10 апрел — Адабиётимизнинг буюк вакили, ўзбек романчилигининг асосчиси Абдулла Қодирий таваллуд топган кун
Текис саҳрода тоғ ўз ўзидан пайдо бўлиб қолмаганидек, генетик нуқтаи назардан қараганда, ўзбек романи ҳам мавжуд мумтоз эпик тафаккурнинг янгича шароит берган маҳсулидир. Бир қанча бошқа эътирофлар ва мулоҳазалар бошқа қардош миллат ёзувчилари томонидан ҳам айтилган. Бундаги адиб новаторлигини, устозлигини улуғловчи фикрлар ўзбек адабиётшунослигида мавжуд қарашларга жуда ҳамоҳангдир. Шу боис, айнан қодирийшуносликка оид ўзгача талқинларни кузатиш ниятида хориж олимлари томонидан битилган манбаларни имкон қадар бир сидра кўздан кечирамиз.
Баҳодир Карим
ДУНЁ ОЛИМЛАРИ НИГОҲИ
“Абдулла Қодирий ва герменевтик тафаккур”
китобидан боб
XX аср ўзбек адабиёти намояндаларининг ижоди баъзан собиқ иттифоқ олимлари, баъзан рус олимлари томонидан ўрганилди; мақолаларида, хотираларида эътирофлари берилди. Бундаги эътирофлар, хусусан, қодирийшунослик доирасидаги фикр-мулоқазаларда кўпроқ ўзбек романчилигининг майдонга келиши катта воқеа экани айтилади.
Масалан, татар олими Зариф Башир 1929 йили Қозонда нашр этилган «Ўзбек адабиёти» китобида: «Унинг (Абдулла Қодирий назарда тутилади — Б.К.) 1923 йилдан сўнг босилган «Ўткан кунлар» номли зўр бир романи уч бўлим бўлиб нашр этилди. Мундарижаси Худоёрхон диёридан олиб ёзилган бу романни ўқиган чоғингда, ўзингни бутунлай шу диёрнинг қахрамонлари орасида ҳис қиласан…», деган гаплар бор. (1)» Қозоқ ёзувчиси Мухтор Авезовнинг: «Абдулла Қодирий (Жулқунбой) юксак романлар яратди. Унинг романлари 20-йилларда гўё текис саҳрода тўсатдан Помир тоғлари вужудга келгандай пайдо бўлди…» деган эътирофини кўпчилик яхши билади. Аслида текис саҳрода тоғ ўз ўзидан пайдо бўлиб қолмаганидек, генетик нуқтаи назардан қараганда, ўзбек романи ҳам мавжуд мумтоз эпик тафаккурнинг янгича шароит берган маҳсулидир. Бир қанча бошқа эътирофлар ва мулоҳазалар бошқа қардош миллат ёзувчилари томонидан ҳам айтилган (2). Бундаги адиб новаторлигини, устозлигини улуғловчи фикрлар ўзбек адабиётшунослигида мавжуд қарашларга жуда ҳамоҳангдир. Шу боис, айнан қодирийшуносликка оид ўзгача талқинларни кузатиш ниятида хориж олимлари томонидан битилган манбаларни имкон қадар бир сидра кўздан кечирамиз.
Зотан, собиқ совет мафкураси ҳукмронлик этиб турган йилларда Фитрат ва Чўлпондек забардаст адиблар хусусида хорижда қатор эътиборли мақолалар юзага келган эдиким, бу хусусда илмий жамоатчилик муайян тасаввурга эга бўлди. Мудҳиш қатағон қурбонлари бўлган бу ижодкорларнинг шон-шуҳрати 20 — 30-йиллардаёқ турк дунёсига маълум эди. Шу сабаб улар хусусидаги фикр-мулоқазалар оқими бутун XX аср давомида тўхтамади.
Абдулла Қодирий сиймоси ҳам муҳожиротдаги туркий миллат вакиллари, шунингдек, Ғарб ва Америка олимларининг назаридан четда турмади. 1929 — 1939 йиллар оралиғида Мустафо Чўқай ўғли раҳбарлигида Париж шаҳрида «Ёш Туркистон» номли журнал нашр этилган. Унда барча жадидларга жиддий эътибор қаратилганидек, баъзи мақолаларда Жулқунбойга ҳам муносабат билдирилди (3)
Айнан шу «Ёш Туркистон»нинг 1931 йилги 18-сонида Азимзода исмли муаллифнинг Машҳаддан ёзган «Ўткан кунларимиз» сарлавқали бир мақоласи борки, Абдулла Қодирийга муносабат бу ўринда анча жиддий ва айбнома руҳидадир.
