганини ҳис қилди. Энди унга барибир эди. Уни тушию ўнгида тақиб этаётган бу башараларга қаршилик кўрсатишга энди унда мажол қолмаганди. У ҳорғинлиқ ва лоқайдлик билан кимсанинг ортидан эргашди. Бешим оқсоқолнинг ҳовлисига етиб келганида ҳам онги фаромуш бўлиб анграйиб турарди…
… – Ҳа, Эрганжанинг ҳаромиси! Ўшанда сенинг бошингни олиб ташласам бўларкан, итвачча! Ўшанда жон бераётган энамнинг илтижоси ерда қолмасин, дегандим. Сен лаънати мени наҳсга ботиришингни туш кўрибманми! Отанг Эрганжа қароқчи, укамнинг бошини олиб, синглимнинг номусига теккани, шундан сен ҳаромини тўратгани каммиди?! Менглининг отасиз ўсгани етмаганидек, сен уни ҳам жувонмарг қилдинг!

Мункиллиб қолган оқсоқолнинг сўнгги йилларда бирорта қора толаси қолмаган энгак ости соқолига заҳардан-да аччиқ икки томчи ёш думалаб тушди.
– Ўлдир уни, Нормат, – деди тишлари орасидан чиқариб. Ўгирилиб эшик томон юрар экан, паст овозда қўшиб қўйди: – Учаласини ҳам!
…Негадир бола изсиз йўқолганди. Кейинроқ, одамлар бир қаландарсифат кимса уни етаклаганча саҳро томонга кетаётганини кўришганини айтиб юришди. Қаландарни батафсил тасвирлаб беришар, бироқ боланинг қандай кўринишдалигини айтолмасдилар…

Ҳа, у болани ўзи бино бўлган саҳрога олиб кетганди. Сотун шилпиқ чўпонни излаб топиши, унинг қизига уйланиши, ундан икки ўғил кўриши, вақти келиб, улардан саҳрони титратиб, карвонларни қон қақшатадиган қароқчилар қавми бунёд бўлиши битилган ўз қисмати изидан кетганди…
Ҳовлида қирқ чоғли одам йиғилган бўлса-да, оқсоқолнинг шивирлагандек паст товушда айтган икки жумласини барча эшитди. Ҳовлига ўлик сукунат чўкди. Барзанги Нормат негадир бирдан тетиклашиб қолган Жилвани ҳам қўллари боғлик Нургелдининг ёнига тиз чўктириб қўйди.

Бошини эгиб жимгина чўккалаб турган бандиларнинг олдида бир зум серрайиб турганидан кейин пичирлади: «Калима келтир, йигит!» Нургелди секин бошини кўтарди. Кун ботаётган томонга қаради. Уфқ негадир қип-қизил эди. Кўзларини қисиб бироз термулиб турди. Кейин Жилвага қаради. Жилва ҳам уфқдан кўз узмай турарди.
– Жилва, – шивирлади, йигит, – Жилва, мен Уни кўрдим! У кўринмоқда!

Жилванинг қонсиз юзи ҳаяжондан бўғриқиб кетди. Бирдан тилга кирди:
– Мен ҳам…

Норматнинг кескир қиличи Нургелдининг бўйнига зарб билан урилди. Бош тарвуздек уч-тўрт қадамгача думалаб бориб тўхтади. Унинг очиқ кўзлари ҳамон шафақ қоплаган уфққа термулиб турарди. Шу пайт қиличнинг иккинчи маротаба юмшоқ этга шилт этиб урилгани эшитилди ва ҳаммаси тугади.

Манба: «Yoshlik» журнали,2010 йил, 6-cон

Bahodir Abdurazzoq
U
Qissa

Bahodir Abdurazzoq 1974 yili Qashqadaryo viloyati Muborak tumanidagi Qorabog’ qishlog’ida tug’ilgan. O’zbekiston Milliy Universitetining jurnalistika fakultetini tamomlagan (1999). «U» (2012), «Rimdagi qotillik» (2009) qissalari, «Umr tenglamasi» (2003), «Armonmisan muhabbat» (1993) kabi kitoblari nashr etilgan. Ayni paytda «El» gazetasi mas’ul kotibi lavozimida mehnat qilmoqda.

Ular daryodan oʻtib olganlaridanoq chek-chegarasi yoʻq sahroga duch keldilar. Hozirgina qoʻlbola solda vahimali daryo bilan olisha-olisha qirgʻoqqa qadam qoʻyganlarida yelkadan togʻ agʻdarilgandek yengil tortgan boʻlishsa-da, biroq lop etib paydo boʻlgan tushuniksiz, daryodan-da vahshatli bu sargʻish-qoramtir, tikkaygan buta ham koʻzga tashlanmaydigan, kimsasiz kenglik oldida shunchalik ojiz va gʻarib edilarki, asov daryoning tugʻyonlarini yenga olganlari tufayli qalblarida paydo boʻlgan muzaffarona masrurlik shamolga sochilgan kuldek bir zumda tarqab ketdi. Ularning oldini bahaybatligidan narigi qirgʻogʻi zoʻrgʻa koʻzga ilinadigan, boʻgʻizlangan jonivorning soʻnggi tomchi qoni yangligʻ quyuq va boʻtana suvi qaynab, yaqinlashishga jur’at topa olgan har qanday jonzotni bir zumda oʻz komiga tortmoqqa tayyor boʻlib oqayotgan tuganmas suv toʻsganida ham bu yangligʻ sarosimaga tushib qolmagan edilar. Toʻgʻri, oʻshanda daryo ularning olisdan-olis, sirli va mashaqqatli yoʻllarida goʻyoki soʻnggi bir sinov, shundan eson-omon oʻta olsalar, bu yogʻi manzillariga yetishlariga ishonishardi. Shu ishonch har ikkalalariga ham dalda boʻlib ulkan daryodan sogʻ-omon olib chiqqan edi. Endi esa…

…Oʻshanda, otlari bor paytda qaroqchilar qoʻlidan eson-omon qutilib, ular ta’qib qilmayotganiga ishongan lahzalarida, nega ortga qaytishga koʻna qolmadiykan. Unda hali kech emas edi. Bir-ikki kun yurganlarida yaqin qishloqqa yetib borgan, qishloqdagilar bularning kimligini bilgan zahoti ot-ulov berib uylariga eson-omon qaytarib yuborgan, agar shunday qilganida hozirgi mashaqqatlarga duch kelmagan, hayoti esa oʻzi oʻrganib qolgan oʻsha eski maromida ketavergan, xoʻjayinning oʻtinini yorib, suvini tashib, bersa yeb, bermasa chalaqursoqligiga ham shukr qilib yuravergan boʻlarmidi. Endi esa kech… Demak, u tanlagan yoʻlning mashaqqati to mahshar qadar tuganmas ekan-da…

Shom qoʻnayotgan edi. Quyosh qirmiz kosasini asta-sekinlik bilan boʻtana suvga botira boshladi. Ikkalasi bir tomoni xun yangligʻ qip-qizarib jilvalanayotgan daryo, bir tomoni kuyib, qovjirab ketgan qoramtir mallarang qumtepalar orasida serrayib turib qolishdi.

– Men och qoldim, – dedi Jilva begim, qora qoʻngʻiroq sochlaridan loyqa tomchilarni siqib chiqarar ekan, bir paytlar malikalarga xos boʻlgan, ammo, hozir bir uyum uvadaga aylangan koʻylagini tekislashga harakat qilayotib, amirona qoʻshib qoʻydi: – Biron yegulik topib kelsang-chi!

Nurgeldining oʻzi ham och edi. Ammo uning miyasida gʻujgʻon oʻynayotgan xayollar hozir ochlikni his qilishga imkon bermasdi. Shu sabab kimsasiz sahroda mavqelari tenglashib qolgan, hattoki, taqdiri oʻz qulining tadbirkorligiga va odamgarchiligiga (toʻgʻri-da, hozir Nurgeldi, bor-e desayu, oʻzi boshi oqqan tomonga ketsa kimsasiz sahroda uni kim ham qutqarib qolardi?) bogʻliq boʻlib qolganida ham oʻz hukmfarmoligini oʻtkazishga urinayotgan begimga gʻazabli nigoh tashladi. Oʻgirilib daryo qirgʻogʻi tomon yurib ketdi. Bir tomoni suvga botib turgan kattaligi sandiqdek keladigan toshga oʻtirgancha yana botayotgan quyosh nurlarida qizgʻish tovlanayotgan daryoga termulgancha sukutga choʻmdi.

– Menga qara, Nur, senga aytyapman! – Jilva begimnig figʻoni falakka chiqdi. – Nega indamaysan qulogʻing karmi?!

Nurgeldi sekin oʻgirilib begimga oʻqdek nigohini qadadi.

– Qulogʻim kar emas, begim. Ammo yeyishga ham hech vaqo yoʻq. Buni tushunishingiz kerak.

– Tushunishni istamayman! – Qaysarlik qilardi begim. – Sen mening buyrugʻimni bajarishing kerak! Boʻlmasa… – U birdan oʻzining qayerdaligini eslab, tutilib qoldi.

– Aytavering, begim, boʻlmasa nima qilmoqchisiz?

– Seni… Seni… – Begimning gʻazabdan tili kalimaga kelmay qolardi, – Seni kaltaklataman! Keyin zindonga tashlataman!

Kutilmaganda Nurgeldi xoxolab yubordi. Uvada yaktagining ostidan boʻrtib turgan keng koʻkraklari silkinib-silkinib kulardi.

– Kimga kaltaklatasiz? Zindonni qayerdan topasiz? – zaharxanda qildi yigit.

Begim ming gʻazablansin, ammo oʻzini tiyib turishga majbur ekanligini, bu ishni amalga oshirish uchun hali Arkka yetib borishi lozimligini, agar shu qulvachcha uni manzilga olib bormasa, bir oʻzi ikki dunyoda ham yeta olmasligini oʻylab, gʻazabini bosishga majburligidan beixtiyor tishlarini gʻijirlatsa-da indamadi. Jim turaverdi.

Ular ikkinchi tunni ham och oʻtkazdilar.

Ertalab. Quyosh hali yuz koʻrsatmagan esa-da, atrof yorishib ulgurgan, ulkan daryo ham endi tundagidek sirli va mudhish pishillamas, sokin, ba’zan koʻpirib oqardi. Olisda quyoshning zarrin tojlari orasidan koʻm-koʻk orolcha elas-elas koʻzga tashlanar, tinimsiz oʻziga chorlardi. Jilva begim negadir shu orolchaga borishni va butun umr shu yerda qolib ketishni istadi. Keyin xayolini kutilmaganda qaroqchidek bosib olgan bu istakni quvish uchun koʻzlarini yumib oldi. Birozdan soʻng koʻzini ochib koʻkarib kelayotgan osmonga termuldi.

Oʻrnidan turmoqchi boʻlganida ustiga yopib qoʻyilgan Nurgeldining uvada choponiga koʻzi tushib ajablandi…

… – Jilva, – dedi bir kuni oʻsmirlikdan yigitlik pallasiga oʻtib, iyaklari va lablari ustini mayin moʻy qoplashga ulgurgan amakivachchasi Mengli unga gʻalati nazar tashlarkan, – senda bir gapim bor edi.

Oʻn toʻrtga kirib anchagina durkun qizaloq boʻlib yetishgan Jilva begimning ham yuragi orziqib ketdi.

– Ne gaping bor, ogʻa?

Menglining koʻzlari chaqnadi, ammo tili kalimaga kelmadi.

– Gapingni unutib qoʻydingmi, ogʻa? Nega gapim bor deysan-u, lekin gapirmaysan?

– Men… men seni olib qochib ketmoqchiman!

– Qay tomonga, ogʻa? Nega?

Menglining peshonasini sovuq ter qopladi.

– Amakim seni menga bermaydi. Shuning uchun ham olib qochaman!

Jilva begim bechora yigitchaning qaltirab turishidan avji keldi. Kulgisi qistadi. Bolalikdan birga oʻynab katta boʻlishganidanmi, Menglini sodda, biroz dovdirroq, jur’atsizgina bola deb bilardi. Nahotki, u shunchalar oʻzgargan boʻlsa-ya…

– Men rozi boʻlmasam-chi? Unda qanday olib qochasan?

– Ne uchun rozi boʻlmaysan? Axir amakim seni amirga choʻri qilib bermoqchi boʻlib yuribdi-ku!

Qiz qiqirlab kulib yubordi. Bundan Mengli battarroq sarosimaga tushdi.

– Bilsang, ogʻa, meni amirga choʻri emas malika qilib bermoqchi otam. Men malika boʻlishni xohlayman. Sening is bosgan qora uyingda chilik yigirib, kigiz bostirib yurgandan koʻra, Amirning saroyida zarga koʻmilib yurganim yaxshi emasmi?

– Jilva…

Qiz uning moʻltirab turgan koʻzlariga qarab turib kulgisi qistaganini bildirmaslik uchun oʻgirilgancha chopib ketdi.

Mengli yigʻlab yuborgandi oʻshanda…

… Nurgeldining qorasi koʻrindi. U koʻtarilayotgan quyoshni toʻsgancha yirik laqqa baliqni yelkalab kelardi. Jilva begimning yoniga kelganida yukini yerga qoʻydi. Baliqning qorni yorilib ichak-chavogʻi olib tashlangan boʻlsa-da, shundayligicha ham bir pud tosh bosardi. Nurgeldi indamay baliqni tilkalay boshladi.

– Qayerdan ushlading buni, Nur? – Jilva begim kechagi dilxiralikni unutib unga birinchi boʻlib soʻz qotdi.

– Nariroqdagi koʻlmakdan, – Nurgeldi ishdan boshini koʻtarmay javob qaytardi.

– U yerda baliq borligini qanday bilding? – qiziqishini qoʻymasdi begim.

– Tongga yaqin suv shalopladi. Shuning tovushiga qarab boraverdim. Daryo toshganida suv qirgʻoqqa chiqib bir chuqurlikni toʻldirgan ekan. Suv qaytganidan keyin u yer koʻlmak boʻlib qolibdi. Endi esa koʻlmakda suv quriy boshlaganidan laqqa daryoga oʻtib olish uchun sakrayotgan ekan. Zoʻrgʻa ushlab oldim.

– Buni xomligicha yeymizmi?

– Pishirib yeymiz, begim.

– Qanday pishiramiz?

Nurgeldi indamadi. Baliq boʻlaklarini tosh ustiga tartib bilan terib chiqa boshladi.

– Aytsang-chi axir, qanday pishiramiz? – sabrsizlanardi Jilva begim.

– Agar pishirilgan baliqni yemoqchi boʻlsangiz, borib shox-shabbalarni terib keling, ungacha men olov yoqishga harakat qilaman.

– Men-a?!

– Sizdan boshqa bekor oʻtirgan biror kishi yoʻq-ku, bu yerda!

– Sen… sen menga ish buyuryapsanmi, hali?! – Begimning jahldan chiroyli toʻgarak yuzi qiyshayib ketdi.

– Buyurayotganim yoʻq, begim. Pishirilgan baliqni yemoqchi boʻlsangiz, oʻtin terib kelishingizga toʻgʻri keladi.

– Sen-chi, sen oʻzing ham yeysan-ku!

– Menga xomi ham boʻlaveradi. Axir men qulman-ku! – Nurgeldi shunday degancha bir boʻlak xom baliqni ogʻziga tashladi. – Pishganidan koʻra xomi mazali buning.

– Yovvoyi! – tishlarining orasidan shivirladi Jilva begim nafrat bilan va daryo chiqarib tashlagan shox-shabbalarni terish uchun istar-istamas oʻrnidan turdi.

Nurgeldi Beshim oqsoqol xonadoniga qachon kelganini eslay olmaydi, ammo shu yillar davomida birinchi marta xoʻjayini ustidan zafar quchganidan qalbida allaqanday iftixor tuydi. Toʻgʻri-da, dagʻdagʻali oqsoqolning shaddod qiziga ish buyura oldi. Buning ustiga buyrugʻini bajarishga majbur qilishga ham oʻzida kuch topdi!

…Karvon ertalabdan yoʻlga tushgan boʻlsa-da, qosh qoraya boshlaganda ham Sandiqli qumidagi Toshquduqqa yetib kela olmasdi. Avval rejalashtirilganidek, mahobatli karvon shu quduq yonida oyoq ilishi va tunni shu yerda oʻtkazib, ertalab yoʻlga chiqishi kerak edi. Lekin moʻljalni notoʻgʻri olishganidanmi, yo sekin yurishganidanmi, quduqqa oʻz vaqtida yetib kela olishmadi. Quyosh ham qizarib-boʻzarib bota boshladi. Hamon quduqdan darak yoʻq. Oxir-oqibat Abdurayim oftobachining sabri toʻldi shekilli, karvonning oldida qora toʻriq otini yoʻrttirib borayotgan Sarbonga qoshini chimirib yaqinlashdi. Oftobachi sinalmagan bir kimsani karvonga yoʻlboshlovchilikka tayinlaganidan oʻkina boshlagan edi. Aslida kelgan yoʻllaridan qaytmoqchi edilar. Biroq yoʻlga tushganlaridan soʻng bu kimsa kelib, yaqin yoʻlni bilishini, oʻsha yoʻldan yursalar Buxoroga qariyb ikki hafta oldin yetib borishlarini aytib koʻngliga gʻulgʻula solib qoʻydi. Aslida har bitta qadamini oʻylab bosadigan, shuning uchun ham birin- ketin taxtga oʻtirgan uchta amir davrida ham yuksak mavqeini boy bermay kelayotgan oftobachi uning gapiga laqqa tushib oʻtiribdi. Endi esa yoʻlning anchagina qismini bosib oʻtgandan keyin, qarorini bekor qilib, yana ortga qaytishga yuragi betlamadi. Bu kimsaning hatto otini ham bilmaydi. «Sarbon» esa albatta laqabi boʻlsa kerak…

– Bu qanaqasi boʻldi, Sarbon, quduqqa peshin namoziga qadar yetishimiz kerak edi-ku?

Sarbonning bir-biriga nomutanosib yuzlari burishdi. Chap koʻzi oʻngiga qaraganda qisiqroq boʻlganidan gʻilaysifat koʻrinadigan, engagidagi nechta tukdan iboratligini xatto sanasa boʻladigan darajada siyrak choʻqqi soqolining gapirganda silkinib turishidan pixini yorgan tullak odam, degan taassurot uygʻotar, ammo, yirik oʻng koʻzidagi jiddiy nigoh uning koʻpni koʻrgan mulohazali va boshlagan ishini oxiriga yetkazmay qoʻymaydigan qat’iyatli ekanligidan darak berib turardi.

– Biz sal sekinroq yurganimizdan vaqtida yetib kela olmadik, aybdorman, oftobachi janoblari.

Xatosini tan olib turgan karvonboshini yana koyish, oftobachining fe’liga toʻgʻri kelmasa-da, noroziligini ichiga ham yutib keta olmasdi.

– Oʻzimiz bilgan yoʻldan yursak yaxshiroq boʻlardi. Bir-ikki hafta keyin boʻlsa-da bexavotir yetib olgan boʻlardik. Bu yoʻlni sizdan boshqa hech kim bilmaydi. Shuning uchun ham, siz barchasiga javob berasiz! Tushundingizmi, Sarbon?

– Bosh ustiga, oftobachi janoblari.