30-йилларда С.Ҳусайн, М.Бузрук сингари ўзбек мунаққидлари адибнинг «миллатчи», «майда буржуазия» вакили эканини ёзган, романларидан шўроча талабларни қониқтирадиган манзаралар тополмай айблаган бўлсалар, Азимзода Абдулла Қодирийни ўз мақоласида «бўлшавикларга сотилғон» ҳисоблайди; адиб романларини ўқиб, унга шундай айбни юклайди. Дарвоқе, бир ўринда Ботуни большевикларнинг ишончли хизматчиси, Миртемирни эса «бўлшавиклар манфаати учун шеърлар ёзади», «бўлшавик малайларидан» деб айтади.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бу мақоладаги мулоқазалар чуқур илмий-эстетик талқинлар натижаси эмас, балки мавжуд ҳокимият билан бир оз муросага келиб ижод этаётган, таҳликалар ичида кун кечираётган миллий бир адибга нисбатан қуруқ асоссиз ҳужумлардир.
Азимзода қуйидагича ёзаверади: «Абдулла Қодирий бўлшавиклар учун хизмат қилиб турадир. Унинг «Меҳробдан чаён» деган китоби миллий рўмон эмасдир. Бу асарда бурунғи хонларнинг айблари хаёлий ва муболағали бир суратда тасвир этилиб, эски анъаналар халафлар назаринда тақбиҳ этиладир; миллат ва миллият туйғуси алайҳинда бўлғон бу рўмон бўлшавиклар манфаати учун нашр этилмишдир…
Абдулла Қодирийнинг «Меҳробдан чаён» каби яна «Ўткан кунлар» деган рўмони бор. Бу асарда бўлшавикларга пак мақбулдир» (4)
Азимзода фикрича, Абдулла Қодирий ўша романларини бирёқлама ёзган, чунки қаҳатчилик ҳукм сураётган ўша йилларда унинг «қалами кунлик озуққа» сотилган эмиш. Адиб ўз романларида ўтган кунларимизни қаро буёқларда берган, фақат ёмонлаган. Ҳолбуки, эски замонларда қадим Туркистонда улуғ бинолар, нақш, ипак санъати, оғоч, мис ва темир ўймакорликлари, тошкўмир ва қоғоз саноати ривожланган бўлган. Абдулла Қодирий ўтмиш хусусида рўмон ёзар экан, «бунларни кўрмамиш ва унга отаси-да сўйламамишдир». Бадиий асар билан реал тарихий асарнинг фарқига бормайдиган муаллиф фикрлари шундай. Ва ҳатто, бир ўринда: «Ўткан кунларимизни яхши билмасдан у ҳақда рўмонлар ёзишга жасорат этиш буюк хиёнатдир», деган иддаони ёзади. Эқтимол, Азимзода Туркистоннинг ўтмишини улуғлаши, унинг буюклигини овоза қилиш лозимлигини таъкидлаши билан ватанпарварлик, миллатпарварлик қилаётгандир. Аммо унинг бадиий воқеликка ёндашуви матндан узоқ. Чунки мақоласида роман воқеа-ҳодисалари ёки муайян образлар таҳлили йўқ. Гўё унга кимдир Абдулла Қодирий ўша романларида ўтмишни қоралаган деган гапни етказиб қўйган-у, у романларни ўқимасданоқ, ўша «қора ўтмиш»ни «оқлаш»га тушиб кетган кўринади. Ҳар ҳолда мақоладаги етакчи умумпафос шундай таассурот беради.
Назаримда, бу ўринда Азимзода фикрларининг инкори учун узундан-узоқ далиллар келтириш шарт эмас. Чунки «Ўткан кунлар» ва «Меҳробдан чаён»нинг ўзбек миллати маънавиятига, бадиий-эстетик тафаккурининг юксалишига берган таъсири Абдулла Қодирий миллат ва ватан учун қандай хизмат этганини кўрсатади.
Қизиқ ҳолат. Айнан ўша тарихий даврда адибга нақадар қийин бўлганини тасаввур этиш мумкин. Ичкаридагилар уни «миллатчи»дан олиб, «миллатчи»га солган бўлсалар, ташқаридаги бир «миллатсевар» киши ўз талқинларида адибни «бўлшавикларга сотилғон», тарих олдида буюк хиёнат қилган хиёнатчига чиқарди…
Иккинчи жаҳон уруши даврида Берлинда нашр этилган «Миллий адабиёт» мажмуасида «Ўткан кунлар»дан парчалар берилди (1943. 5-сон). Қ.Исроилжон имзоси остида босилган «Туркистон ёзувчилари ҳақида бир неча сўз» номли мақолада — асосий гап Чўлпон хусусида бўлса-да — Абдулла Қодирий номи жадидлар қаторида тилга олинади (5).
Шунингдек, «Миллий Туркистон» мажмуасининг 1964 йил май сонида Боймирза Ҳайитнинг «Туркистон янги адабиётида икки сиймо: Қодирий ва Чўлпон» номли мақоласи босилади. Мақоланинг аввалги қисми Абдулла Қодирий хусусида бўлиб, сарлавҳадан кейин «бошқарма» — таҳририят томонидан шундай эслатма битилган: «Б. Ҳайит томонидан XXVI Байналмилал шарқшунослар қурултойи, туркшунослар бўлимида, Деҳли 7. 1. 1964 да берган маъруза».(6)
Б. Ҳайит Абдулла Қодирий асарларининг матнини махсус адабий-назарий нуқтаи назардан талқин этмайди, балки умумий йўсинда адибнинг ҳаёти ва ижоди хусусида фикр билдиради. Албатта, бу даврга келиб Абдулла Қодирий аллақачон оқланган ва унинг ижоди советлар мафкурасига бегона эмаслиги исботланаётган эди.
Б. Ҳайит собиқ иттифоқдаги чиқишлардан фарқли ўлароқ айрим мулоқазаларни билдирди.
1. «Ўткан кунлар»да «Ҳўқанд хонлиги ва Русиянинг Туркистонга ҳужуми олдидаги ҳаёт тасвир этилган»лигини очиқ ёзди.
2. Абдулла Қодирийнинг ижоди «на советлар бирлигида ва на Оврўпада» мукаммал ўрганилмаётганини айтди.
3. Б. Ҳайит фикрича, адибнинг ўзбек романчилиги мактабининг асосчиси эканлигини ҳар ким ҳар доим зикр этади. «Лекин совет адабиётшунослари уни мафкура масаласида айблайдилар, — дея ёзади у ва И. Султонов фикрларига пичинг аралаш мурожаат этади, — чунки у «жадидчилик ҳаракати таъсири остида қолган, Туркистоннинг Русия тарафидан қўшиб олинишининг тараққийпарварлигини сезмаган ва синфий курашни ўз асарларида яққол кўрсатолмаган» эмиш».
4. Адиб оқлангандан кейин, албатта, унинг асарлари нашр қилина бошланди. Бироқ «Ўткан кунлар»нинг 1958 йилдаги нашри илгариги нашрлардан фарқли эди. Б. Ҳайит роман матнларини қиёслаб, баъзи ўринлар тушириб қолдирилганини, айрим жумлалар таҳрир этилганини таъкидлайди. Жумладан, роман охирида Отабекнинг «ўрис билан тўқнашма»да шаҳид бўлганлиги ибораси «чор аскарлари билан тўқнашиш»да бирикмасига ўзгартирилганлигини мисол қилиб келтиради.
Албатта, Б. Ҳайит мақоласида Абдулла Қодирий ижодининг фавқулодда янги, кутилмаган талқинлари сезилмайди. Бироқ унда «миллатлар турмаси»да айтиш ва ёзиш мумкин бўлмаган айрим гаплар бор. Айнан адабий сиёсат эътиборидан талқиндаги фарқни билиш қийин эмас. Табиийки, коммунистик жамият сари интилаётган тузумга нисбатан бундай шак-шубҳалар унинг мухолифатдаги жуфтликлари томонидан сўз бўрони ила қаршиланиши шарт эди. Адабиёт майдонидаги ҳукмрон сиёсатнинг талаби шундай эди.