Sarbon osmonga bir qarab qoʻyib, yana otini yoʻrttirib ketdi.

Bu paytda Nurgeldi amirning shohona soyabon aravasida oʻzining joriyasi va kanizlari bilan ketayotgan Jilva begimning ortida piyoda kelardi. Beshim oqsoqol amirning ishonchli amaldorlaridan boʻlgan va Jilva begimga tojdor kuyovdan sovchilikka kelgan Abdurayim oftobachi boshchiligidagi karvonni as’asayu dabdaba bilan kutib oldi va bir hafta toʻy qilib, yedirib-ichirdi. Keyin Buxoroga qaytishlarida kelinning sepi deya oʻn aravani sandigʻu sandiqchalar bilan toʻldirib jiyani Mengli boshchiligida qirq yigit va yana shuncha qulni aravalarni kuzatib manziliga eson-omon yetkazish uchun karvonga qoʻshib joʻnatdi. Nurgeldi shu qullar safida, Jilva begimning xos gʻulomi sifatida edi. U yoʻlga chiqayotganida xoʻjayin Beshim oqsoqol unga qaytib kelish toʻgʻrisida hech qanaqa topshiriq bermagan, bundan kelib chiqardiki, agar begim unga «qol» desa, amirning haramida qolishga majbur boʻlardi. Omadi kelmay begim unga qolishni buyuradigan boʻlsa, haramda xizmat qiladigan qullar singari oʻzining bichilishini bilar va shundan qattiq qoʻrqardi. U kunu tun Xudoga yolvorib begimning koʻngliga insof tilar va uni olib qolish jahdidan qaytarishni yalinib-yolvorib soʻrardi.

Kun qorongʻilashib, osmonda ilk yulduzlar miltiray boshladi hamki, hamon va’da qilingan quduqdan darak yoʻq edi. Shu payt kichikroq barxanni aylanib oʻtayotganlarida olisdan gulxanning miltillagan shu’lasi koʻrindi. Sarbon buni koʻrganidan keyin otini yoʻrttirib Oftobachining oldiga keldi va gulxanga ishora qildi.

– Oftobachi janoblari, gulxan shu’lasini ilgʻadingizmi, bu oʻsha quduq boʻlishi kerak. U yerda bizdan boshqa ham yoʻlovchilar boʻlsalar kerakki, gulxan yoqmoqdalar.

– Balki, boshqa kimsalardir? Men yoʻllarda qaroqchilar koʻpligi haqida eshitgan edim. – Abdurayim oftobachi negadir sarbonning nomutanosib yuzlariga ishonchsizlik bilan qaradi.

– Oftobachi janoblari, bul kimsasiz sahroda qaroqchilar ne qilsin. Men oldin ham bu yoʻldan bir necha marta oʻtganman, hali biron yerda qaroqchiga duch kelmaganman. – Negadir karvonboshi oftobachini ishontirishga urinardi.

– Ne boʻlganida ham, ehtiyot boʻlganimiz ma’qul. – Oftobachi ortiga oʻgirilib amir sarbozlarini sardori Hakimbekka yuzlandi. Chamasi u hamon Sarbonga ishonmasdi. – Sardor, siz sarbozlaringiz bilan oldinga oʻting. Ortdagi aravalar bilan zaifalarni Menglining yigitlari qoʻriqlasinlar.

– Xoʻp boʻladi, oftobachi janoblari, – Hakimbek harbiylarga xos boshini sal egib ta’zim qildi-da sarbozlari tomonga otini yoʻrttirdi. Sarbozlar bir zumda jangovar holatga kelib, karvonning oldiga oʻtib yoysimon saf tortdilar. Menglining chavandozlari ham aravalar safini oʻrab oldilar. Mash’ala yoqish taraddudiga tushgan karvonboshini Abdurayim oftobachi toʻxtatdi.

– Oʻzimizni elburutdan bildirib qoʻyish yaramaydi, Sarbon.

Karvonboshi oftobachining ehtiyotkorligidan ijirgʻangancha, mash’alani oʻchirib, otini yoʻrttirib oldinga oʻtmoqchi edi yana oftobachi qarshilik qildi.

– Sarbon, oldinda sarbozlar borishadi. Siz biz bilan yuravering.

Karvon ehtiyotlik ila yana oldinga siljiy boshladi.

Nurgeldi karvonda allaqanday bezovtalik boshlanganini koʻrib, oldin nima gapligini tushunmadi. Keyin Menglining yigitlari gap-soʻzlariga qarab qaroqchilar hujum qilishi mumkinligini sezib oʻzi ham hovliqib qoldi. Bu cheki-chegarasi yoʻq sahroda agar qaroqchilar hujum qiladigan boʻlsa, jonini qanday saqlab qoladi? Qul boʻlsa ham baribir jon shirin. U bezovtalanib yon atrofiga nazar soldi. Navkarlar jiddiylik va sergaklik bilan borishardi. Uning oʻzi qatori qullar esa boshlarini quyi solgancha aravalar ortidan sudralishar, ammo ba’zan koʻzlari olazarak yiltillab qoʻyardi. Demak, ular ham oʻz terisining tashvishiga tushib qolishgan. U xavfu xatar oldida oʻzining yolgʻiz emasligini koʻrib biroz yuragini bosib oldi. «Koʻpga kelgan toʻy, bular nima boʻlsa men ham shu-da».

Karvon gulxanga yaqinlashganida shuncha tashvishlangani bekor boʻlib chiqdi. Toshquduq yonida yigirma chogʻli kishi gulxan atrofida suhbatlashib oʻtirishardi. Chamasi bunaqa yoʻlovchilarni koʻraverib koʻzlari pishib ketganidan boʻlsa kerak, karvonni koʻrib ham ular pinaklarini buzishmadi. Nihoyat qurollangan sarbozlarni ilgʻaganlaridan keyin ular oʻrinlaridan turishdi.

Ular ham Buxoroga borishayotgan ekan. Oftobachi ularni rosa soʻroq qilib, shubhaliroq narsa topa olmaganidan keyin, shu yerda tunab qolishga buyruq berdi. Birozdan keyin toshquduq atrofida oʻnlab gulxanlar yoqildi. Quritilgan goʻsht solingan qozonlar gulxanga qoʻyilib, ishtahani qitiqlaydigan shoʻrva hidi tungi sahroning iliq havosida suza boshladi.

Kun buyi jazirama sahroda yoʻl bosib charchagan yoʻlovchilar, toshquduqning muzdek suvidan qonib ichib mazali shoʻrvadan qorinlarini toʻydirib olgach mizgʻiy boshladilar. Shunda birdan qiyomat qoʻpdi…

…Nurgeldi qoʻynidagi chaqmoqtoshni olib, choponining astari ostidan chiqib turgan paxtadan uzib oldida toshni bir-biriga urib uchqun chiqardi. Tutab turgan paxtani kuh-kuhlab oʻt oldirdi va ustiga bir siqim xas tashladi. Xashak xurr etib yonib ketdi. Nurgeldi uning ustiga kichik-kichik shoxchalarni tashlab gulxanni kattalashtira boshladi. Jilva begim olib kelgan bir quchoq oʻtinini yerga qoʻyib, Nurbeldining ishini kuzata boshladi. Yigit yoʻgʻonroq shoxlarni olovga tartib bilan terib chiqqach, ustiga choynakdan sal kattaroq yapasqi toshni qoʻyib unga baliq boʻlaklarini tera boshladi. Oradan chorak soat oʻtmay ular pishgan baliqlarni ishtaha bilan tushirishardi.

– Nur, endi buyogʻiga nima qilamiz?, – Jilva begim baliqning qiltanogʻini goʻshtidan ajratarkan, Nurgeldiga umid bilan termuldi. – Bu sahrodan qanday oʻtib olarkanmiz, a?

– Bu yogʻini peshonangizdan koʻrasiz, begim. Peshonangizda bor boʻlsa, bir amallab Buxoroga yetib olarmiz.

– Nega bunaqa deyapsan, Nur? Sening peshonang-chi, nima, bu yoʻlning senga aloqasi yoʻqmi?

– Men qulman, begim. Shu yerda sahroda qovjirab oʻlib ketamanmi, yo xoʻjayinning qamchisining ostida oʻlamanmi, buning farqi yoʻq.

Jilva begim uning joʻrttaga qoʻrslik qilayotganini, lekin oʻzi ham sahroni qanday kesib oʻtish toʻgʻrisida oʻylayotganini tushunib turardi.

– Menga qara, toʻgʻrisini ayt, sen nega men bilan birga yuribsan? Hozir meni tashlab oʻzing hohlagan joyingga ketaverishing mumkin-ku, toʻgʻrimi? Nega sen ketmayapsan? Agar shunday qilsang, xoʻjayindan qutularding. Oʻzing orzu qilgan ozodlikka ham erisharding?

Nurgeldi indamay koʻzlarini yerga tikdi. U shuni oʻylamaganmidi. Shu toʻgʻrida oʻylamagan biron daqiqasi bormi oʻzi uning. Bugun tongda ham u koʻlmakni baliq shaloplashi tovushidan topgani yoʻq-ku, axir. U uxlab yotgan begimning ustiga choponini tashlab, oʻzi esa boshi oqqan tomonga ketmoqchi emasmidi.

Shunda koʻlmakda shaloplayotgan baliqni koʻrib qolib, fikridan qaytdi. Begimning ikki kundan beri tuz totmayotgani esiga kelib, kimsasiz sahroda zaifani och va yolgʻiz tashlab ketishga ahd qilganidan uyalib ketdi va baliqni koʻtarib ortiga qaytdi. Oʻzi butun umr orzu qilgan ozodligiga erishishiga bir necha qadam qolganida, ortga chekingani uchun asabi buzilib turgan edi. Shuning uchun ham begimni oʻtin terishga majbur qilmadimi…

…Oʻshanda uning butun vujudini gʻazab, nafrat, alam va xoʻrlikning aralashmasidan bino boʻlgan gʻalati bir isyon butkul qoplab olgan edi. Oʻn toʻrtga kirib labining ustini ilk bahorda bosh koʻtargan maysadek mayin moʻy qoplay boshlagan, boʻyi choʻzilib, bilagiga quvvat inib qolgan pallalar edi. Shomda oqsoqolning suruvini qoʻraga qamagach, oʻzining tegishi boʻlgan obiyovgʻondan quruq qolmaslik uchun qullar uchun taom pishiriladigan oʻchoqxonaga yoʻrtayotganida oqsoqolga duch kelib qoldi. Beshim oqsoqol negadir tund edi. Bir u emas, ichki hovlidagi barcha xotin-xalaju bola-baqraning barisining qiyofasidan zahar tomardi. Oqsoqol unga burgut qarash qildi. Bolaning tizzasi qaltirab, hatto salom berishga ham holi qolmay duduqlanib qoldi.

– Hoy, yetimak, nechun salom bermaysan?! – oʻshqirdi u. Shu payt qayerdandir qoʻlida qamchi paydo boʻldi. – Erganja it emganning haromisi, sening ham boshingni sapchadek uzib tashlash kerak!

Takaning terisidan tilib toʻqilgan qamchining qattiq arqogʻi, koʻzlari allanechuk gʻayritabiiy gʻazabdan xonasidan soqqadek otilib chiqadigan darajada baqraygan, choʻgirmasi qiyshayib ketgan boshi ustidan bir aylanib bolaning boʻyni aralash chakkasiga zarb bilan urilib uzun qontalash iz hosil qildi. Nurgeldi yuzini kaftlari bilan toʻsib, munkirkan, oqsoqolning gʻazabdan titrayotgan taka soqoliga koʻzi tushdi. Shunda negadir uning shu soqolidan changallab turib boʻgʻziga pichoq tortishni, tizillab oqayotgan qonga qoʻlini yuvgisi kelib ketdi. Bu istak shunchalar kuchli ediki, ustma-ust tushayotgan qamchi zarblari ham kor qilmas, ojiz boʻzdan tikilib, uzzukun oftob tigʻida yurganidan hilvirab qolgan guppisi tilka-tilka boʻlib uchayotgani, qonga belanayotganini his qilmas, negadir ogʻriqni unutgan, faqatgina xomsemiz oqsoqolning har zarbdan keyin harsillashinigina eshitardi. Ogʻzida qon ta’mi oʻtirib qolgan, koʻzlari oldida esa kesilgan boshdan oqayotgan qon qotib qolgandi.

Keyin quturgan oqsoqolning qoʻlidan Ayoz chol bilan Nusrat chopib kelib ajratib olishganini elas-elas koʻrdi. Oʻsha kecha Oqsoqolning toʻqsondan oshgan onasi jon berganini bildi. Shungacha u qismati shu ekaniga ishonib kelgan, dashtda qoʻy boqib, oqshom chogʻi oʻziga yetgan zarang kosadagi obi yovgonni ishtaha bilan tushirib yuravergan edi. Oʻsha qamchilangan oqshom uning yuragiga isyon kelib oʻrnashdi. Bolaligi tugab, mashaqqatli va zahardan-da achchiq hayoti boshlangan kun boʻlib xotirasiga oʻrnashdi…

– Siz mening ozodlikni orzu qilishimni qayerdan bilasiz? Balki shu hayotimdan boshqa narsani orzu ham qilmasman?

– Yoʻq. Men aniq bilaman, sen ozodlik istaysan. Ba’zan koʻzlaring yovvoyi mushuknikidek yaltirab ketadi. Shunaqa paytda men sendan qoʻrqaman!

– Siz-a? Nahotki sizdek oliynasab begim, tagi past quldan qoʻrqsangiz! Buni boshqa birovga aytsangiz ustingizdan kulishadi.

Jilva begim nigohlarini daryo tomonga burib sukutga toldi. Oʻsha tunda qoʻllarini qayirib, tagiga bosib olayotgan qaroqchiga tashlanib koʻksiga pichoq sanchgan Nurgeldining koʻzlaridan yovvoyi va sovuq alanga sachragan pallani hamon koʻz oʻngidan uzoqlashtira olmasdi…

…Qayerdandir paydo boʻlgan qora kiyimli kishilar mudroq sarbozlarni ayovsiz qilichdan oʻtkaza boshladilar. Ular shafqatsiz va sovuqqonlik bilan oʻzlarining qonli ishlarini aniq bajarardilar. Bir zumda sahroni xotinlarning uvvosi bilan yaradorlarning ingroqlari tutib ketdi.

Nurgeldi bu dahshatli goʻsht qiymalagichdan qanday omon chiqqanini haligacha ham tushuna olmaydi. U Jilva begim oʻz joriyasi bilan yotgan soyabonli aravaning kattakon gʻildiragiga suyangancha mudrab oʻtirardi. Qilichlarning sovuq jaranggi va tanasini qilich tilgan yaradorlarning faryodidan oʻziga keldi. «Qaroqchilar hujum qilganga oʻxshaydi!» U emaklab aravaning tagiga kirib oldi va dahshat bilan yon-atrofida boʻlayotgan xunrezlikka qarab oʻtirdi. Qaroqchilar Hakimbek sardorning sarbozlarini tinchitib boʻlishdi shekilli, endi aravalarni qoʻriqlab turgan Menglining yigitlariga tashlanishdi. Nurgeldining shundoq yonginasida bir yigit chopib tashlandi. U ola-gʻovurda qilichini olishga ulgurmaganidan xanjar bilan raqibiga tashlangan shekilli, jonsiz qoʻllari bilan hamon dudama xanjarini mahkam siqimlab turardi. U diqqatini jamlab olgach Menglining qonga botgan jasadini tanib qoldi. Xanjar ham tanish, Menglining talabi bilan Ayoz chol yasab bergandi. Nurgeldi uning qoʻlidan sekingina xanjarni ajratib olib qoʻyniga soldi. Chamasi qaroqchilar Menglining yigitlarini yer tishlatishgan boʻlsa kerak, endi aravalarni talashga oʻtishdi. Shunda tepasida joriyaning chinqirgan tovushi eshitildi.

– Malikaga zinhor qoʻlingizni tekkizmang!

– Oʻ-hoʻ, malika?! Oʻljamiz chakki emasga oʻxshaydi! Ushla uni!

Shunda Jilva begim ilojsiz yordam soʻrab nola qildi.

– Ey, badbaxt malika, bu sahroda senga yordam berishi mumkin boʻlgan tirik jon qolmadi! Nimayam qila olarding, koʻnasan-da!

Allaqanday yovvoyi xoxolash eshitildi. Nurgeldining yuragidagi qoʻrquv birdaniga qayoqqadir chekindi. Arava ostidan chiqib oʻrnidan silkinib turdi. Va shunda, soyaboni pora-pora qilib tashlangan aravaning burchagida joriya qoʻllarini yuziga bosgancha hoʻng-hoʻng yigʻlayotgani, bir barzanggi kimsaning begimni tagiga bosib olgancha, hadeb uning etagini koʻtarishga harakat qilayotgani, sochlari toʻzgʻib ketgan begim esa uning ostida tipirchilayotganiga koʻzi tushdi. Yigit gʻazabdan boʻgʻriqqancha bir sakrab arava ustiga chiqib oldi va qaroqchining kuraklari orasiga xanjarni urdi.

– Ih, – ingrab yubordi barzangi va begimning ustidan agʻanab tushdi. Shunda Nurgeldi begimning shoxona kuylagi dabdala boʻlganini, oppok koʻkraklari ochilib kolganini koʻrib yuzini burdi.

– Turing begim, qochamiz!

U qizning qoʻllaridan sudragudek boʻlib sahro ichkarisiga chopib keta boshladi.

– Toʻxta!

Orqalaridan kimdir baqirdi. Keyin otning dupuri eshitildi. Ortda chopib kelayotgan joriyani oldinga oʻtkazish uchun begimning qoʻlini qoʻyib yuborib, oʻgirilganida ot choptirib kelayotgan kimsa qilichini bir oʻynatib oldi. Shilt etgan tovush elas-elas quloqqa chalindi va joriya munkib ketdi va yerga shaloplab quladi. U qilichni ikkinchi marta urishga ulgura olmadi. Nurgeldi chaqqonlik bilan otning yuganidan ushlagan zahotiyoq bir sakrab chavandozning biqiniga xanjarini sanchdi. Qulayotgan otliqning oyogʻini uzangidan chiqarib yuborib darhol oʻzini egar ustiga oldi-da, jilovni siltadi. Koʻzlarini katta-katta ochgancha nimalar bulayotganini anglab-anglamay qotib turgan begimni mingashtirib, sahro qoʻyniga ot qoʻydi…

…Mengli nega uni kuzatib borishga otasidan ruxsat oldiykin. Bunga hecham aqli yetmaydi. Balki yoʻlda shunga oʻxshagan tasodif roʻy berishini va ikkalalarining yolgʻiz qolishlarini juda-juda istagandir. Balki, biron ilojini qilib uni karvondan olib qochib ketishni oʻylagandir. Qanday reja oʻylagan boʻlsa ham bu yoʻl uning boshini yedi. Qiziq, Mengli nahotki oʻzini qurbon qilar darajada uni sevib qolgan boʻlsa… Axir, u bilgan Mengli ogʻasi bunaqa bola emasdi-ku. Yo buni sezmagan, yo boʻlmasa u shunchalar oʻzgarib ketgan ekan-da. Oʻsha dahshatli tundan beri qancha vaqt oʻtdiykan. Hisoblab koʻrsa bir oydan sal oʻtibdi. Ammo, xuddi yuz yil boʻlgandek. Oʻzini oʻn oltiga kirganigayam, yigirma oltiga kirganini ham bilmaydi. Oʻtgan shu bir oy nahotki uni shunchalar oʻzgartirib yuborgan boʻlsa… Atigi bir oycha oldin qulning buyrugʻiga itoat qilib oʻtin-terib kelishni hatto tasavvuriga ham sigʻdira olmasdi. Endi esa …

Mengli oʻshanda aravaga tashlanayotgan barzangi qarshisiga dudama xanjari bilan chiqqandi, koʻksiga qilich sanchilib qularkan, yupqa lablari titrab yuzlari qiyshayib, ogʻzidan qon favvora boʻlib otilayotgan holati hamon koʻz oʻngidan ketmaydi. Qanchalik istamasin uni xotirasidan oʻchirib tashlay olmaydi. Negadir Menglining arvohi mudom uni ta’qib qilayotgandek. Ba’zan bir necha kun uni unutgandek boʻladi, biroq, shunday kunlarda Mengli lop etib uning tushida paydo boʻladi…

…– Toʻgʻri aytasiz, men ozodlikni istayman. Hamma qatori erkin odam boʻlishimni, mening roʻzgʻorim, bola-chaqam boʻlishini, men ham odamlar ichida yashashni istayman. Biroq, agar qochib ketadigan boʻlsam, butun umrimni ta’qibda oʻtkazishim kerak boʻladi. Mudom qoʻlga tushib qolishdan qoʻrqib, jon hovuchlab yurgim kelmaydi. Hayotim yolgʻiz, shu kimsasiz sahroda oʻtishini istamayman.

– Unda seni kimdir otamdan sotib olib, keyin ozodlik vasiqasini berishi kerak. Lekin unaqa oliyhimmat odamni qayerdan topasan bu zamonda?

– Oʻsha odam siz boʻlasiz, begim.

– Nima? – begimning koʻzlari hayratdan katta-katta ochilib ketdi. – Nahotki sen mening shunaqa qilishimga ishonsang?

Nurgeldi miyigʻida jilmayib qoʻydi. Keyin yuzlari jiddiy tortdi.

– Bilasizmi, begim, tekinga mushuk ham oftobga chiqmaydi degan naql bor. Men sizni qaroqchilarning qoʻlidan qutqarib chiqdim. Asrab-avaylab olib ketyapman. Xudo xohlasa, sochingizdan bir tolasini ham nobud qilmay Buxoroga yetkazib boraman. Buning evaziga esa siz menga ozodlikni hadya etasiz. Men qoraquyunli elatiga yo ozod kishi sifatida boraman, yo mutlaqo qaytmayman, deb qaror qilganman.

– Men senga ozodlik berishimga ishonasanmi?

– Hozircha menda ishonch bor. Ammo ishonchim soʻngan kuni meni qaytib koʻrmaysiz.

Uning koʻzlarida allaqanday shiddatli alanga chaqnagandek boʻldi. Bu olov begimga tanish edi. Begim sukutga toldi. Birozdan soʻng esa daryoga mayda toshchalarni otib oʻynayotgan Nurgeldiga qaradi.

– Qachon yoʻlga tushamiz, Nur?

– Bilmadim. Bir-ikki kun shu yerda hordiq chiqarsak yaxshi boʻlardi. Oldimizdagi sahroni mutlaqo bilmayman. Bir hafta yuramizmi, bir oymi… Shunga yarasha yegulik gʻamlab olishimiz kerak.

– Bu yerdan qanaqa yegulik topa olardik?

– Koʻproq baliq tutib quritib olishimiz kerak. Bu yerda koʻlmaklar koʻp ekan.

Nurgeldi ketdi. Begim uning tuni bilan oʻtirib chiqqan toshiga chiqib oldi…

…Ularning oti bor edi. Ot uning kasofatiga qolib oʻldi. Agar oʻshanda ozroq sabr qilganida edi, otlari oʻlmasdi. Sahroda qolib ketishdan qoʻrqmasdan yoʻlga tushavergan boʻlarmidilar. Nega hamisha shunaqa boʻladi? Xuddi kimdir yuqorida uni kuzatib turgan, sabri, irodasining kuchini sinayotgandek tuyula boshladi. Uni xuddi qoʻliga tushgan sichqon bilan oʻynashayotgan mushukka oʻxshatdi. Bechora sichqon qocha boshlaydi va endi qutuldim deb yengil nafas olganida yelkasiga oʻtkir tirnoq sanchiladi…

Ot baquvvat, sahroda yurishning hadisini olgan ekan. Avvaliga ular qaroqchilar ortdan quvib kelishidan qoʻrqib, otni yeldirib ketishdi. Tuni bilan yoʻl bosib tongga yaqinlashganda ortlaridan hech kim ta’qib qilmayotganligini bilib biroz xotirjam tortishdi va endi bamaylixotir yura boshladilar. Ular tunda faqatgina jonlarini qutqarishni oʻylab duch kelgan tomonga ot surganliklaridan hozir qayerga qarab ketayotganliklarini mutlaqo bilmasdilar. Otning jilovini boʻsh qoʻyganlaridan butun umidlari shu otda boʻlib qolgandi. Charchagan ot esa bitta-bitta qadam tashlab oldinga sudralardi. Ular otdan ham battarroq charchashgan, ilojini topib mizgʻib olishga qulayroq joy izlardilar. Shunda olisda itlarning akillagan tovushi eshitildi. Allaqayoqlardan esa qoʻy-qoʻzilar ma’rashi eshitilardi. Demak, shu yaqin atrofda choʻponlarning qoʻnalgʻasi boʻlsa kerak. Saksovulzorni kesib oʻtganlaridan keyin birdaniga yalanglikka chiqib qoldilar. U yerda yoyilib ketgan suruvga koʻzlari tushdi. Ayiqdek keladigan boʻribosar oʻtov oldida loʻkillagancha aylanib yurardi. Ularni koʻrib vovullagancha bostirib kela boshladi. Oʻtovdan qaytarma qalpoq kiygan, siyrak soqoliga oq oralagan kichik jussali choʻpon chiqib, avval ularga biroz xavotirli qarab turdi, keyin esa akillayotgan itini chaqirdi.

– Boʻldi! Bas, Yoʻlbars!

It qanday tezlikda ularga otilgan boʻlsa, xuddi shunday ortiga qaytdi.

Choʻponning basharasi har ikkalalariga ham oʻtirishmadi. Bir koʻzi qisiq, soqoli siyrak, jikkak yuzida negadir neklikdan alomat berguvchi biron alomat koʻrinmasdi.

– Kelinglar, baxay, kimsizlar?

– Biz yoʻldan adashib qoldik.

Choʻpon yigitning qon sachragan yaktagiga, qizning roʻmolsiz, parishon toʻzgʻigan sochiga qarab ularning shunchaki yoʻldan adashgan oʻtkinchi emasligiga ishonsada, buni sezdirib oʻtirmadi.

– Emasa tushingiz. Sal dam olingiz. Soʻgʻin yoʻldi oʻzim koʻrsatib yuboraman.

U otning jilovidan ushladi. Nurgeldi egardan tushib Jilva begimning ham tushishiga qarashib yubordi.

– Ayalingiz oʻtovga kirsin. – Choʻpon oʻtov tomonga tovush berdi, – Ulboʻsin, hov Ulboʻsin, qara qoʻnoq keldi. – Keyin Nurgeldiga yuzlandi, – siz men bilan yuring. Otingizga Mirza qaraydi.

U angrayib qarab turgan oʻn toʻrt-oʻn besh yoshlardagi oʻspiringa otning jilovini tutqazib yubordi.

Ichkaridan chiqqan toʻladan kelgan keng va yumaloq yuzli xotin avval begimga qarab angraydi, keyin birdan oʻziga kelib uni ichkariga boshladi. Begimning ahvoli u qadar yaxshi emasligiga unga qaragan har qanday kimsa shubha bildirmasdi. Shohi durrachasi aravada barzangi bilan olishayotganidami, yo ot choptirib qochayotganlarida tushib qolgan, sochlari toʻzgʻib ketgan, atlas koʻylagi bilan baxmal kamzulining yoqasi yirtilgan, yuzi timdalanib, boʻyni va tomogʻining osti koʻkargan edi. Ustiga ustak sillasi qurigan, oyoqlarida zoʻrgʻa turardi. Buni koʻrgan ayol uni ortiqcha savolga tutib oʻtirmadi.

– Tomoq yeysizmi, miymon?

Begimning qorni och boʻlsa-da, ishtahasi yoʻq edi. Tili qaqrab ketganidan zoʻrgʻa aylandi.

– Bir piyola suv bering, opa.

Ayol zipillagancha borib kattakon koʻzadan bir kosa suv quyib keldi. Begim uni shosha-pisha boshiga koʻtardi va toʻkib-sochib ichdi. Vujudi yengil tortib, tarang tortilgan mushaklari boʻshashdi.

– Charchabsiz, miymon, ozroq mizgʻib olasizmi?

Begim bosh irgʻadi. Ayol tashlab bergan toʻshakka oʻzini tashladi.

– Koʻylagingizni yeching, siz uygʻonguncha yamab qoʻ¬yaman.

Jilva begim ixtiyorsiz yechinib, ayol bergan keng koʻylakni kiygancha boshini yostiqqa qoʻydi va shu zahoti uxlab qoldi.

Ayol esa uning yirtilgan kuylagiga, chiroyli yuzining tirnalgan joylariga, boʻyni va koʻkragidagi dogʻ¬larga qarab labini tishlagancha bosh chayqab qoʻydi. U qizning bunday abgor holatidan shubhalansa-da, biroq koʻnglining bir chetida unga mehr uygʻongandi. Qiz haqiqatan ham goʻzal edi. Butun umri choʻlda oʻtib, fe’li sahrodek qattiq va oʻzgaruvchan, qahru gʻazabi ba’zan toshib ichidan chiqib ketadigan, tiyiqsizroq boʻlsa-da, qizning ma’sum tarovati oldida iya boshladi. U sekingina qizning sarxil matodan tikilgan boyvuchchalarga xos koʻylagining titilgan joylarini choklay boshladi.

Oʻtovning soyasiga tashlangan sholchada oʻtirib choʻ¬pon bilan bir kosadan ayron ichib oʻtirgan Nurgeldi ichkaridan chiqib kelgan ayolning qoʻlidagi begimning kiyimlarini koʻrib yuragi shuvillab ketgan boʻlsa-da, bilintirmadi. Ayol imo bilan choʻponni yoniga chaqirdi. Birozdan keyin esa u qiyofasi tundlashib qaytib keldi.

– Bu zaifa ayalingizma? – soʻradi u shubhalanayotganini yashirib ham oʻtirmay.

– Yoʻq, – dedi Nurgeldi ham unda qanday oʻzgarish boʻlganini oʻzicha tushunib, unga diqqat bilan razm solarkan.

–Oʻgʻirlab kelayotirmisiz?

– Yoʻq.

– Unda nega unga doridingiz?

– Dorimadim. Qaroqchilarning qoʻlidan qutqarib olib kelyapman.

Choʻpon unga ishonqiramay qaradi.

– Qaroqchilar deysizma, bu zaifa ayalingiz boʻmasa, nega uni qutqarish uchun joningizni garovga qoʻydingiz. Tushunuksiz.

– Bu zaifa mening bekam. Men uning quli boʻlaman. Shuning uchun ham bekamni qutqardim. Bekam Buxoro amiriga malikalikka bormoqda edi. Men uni Amirning oldiga beshikast eltishim lozim.

– Ey-bi! Sen hali qulmisan?

Hozirgina taxdidli savollar berayotgan boʻlsa-da, uning hurmatini joyiga qoʻyib turgan choʻponning birdan sensirashga oʻtishi Nurgeldini hushyor torttirdi. Uning yuziga yana razm solib bu basharani qayerdadir koʻrganga oʻxshataverdi. Keyin esa xayoliga kecha kunbotar oldidan otda yoʻrtib ketayotgan karvonboshiga roʻpara boʻlgani xayoliga keldi. Bu choʻponning yuzi qaysi jihati bilandir oʻsha Sarbonni eslatardi. Uning ham chap koʻzi qisiqroq, siyrak soqolli…

– Oʻzimam oʻylagandim, nega bu ayalning usti boybichalarnikidek-u, bunisi qullardek yupun deb. Gap shunda, de! Toʻgʻrisini ayt, qayerga olib ketyapsan uni?

– Buxoroga. Amirning oldiga.

Choʻpon endi uning mutlaqo yolgʻon gapirayotganiga ishondi. Yuzidagi tundlikning oʻrnini gʻazab egalladi. Barcha sahroyilar kabi uning ham fe’li torroq edi. Butun umrini choʻlda, odamlardan yiroqda oʻtkazayotgan choʻpon odamlardan koʻra koʻproq boʻribosar itiga ishonardi.

– Emasa ayt-chi, nega bekangning koʻylagi yirtilgan?

– Aytdim-ku karvonimizga qaroqchilar hujum qilishdi. Men uni zoʻrgʻa qutqarib qoldim!

Choʻpon unga baribir ishonmagani sovuq yiltirab turgan qoʻy koʻzlaridan bilinib turardi.

– Hali buni koʻramiz. Bekang uygʻonsin. Uning oʻzi aytib beradi.

Oʻzi aytib bergani ming marta yaxshi. Ammo bu toʻng va qaysar choʻpon nega uni mirshablardek soʻroq qilaveradi. Bundan Nurgeldining jahli chiqsa-da, uning mehmoni ekanligidan izzatini saqlashni ma’qul topdi. Ammo bir narsaga u tushunmay turardi. Agar unga ishonmayotgan ekan, bunaqa qovoq-tumshuq qilib oʻtirgandan koʻra, koʻtar lash-lushingni deb haydab yuborsa birov unga gʻing deya olarmidi. Kiritishga kiritib, keyin bunaqa qilishning nima keragi bor. U xayol surib oʻtirib mizgʻib qolgan ekan, choʻponning tap-tup qadam tovushi uygʻotib yubordi. Choʻpon qoʻlida bir tovoq qaynatilgan goʻsht bilan choʻqqa koʻmib pishirilgan non olib kelardi. Uning chehrasidagi tundlik tarqagan, yonoq suyaklari boʻrtib, qisiq koʻzlari yanada qisilib jilmayishga moyil ifodani zohir etardi.

– Ol, tomoqdan ye, keyin bafurja gaplashib olamiz.

Nurgeldi och edi. Goʻshtning kattagina boʻlagini olib ishtaha bilan tushira boshladi. Choʻpon qumgʻondan choy quyib uzatdi.

– Sening ogʻa-inilaring bormi? – soʻradi goʻsht chaynab ustidan choy ichayotgan yigitni koʻz qiri bilan kuzatarkan.

– Bilmayman, – dedi Nurgeldi ovqatdan boshini koʻtarib. – Esimni taniganimdan beri bekamning otasining eshigida xizmat qilaman.

– Ha, bechora, – achingandek koʻrinishga harakat qilardi choʻpon, – qulning koʻrgan kuni qursin.

Nurgeldining ishtahasi gʻippa boʻgʻildi. Qoʻlini sochiqqa artdi. Choʻpon bu mizgʻib qolganida nimanidir oʻylaganini va shuning uchun ham turqini birdan oʻzgartirganini tusmol qildi. Uning xayoliga nima kelganidan bexabar, biron shumlikni oʻylamadimikin, degan tashvishi ham yoʻq emasdi. Choʻponning oʻzi yorilishini kutib indamay turdi.

– Buxoroga qanday yetib bormoqchisan? Otda axir bir oylik yoʻl-ku. Yana daryoni ham kechib oʻtishlaringga toʻgʻri keladi. Bekangni urintirib qoʻymaysanmi?

Nurgeldi ham shuni oʻylab boshi qotib turardi. U oʻsha tunda qaroqchini oʻldirib, begimni otga mingashtirib olib qochganida shu ketishda toʻgʻri Buxoroga borishni moʻljallagandi. Agar begimni beshikast eltib topshirsa Amir uning bu jasorati evaziga ozodlik vasiqasini beradi, deb ishongandi. Ammo to Arkka yetib borgunicha yoʻlning bu qadar uzoq va mashaqqatli ekanini hecham oʻylamagandi.

– Ha, buyogʻi oson boʻlmaydi. Nima qilishga ham hayronman.

– Bunday qilsang-chi, – dedi choʻpon ogʻir muammoning yechimini topgan olimdek hovliqib, – Sen yaxshilab hordiq chiqarib olganingdan soʻgʻin erta saharda yoʻlga chiqsang. Bekang esa shu yerda qolsa. Sen Buxoroga borib, uning shu yerda sogʻ-salomat ekanligini amirga yetkazsang bas. Uning oʻzi bekangni olib ketish tashvishini qiladi.

Oʻylab qarasa choʻponning gapida jon bor. Begim bilan sudralib yurgandan koʻra bir oʻzi boʻlsa tezroq yetib boradi manziliga. Ammo baribir oxirgi soʻzni begimning oʻzi aytishi kerak. Keyin uning bir oʻzini begona kishilar orasida qanday qoldiradi. Bunisi ham bor hali bu rejaning. Eson-omon amirning huzuriga yetib ham bordi deylik, agar bu yerda begimga bir narsa boʻlsa amir ham, Beshim oqsoqol ham uni tirik qoʻyishmaydi. Oʻshanda uning ozodlik haqidagi orzularining roʻyobga chiqishi oʻrniga, kundaga bosh qoʻyishi haqiqatga yaqinroq. Yoʻq, bunga koʻnib boʻlmaydi.

– Boʻlmaydi, ogʻa, – dedi fikrlariga yakun yasab Nurgeldi. – Men bekamni yolgʻiz tashlab keta olmayman. Agar shunday qilsam, sizni ham, oʻzimni ham xatarga qoʻygan boʻlaman. Boshqa yoʻlini topish kerakdir.

Choʻponning qiyofasi yana oldingi holatiga qaytdi.

– Ne uchun boʻlmasakan? Sen menga ishonmayapsanmi?

– Yoʻq, nega unaqa deysiz. Men ketganimdan keyin agar bekamga bir narsa boʻlsa men ham, siz ham tirik qolmaymiz. Buni oʻzingiz anglagan boʻlsangiz kerak?

– Axir yoʻlda biron kor-hol boʻlishi mumkin-ku, unda nima qilasan?

– Unda peshonamdan koʻraman. Xatarga sizni sherik qilish niyatim yoʻq. Bola-chaqali odam ekansiz…

Choʻpon allaqanday gʻalati qarash qildi. Yigitning anchagina joʻyali mulohaza qilganidan unga tuzukroq javob topa olmay, chakkasiga qon tepdi shekilli, qizarib ketdi.

Nurgeldi bilmasdiki, u uxlab qolganida choʻpon oʻtovga kirib, uyqudagi qizning husnini koʻrgan, endi qanday qilib boʻlmasin uni olib qolish harakatiga tushib qolgandi. Shunaqa, shoshganda labbay topilmas deganlaridek, u yigitga tuzukroq bahona topib bera olmay qiynalardi. Oxir u oʻylay-oʻylay, miyasiga joʻyali fikr kelmaganidan keyin tikkasiga hujumga oʻtishga majbur boʻldi.