XX аср жамиятида бир-бирига мухолиф бўлган икки лагерь идеологлари битта адабий-тарихий воқеликка икки хил назар билан қаради. Ғоявий кураш майдонида бу идеологлар муросага кела олмайдиган масалалар бор эди. Рус босқинчиларига, жадидларга, Чўлпон, Фитрат ва шу жумладан, Қодирийга муносабат масаласи шу доирага киради.
Зотан, хорижда ушбу масалаларга ўз муносабатини баён этган олимлардан бири Эдвард Олворт эди. Унинг «Ўзбек адабий сиёсати» номли китоби бор. Олим унда жадид адабиётига жиддий эътибор қаратади ва умуман тўғри қарашларни ҳам илгари суради. Мафкуравий-сиёсий адабиётшунослик намунаси бўлган «Ўзбек адабий сиёсати» китобида Абдулла Қодирий номи бир неча ўринда, яъни Беҳбудийнинг «Падаркуш»ига тақлидан «Бахтсиз куёв» драмасини ёзганлиги, гарчи Абдулла Қодирий биринчи ўзбек романнависи бўлса-да, диққат-эътибордан четда қолиб келганлиги, 1956 йилги Н. Муҳиддиновнинг Абдулла Қодирий сиймосига алоҳида эътибор берганлиги каби масалалар тилга олинади.(7)
Бу фикр-мулоҳазалар шўро адабиётшунослигидан бир оз фарқ этар эди, аммо Абдулла Қодирийнинг муайян асари махсус талқин қилинмайди ва адабиётшуносликнинг бундай ўзак масаласи бу тип олимлар зиммасига тушмас ҳам эди. Э. Олвортнинг китобидаги фикрлари билан ҳам совет олимлари ҳисоб-китоб қилишга мажбур бўлдилар.
Бироқ шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, агар хориж олимлари томонидан ёзилган илмий мақолалар совет адабий сиёсатига мос келса, албатта, инобатга олинар ва юксак эътироф рамзи ўлароқ мақолаларда ундан иқтибослар келтирилар эди.
Маълумки, 1968 йили Германия Демократик Республикаси пойтахти Берлинда «Ўткан кунлар» «Die Liebenden von Tashkent», яъни «Тошкентлик севишганлар» номи остида рус тили орқали олмончага ўгирилиб нашр қилинади. Унга олмон адабиётшуноси Ниота Тун сўнгсўз ёзган. Бу адабиётшуноснинг фикр-мулоқазалари хориждаги «буржуа идеолог»лари қарашларидан фарқли ўлароқ қодирийшуносликдаги шўроча талқинларга яқин келади. Адибнинг истеъдодини, бадиий тафаккур равнақига қўшган қиссасини алоҳида таъкидлаган Н. Тун сиёсий тушунчалар исканжасидан ташқари чиқмайди ва ёзади: «1924-1925 йилларда Абдулла Қодирий Москвада ўқийди, бу ерда ўша вақтда қизғин мунозара объекти бўлган ёш рус совет адабиётидаги турли масалалар билан яқиндан танишади. Москвада олган билим ва тажрибаси унинг она диёри Ўзбекистондаги ижтимоий-сиёсий вазиятга, мафкуравий ва эстетик масалаларни қайта ўйлаб кўришга, шу билан боғлиқ саволларга жавоб қидиришга ёрдам беради». «Абдулла Қодирий ўзининг романини Октябрь революцияси тажрибаларидан келиб чиқиб ёзди. У ўз халқининг асрлар бўйи эзилишида айбдор бўлган ижтимоий кучлардан нафратланади».
60-йилларнинг охирларида ёзилган бу фикрлар билан кимдир баҳслашиши, ўша тарихий муҳитдаги талқин табиатини англаб етиши ва энг муҳими адабий сиёсат дастининг нақадар узунлигини аниқ кўриши мумкин. Чунки ГДРнинг ижтимоий-сиёсий ҳаёти ҳам Ўзбекистонга таъсир этиб турган Москвадаги ҳукумат тарафидан бошқарилар ва шу боис «бир лагерь» намояндаларининг қарашлари ўзаро яқин бўлиши табиий эди.