– Men, bekangga uylanmoqchiman! Men boʻydoqman. Ulboʻsin esa mening singlim boʻladi. Buni shunchaki qilmoqchi emasman, senga yuzta qoʻy beraman. Sen shu qoʻylarning yarmininng puliga oʻzingga ozodlik sotib olishing mumkin. Sen qizni qoʻyib, bir suruv qoʻyni haydab ketasan. Oʻylab koʻr!

Nurgeldi xuddi shunday gap boʻlishidan qoʻrq¬qandi. Haqiqatan ham shu gap aytildi. Bunga esa javob qaytarish lozim. Lekin Nurgeldi unga javob qaytarishga ulgura olmadi. Oʻtovda qiy-chuv koʻtarildi. Olislashib ketayotgan ot tuyogʻi tovushi eshitila boshladi.

Jilva begim uygʻonib ketib, oʻtov tashqarisidagi gap-soʻzlarni eshitib turgandi. Choʻponning niyatini tushungan zahoti, tashqariga otildi. Eshik oldida turgan oʻzining kiyimlarini qoʻltigʻiga tiqqancha tashqariga chiqdi. Otning bogʻlangan ipini qoziqdan yecha solib uzangiga oyoq qoʻydi. To oʻtovdagilar nima boʻlganligini anglab ulgurganlaricha u quyosh botib, sahroning me’daga tegib ketgan sargʻish qoramtir rangi tim-qoraga aylanayotgan qumtepalari ortiga singib koʻzdan yoʻqolib ketdi

– Hay, toʻxtat uni! Hozirgina jemish jegan otni chovib boʻlama?! –Hirqiroq ovoz bilan baqirardi choʻpon. – Qochib hech joqqa ketalmaydi-ya, lekin otni jeydi! Zotdor ekanligi tuyogʻidan koʻrinib turgandi-ya, essiz!

Choʻpon mushtdek boshini sarak-sarak qilgancha qolaverdi…

…Ular uchinchi kuni yoʻlga tushdilar. Nurgeldi yelkasiga osib olgan tugunda nimalar yoʻq deysiz: Begimning duxoba koʻylagiga oʻralgan qoq baliq, yana ipu igna bilan birgalikda, oʻzlari oʻldirgan quyonu boʻrsiqning terilari, bir qadoq keladigan tuz, bir mesh suv ham joy olgandi. Tong quyoshi koʻtarilayotganda daryoni tark etib sahroga qadam qoʻydilar. Ular borishi lozim boʻlgan olis sharqdan quyosh koʻtarilib kelar, shunchalik begʻubor va ma’sum ediki, goʻyo u sahroni otash tafti bilan qovjiratib tashlamagandek, goʻyo u atrofga doʻzax alangasini sachratib, bosh koʻtargan buta yoxud jonzot borki, qaqratib, yoʻqlik sari ravona qilmagandek, atrofga kelinchakdek qimtinibgina, ma’sum va hurkak nazar tashlardi.

Salqinda imkon qadar koʻproq yoʻl bosish uchun shoshilib yurishardi. Kunduzgi jaziramadan keyin, tunda sovub ulgurmagan mayin qum hamon iliqligidan oyoqlari rohatlanar, ba’zan qush uyqusidek qisqa bahor pallasida gullab, yana urugʻ sochib ulgurgan ravochning qovjirab qolgan tanasida saqlanib qolgan yakkam-dukkam shoxlarida yaltirayotgan shabnam tomchilari yalang oyoqlariga toʻkilib seskantirishi ajabtovur hislarni uygʻotib yuborardi. Ular oftobning shunday mayin va ma’sum boʻlib turishini xohlashar, tonggi sarin shabadaning ham oʻzlariga yoʻldosh boʻlib qolishini istashar, biroq, hali zamon, mayin nurlarning qilichdek keskirlashishini, shabadaning garmselga aylanishini bilib tursalarda, bu tong abadiyatga qadar choʻzilishiga ishongilari kelardi. Quyosh daqiqa sayin koʻtarilib borar ekan, avvalo qovjiragan shoxlarda endi marjondek ilinib turgan shabnam tomchilari havoda erib yoʻq boʻlayotganidan muzdek tomchilar oyoqlarini seskantirmay qoʻyganidan keyingina, ularning qalblarini toʻlqinlantirgan tong chekinganini his qilib, havoyi tuygʻular oʻrnini quyosh tikkaga kelganida panalaydigan joy topish tashvishi egallab oldi. Yaydoq sahroda bunday joyni topishning oʻzi boʻlmaydi.

Nihoyat, sahroning boʻronlariga basma-bas turib oʻsgan qari saksovulning yashil va suvga toʻla nina barglari, ajdardek xunuk buralib oʻsgan, xuddi koʻsaning soqolidek yakam-dukkamgina qolgan shoxlari ostidan panoh topishdi. To bu yerni topguncha, bir necha soat oftob tigʻi ostida yurishgan, buning ustiga bir zumda tandirdagi choʻgʻdek qizib, tovonlarini ayovsiz kuydirayotgan qumda boʻlari boʻlib holdan toygan bechoralarga saksovulning olachalpoq soyasi jannat bogʻidan avlo tuyulib ketdi.

Nurgeldi tugunni yechib begimning uzun, kimxob kuylagini saksovul shoxiga yoyib soyani quyuqlashtirdi. Keyin poʻstak boʻlib qolgan terilarni yerga toʻshadi. Ular yonma-yon choʻzilgancha mudrab oʻtirishardi. To shom qoʻnguncha bu doʻzax sahroda yoʻl yurib boʻlmasdi. Mizgʻiy-mizgʻiy rostakamiga uxlab qolganlarini sezmay ham qolishdi…

…Keyingi kun kechga borib meshdagi suv tugadi. Yurish endi rostakamiga azobga aylandi. Buning ustiga begimning isitmasi koʻtarilib ketib, alahlay boshlagach Nurgeldi yurishni bas qilib, chogʻroq barxan panasida tunash uchun joy hozirlay boshladi. Bu yerlarda yotish xavfli ekanligini bilar, kunduzgi jaziramada yer ostidagi inlariga bekinib olib, oftob tigʻidan yashiringan barcha choʻl jonivorlari tungi salqinda tashqariga oʻrmalab chiqishgan, sahro jonlanib qolgandi. Bu yerda shunday kamquvvat va chalajon holda yotishsa, ilon chaqib ketishi yoki biron choʻl yirtqichining yemishiga aylanishlari ham hech gap emasdi. Ammo begimning bu holatida yurishni davom ettirish uni ajal jariga itarib yuborishdan boshqa narsa emasligini his qilgan Nurgeldi arosat oʻtida qovrilardi. Agar ertaga quyosh tikkaga kelgunicha suv topa olmasalar, ikkalalari ham sahro otashida qovrilib oʻlishlarini his qilishning oʻziyoq uni dahshatga solardi. Iliq qum ustida yotgan qiz ingray boshladi. Uning har bir nolakor va zaif tovushi yigitning qulogʻiga oʻqdek sanchilar, biroq unga yordam berishdan ojiz ekanligidan, imkonsizligidan boʻridek ulib yuborgisi kelardi.

U yuragini parmalab teshib yuborayotgan bu tovushni eshitmaslik uchun quloqlarini bekitib oldi. Yoʻq. Ingroq tovushi aksincha kuchayib kelardi. Goʻyo uning butun vujudi quloqqa aylanganu, jismi joni faqatgina jon berayotgan begimning ingrogʻini tinglashga mahkumdek edi. Nurgeldi chidolmadi. Oʻrnidan sakrab turib zulmatga burkangan sahroning duch kelgan tomoniga chopa ketdi…

…Nurgeldi olisda bayroqdek hilpirayotgan begimning koʻylagini koʻzdan qochirmaslik uchun, halloslagancha uning ortidan choparkan, bor kuchi bilan hayqirib begimni toʻxtatishga urinardi. Quyosh botib borgan sari uzoqlashayotgan otliqni ilgʻab olish shunchalik qiyinlashib borar, ustiga-ustak yigitning oʻpkasi boʻgʻziga tiqilib, chopolmay, madori qurib borardi. Keyin esa shilqillab qumga yiqilib tushdi. Shu buyi qancha yotganini bilmaydi, bir payt oʻziga kelsa, allaqachon osmonga oy koʻtarilgan, sahro sutdek yorishib ketgandi. U oʻrnidan turib qumga chuqur botgan ot izlarini qoralagancha yoʻlga tushdi. Tong oqardi hamki, begimning qorasi koʻrinmasdi. Quyosh tikkaga kelganida negadir osmonda kalxatlar paydo boʻlganiga e’tibor berdi. Ular osmonda yarim doira yasab, nariroqdagi qumtepa orqasiga shoʻngʻishardi. Oʻsha yerda nimadir borligini his qilgan Nurgeldi oʻpkasini qoʻltiqlab shu tomonga yugurdi. Qumga toygʻonib-toygʻonib tepalikka chiqib olganida, eng avval pastda orqa oyogʻi beoʻxshov koʻtarilgan ot choʻzilib yotganini koʻrdi. Uning yonida esa begim boshini changallagancha otga termulib oʻtirar, atrofni esa yuzga yaqin kalxat zich halqa boʻlib oʻrab olgandi. Nurgeldi, bu oʻlaksaxoʻrlar xuddi begimga tashlanib, bir zumda burdalab tashlaydigandek qoʻrqib ketdi. Ustidagi yaktagini yechib boshi uzra aylantirib qiyqirgancha, chopib tusha boshladi. Kalxatlar, undan choʻchib, bir zum havoga koʻtarildilar, ammo uzoqqa ketmay oʻn-oʻn besh qadam nariga qoʻngancha, koʻzlarini loʻq qilgancha ular tomonga xunuk, patsiz boʻyinlarini choʻzgancha qarab turaverdilar. Begim uni koʻrib yigʻlab yubordi. Keyin jazavaga tushib qichqira boshladi.

– Yaqinlashma! Yaqinlashma, deyapman, tagi past! Sen la’nati hali meni yuzta qoʻyga almashtirmoqchi boʻldingmi?! Yoʻqol!

Nurgeldi birdan toʻxtadi. Qiz tomonga hayron koʻz tashladi.

– Nimalar deyapsiz, begim, tushunolmayapman?

Qiz battarroq hoʻngradi.

– Eshitdim! Barini eshitdim. Anavi tepaning ortida shilpiq choʻponing ham kutib turgandir?

– Siz xato eshitgansiz, begim. Toʻgʻri, choʻponning niyati shu ekan. Ammo, men uning gapiga koʻnmaganimni eshitmadingizmi?

Jilva begim, choʻponning past ovozda Nurgeldiga begimning evaziga yuzta qoʻy bermoqchiligini aytganida koʻzi qonga toʻlib ketganidan yigitning unga ne javob qilganini anglay olmagan edi. Uning nazarida Nurgeldi uni yuzta qoʻyga alishib yuboradigandek tuyulgan va otga mina solib, sahro qoʻyniga yeldirib ketgandi.

Begim unga ishonishni istardi. Biroq fe’lidagi qaysarlik oʻzining shoshilib kalta oʻylaganini tan olishga yoʻl qoʻymas, shuning uchun ham oʻzini ishonmagandek koʻrsatib, tugunini yerdan yulqib koʻtargancha poyi-piyoda yoʻlga tushdi.

Nurgeldi besoʻnaqay choʻzilib yotgan otning jasadiga xoʻrsiniq bilan nazar tashlab, puxta charmdan ishlangan jilovining tasmasini qoʻynidagi xanjari bilan kesib oldi. Ikki qulochlik tasmani yelkasiga tashlagancha begimning ortidan yoʻlga tushdi. Oʻn qadamlar uzoqlashganidan soʻng, otga soʻnggi bor nazar tashlash uchun oʻgirilganida, quzgʻunlar allaqachon ziyofatni boshlab yuborishgan, otning faqat tikkaygan orqa oyogʻigina koʻrinardi xolos…

…Otni u oʻldirdi. Nega oʻshanda shunchalik gʻazablanib ketdiykin-a. Agar, uni tuni bilan chopishga majbur qilmaganida ot oʻlmasdi. Otda allaqachon manzilga yetib borgan boʻlardilar. Nur qayerga ketdiykin. Balki yoʻlga yaramaydigan ortiqcha dardisardan qutulish uchun uni tashlab ketgandir.

– Nur, yaramas qulvachcha! Hali seni qirq darra urdiraman. Tering parcha-parcha boʻlib ketmaguncha savalataman! Keyin yarangga tuz bostiraman! Qani oʻshanda tayoq yegan itdek angillashingni eshitib bir huzur qilay!

Nurning sopol qoʻgʻirchogʻini sindirib qoʻygani koʻz oldiga keldi. Oʻshanda Mengli uning qoʻllarini qayirib oʻtirgan, oʻzi esa uning yumshoq joyiga juvoldiz tiqib olgandi. «Purt-purt» kirayotgan juvoldizdan eti seskansa-da, uvada ishtoni qip-qizil qonga belansa-da, oʻspirin yoshiga yetib qolgan Nurgeldi miq etmagan. Oʻshanda agar istasa qoʻlini qayirib turgan Menglini bir zarb bilan qulatgan, injiq va erkatoy bekning qoʻlidan qonga belangan juvoldizni tortib olgan boʻlardi. Biroq u bunday qilmadi. Begim qachonki, bu ermakdan zerikib, juvoldizni irgʻitib yuborib nari ketmaguncha jim oʻtiraverdi. Keyin bir necha hafta ketini yerga bosa olmay qiynalib yurgan boʻlsa-da bu haqda birovga ogʻiz ochmagandi.

U shuncha qiynaganlarining alamini olish uchun kimsasiz sahroda ochlik va suvsizlikdan azob chekib oʻlishini xohlagani uchun ham tashlab ketdimikan. Yoʻq, u ketmagan, qanday qiynalib jon berishini miriqib tomosha qilish uchun biron joyda pisib, kutib oʻtiribdi.

Nahot, ajal unga shunchalar yaqin kelgan boʻlsa… Kimdir shu atrofda aylanib yuribdi. Qanoti ham bor! Uzun va qopqora. U oʻlaksaxoʻr kuzgʻun-ku! Ana, yana bittasi kelib koʻndi. Nahotki, u oʻlgan boʻlsa?! Quzgʻunlar faqatgina oʻliklarning goʻshtini yeyish uchun kelishadiku, axir. Quzgʻunning koʻzlari tanish koʻrinmokda. Boshiga choʻgirma kiyib ham olibdimi…

– Mengli! Mengli ogʻa! Sen nahotki quzgʻunga aylanib qolgan boʻlsang? Kulma! Nega kulasan?! Toʻgʻrisini ayt, men ham oʻlganmanmi? Ketma! Hech koʻrsa savolimga javob berib ket! Mengli ogʻa-a-a!

Mengli qanotlarini keng yoygancha uning oyoq uchiga qoʻndi. Keyin beoʻxshov va bahaybat qanotlarini keng yoyib uning ustini qoplab oldi. Shunda uning qanotlari qora bulutga aylanib yuziga yomgʻir tomchilari tusha boshladi. Qaqragan lablari orasidan qurib yotgan tomogʻiga bir necha tomchi suv tushdi. Begim yutoqib ichdi. Yomgʻirdan balchiqning qoʻlansa hidi anqirdi. Boshi uzra egilib turgan, quzgʻun – Mengli asta-sekin Nurgeldiga aylana boshladi. U qoʻlidagi tirishib ketgan toshbaqa kosasidan uning ogʻziga qoramtir boʻtana suv qoʻyardi. Begimninng yuragi toʻlqinlanib ketdi.

– Nu-ur…

Quyosh allaqachon tikkaga kelgan. Boya quzgʻunning qanoti boʻlib koʻringan narsa ikkita choʻpni qumga sanchib, ustiga koʻylak tortib, nomigagina yasalgan soyabon ekan.

– Nu-ur, tunda sen meni tashlab ketganingga ishongandim. Shu sahroda oʻlib, jasadim quzgʻunlarga yem boʻlishini hatto, tasavvur ham qilgandim, Nur!

– Men qaytib keldim-ku, begim. Men eski, qaqrab yotgan quduqni topdim.

– Endi oʻlmaymizmi, Nur?

– Yoʻq, begim. Sizning oʻlishingizga yoʻl qoʻymayman.

Begim titroq qoʻllari bilan yigitning boʻyniga osilib oldi.

– Endi oʻlmaymiz-a? Quduqni topganing rostmi?

– Rost, begim. Bu yerdan uzoq emas.

Begimning holsiz tanasiga quvvat kirgandek boʻldi.

– Narsalarni yigʻ, oʻsha yoqqa boramiz.

Nurgeldi cheksiz sahroda yolgʻiz ikkalalari qolib ketganlaridan beri, begimning bunaqa buyruqlarini bajarishdan bosh tortib kelgan boʻlsa-da, bu safar indamadi. Mutelarcha narsalarni yigʻishtirib tugunni yelkasiga ortdi va tunda taqdir in’omi bilan topgan quduq sari yoʻl boshladi…

…Tunda begimning ingrashiga chidolmay zulmatdagi sahroning duch kelgan tomoniga oʻzini urgan Nurgeldining yagona maqsadi yuragini talka-tilka qilayotgan bu zaifgina umidsiz ingroqdan imkon boricha uzoqroq ketish edi. Taqdir har ikkalalarining peshonalariga shu dahshatli sahroda oʻlim topishni bitgan ekan, bir-birlarining qanday azobdan jon taslim qilishlarini koʻrmaganlari ma’qul.

Xayoliga kelgan fikr oʻziga ham ma’qul koʻrinib, begimdan imkon qadar uzoqroq ketishga intilar, to quvvati yetgunicha yuraverishga, qadam tashlashga holi qolmaganidan keyin toʻxtashni va oʻsha yerda soʻnggi soniyalarini kutishga ahd qildi. U qadamini sudrab bosarkan, ortidan allaqanday qadam tovushlari eshitilgandek boʻlardi. Nurgeldi toʻxtab quloq solsa tovush ham tinar, yursa yana eshitila boshlardi. Sillasi quriganidan, oʻzining qadam tovushini boshqa joydan eshitgandek tuyuldi. Oʻlim onlari yaqinlashgani sari shunaqa koʻziga allaqanday sharpalar koʻrinadigan, qulogʻiga gʻalati tovushlar keladigan boʻlib qoladi, deyishgani xayoliga keldi. Balki bu tovushlar uni izma-iz ta’qib qilayotgan ajal sharpasidir. Agar ajal uni ta’qib qilib kelayotgan boʻlsa, uni ham, oʻzini ham ovora qilib nima qiladi. Jonini olmoqchi boʻlsa shu yerda olaqolsin. Nurgeldi toʻxtadi. Qumga choʻkkalab oʻtirib oldi. Qani kel, bekinmachoq oʻynaguncha shu sabil jonini ola qol! Zora shu bilan orom topsa… Hatto nafas ham olmay, tiq etgan tovushni ham e’tibordan chetda qoldirmasdan oʻzining soʻnggi soniyalarini kuta boshladi.