1975 йили Американинг Колумбия университетида «Тгапsitional Сепtгаl Аsiап Lегаtиге: Таjiк апd UzЬек ргозе fiction from 1909 tо 1932», яъни «Ўрта Осиёнинг ўтиш даври адабиёти: 1909 йилдан 1932 йилгача тожик ва ўзбек бадиий прозаси» номли фалсафа фанлари доктори илмий даражасини олиш учун илмий иш ҳимоя этилади. Унинг муаллифи Э. Олвортнинг шогирди Эден Наби исмли олима эди.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, анча фактларга бой ва холис ёзилган бу диссертацион иш марказида, гарчи ўша даврда ўнлаб ижодкорлар фаолият кўрсатган бўлса ҳам, асосан, Садриддин Айний ва Абдулла Қодирий туради. Диссертант ҳар бир илмий масалани ёритишга интилар экан, шу икки ижодкор ҳаётига, ёзган асарларига мурожаат этади. Диссертациянинг (у 14 бобдан, 240 сақифадан иборат) «Сultural effectes of increased trade», яъни «Маданий анъаналарнинг таъсири» деган иккинчи бобида ҳар икки адибнинг таълим, таҳсилига эътибор беради. Абдулла Қодирий эскича, янгича рус-тузем мактабида ҳам ўқиганини, С. Айнийнинг 30-йилларнинг охиригача эски мактабда олган билими билан чекланганини ёзади (25-бет)
«Ўткан кунлар»нинг дастлабки танқиди ва унга Абдулла Қодирийнинг жавоби хусусида тўхталар экан, С. Ҳусайн адибни асоссиз равишда кўчирмачиликда айблаганини, шунингдек, Абдулла Қодирий Жўржи Зайдон асарларини Озарбайжон ва турк тилларидагина эмас, балки форс тилида ҳам ўқиган бўлиши мумкин, чунки бу даврда (яъни 20-йилларда) ўша ёзувчининг 20 та асари форс тилига таржима этилган эди деган фикрни илгари суради (40-бет).
Э. Наби бир ўринда Абдулла Қодирий романчилик маҳоратини С. Айнийга қиёслаб, илк ўзбек романнависининг устунлигини баён этади: «Айнийнинг тарихий романлари Ғарб маданияти нуқтаи назаридан қараганда ўз моҳиятини тўлиқ ифодалай олмаган бўлса, Абдулла Қодирий томонидан ёзилган икки роман тарихий роман элементларини кўрсатишга анча яқинлашди. Шунингдек, ушбу икки роман маълум бир хусусиятлар билан Ғарб романчилигидан фарқланиб, ажралиб туради».(8)
Э. Наби эътиборини тортган яна бир жиҳат шуки, Абдулла Қодирий хотин-қизлар образини реалистик, ҳис-туйғулари, ички ва ташқи дунёси билан ёрқин тасвирлаган; ўша даврнинг бошқа совет ўзбек ва тожик адибларида айнан хотин-қизлар дунёси жуда саёз, бирёқлама, совет тузумини ёқлаш ва эски анъаналарни қуруқ қоралаш йўсинида ёзилган.
Абдулла Қодирий реализми роман охирида Зайнаб образининг бадиий талқинида янада очиқроқ кўринади. Ёзувчи «Зайнабни ёвуз дея ҳукм чиқармайди», аксинча, унинг ҳолатини, изтиробларини таҳлил этади ва «жуда гўзал талқинни» майдонга қўяди. Жинни дея ҳукм этилган Зайнабни ҳеч ким жазоламайди. Олима ёзади: «Қодирийнинг Зайнабга муносабати гуманитар ва реалистик… Бу муносабат бошқа муаллифларнинг аёллар тасвирланган мелодраматик шаклли асарларидаги муносабатдан буткул фарқ қилади. Прозада ижод этган кўплаб ёзувчилар, гарчи аёлларнинг нисбатан ишонарли образларини акс эттирган бўлсалар-да, ҳеч бири Қодирий каби унинг ички хусусиятлари, ички дунёсини берган эмас».