Sahro jim-jit edi. Tim qorongʻu sahroda umrguzaronlik qilayotgan jonzotlar ham yigitning soʻnggi lahzalaridagi ulugʻvor sokinlikni buzishga jur’at qilmay joylarida haykaldek qotgandilar goʻyo. Shu tariqa asrlarga teng oʻn daqiqa oʻtdi. Yigit oʻlimga mahkum etilib, boshi kundaga qoʻyilgan, barchasiga koʻngan, muallaq turgan jallod oyboltasining pastga tushishini kutayotgan mahbusdek, boshini xam qilib, koʻzlarini yumgancha ajalini kutib oʻtirardi. Shunda nimadir unga yaqinlashayotganini his qildi. Sharpa bir necha qadam qolganda toʻxtadi. Ogʻir-ogʻir nafas olgancha gʻingshib qoʻydi.

– Boʻri! – xayoliga keldi uning.

Ajal shu yirtqich qiyofasida uning oldiga kelgan. Hozir xanjardek keskir tishlar boʻgʻziga qadaladi va bu sarhad bilmas azoblar nihoyasiga yetadi. Nurgeldi koʻzlarini yanada mahkam qisib, boshini quyiroq egdi. Lekin boʻgʻziga sanchilishi lozim boʻlgan tishdan hamon darak yoʻq. Goʻyo vaqt toʻxtab qolgandek, bu kutish soʻngsizdek, to mahshar qadar shundoq davom etadigandek edi. Soʻnggi lahzaning zalvoriga chidolmay yigit ingrab yubordi. Shu payt sharpa yana gʻingshidi. Uning qisqa-qisqa nafas olishi shundoqqina burnining tagidadek edi. Hatto issiq nafasining yuziga urilishini ham his qilib turardi. Yana to qiyomat qadar choʻzilgandek tuyulgan bir lahza oʻtdi. Nurgeldi endi ortiq bardoshi yetmay koʻzlarini ochib yubordi. Asta-sekin koʻz oldida tillarini osiltirib turgan itning yirik boshi namoyon boʻldi. Yigit beixtiyor uning boshini siladi. Shuni kutib turgandek it uning qoʻlini yalay boshladi. Uning hozirgina oʻlimning barcha azobiga tayyor boʻlib turgan koʻngli yumshab, diydasi eridi. Sahro tunining salobatli sukunatini buzib bor ovozi bilan yigʻlab yubordi.

Tong oqara boshladi. Gʻira-shira yorugʻda itning bir oyogʻi choʻloqligi, qovurgʻalari sanalib qolganidan boshi gavdasiga nisbatan kattaroq ekanligi koʻrinardi. It uning qoʻllarini yalagancha gʻingshir, yorishib kelayotgan ufqqa qarab ojiz vovullardi. Nurgeldi tunda ajal sharpasi boʻlib koʻringan itning najot farishtasi ekanligiga imon keltirib, oʻrnidan turdi. Shuni kutib turgan it boshini osiltirgancha oqsoqlanib yoʻrta ketdi.

Kun nayza boʻyi koʻtarilganida ular toshnovini qum biroz koʻmgan, tashlandiq quduqning roʻparasidan chiqib qoldilar. Nurgeldi danakdek toshni quduqqa tashlagandi, birozdan soʻng ojizgina shipillash eshitildi. Demak, quduq tubida ozgina boʻlsa ham suv bor! Quduqdan balchiqning qoʻlansa hidi anqir, biroq yigit bunga e’tibor beradigan darajada emasdi.

U tunda quyoshning chiqishini endi qaytib koʻrmasligiga ishonchi komil edi. Endi esa birdan yashagisi, judayam uzoq umr koʻrgisi kelib ketdi. Mayli, qolgan hayoti shu gʻazabkor sahro ichida ming mashaqqatlar orasida oʻtsin, biroq tiriklik deb atalgan ne’matdan bebahra qolmasa boʻldi. Sahroda chopib yurgan notavon kaltakesak singari quyosh chiqayotganini, giyohlar gullab, muattar boʻy taratayotganini koʻrsa, chanqagan pallasida bir piyola zilol suv ichganidagi rohatni tuysa, hammasidan ham oʻzining tirikligini his qilib yursa, bas.

Nurgeldi suv solishga yaroqli idish qidirib ancha ovora boʻldi. Qumga koʻmilib yotgan toshbaqaning kosasini topib olganida kun ancha koʻtarilib, sahroni qizdira boshlagan edi. Yigit shosha-pisha yoʻnilmagan tosh qalangan quduq devoriga tirmashib tubiga tushib oldi. Quduq sahro shamoli natijasida qumga koʻmilganidan tubi ancha sayoz, balchiq orasida toshbaqaning kosasi zoʻrgʻa botadigan suv bor edi. Nurgeldi sabrsizlik bilan shu qoʻlansa suvga labini bosdi. Biroz nafsi orom olgach, uni shu yerga boshlab kelgan it esiga tushib kosani toʻldirib suv oldi-da yuqoriga koʻtarildi. It suvni shaloplatib ichar ekan, ba’zi-ba’zida yigitga yaltoqlanib, dumini likillatib qoʻyardi. Nurgeldi ikkinchi bor quduqqa tushib kosani toʻldirib chiqdi va begim yotgan tomonga yoʻl oldi…

… Quduqning yoniga kun peshindan ogʻib, jazirama avjiga chiqqan palladagina yetib keldilar. Nurgeldining ahvoli ham begimnikidan avlo boʻlmasa hamki, u quduq tubiga yana bir marta tushib chiqishga majbur edi. Begim suvdan qonib ichib olgach, toshnov soyasida uyquga ketdi. Chanqoqlari qonganidan keyin bir necha kundan beri tuz totmaganlari eslariga tushdi. Nimadir qilib boʻlsa-da oshqozonni aldamasa boʻlmasdi.

Begimning issigʻi tushgan boʻlsa-da, holsizlanib qolgandi. Nurgeldi biron qushmi, jonzotmi uchrarmi, degan umidda oftob taftidan jizgʻanagi chiqib ketgan sahroning olis kunjaklarigacha sinchiklab razm solib oʻtirdi. Qarayverganidan koʻzlari tinib ketsa ham, harakatlangan biron bir qorani ilgʻay olmadi. Yana qalbini umidsizlik kemira boshladi. Begim har-har zamonda zaif tovush chiqarib, uxlab yotardi. Sahroning beshafqat quyoshidan nozik lablari poʻrsildoq bogʻlab yorilib ketgan, oriqlaganidan yonoq suyaklari boʻrtib, yuzlari dagʻallashgan boʻlsa-da uning koʻzlariga dunyoda undan goʻzalroq qiz yoʻqdek tuyuldi. Nahot ikkalalari ham shu yerda ochlikdan tirishib oʻlib ketsalar. Yigit beixtiyor qizning toʻzgʻib ketgan sochlarini silay boshladi. Keyin, nima qilayotganligini idrok qilib qoʻrqib ketdi va birdan qoʻlini tortib oldi.

It negadir bezovtalana boshladi. U ellik qadam naridagi qumtepa yoniga loʻkillab borar, yerni iskab-iskab qaza boshlar, keyin loʻkillab, boshlarini silkitgancha uning yoniga kelar, gʻingshiy-gʻingshiy yana ortiga qaytardi. Bu hol bir-ikki qaytarilganidan keyin Nurgeldi oʻrnidan turib u qazayotgan joyga bordi. It dumini likillatar, va oʻzi qazigan chuqurga qarab hurib qoʻyardi. Nurgeldi oʻsha qaroqchilar hujum qilgan tundan beri yonidan qoʻymay olib yurgan xanjarini qoʻynidan chiqarib chuqurni kavlay boshladi. Biroz ovora boʻlganidan keyin, xanjarning uchi qattiq narsaga tegib taqilladi. Nimadir bor edi. Yigitning vujudiga gʻayrat indi. Chuqurga qoʻlini tiqib yirik-yirik ikkita toshbaqani chiqarib oldi.

Nurgeldi toshbaqaning kosasi va likopi birlashgan joyiga xanjar tiqib ikkiga ajratdi. Yumshoq goʻshtini ajratib toshnov ustiga qoʻyib tuzladi. Qolgan qismi esa itga tegdi. Kechga yaqin begim uygʻonganda, yigit gulxan yoqib, kabob pishirib oʻtirardi. Ular mazali kabobni yeganlaridan keyin yana uyquga ketishdi…

…Ayoz chol negadir uni yaxshi koʻrardi. Qachon borsa chogʻroqqina ustaxonasida, yoshi nechadaligini bilib boʻlmaydigan, yuziga qarab turib bemalol qirqdan oshganligini chamalasa boʻladigan, ammo, oʻspirinlarnikidek ozgʻin va kichik jussasi va ingichkaga moyil ovozi mutlaqo basharasiga mos kelmaydigan shogirdi – Nusratga dam bostirib, laqqa choʻgʻ temirni bolgʻa bilan tekislayotgan boʻlardi. Uni koʻrishi bilan Ayoz cholning muttasil choʻgʻga qarayverganidan xiralashib qolgan koʻzlariga nur inar, Sandiqlining barxanlaridek qatma-qat boʻlib ketgan ajinlari yoyilib, oʻt taftidan koʻmirdek qorayib ketgan basharasiga jilmayishga monand tus kirardi.

– Kel, kelaver, Nurboy! Ishqilib, echkilarni bu safar toʻydirib keldingmi?

Sandon ustidagi qoraya boshlagan temirni qisqich bilan ushlagancha yana koʻkimtir alangalanib yonayotgan oʻtda kuyar ekan, qat-qat ajinlarini kir belbogʻiga artib, tumshugʻi singan choynakdan kattakon piyolasiga giyohlardan damlangan choy quyib hoʻplaydi. Bu giyohlarni echki boqishga chiqqanida Nurgeldi terib kelardi. Choydan hoʻplab-hoʻplab, bolani gapga tutadi.

– Hoʻsh, Nurboy, choʻlda nimani koʻrdilar? Bugun ham kunbotardan karvon oʻtmadimi?

– Yoʻq, buva, – deydi Nurgeldi, – shom kirguncha qaradim. Bittayam tuya koʻrinmadi. Buva, nega hadeb, kunbotardan keladigan karvonni soʻraysiz?

Ayoz chol indamaydi. Negadir yuzidagi jilmayish ifodasi yoʻqolib, oʻrnini adoqsiz gʻussa qoplab, nursiz koʻzlari choʻkib qoladi. Cholning kayfiyati buzilganini koʻrib Nusrat bolaga qoshlarini chimirib xoʻmrayadi. Nurgeldiga ham cholning gʻussasi koʻchgandek, chuqur xoʻrsinib qoʻyadi, yelkasini qunishtirib jim qotadi. Nusrat cholga qaramaslik uchun damning arqonini tez-tez torta boshlaydi. Chol shu turishida, choy qaynarlik fursat bir nuqtaga tikilib oʻtiradi. Keyin asta-sekin boshini koʻtaradi. Allaqanday iddao bilan laxcha choʻgʻ boʻlgan temirni atrofga uchqun sachratib bolgʻalay boshlaydi. Har zarbda bir xarsillagan cholning kalta mosh-guruch soqoliga ter toʻkiladi, choʻgʻlangan temir xanjar shakliga kirib boradi. Chol qoraya boshlagan temirni toshoxoʻrdagi suvga voshillatib tiqadi.

– Oʻtni oʻchir, – deydi Nusratga.

Chol kattaroq odam zoʻrgʻa suqilib kira oladigan, taxtalari hilvirab ketgan torgina eshikdan botayotgan quyoshga unsiz termulib turadi.

– Oʻsha tomondan keladigan karvonni ellik yildan beri kutaman. Unda Bibi Fotima kelar deyman… Oʻh-hoʻ, ellik yil… Oʻshanda u oʻn oltiga kirgan sanama rasta edi, – oʻzicha gʻuldiraydi chol. – Hisoblab koʻrsam, endi oltmish oltiga kirgan boʻlarkan. Hilviragan bir kampir boʻlib qolgandir… Yo omonatini Olloga topshirib qoʻya qoldimikin… Yoʻq, u hali oʻlmagandir. Men ham uning ilinjida oʻlib oʻlolmay, qolib qololmay yuribman-ku…

Chol yana eshikka termuladi. Endi quyosh botgan, osmonda uning qonli shafaq boʻlib izi qolgan edi. Koʻzlari bilan shafaq choʻkayotgan ufq tomonga imo qiladi.

– Mening yurtim oʻsha tomonlarda edi. Oʻzim yigirma beshga kirgan Siyovush kelbatli yigit edim. Otam qip-qizil temirni sandon ustiga qoʻyib turar men sandonni urardim. Har urganimda xuddi togʻni iylayotgandek atrofga uchqun sachratardim. Togʻamning qizi Bibi Fotima menga aytilgan edi. Shu qizning tirqishdan meni kuzatib oʻtirishini his qilgan sayin butun jismim oʻtga qoʻyilgan temir parchasidek qizib ketardi. Toʻyni kuzga belgilagandik. Qishlogʻimizdagi Mutallib degan eng katta boy otamga uchta omoch bilan, yigirmatadan cholgʻi-oʻroq buyurtma berdi. Bu anchadan beri mijoz kutib, bekorchilikdan pichoq charxlab oʻtirgan temirchi uchun haqiqiy omad qushining boshiga qoʻngani edi. Hali hech qaysi temirchi bunday katta ish olmagan, buning ustiga boy ham qizgʻanchiqlardan emas, shu ishni eplasak, bitta emas, ikkita toʻyni ham qiynalmasdan oʻtkazishimizdan tashqari qishlik u-bu narsani gʻamlab olishimiz mumkin edi. Bularning orasida otni taqalash, ketmon, belni tuzatish kabi mayda-chuydalar ham chiqib turar va u roʻzgʻorning kundalik xarajatlariga asqotardi. Boy saxiyligini koʻz-koʻz qilishni yaxshi koʻrardi. Shu fe’li sababmi, ishini tezroq bitirib bersak, ustamasiga bitta qoʻchqor berishini aytib, gʻayratimizga gʻayrat qoʻshib ketgandi. Otam ish koʻpligidan, togʻamning katta oʻgʻli, Bibi Fotimaning akasi Kabirni ham yordamga chaqirdi. Ishni yigirma kunlarda yakunlashni rejalashtirayotgandik. Oʻn beshinchi kuni falokat bosdi. Bir devor yon qoʻshnimiz boʻlgan togʻamning uyiga tunda bosqinchilar kirishgan, Kabirni oʻldirib, Bibi Fotimani oʻgʻirlab ketishibdi. Oʻsha kuni ish koʻp boʻlganidan, uyga kirishga ham madorim yetmay doʻkonda uxlab qolgandim. Otam bilan Kabir eshikni ustimdan qulflab uyga ketishgandi. Shuning uchun ham bu mudhish xabarni tongda eshitdim. Keyin otamning savdogar birodari Ali ogʻaning otini olib ular ketgan tomonni taxminlab ortidan tushdim.

Ayoz chol qumgʻonda sovub qolgan choyni sirqiratib cheti uchgan piyolaga toʻkadi. Qaqrab ketgan tomogʻini hoʻllab olgach, tishsiz ogʻzini chapillatib qoʻygancha yana eshikdan tashqariga termuladi. Endi ufqdagi shafaq ham soʻngan, qosh qorayib osmonda bitta-yarimta yulduzchalar miltirab qolgandi.

– Qishloqdan chiqib sahro tomonga ot qoʻyishim bilan men ham qoʻlga tushdim, – chuqur xoʻrsinib qoʻyadi chol. – Besh-oltita choʻgirma kiygan baquvvat otliq yigitlar oʻrab olishdi. Ular bilan solisha ketdim. Biroq bir zumda otdan agʻdarilib qoʻl oyogʻim bogʻlandi. Ularga otim kerak, deb oʻylagandim. Adashibman, ularga otim ham, oʻzim ham kerak ekanman. Mening temirchi usta, buning ustiga zabardast ekanligim uchun men otdan koʻra qimmatroq turarkanman. Buni Chorjoʻy bozorida shu Oqsoqolga yetmish tangaga pullanganimda bildim. Ot esa bor-yoʻgʻi oʻn tanggaga sotilgandi. Oʻshandan beri shu yerdaman. Oʻshanda Bibi Fotimani ham Hirotda bir boyga choʻrilikka sotib yuborishgandi. Shundan beri kunbotardan keladigan karvonga koʻz tikib yuribmanda, Nurboy.

– Bobo, men qayerdan kelib qolganman bu yerga? – soʻraydi Nurgeldi, cholning muttasil choʻgʻlangan temirga qarayverganidan xiralashib, yoshlanib turadigan boʻlib qolgan koʻzlariga termulgancha.

– Sen hech qayerdan kelmagansan, sen shu uyda tugʻilgansan.

– Qanday qilib, – tushunmaydi bolakay, cholga koʻzlarini katta-katta ochib qararkan.

– Hamma qanday tugʻilgan boʻlsa, sen ham shunday tugʻilgansan.

Nurgeldi tushunmaydi. Agar u shu yerda tugʻilgan boʻlsa, unda ota-onasi qani? Shuni Ayoz choldan soʻraydi.

– Onang oʻlgan, bolam, – deydi chol.

– Otam-chi? – boʻsh kelmaydi Nurgeldi ham.

– Otang… Otangni bilmayman!

Cholning aldayotganini koʻzlariga qarab sezgan bola, baribir qistayverishini sezgan chol, oʻrnidan turib, gap tamom deganday etagini qoqadi. Nurgeldi istamaygina oʻrnidan turadi. Oqsoqolning yetimlari turadigan bir xona va dahlizdan iborat uychaga qarab yoʻl oladi…

…Ular shunday uch kun uxlashdi. Toshnov soyasi salqin edi. Buning ustiga Nurgeldi yonlaridagi teri va boshqa latta-puttalarni soyabon qilib ikki kishi zoʻrgʻa sigʻadigan pana joy yasab qoʻygandi. Jilva shu uch kun ichida ancha quvvatga kirib qolgan, tongda va oqshomgi salqinda quduqni qazayotgan yigitga qumni chiqarib tashlashga koʻmaklashardi. Quduq tubidan balchiq aralash qumdan tozalaganlaridan soʻng suv ancha tiniqlashib, qoʻlansa hid ham yoʻqoldi. Negadir ikkalalarining ham ketgilari kelmas, goʻyo barxan ortida sahroning ajdahosi ularning quduqdan uzoqlashishlarini kutib poylab turgandek, undan ozroq chetlashsalar, otash nafasi bilan kuydirib kabob qiladigandek, toshnovdan jilgilari kelmasdi.

Nurgeldi quduq atrofida bir paytlar choʻponlar suruvni sugʻoradigan obxona boʻlgan, keyinchalik qarovsizlikdan nurab, sahro boʻronlaridan duv toʻkilib tushgan xarsangtoshlarni toʻplab, ularni devor qilib tera boshladi. Ikki kunlik urinishdan keyin, koʻtarilgan tosh devorning ustiga shox-shabbadan tom yasadi. Endi har qanday issigʻu boʻronga bardoshli kulbacha bunyod boʻlgandi. Bundan ular shunchalik quvonib ketgandilarki, bunday baxtiyorlikni hatto yangi qasrga koʻchgan amir ham tuymagan boʻlsa kerak. Jilva uchib-qoʻnib allaqanday bekalarga xos sarishtalik bilan poʻstakni toʻshab, chang-chunglarni supurib chiqdi. Keyin, Nurgeldi xom teridan tiqib, choklarini toshbaqaning charvisi bilan moylab chiqib, suv oʻtmaydigan qilgan chogʻroq qovgʻada quduqdan suv tortib atrofga shakarob qilib suv sepgach, shamol toʻzgʻab oʻynayotgan qumning xuruji bosilib, kulbaga salqin havo ufurgandek boʻldi. Bundan yigitning ham koʻngli koʻtarilib, nimadir qilgisi kela boshladi. Oʻylab koʻrib, tugunlarni ildirgancha yelkalab yuradigan ikki qulochlik yulgʻun tayoqni bukib terini tilib eshgan pishiq arqon tortgancha oʻq-yoy yasadi. Qidira-qidira topgan qurib qolgan yulgʻunning mayda shoxlaridan oʻntacha oʻq kesib oldi. Nishini nimadan yasashga koʻp bosh qotirsa-da, tuzukroq yechim topa olmadi. Shunda unga beka yordamga keldi. Nariroqda sochilib yotgan, biron echkiningmi, yo jayronningmi, chamasi boʻrilar xomtalash qilgan, keyin sahro oftobida tarasha boʻlib qotib ketgan ustixonlarini keltirib berdi. Nurgeldi xanjari bilan ularni kesib, toshga ishqalab oʻtkirlashtirdi. Natijada duppa-durust paykonga ega boʻldi. Endi ovga chiqsa boʻlardi. Nurgeldi oʻnta paykoni bor oʻq-yoy va xanjar bilan qurollanib, itni ergashtirgancha ertalab ovga ketdi va kechqurun ham, ertalab ham, shom qoʻnganda ham qaytmadi…

…Jilva begim toshnovning ustiga chiqib ketgan tomondan koʻzini uzmay kutib oʻtiraverdi. Tongga yaqin, koʻzi ilinib uxlab qolgan ekan, tushiga otasi kiribdi. Oqsoqolning engagidagi soqoli silkinar, koʻzidan gʻalati oʻt chiqar, jon-jahdi bilan Nurgeldini qamchilardi. Bu tush shunchalik qisqa, koʻz ilgʻamas lahzalarda bir koʻrindiyu oʻchdi. U qachon koʻzi yumilib, qachon ochilganini ham his qilishga ulgurmay qoldi. Biroq otasining yuz ifodasi xotirasiga shirachlab yopishtirilgandek, koʻz oldidan ketmay turaverdi.

…Nahot endi Nur qaytib kelmasa… U shu mudhish sahroda yolgʻiz qolib ketadi va oxir-oqibat paykon qilib yasalgan ustixonlardek suyaklari qumlar orasida sochilib yotadi. Qachondir, yana oʻzidek baxtiqaro kimsalar undan paykon yasashadi. Tarang tortilgan yoydan uchib chiqadi. Uchaveradi, uchaveradi. Shunda oʻzi bilan yonma-yon uchayotgan qushga koʻzi tushadi. Qanotlari ulkan, tirnoqlari chang solishga tayyor, qayrilgan va uchli. Tumshugʻi burgutnikidek, boshi kal – bittayam pat yoʻq. Bu kalxatga oʻxshaydi, biroq tez uchadi. Ulkan qanotlarini silkitib uni ushlamoqchi boʻladi, biroq eplolmaydi. Birdan qanotlarini qoʻltigʻiga qisgancha pastga qulaydi. U ham qush bilan birgalikda pastlayotganini, yer dahshatli tezlikda yaqinlashib kelayotganini koʻrib qoʻrqqanidan qichqirib yuboradi.

Shunda koʻz oldidagi xira qoramtir dogʻlar tiniqlashib kimsasiz va qizgʻish-mallarang kenglikka – sahroga aylandi. U koʻzlarini ochgancha tush koʻrayotganini his qilib qoʻrqib ketdi. Atrofda qimirlagan qora koʻrinmaydi. Hatto qilt etgan shabada ham yoʻq. Uning nazarida otasining uyidan chiqqanidan soʻng oʻtgan balki uch oy, balki uch yil orasida dunyo shunchalik oʻzgarib ketgan va yer yuzidan inson zoti supurib tashlanganu hammayoq qip-qizil sahroga aylangan. Yana ming yil uloqib yursa ham shu koʻchmanchi qumlar uyuridan boshqa hech narsani koʻra olmasligiga ishonch hosil qila boshladi. Uning yonida togʻdek tayanch boʻlib turgan Nurning ham qaytib kelishiga umid qilmay qoʻydi. Goʻyo uning oldingi hayoti xotirasida elas-elas qolgan tushdek, undagi Beshim oqsoqol ham, onasi ham, Nur ham, Mengli ham, va yana saroyida malikalik orzusida yoʻlga tushgan Amir ham sarobdan paydo boʻlgan shakllardek bir paydo boʻlib, tuman yangligʻ tarqab ketgan roʻyo edi xolos. Hatto oʻzining ham bu yerda bor ekanligiga shubha uygʻondi. Uni borliq emas, yoʻqlik oʻrab turgandi. Bu yoʻqlikning koʻz ilgʻamas kengligida faqatgina U bor. U borliqni yoʻqlikka, yoʻqlikni esa borliqqa aylantira oladi. Qolgan hammasi bekor. Qolgan hammasi qoraxayoldek, sahrodagi sarobdek bir narsa. Koʻzga koʻrinadi, biroq ushlab boʻlmaydi. Balki, mutlaqo koʻrinmas, xuddi koʻrinayotgandek tuyular…

…Asta-sekin qosh qoraya boshladi. Sahro qumtepalarining qizgʻish boʻyogʻi quyuqlashib, boʻgʻiz qoni singari qoraya boshladi va oxir oqibat butkul zulmatga burkanib oldi. Jilva begim hamon toshnov ustida choʻnqayib oʻtirgancha zulmatga tikilib turardi. Qayerdadir ilonmi yo kaltakesakmi qumni shuvillatib oʻtib ketdi. Yana qayerdadir shoqol uvladi. Hozir biron yirtqich unga tashlanib qolsa, indamay turavergan boʻlarmidi. Baxtiga, sahrodek baxtsiz, sahrodek yolgʻiz qizga sahroning ham ishi boʻlmadi. Goʻyo borliq uning oʻzi bilan oʻzi yolgʻiz qolishini istayotgandek edi…

… Qish chillasi edi. Bir kuni oqsoqolning xizmatkorlari va qullari turadigan orqa hovliga bir kampir kirib keldi. Nurgeldi kampirning uvada egnidan ham koʻra koʻzlariga qarab uning esi joyida emasligiga amin boʻldi. Uning qorachiqlari kengayib ketgan koʻzlaridan biron narsani uqib olishning iloji yoʻq edi. Shunda kampir bosqonning sandonga urilgan tovushlari uchib chiqayotgan Ayoz cholning ustaxonasiga yura boshladi. Cholning unga koʻzi tushgach, bir zum angrayib qoldi. Qoʻllariga qaltiroq inib qisqichni tushirib yubordi. Kampir esa unga baqraygancha qotib turardi. Keyin esa ma’nisiz koʻzlari nurlana boshladi. Devonalarga xos oʻlik yuzi jonlandi.

– A-ayoz!

Chol ham oʻrnidan turishga majoli qolmay xarrakday shalvirab turardi.

– Bi-bi…

Qolganiga cholning kuchi yetmadi. Sekin tanasi qiyshayib boshi osilib qoldi. Nusrat nima yuz berganini anglab, cholning yoniga yetib borgunicha, bechora omonatini topshirib boʻlgan edi. Uning ochiq koʻzlarida shu paytga qadar Nurgeldi koʻrmagan allaqanday nur jilvalanardi. Birozdan keyin oʻlimning xira pardasi uning yuzini qoplab olganidan keyin, bu nur ham soʻndi. Biroq baxtiyorlikning sarmast ifodasi qotib qolgan cholning chehrasi yigitning onggiga yopishib qoldi.

Hamma Ayoz chol bilan boʻlib devona kampirni unutib yuborgan ekan. Kampir ham qanday daf’atan paydo boʻlgan boʻlsa shunday toʻsatdan gʻoyib boʻlgandi. Oradan bir necha soat oʻtib, xizmatkorlardan biri gap topib keldi. Hovli devorining shundoqqina kungay tomonida bir juldur kiyingan kampir, sovuqda qotib qolibdi.

– Tushunmadim, – derdi jikkak xizmatkor, – oʻzi qotib qolganu, ammo, xuddi kulib turgandek tuyuladi. U yoshligidagi allanimani eslab iljayib turganida joni uzilgan boʻlsa kerak.

Beshim oqsoqol odamgarchilik qildi. Daydi kampirni ham Ayoz cholning yoniga dafn etishga ruxsat berdi…

…Nurgeldi quyosh tikkaga kelib, sahroni mumdek eritib yuborar darajaga olib kelganida, olisda harakatlanayotgan qora nuqtalarga koʻzi tushdi. Nuqtalar muttasil kattalashib kelayotganlaridan, oʻzi tomonga chopib kelayotgan qandaydir jonivorlar toʻdasi tusmol qildi. Ular yaqinlashib qolganida esa suv qidirib chopib yurgan oʻttiztacha jayronni aniq koʻrdi. Darrov issiqni ham, charchoqni ham unutib oʻq yoyni qoʻliga oldi va ularning maqbul masofaga kelishini poylab turdi. Yuragida ovchilarga xos ehtiros uygʻondi. Nafas olishni ham unutib, paykonning uchi yoyning choʻpiga tiralgunicha tortdi va eng birinchi kiyik bilan oʻrtasidagi masofa oʻn besh qadamcha qolganda qoʻyib yubordi. Paykon jonivorning boʻyniga sanchildi. Jayron bir munkidi, biroq birdan oʻnglanib yoʻnalishni oʻzgartirgancha chopa boshladi. Nurgeldining ikkinchi paykoni uning sepkil toshgan yuzdek xol-xol nuqtali soniga ikki enlikcha botib, sanchilgancha turib qoldi. U uchinchi oʻqni ham uzishga ulgurmadi. Toʻda burilib, oʻng tomondagi ulkan qumtepa orqasiga oʻtgancha koʻzdan gʻoyib boʻldi. Faqatgina shamolsiz havoda ular tuyoqlaridan koʻtarilgan chang muallaq qotib qoldi. It halloslagancha ularning ortidan chopdi. Nurgeldi ham qumtepa ortiga oʻtganida toʻda anchagina olislab ketgan, ular bir qatorga tizilib olganlaridan boʻlsa kerak, bir tutamgina, arqondek ingichka chang chuvalib ular ketgan tomonni koʻrsatib turardi. Nurgeldi yaralangan jayronning qayerdadir qonsirab yiqilishiga umid qilib, changning izidan yoʻlga tushdi. Birozdan soʻng esa tillari osilib, choʻzilgancha qisqa-qisqa nafas olib, kutib turgan itga yoʻliqdi.

Tili qaqrab ketgan boʻlsa-da, beliga osib olgan meshdan suv ichishni istamadi. U borsa gumon yoʻlga tushgandi. Bu yoʻl qancha davom etishini: bir soatmi, yo bir necha kunmi, bilmas, shuning uchun ham suvni ehtiyot qilishga qaror qilgandi. Qosh qoraya boshlaganda goʻyo qirmizrang dengizning ulkan toʻlqinidek yastanib olgan koʻchma qumtepaga duch keldi. U kiyikdan umidini uzib boʻlayozgan edi. Hatto yantoq-da oʻsmagan mayin qum yengilroq shabadada ham koʻchib allaqachon toʻdaning izini koʻmib yuborayotgan, oqshom chogʻi havo biroz salqinlashib, shabnam hidi dimoqqa urilayotgan mahalda, muallaq turgan chang ogʻirlashib, asta sekinlik bilan yerga chiqayotganligidan, u toʻdaning izini yoʻqotishiga shubhalanmay qoʻydi. Tunni barxanning ustida oʻtkazishga ahd qilib, qumni pastga shovullatib surgancha tepaga oʻrmalay boshladi. It ham tillarini osiltirib unga ergashdi. Tepaga chiqib olganidan keyin atrofga umidsiz nigoh tashladi va birdan koʻngli yashnab ketdi: toʻda shundoqqina barxanning pastidagi siyrakkina xazorispand oʻsgan yalanglikda gʻuj boʻlib yotardi. It tashlanishga harakat qildi, biroq Nurgeldi boʻynidan bosib, siljitmadi. Hozir ular hurkitilsa bepoyon sahro boʻylab olislab ketib qolishi va izini butunlay yoʻqotishi mumkin. Jayron tunni shundoqqina yonida oʻtkazgani yaxshi.

U meshdan bir hovuch suv olib qaqragan va changdan loyqa tiqilib qolgan ogʻzini chaydi. Yana bir hovuchni esa itning ogʻziga tutdi. It tillarini chapillatib ichdi. Suv qurigach esa uning yuqi qolgan hoʻl kaftini yalay boshladi. Nurgeldi itga rahmi kelsa-da boshqa suv tutmadi. Quyosh botib, atrof zimistonga chulgʻonar ekan, jonga yoqar salqin shabada uygʻonib, qovjiragan sahroni rohatijon yelpugʻichida yelpib sovutayotgandek edi. Sahroni yoqimli salqin havo qamrab oldi. Bu hol qanchadir davom etib, sahro qanday isigan boʻlsa shunday tezlikda soviy boshladi. Tanasi junjika boshlagach esa hali taftini yoʻqotib ulgurmagan mayin qumga koʻmilib yotdi. Algʻov-dalgʻov oʻtgan kun uni ancha toliqtirib qoʻyganidan darrov koʻzlari yumildi.

Itning gʻingshib akillashidan uygʻonib ketganida u qayerda yotganini birdaniga anglay olmadi. Osmonga termulib, yetti yulduz dastasi kunbotarga qarab anchagina ogʻganini koʻrib tongga yaqin qolganini his qildi va shundan soʻnggina jayron ortidan tushib, qumtepa ustida yotgani xotirasiga keldi.

It hamon irillar, ilojsiz gʻingshir, pastda esa dupir-dupir va allaqanday yirtqich, chamasi shoqol boʻlsa kerak, gʻalati uvlab qoʻyardi. Nurgeldi sakrab oʻrnidan turdi va quyuq koʻkimtir tus olayotgan osmonning ta’siridanmi, gʻira-shira yorishayotgan sahroni tiniqroq ilgʻay boshlaganida, gʻalati manzarani koʻrdi. Toʻda uch yuz qadamcha nariga borgan va barchasi gʻuj boʻlib barxan tomonga qarab turishardi. Kecha kiyiklar yotgan xazorispandzorda esa bir nechta shoqol yarador kiyikni halqa qilib oʻrab olishgan, tashlanishga yuraklari betlamas, biroq uni qoʻyib yuborishga ham koʻzlari qiymay turishardi. Nurgeldi oʻrnidan turib barxandan pastga sudralib tusha boshadi. Undan oldin pastga qum shuvillab toʻkilganidan hushyor tortgan shoqollar irillagancha arra tishlarini taqillatib oʻdagʻaylasalar-da, lekin zich halqani buzib, naqd oʻlja boʻlib turgan yarador kiyikni qochirib yuborishni ham istashmasdi. It yonida Nurgeldi turganidan sherlanibmi, qattiq vovulgancha shoqollarning toʻdaboshisiga tashlandi va koʻkragi bilan bosib tushdi. Shu payt toʻdaning zich halqasi tarqab, jayron sheriklari tomonga katta sakradi, ammo yarador, hamon suyak nishli paykon sanchilib turgan oʻng oyogʻi pand berib avval munkidi, keyin koʻp qon yoʻqotib holsizlanib qolganidan, oʻzini oʻnglab ololmay agʻanab tushdi. Qulay fursatni kutib turgan shoqollar, itning ostida qolib piypalanayotgan sheriklarining zorlanib ingraganiga e’tibor ham bermay kiyikka tashlandilar. Nurgeldi qoʻliga xanjarini oldi.

– Yoʻqollaring bu yerdan! Bu mening oʻljam!

Uning hayqirigʻiga och yirtqichlar vahshiyona irillash bilan javob qaytarib, kiyikning boʻgʻziga tish botirishga urinishlarini bamaylixotir davom ettiraverdilar. Nurgeldi sal paysalga solsa kiyikdan faqatgina ustixon qolishini tushunib, oqarib kelayotgan tong nurlarida tikkaygan yoli qizgʻish tovlanayotgan jondorlarning duch kelganining biqiniga xanjar urdi. Sugʻurib olib, ikkinchisining boʻgʻzini tilib yubordi. Uchinchisi esa lip etib unga chap berdi va boldiriga ogʻiz soldi. Iskanadek qisib olgan jagʻdan boldirini boʻshatish uchun egilgan yigitning ustiga toʻrtinchi shoqol sakrab chiqib boʻyin aralash yelkasiga tish botirdi. Sal boʻsh kelsa yirqichlar uni bir zumda xomtalash qilib tashlashini koʻz oldiga keltirgach, bor kuchini yigʻib bir silkindi va yelkasini tishdan xalos qilarkan, yiqilayotgan shoqolning kuragiga xanjar sanchishga muvaffaq boʻldi. Oyogʻini silkitgancha shoqolni uchirib yuborishga urinarkan, beshinchi jussasi kichikroq yirtqich allaqachon oʻljaning boʻgʻziga tishini botirganini koʻrdi. Bechora jayron oyoq qoqib, jon talvasasida xirillardi. Nurgeldi ming bir azobda oyogʻini tirik qopqondan ajratib oldi. Jagʻini ochishni istamagan shoqolning jagʻida boldiridan uzilgan bir tishlam goʻsht ham qoldi. Tishini-tishiga bosib jayronni saranjomlashga urinib yotgan yirtqichga qarab ikki qadam tashlaganida yolgʻizlanib qolgan shoqol endi oʻljadan butkul umidini uzib, istar-istamay oʻzini chetga oldi. Hamon jon talvasasida xirillab yotgan bechora jonivorning boʻgziga xanjar tortib, azobini yengillashtirgan yigit holsizlanib oʻtirib qoldi. Jarohatlangan boldiridan tomiri uzilgan shekilli, sharillab qon oqar, negadir koʻngli aynib koʻz oldida sahro chir aylana boshlagan edi.

Shunda koʻzlarining oldida toshnovga choʻnqayib oʻtirib olgancha ma’nosiz koʻzlarini olis-olislarga qadab oʻtirgan Jilva begimning qiyofasi namoyon boʻldi. Qizning boshini osiltirib, yelkasini qunishtirgancha qilt etmay turishi negadir oʻljasining oʻlimini poylab oʻtirgan ulkan kalxatga oʻxshardi.

Shunday oʻtiraverish uni muqarrar oʻlimga boshlashi aniq edi. Harakat qilish kerak. Buning uchun esa oldin oqayotgan qonni toʻxtatish lozim.

Nurgeldi bir hovuch toza qum olib jarohatiga bosdi. Qum bir zumda shafaqrang loyga aylandi, biroq qonning yoʻlini toʻsdi. Qon oqishi toʻxtagach, yigitning bosh aylanishi ham sekinlashdi.