Шунингдек, мазкур қиёсий услубда ёзилган тадқиқотда Абдулла Қодирийнинг «Калвак маҳзум…» ва «Меҳробдан чаён» асарлари, уларнинг жозибали тили, ўзбеклар тарихидаги уруғларга эътибор берганлиги, сиёсатга ва қатағон ҳамда кейинчалик ўзгарган сиёсатнинг адибга муносабатлари хусусида ҳам қатор фикрлар бор. Тадқиқотчи, умуман олганда, Абдулла Қодирий ижодини билади, ўз ишида қодирийшунос олимларнинг китоб ва мақолаларига, асосан эса, устози Э. Олвортнинг «Ўзбек адабий сиёсати» китобига мурожаат этади.
Абдулла Қодирий ижодининг хорижда ўрганилишини яхши текширган адабиётшунос олим Хайрулла Исматулла Эден Наби диссертациясидаги камчиликни қуйидагича кўрсатади: «Бу ишнинг бўш томони: ишда муаллиф ҳар икки адабиёт (ўзбек ва тожик) учун муҳим саналган катта бир даврни, ўнлаб адиблар ижодини 240 саҳифада ёритишга уринган. Натижада бу диссертация қисқача берилган обзорлар мажмуасига ўхшаб қолган».(9) Хайрулла Исматулла ўзининг «Абдулла Қодирий абадияти» номли мақоласида анча маълумотлар берган эди. Жумладан, Э.Наби ва унинг иши хусусида ҳам. Юқоридаги мулоҳаза ҳам шу мақоладан иқтибос.
Америкада Абдулла Қодирий ижодини «Тhe Relationsship of Abdulla Qodiriy’s Historical Novels to the Earlier Uzbek Literaty Traditions (University of Washington 1980), яъни «Абдулла Қодирий тарихий романларининг илк ўзбек адабий анъаналарига алоқаси» (Вашингтон университети, 1980) мавзусида текшириб, докторлик диссертацияси ёзган Христафор Майкел Мурфи адиб романларига «структурал адабиётшунослик услуби билан» ёндашади. 209 бет ҳажмли бу диссертация «Кириш» ва «Хулоса» билан бирга етти бобдан таркиб топган.
Ишнинг «Кириш»дан кейинги иккинчи боби «Абдулла Қодирийнинг ҳаёти ва унинг ишларига ўзбеклар берган баҳолар» (11 — 50-бетлар), учинчи боби «Назарий асос» (50 — 61-бетлар), тўртинчи боби «Ўзбекларнинг классик исломий адабиёти ва фольклор анъаналарида ҳикоянинг баён этиш шакллари» (62-119-бетлар), бешинчи боби «Ўткан кунлар» ва «Меҳробдан чаён»да ҳикояни баён этиш усуллари» (120 — 173), олтинчи боби «Романларда ҳикоячи ва ҳикоя қилиш услублари» (174- 189) дея номланади. Еттинчи боб ўлароқ «Хулоса» ёзилади.
Х. Мурфи структурал анализ методологиясини танлаш сабабини бевосита адиб романларининг ички моҳиятига, уларда ўзи илғаб олган иккита муҳим омилга боғлайди. Аввало, «Ўткан кунлар» тадқиқотчига романдан кўра бошқачароқ асар бўлиб кўринади. Иккинчидан, «Ўткан кунлар»нинг баён услубидаги жуда кўп қирралар анъанавий ўзбек халқ оғзаки ижодида учрайдиган жиҳатларни эслатар экан.
Шу боис, Х. Мурфи роман структурасини, баён услубини «Алпомиш» (қаҳрамонлик эпоси), «Кунтуғмиш» (романик эпос), Алишер Навоийнинг «Лайли ва Мажнун», «Фарҳод ва Ширин» достонлари ҳамда халқ китоби «Тоҳир ва Зуҳра»ларга таққослашни маъқул топади. Тадқиқотчининг диққатини ўзига тортган муҳим факт шуки, «Тоҳир ва Зуҳра», «Фарҳод ва Ширин» достонлари «Ўткан кунлар» муқаддимасида тилга олинади. Ва демак, қиёс учун асос ҳам борлиги кўринади.
Х.Мурфи юқорида саналган бешта достон сюжети структурасини текшириб чиққач, «Ўткан кунлар»га келади. Воқеа-ҳодисаларнинг жойлашиш структурасини «ўқувчи қабул қиладиган» (ижобий) ва «ўқувчи қабул қилмайдиган» (салбий) тарзда махсус жадвалга солади.