Taka jayron ikki pudcha tosh bosardi. Uni koʻtarib ketishning oʻzi boʻlmasdi. Nurgeldi qornini yorib ichak-chavoqlarini chiqarib itga berdi. Jigaridan bir boʻlak kesib olib ogʻziga tashladi. Bu orada it ham oʻziga tekkan nasibani paqqos tushirib boʻldi. Xom jigar Nurgeldiga kuch bagʻishladi. Yengillashib qolgan jayronni yelkalab, oqsagancha yoʻlga tushdi. Biroz yurganidan keyin anchadan beri bunday ziyofatga yuzi tushmagan, omadi kelib qolganidan, toʻyib, anchagina ogʻirlashib qolgan it biroz erinib boʻlsa-da, oldinda yoʻl boshlab keta boshladi. Tushgacha yoʻl yurganlaridan keyin, dam olishga oʻtirdi. Jayronning biroz qayrilgan, uchi oʻtkir xanjarsimon shoxli chiroyli boshi bilan ingichka, paydor oyoqlarini kesib tashlashga majbur boʻldi. Oʻlja birozgina yengillashdi. Biroz oʻtib, jayronning faqatgina ikki sonini qoldirib qolgan joylarini ham tashlashga majbur boʻldi. Oftob tigʻida, buning ustiga yarador oyoq va yelkada shuncha yuk bilan yoʻl bosishning oʻzi boʻlmasdi.

Qosh qoraya boshladi hamki, hamon toshquduqqa yetib kelishning iloji boʻlmas, yigit butun inon-ixtiyorni itga qoʻygancha hud-behud uning ortidan sudralardi. Meshdagi suv allaqachon tugagan, tomogʻi qurib ketganidan hatto tili ham aylanmasdi. Butun tunni oyoqda oʻtkazgan yigit tong oqara boshlaganida itning shodon xurgancha chopqillab qolganidan hushyor tortdi. Olisda bir necha kun oldin oʻzi qurgan kulbacha qorayib koʻzga tashlanib qolgandi. Uning vujudiga qayerdandir kuch inib, qadami tezlashdi…

…Sen kelmasliging kerak edi, Nur. Sening qaytishingdan umidimni uzib boʻlgandim. Nazarimda sening qaytmaganing ham ma’qul ekanligiga oʻzimni ishontirib boʻlgan edim. Koʻngilda umid va ilinj tugaganida oʻlim soʻnggi bir ilinjga aylanarkan. Shunda barcha azoblardan qutqarib, osoyishtalikni keltirguvchi Xaloskorni kutayotgan lahzalarda sen bir qop umid va ilinjni yetaklab qaytib kelding. Endi oʻlim, xalos qilguvchi osoyishtalik baxsh etguvchi emas, balki, barcha narsalardan mosuvo etguvchi qaroqchidek tuyulyapti. Endi oʻlgim kelmayapti. Endi oʻlishning oʻzi boʻlmaydi, Nur…

…Nurgeldining ahvoli ogʻirlashib borardi. Shoqol bir tikkasini uzib olgan boldiri yiring bogʻlab shishib ketdi. Keyin esa isitmasi koʻtarilib tuni bilan alahlab chiqdi. Tongga yaqin koʻzi ilingachgina Jilvaning koʻngli biroz tinchigandi, biroq bu osoyishtalik ham uzoqqa choʻzilmadi. Tong oqara boshlaganida yigit sovuqdan tishlari takillab, eti junjika boshladi. Beka oʻsha kuniyoq u yelkalab kelgan kiyikning etini maydalab tosh ustida qovurib olgan va sahroyilarning odaticha teriga oʻrab, qumga koʻmib qoʻygandi. Oʻshani olib yogʻini ajratdi va Nurgeldining tanasiga surtib uqalay boshladi. Buni beka onasidan oʻrgangan edi. U Beshim oqsoqolning issigʻi chiqqanida yelkasiga qoʻy yogʻi surtib uqalar va shu bilan oqsoqol tuzalib ketardi. Darhaqiqat, uning harakati bejiz ketmay, Nurgeldi biroz tinchidi. Qiz uning ustiga kiyik terisini tashlab oʻzi kulbadan tashqari chiqdi. Bir paytlar buvisi – koʻpni koʻrgan kampir, xazorispandning qaynatmasi, yara-chaqani tuzatadi degani esiga tushgandi U toshquduq atrofida siyrak oʻsgan xazorispandning garmseldan qovjirab qolgan shoxlarini yulib keldi. Xas-xashak va unda-bunda uchrab turadigan shox-shabbadan olov yoqdi. Tosh quduq atrofidagi toshlar orasidan topib olgan, cheti uchgan sopol kosani suvga toʻldirib ichiga xazorispandni tashlab gulxanga qoʻydi. Suv qaynab, qoramtir tusga kirdi. Jilva gulxanni oʻchirib qaynatmani sovutdi. Keyin extiyotkorlik bilan patos boylagan yarani yuva boshladi. Kuniga bir necha marta shu ishni takrorlagach, tadbiri em bera boshlagani sezildi. Yara quriy boshladi…

…Men sizni tanimay qoldim, begim. Men oʻlayotgan edim. Jahannam ogʻzidan tortib oldingiz. Men otamni koʻrdim. U qoʻlida qonli xanjar bilan kimningdir boshini kesib olayotgan edi. Uning xanjar tutgan qoʻli to tirsagigacha qonga botgan ekan. Nega otam uning boshini kesyapti, tushunmadim. Lekin xanjarni tanidim. U mening xanjarim edi. Otam nega bu kishiga qasd qilgan? Hamon koʻz oldimda turibdi. U jayronga tashlangan shoqoldek, koʻzlaridan sovuq alanga sachratib, qora soqolli bir kimsani choʻkkalatdi. Keyin uning boshini tizzalari orasiga qisib, dikkaygan soqolidan torta-torta boshini tepaga qaratdi va oʻynab turgan kekirdagiga xanjar tortdi. Hammasini oʻz koʻzim bilan koʻrdim. Begim, men otamni hech qachon koʻrgan emasman. Men uni hatto tasavvur ham qila olmasdim. Lekin oʻsha bosh kesayotgan jallodnusxa kishining otam ekanligini bildim. Qizigʻi hech kim menga ana shu kimsa otang boʻladi deb ham aytgani yoʻq. Men maqtulning kesilgan joyidan likillab turgan kekirdagini, oppoq tomirlaridan soʻnggi qoni tomchilashini, jon tark etayotgan tanasining ahyon-ahyon dirkillab turishini ham koʻrdim. Boshidan judo boʻlib, shalvirab qolgan jasadning eti pir-pir uchayotgani, tupchadek dum-dumaloq kallani qonga belangan soqolidan ushlab koʻtarib turgan otamning koʻzlaridagi mastona tantanani ham koʻrdim.

Atrof tumonat odam edi. Ularning yarmi mahqum, yarmi esa jallod ekanligini bildim. Men ham oʻsha toʻdada edim. Lekin ularning qaysi firqasiga kirishimni bilmadim. Men maqtulmidim yoxud qotil, shuni bilmadim, begim. Siz buni anglashimni istamadingizmi, mening ham qoʻllarim qonga bulgʻanmasligini istadingizmi…

…Nurgeldi bir oyda oʻrnidan turdi. Qovurilgan kiyik goʻshti ham bir oyda tugadi. Sahro ham gʻazabini shu bir oyda sarflab boʻldimi, endi oftob oldingidek jizgʻanak qilgʻulik otashini purkamas, oqshomlari salqin tushib etni junjiktirar darajaga olib kelar, kunlar kisqarib borayotgandi. Mezon kirib kelayotganini bildirib, havoda oʻrgimchak toʻrlari suzib qolgandi. Ular nima qilishni bilishmas, toʻgʻrirogʻi ertaning tashvishini qilishni, oʻylashni istashmasdi. Qorinlari toʻygudek oʻlja topilsa baxtiyor, boʻlmasa chalaqursoq boʻlsalar ham indamay kiyik terisiga oʻralib yotishar, tong otgachgina yana bir oʻzlari uchun mavhum kunning boshlanishini allaqanday gʻalati xursandchilik bilan kutib olishardi. Kunlar kun-kundan sovuy boshlagan, shuning uchun kulbaning ichida gulxan yoqishga majbur boʻlishayotgandi. Qilichini qayrab qish kelayotganini his qilishar, bu omonat kulba qahratondan oʻzlarini saqlab qololmasligini ham bilishar, biroq ikkovlari ketish haqida soʻz ochishmas, gaplashganlarida ham shu mavzuni chetlab oʻtishardi.

Negadir Nurgeldi ozodlikka chiqish haqida oʻy surishga ham qoʻrqardi. Jilvaning amir saroyida malika boʻlish orzusi unutilgandi. Yana qiz oʻzining begoyim ekanligini, yigit esa bechora qul ekanligini ham unutgandilar. Ular guyo qirq yildan beri bir yostiqqa bosh qoʻyib kelayotgan er-xotindek, bir-birlarini koʻz qarashidan tushunadigan boʻlib qolgan edilar. Nurgeldi ertalabdanoq turib, oʻq-yoyini yelkasiga ilgancha ovga chiqib ketar, omadi kelsa, biron ilvasin koʻtarib kelar, beka esa kulbani supurib-sidirar, quduqdan suv tortar, gulxan uchun shox-shabba terib kelar, agar yigit ovdan oʻljador boʻlib qaytsa, kuydirib-pishirish harakatini qilardi. Ularning bir oila boʻlishlariga yetishmagan bitta narsa, u ham boʻlsa tunlari ayri yotishlari edi. Yigit kunduzlari yolgʻiz qolganida faqat shuni oʻylar, bu tun albatta maqsadini amalga oshirishga ahd qilar, biroq koʻzi bekaning koʻziga tushishi bilan kunduzgi botirligidan asar ham qolmas, birdan sovub, shalvirab qolar, haqida kunduzi oʻylaganlaridan uyalib ketardi. Jilva ham kunduz kunlari kulbada yolgʻiz qolganida toshnovning ustiga chiqib olib, Nurgeldining kelishini kutar ekan, uning keng quchogʻida toʻlgʻonayotganini tasavvur qilib, hayajonga tushib terga botardi.

Shunday kunlarning birida ularning tor kulbasiga isqirt bir chol kirib keldi. U bir koʻzi gʻilay, qosh va kipriklari kuya tushgan poʻstakdek ilvirab qolgan, burni yapasqiligidan nafas olganda ingichka, hushtakmonand tovush chiqarar, ich-ichiga botib ketgan chakkalari yonoq suyaklarini yanada boʻrtiqroq koʻrsatar, echkinidek engagida bitgan soqoli siyrak, boshiga qoʻndirgan kulohi bilan ustiga tashlagan jandasi kirlikdan yaltirab ketgan, oyogʻidagi xom teridan uquvsizlarcha tikilgan choriqni ola-chipor jun arqon bilan oʻrab bogʻlagan, kishining koʻzi ilkis tushgudek boʻlsa, saksovul kundasiga chipor ilon chirmashib turgandek sovuq taassurot uygʻotar edi.

Quyosh botgan boʻlsa-da, atrof qorongʻulashib ulgurmagan, ufqda paydo boʻlgan yakkayu yagona bulut parchasi qip-qizil shafaqqa aylangan, kun botayotgan tomondan esayotgan sovuq shamol etni junjiktirib, sahrodagi gʻarib qumtepalarni yanada qoraytira boshlagan, allaqanday oʻksik oʻylar yurakni ezgʻilab, gʻijimlab yuboradigan zavol pallasida osmondan tushgan yoxud qumdan bosh koʻtargan ilondek qoʻqqisdan paydo boʻldi bu chol. Anchadan beri oʻzlaridan boshqa kimsaga koʻzlari tushmagan, oʻzlaridan boshqa hamsuhbat topmagan boʻlsalar-da, bu kimsaning murdor qiyofasi har ikkalalariga ham mutlaqo oʻtirishmadi. Biroq uni kulbaga taklif qilishga bu holat negadir monelik qilmadi.

– Men bir qalandar, Olloning sargardon bandasidurman. Hargiz, injimangiz. Menga bir qultum suv, bir tishlam yemak boʻlsa bas. Kulbangizning bir chetida tong otdirsam, tongda yoʻlga chiqajakman.

Uning qiyofasi qanchalar dahshatli boʻlmasin, yakka-yarim qolgan sargʻish-qoramtir tishli oʻradek keng ogʻzidan chiqayotgan soʻzlari shunchalik mayin va xushyoqar ediki, ular birdan cholning tinimsiz soʻzlashini istab qoldilar.

Nurgeldi gulxan yoqdi. Kulba birdan yorishib, tanalariga yoqimli iliqlik yugurdi. Jilva cholning ostiga poʻstak tashladi. Keyin yakkayu-yagona bisotlari boʻlgan cheti uchgan sopol kosani suvga toʻldirib, ichiga uch boʻlak quritilgan goʻshtni tashlagach, gulxanga qoʻydi.

– Bu ojizaning kangluni nechun ozorlamoqdasiz, boʻtam? – dedi chol Jilva tashqariga chiqqanida Nurgeldiga yagona koʻzini kattaroq ochib qararkan.

– Bilmadim. Jilvaning koʻnglini olish mening ilkimdan kelmaydurgʻon ish koʻrinadir. – Yigit ogʻir soʻlish olib boshini xam qildi.

– Er kishining qoʻlidan kelmaydirgʻon ishning oʻzi yoʻqtur. Uning uchun yurakda jahd boʻlsa bas. Ollo Odam¬atoning qiyshiq qovurgʻasindan Momohavoni bunyod etkaninda, uning kangul sururini shul lazzatga bogʻlab qoʻymishdur. Erta bahorda unib chiqqan chechak agar yomgʻir boʻlmasa qurib xasga aylangani singari Momohavoning nasli ham shu sururdan benasib qolsa qovjiray boshlaydir.

Jilva kirib kelsa ham, chol avzoyini oʻzgartirmay, gapini davom ettiraverdi.

– U birovni past, birovni yuqori qilib yaratmagan. Hech kim Uning dargohida tabaqalanmagay, boʻtalarim. Sen qul, men hoja deganlari bu yerda, – u tirnoqlari oʻsib ketgan, irkit koʻrsatkich barmogʻini pastga nuqidi, – oʻzini tirik deb ataydigan mavjudotlar orasindadir. Odamotaning qavmi Momahavoning nasliga qovushmogʻi shart. Bunga hech qanday monelik boʻlmas. Aksinda Uning oʻzi yaratgan ins qavmi yoʻqolib bitmagaymi?

Uning qisilgan gʻilay chap koʻzi ham ochilib ketgandek edi goʻyo. Undan ohanraboday oʻziga tortguvchi qandaydir sirli quvvat taralar, ilk bor koʻrganlaridagi irganish qaergadir izsiz gʻoyib boʻlgan, uning boʻsh qolgan oʻrnini esa tushuniksiz hurmatga ham, ixlosga ham, muhabbatga ham oʻxshab ketadigan, ularning qorishigʻidan paydo boʻlgan haromi oʻgʻildek surbet tuygʻu butkul egallab olgandi.

Jilva gulxanda shoʻrvasi bilq-bilq qaynayotgan sopol kosani teri bilan ushlab koʻtarib, ikkita toshbaqaning muguz kosasiga boʻlib qoʻydi. Keyin allaqanday iymanish bilan birini cholning, ikkinchisini Nurgeldining oldiga surdi. Chol shoʻrvadan bir-ikki hoʻplagan, goʻshtdan totingan boʻlib kosani chetga surdi.

Nurgeldi cholning qul va hoja xaqidagi gapidan keyin avliyo ekanligiga ishonch hosil qildi. Koʻnglidagi gaplarni topib gapirayotganidan mumdek erib oʻtirardi.

– Lut paygʻambarning qismati ne boʻlganini eshitganmisizlar, – chol tishsiz milkini chapillatgancha bir tishlamgina goʻshtni uzoq chaynalib yutgach, ularga ifodasiz koʻzini tikkancha qaradi. – Lut paygʻambar ham Uning tanlaganlaridan biri edi. Shul zot bir sabab bilan qavmidan badargʻa boʻlib, ovloq gʻorda ikkita boʻy yetgan qizi bilan yashay boshladi. U qarib qolgan, umri nihoyalayotgan esada oʻz naslini davom ettiradigan oʻgʻil farzand koʻrmagan edi. Bir kuni qizlari otasini shu muammodan xalos qilishning oqilona yoʻlini topadilar. Oʻsha tunda katta qizi ota¬siga chogʻir ichirib mast qilgach qoʻyniga kiradi va undan homila orttiradi. Keyingi tunda esa kichik qizi opasining ishini takrorlab, ul ham homilali boʻladi. Otasi tezda oʻlim topadi. Qizlaridan ikki oʻgʻil dunyoga keladi. Shu ikki oʻgʻildan ulkan Lut qavmi vujudga keladi. Koʻrdingizmi, U Lutga shafqat qilib, undan qavm bunyod etdi. Illo sizlar ham bu sahroda beiz ketmagaysiz. Sizdan qavm bunyodga kelsa ne ajab. Sizlar ham qovushinglar. Tiriklikning asosi shuning oʻzi emasmi, boʻtalarim, – u biroz tanaffus qilganidan soʻng gapini davom ettirarkan. – Sizning farzandingiz tugʻiladi. U sizning naslingizni davom ettirgusi. Kun keladi, siz bu sahroni tark etasizlar. Shunda ul farzand shu yerda qoladi.

Jilvaning koʻzlarida gʻalati, tushuniksiz alanga koʻrindi. Yigit esa hamon boshini yerdan koʻtara olmas, nigohlari bilan yer chizib oʻtirarkan, tanasi choʻqqa qoʻyilgan toshdek qiziy boshladi. Agar chol boʻlmasa, Jilvani bagʻriga bosgan, lablaridan, oppoq boʻynidan boʻsa olgan boʻlardi.

Tashqarida negadir it uvladi. Unda bunaqa odat yoʻq edi. Uvlashi ham xunukdan-xunuk, etni junjiktirar darajada sovuq tuyuldi.

– Iye, hali it ham bormi? Uvlagan it bexosiyatdir. Ul xojasiga oʻlim tilasagina uvlaydir. Uni oʻldiringiz! – Chol negadir bezovtalanib qoldi.

It kulba atrofini bezovta aylanib chopdi. Gʻingshidi. Keyin yana bir karra uvlab yubordi.

– Tong ham oqarib qoldi, – dedi negadir chol qalt-qalt titragancha. – Endi ketar fursatim ham keldi. – Chol oʻrnidan turib kashkulini beliga osarkan, bir narsa esiga tushib qolgandek Jilvaga oʻgirilib, unga bir gʻalati qarash qildi. Kashkuldan bujmayib ketgan olmani chiqarib unga uzatdi. – Buni ikkalangiz boʻlib yesanglar er-xotin boʻlasizlar. Bu ilohiy olma. Farzand koʻrganingizda uning ismini Sotuna qoʻyasizlar. Esingizdan chiqmasin. Sotuna.

Chol tashqariga yoʻnaldi. Haqiqatan ham mashriq ufqi qizara boshlagan edi. Bundan hayratga tushishga ulgurmadilar. Qayerdan paydo boʻlgan it akillagancha cholga tashlandi. Chol hay-haylagancha tayogʻini silkib, yirik-yirik qadamlar bilan kunbotarga qarab loʻkillay boshladi. Lahza oʻtmay zulmatga qorishib koʻzdan yoʻqoldi. Biroq, it hamon vovullagancha uning ortidan ergashar, qumtepadan oshib koʻzdan yoʻqolgan boʻlsa-da, anchagacha uning tovushlari kelib turdi. Shundan keyingina ular ichkariga qaytib kirdilar.

– Sizningcha butun tunni gaplashib oʻtkazdikmi, begim? – hayratini yashirmay soʻradi Nurgeldi chol oʻtirgan poʻstakka choʻkar ekan.

– Men ham anglamay qoldim. U kunbotarda kelib edi. Oʻshandan keyin bir shoʻrva qaynar fursat oʻtirdi. Yo shoʻrva shunaqa sekin qaynadimikan…

– Gulxan ham oʻchgani yoʻq. Yo oʻtin tashlaganmidingiz? – Hamon hayratini yashira olmasdi Nurgeldi.

– Yoʻq, tashlamadim. Oʻsha oʻtin, – yelkasini qisdi qiz ham.

– Ha, biz hizrgami, yo biron avliyogami roʻpara boʻlganimiz haqiqatga oʻxshaydi. Aytgancha, u sizga olma bergandimi?

Jilva qoʻyniga qoʻl solib koʻrdi – olma yoʻq. Nahotki, hozirgina koʻrganlari tush boʻlsa?

– Yoʻq, – dedi qiz koʻzlarini katta-katta ochib, – nahotki yoʻqotib qoʻygan boʻlsam. Hozirgina qoʻynimga solib qoʻygandim-ku!

– Balki tashqariga chiqqanimizda tushirib qoldirgandirsiz.

Shundan soʻng har ikkalalari ham tashqariga yoʻl oldilar. Olma shundoqqina eshikning oldida dumalanib yotardi. Biroq, uni topib olganlari uchun emas, balki kunchiqar ufqda hozirgina koʻrinib turgan shafaq zim-gʻoyib boʻlganidan hayratlanardilar. Atrof hali tun yarmidan ogʻmaganini bildirib zimistonligicha turar, osmon yulduzlarga toʻla edi.

– Balki, bizga shunday tuyulgandir. Hali tongga uzoq-ku, – dedi yigit yana bir karra osmonga qarab olarkan.

– Yoʻq, chol bizning koʻzimizni bogʻlagan boʻlsa kerak.

– Hmm. Olmasini koʻrsating-chi.

Qiz qoʻlida ushlab turgan olmani yigitning qoʻliga tutqazdi. Bujmaygan olma unga sirli va ajabtovur koʻrindi. Olmani aylantirib koʻrdi. Keyin hidladi, dimogʻiga hushboʻy hid urilib vujudi yengillashdi. Yuragi dukillab, tanasiga yoqimli iliqliq yugurdi. Shartta xanjar bilan uni ikkiga boʻlib, birini qizning ogʻziga tutdi. Ikkalasi ham bir paytning oʻzida qarsillatib olma chaynasharkan, bir-birlariga nigohlari tushib ilkis jim qoldilar. Keyin sekin-sekin siljib bir-birlariga yaqinlashdilar. Oradan olisdan-olis choʻzilgan bir soniya ham oʻtib ular bir-birlarining ogʻushlariga singib ketdilar…

…Ena, enajon, sahroda bir oʻt boʻlarkan, tuyaqorin degan. U tuyaning qornidek katta va dum-dumaloq boʻlib oʻsarkan. Bahor oʻtib, birinchi garmsel qoʻzgʻolganida u tomiridan choʻrt sinib dumalanib ketarverarkan. Qachonki, biron ilinib qolardek narsa topganida tinarkan. Keyin shamolda uchib kelayotgan qumni ushlab qolaverganidan u toʻxtab qolgan joyda katta barxan paydo boʻlarkan. Mening ham bahorim oʻtib, boshlangan ilk boʻron tomirlarimni sindirib, sahroga uloqtirib tashladi. Darbadarligim boshlandi. Oʻsha tuyaqorin singari sarson daydishim bu tunda poyoniga yetdi. Men Nurga ilinib toʻxtadim. Endi sahro menga shafqat qilib, qumga koʻmmagunicha, bagʻriga olmaguncha, shu yerda qolaveraman, ena.

Siz endi tushimga kirmay qoʻyasiz. Siz, yuz berishi muqarrar boʻlgan voqeaning, bu tunda amalga oshganini bilganingizda edi, hozir meni yer mushtlab qargʻayotgan boʻlarmidingiz. Balki, siz mening oʻlimim xabarini eshitgan, mening motamimni ham oʻtkazib ulgurgan boʻlsangiz, bunga umrbod ishonib yuravering. Agar qandaydir daydi shamol mening hidimni olib borsa, u shamolni haydang va unga inonmang. Men oʻlganman. Oʻsha sizning xonadoningiz ostonasidan chiqqan lahzalarimda tomirim qurigan, jonim uzilgan, enajon. Bu shamollar mening loshimni sudrab yuribdi.

Siz mening baxtiyor kelinchak boʻlib goʻshangaga kirishimni istardingiz. Bugun qismat yetaklab kelgan qahri qattiq sahroda oʻsha siz orzu qilgan goʻshangaga yetishdim, ena. Yana qaytib sizni koʻramanmi, yoʻqmi, biroq, otam orzu qilganidek qasrda amirning goʻshangasiga emas, kimsasiz sahroda bir qulning quchogʻida orom topdim, ena! Agar shundan otam xabar topganida ikkalamizni ham tilkalab tashlarmidi. Xudoga shukrki, otam qiyomatga qadar bundan xabardor boʻlmaydi. Hartugul men shundoq boʻlishini istayman.

Men har bir bosgan qadamim, garchi ming mashaqqat bilan amalga oshayotgan boʻlsa-da, biroq firdavsmonand hayotga, olamning eng farahbahsh manzili deb bilganim, oʻzimcha tasavvur qiladigan, hatto tushlarimga-da kirib chiqadigan Buxoroga yaqinlashtirayotganidan azoblarim tatimasdi. Ming bir azob bilan boʻlsa-da, qarichma-qarich yaqinlashayotganim, Buxoro endi yoʻq. Men bir necha yillar davomida koʻnglimda, fikru xayolimda bunyod etgan, har tun koʻnglim bilan yolgʻiz qolganimda, miriqib tomosha qiladigan, unga necha-necha yangi tafsilotlarni qoʻshadigan, har tun osmonimda yoʻlchi yulduzdek mayoq boʻlib jilvalanadigan Buxoromni yoʻqotdim, enajon. Ichim huvillab qoldi. Boʻron yalab oʻtgan sahrodek, kimsasiz va zimiston boʻlib qoldim, ena.

Endi, yongʻin vayron qilgan qasrning ustunidek soʻppaygancha, huvillagan koʻnglimda faqatgina Nur qoldi. Shu qip-qizil va kimsasiz yalanglikda Buxoroni qayta bunyod etmoqni Nur uddalarmikan. Bilmadim, ena. Bilmadim…

…Ertalab Nurgeldi kech uygʻondi. Negadir toʻshakdan turgisi kelmay maza qilib kerishdi. Tungi voqeani eslab yoniga qaradi. Begimning oʻrni boʻsh edi. Erinib oʻrnidan turdi. U tashqarida oʻzi yaxshi koʻradigan toshnovning ustida, quyosh chiqayotgan tomonga qarab oʻtirardi. Nurgeldi Beshim oqsoqolga taqlidan tomoq qirib qoʻydi. Shunda qiz birdan oʻrnidan turib, toshbaqa kosasiga toʻldirilgan suvni olgancha peshvoz yurdi. U suv quyib turdi, yigit yuvindi. Oʻtgan tun ularning hayotidagi barcha narsani oʻzgartirib yuborgan, endi yigitning xizmatini Jilva bajarardi. Yigit avval oʻzini shuncha xoʻrlagan Beshim oqsoqolning arzanda qizi girdikapalak boʻlib xizmatini qilayotganidan magʻrurlanib qoʻydi. Koʻksida necha yildan beri toshdek qotib yotgan qasos olish istagi ushalayotgandek tuyulib, huzurlandi. Biroq qizning samimiy yuzidagi bolalarcha sodda va begʻuborlikni koʻrganidan keyin otasining alamini shu ojizadan olish yigit kishiga yarashmasligini oʻylab, qovogʻini ochdi. Unga jilmayib qaradi. Jilva ham uning chiroyi ochilganini koʻrib, jilmaydi.

– Nega kulasiz….kulasan? – joʻrttaga qovogʻini soldi yigit.

– Siz-chi? Siz nega kulyapsiz? – qiqirladi qiz, uning bir sizlab, bir senlashidan zavqlanib.

– Nega kulayotganimni aytaymi, a. Aytaymi?

– Ayting.

– Aytsam, ana eshit. Sening yuzingga qorakuya surtilibdi!

– Qayeriga?

– Mana bu yeriga, – yigit unga talpinib qoʻlidan ushlamoqchi boʻldi. Biroq Jilva ham jayrondek chaqqonlik bilan qoʻlidan sirgʻalib chiqib yuziga suv sepib yubordi. Yigit birdan toʻxtadi. Qiz esa qiqirlagancha qocha boshladi.

Nurgeldi uning ortidan kulimsirab qarab turarkan, yuragi bir entikib ketdi. Oʻtgan umri davomida hech qachon ta’mini totish nasib etmagan baxt unga shu kimsasiz sahroda oʻzining butun husni tarovati bilan boʻy koʻrsatgan edi. Nurgeldi unga sarmast boʻlib tikildi. Bu lahzalar uchun butun boshli umrini qurbon qilsa ham arzirdi. Uning koʻzlariga shu paytgacha faqat yolgʻizlik va badbinlikning timsoli boʻlib koʻringan gʻarib qumtepalar shunchalik yashnab ketgandiki, xuddi jannat shu yerda bino boʻlgandek, qanchalik tikilmasin, undan koʻz olish qiyin boʻlib borar, vujudida tuganmas qudratni his qilib, xuddi burgutdek qanotlarini yoygancha, bu firdavsmonand sahroning osmonini qulochlashni istab qoldi. Qiqirlab kulayotgan, farishtaga oʻxshab ketayotgan qizning ortidan bir hovuch suv olib chopa ketdi. Unga yetib olganida qoʻlidagi suv toʻkilib ado boʻlgan edi. Qizni qumga yiqitib oldi va yuzlaridan, boʻynidan, hilvirab qolgan koʻylagi yashira olmagan oppoq siynalaridan oʻpa boshladi…

…Ular shu lahzalarning toabad davom etishini istashardi. Biroq baxtga qarshi kunlar chopqir otlardek bir-birini quvalashib yelib oʻtaverardi. Sahroning saratondagi jaziramasidan amallab omon qolganlariga hech qancha oʻtmay, qish izgʻiriniga duch kelishdi. Amallab bahorga chiqib olganlarida Jilvaning koʻzi yoridi. Ularga unchalik oʻtirishmasa-da baribir cholning gapini ikki qilmasdan pahlavondek tugʻilgan chaqaloqqa Sotun deb ismni qoʻyishdi.

Sotun durkun boʻlib oʻsdi. Ikki yoshga kirganida chopqillab yura boshladi. Ular sahroni makon tutganlariga uch yil toʻlganida pildirab yurgan bolakay qumtepalar orasidan bilakdek keladigan ilonni sudrab keldi. Buni koʻrib Jilvaning oʻtakasi yorilib ketdi. Ilon tirik edi. Bola uni xuddi mushukni oʻynagandek ezgʻilab oʻynar, ogʻziga qoʻlini tiqib, ayri tilini ushlab olishga urinardi. Jilva koʻzlarini chirt yumgancha chinqirib yubordi va chopib borib ilonni uning qoʻlidan tortib olib sahro bagʻriga irgʻitib yubordi va shilqillab oʻtirib qoldi. U tildan qolgandi…

…Tushimga yana otam kiribdi, Begim. Negadir bu safar barchasini aniq-tiniq koʻrdim. Buning ustiga barcha tafsilotlarini miridan-sirigacha eslab qoldim. Otam barzangi odam edi. Zulukdek qora oti ham oʻzidek bahaybat edi. U oqsoqolga oʻxshab ketadigan, ammo, undan yosh va iyak ostiga oʻstirgan soqoli ham qop-qora kimsaning choʻgirmasini olib tashladi va, taqir boshini tizzalari orasiga qisib turib, boʻgʻziga xanjar tortdi. Aniq koʻrdim, hatto uning jon talvasasida xirillashini ham, ayollarning chuvvos tortishini ham eshitib turardim. Otam ul kimsaning boshini kesib oldi va soqolidan ushlagancha baland koʻtardi. Keyin uni irgʻitib yubordi. Atrofda qiy-chuv koʻtarildi. Keyin birdan sukunat qopladi. Otam qonga belangan boshni tepib dumalatib yubordi va dahshatdan koʻzlari olayib ketgan qizning koʻlidan ushladi. U qiz qayerdan paydo boʻlganini ilgʻay olmadim. Qiz negadir senga oʻxshab ketardi, Jilva! Lekin u sen kabi dadil va magʻrur emas, allaqanday oʻksik, allaqanday tushuniksiz, gʻussaga choʻlgʻongandek edi. Otam uni bir siltab bagʻriga bosdi…

Shunda qayerdandir bir bashara namoyon boʻldi. U bashara menga naqadar tanish ekanligini his qildim. U sarbonga ham, shilpiq choʻponga ham, avliyo chol boʻlib koʻringan darvishga ham oʻxshab ketardi. Biroq yana qaysidir jihatlari bilan ularga mutlaqo oʻxshamasdi ham.

Begim, sen tildan qolgandan beri koʻzim ilingan zahoti koʻra boshlayman. Bilmadim, bu nimadan darak…

…Kundan kunga begimning ahvoli ogʻirlasha boshladi. Uni bir hozik tabibga koʻrsatish kerak edi. Nihoyat ularga uch qishu uch yoz boshpana bergan, yaxshi- yomon kunlariga guvoh boʻlgan, va negadir yuragidan joy olgan qadrdon sahrodan rizqlari uzilganini his qilgan Nurgeldi narsalarini yigʻishtira boshladi. Xotinini opichlab, oʻgʻlining qoʻlidan yetaklagancha yoʻlga tushdi…

Daryoning narigi tomonidagi bir qishloqqa yetib kelganlarida Jilvaning ahvoli ancha tanglashgan, Nurgeldining oʻzi ham sillasi quriganidan birinchi duch kelgan eshikka zoʻrgʻa yetib keldi. Itning hurganini, kimningdir ovoz berganini elas-elas eshitib, yigit begimni yelkasidan tushirib, yerga yotqizdi. Oʻzi ham uning yoniga choʻzildi. Koʻzini ochganida allaqachon tong otgan, shiftdan osilib turgan qamish darchaning tirqishidan tushgan bir qatimgina nurdanmi, allaqanday qizgʻish tovlanardi. Tashqarida avval otning dupuri eshitildi. Keyin qandaydir erkak kishining qattiq-qattiq gapirishi eshitildi. Birozdan keyin, oʻsiq yungli choʻgirma kiygan barvasta kishi xonaga kirib keldi. Nurgeldi holsiz boʻlsa-da oʻrnidan inqillab turib choʻkkaladi. Kelguvchi unga e’tibor ham bermadi.

– Shularmi? – soʻradi u ortiga oʻgirilib.

Shunda uning keng yelkalari ortida koʻzga tashlanmay turgan kimsa ovoz berdi.

– Ha, shular, taqsir.

Nurgeldiga bu tovush tanish tuyuldi. Qayerda eshitganiykin.

– Ayol bilan bolani aravaga oling. Buni otga oʻngaring, – buyruq berardi barzangi. – Oqsoqolning qoʻliga tirik yetkazish kerak!

– Bosh ustiga, taqsir! Oʻrningdan tura olasanmi?

Shu payt ovoz egasi kelguvchining ortidan chiqib, koʻrinish berdi. Uni shum taqdiri yetaklab yurganidan beri duch kelayotgan kimsalarning yana bittasining irkit basharasi namoyon boʻldi. Yana oʻsha gʻilay va shilpiq koʻz, siyrak soqol, kuya tushgan poʻstakka oʻxshagan qosh va kinoyali iljayish qotib qolgan yuz…

Unga qarab turib, Nurgeldi barchasidan charchaganini, barchasi tuzsiz oshdek me’dasiga urganini his qildi. Endi unga baribir edi. Uni tushiyu oʻngida taqib etayotgan bu basharalarga qarshilik koʻrsatishga endi unda majol qolmagandi. U horgʻinliq va loqaydlik bilan kimsaning ortidan ergashdi. Beshim oqsoqolning hovlisiga yetib kelganida ham ongi faromush boʻlib angrayib turardi…

… – Ha, Erganjaning haromisi! Oʻshanda sening boshingni olib tashlasam boʻlarkan, itvachcha! Oʻshanda jon berayotgan enamning iltijosi yerda qolmasin, degandim. Sen la’nati meni nahsga botirishingni tush koʻribmanmi! Otang Erganja qaroqchi, ukamning boshini olib, singlimning nomusiga tekkani, shundan sen haromini toʻratgani kammidi?! Menglining otasiz oʻsgani yetmaganidek, sen uni ham juvonmarg qilding!

Munkillib qolgan oqsoqolning soʻnggi yillarda birorta qora tolasi qolmagan engak osti soqoliga zahardan-da achchiq ikki tomchi yosh dumalab tushdi.

– Oʻldir uni, Normat, – dedi tishlari orasidan chiqarib. Oʻgirilib eshik tomon yurar ekan, past ovozda qoʻshib qoʻydi: – Uchalasini ham!

…Negadir bola izsiz yoʻqolgandi. Keyinroq, odamlar bir qalandarsifat kimsa uni yetaklagancha sahro tomonga ketayotganini koʻrishganini aytib yurishdi. Qalandarni batafsil tasvirlab berishar, biroq bolaning qanday koʻrinishdaligini aytolmasdilar…

Ha, u bolani oʻzi bino boʻlgan sahroga olib ketgandi. Sotun shilpiq choʻponni izlab topishi, uning qiziga uylanishi, undan ikki oʻgʻil koʻrishi, vaqti kelib, ulardan sahroni titratib, karvonlarni qon qaqshatadigan qaroqchilar qavmi bunyod boʻlishi bitilgan oʻz qismati izidan ketgandi…

Hovlida qirq chogʻli odam yigʻilgan boʻlsa-da, oqsoqolning shivirlagandek past tovushda aytgan ikki jumlasini barcha eshitdi. Hovliga oʻlik sukunat choʻkdi. Barzangi Normat negadir birdan tetiklashib qolgan Jilvani ham qoʻllari bogʻlik Nurgeldining yoniga tiz choʻktirib qoʻydi.

Boshini egib jimgina choʻkkalab turgan bandilarning oldida bir zum serrayib turganidan keyin pichirladi: «Kalima keltir, yigit!» Nurgeldi sekin boshini koʻtardi. Kun botayotgan tomonga qaradi. Ufq negadir qip-qizil edi. Koʻzlarini qisib biroz termulib turdi. Keyin Jilvaga qaradi. Jilva ham ufqdan koʻz uzmay turardi.

– Jilva, – shivirladi, yigit, – Jilva, men Uni koʻrdim! U koʻrinmoqda!

Jilvaning qonsiz yuzi hayajondan boʻgʻriqib ketdi. Birdan tilga kirdi:

– Men ham…
Normatning keskir qilichi Nurgeldining boʻyniga zarb bilan urildi. Bosh tarvuzdek uch-toʻrt qadamgacha dumalab borib toʻxtadi. Uning ochiq koʻzlari hamon shafaq qoplagan ufqqa termulib turardi. Shu payt qilichning ikkinchi marotaba yumshoq etga shilt etib urilgani eshitildi va hammasi tugadi.