Шу жадвалдаги «плюс» ва «минус», «ижобий» ва «салбий» томонлар кимгадир содда ёки жўн туюлиши мумкин. Аммо бу жадвал романнинг сюжет ривожини «ажралиш» ва «бирлашиш» тарзидаги изоҳи билан кўз олдимизда намоён этади. Тадқиқотчи сюжетни баён этишнинг бизнинг адабиётшунослигимиз тажрибасида кўрилмаган йўлини танлаган.
Шунингдек, Х.Мурфи «Ўткан кунлар»даги конфликт масалаларига, образлар учун танланган исмлар ва уларнинг талқинига, романда акс этган тарихий воқеаларга, характер ва персонажларга, «Меҳробдан чаён» романи сюжет воқеалари, қаҳрамонларига эътибор беради. Олим фикрича, Абдулла Қодирий «Меҳробдан чаён»да ҳам «Ўткан кунлар» романидаги каби рамзий маъноли исм танлашга жиддий қараган.
Тадқиқотчи Қодирий романларининг тили янги ва айни чоғда, ўзбек адабиёти тарихида мавжуд ҳикоя қилиш анъаналарига яқин туради дейди. Фикр исботи учун «Маҳбуб ул-қулуб» ва «Бобурнома» қиёсланади. Халқнинг сўзлашув тилига яқинлиги, баъзан халқ достонлари тилига хос хусусиятлар мавжудлигини кўрсатади.
Қуйидаги мисолларни ёзади: «Меҳробдан чаён» — «Биз ўтган фаслда Анвар билан Раънони Султонали дарвозасида қўйиб…»;
«Ўткан кунлар» — «Энди биз ташқари ҳовлини қўйиб, меҳмонхонанинг ёнидан ичкари кирамиз…»;
«Алпомиш» — «Энди сўзни Алпомишдан эшитинг»;
«Кунтуғмиш» — «Энди гапни Кунтуғмишдан эшитинг».
Булар асар фаслларини узвий боғланишга ҳам кўмак беради» (Ўша диссертация. 180- 181-бетлар).
Х.Мурфи «Ўткан кунлар»да халқ достонлари услубидан кенг фойдаланиш сабабини адиб ўқувчи-китобхон оммасини кўпроқ ўйлаганида деб ҳисоблайди.
«Меҳробдан чаён» эса структура жиҳатидан ўзбек халқ достонларидан фарқ қилади. Аммо «Ўткан кунлар» халқ достонларига яқин келса, «Меҳробдан чаён»да Абдулла Қодирий бошқа йўлдан борган. Бу романда ёзувчи халқ достонлари структурасидан узоқлашган.
Тадқиқотчи Қодирий романларидаги замон ва макон реаллигини новаторлик-янгилик сифатида баҳолайди. Зеро, ўтмиш халқ эпик достонларидан ана шу эътибор билан ҳам фарқланади. Умуман олганда, Х.Мурфи диссертациясида бундай муҳим хулосалар кўп. Эҳтимол, баъзи масалаларда билан баҳс-мунозара қилиш мумкин. Чунончи, Туркистон халқининг XX асрнинг 10-20-йилларида бор-йўғи тўрт фоизи саводли эди ёки Қодирий романлари халқ оғзаки ижодига гўё мутлақо қиёсланмаган эди каби фикрлари шулар жумласидандир.
Абдулла Қодирий ижодининг Америкадаги мухлиси X. Мурфи 1992 йилда «Ўрта Осиё мусулмонлари. Ўзликнинг ифодаланиши ва ўзгаришлар» номли тўпламда «Абдулла Қодирий ва большевиклар. Ислоҳдан инқилобгача» деган мақола билан қатнашади. Олим бунда адибнинг «Бахтсиз куёв», «Жувонбоз», «Жинлар базми», «Тинч иш», «Отам ва большевик» каби асарларини талқин этиш жараёнида Абдулла Қодирийнинг ижтимоий қарашларини ўрганади.
Унинг фикрича, Абдулла Қодирий баъзи мулла-имомларни танқид этган, аммо у ҳеч қачон ислом динига қарши ёзмаган; шунингдек, адибнинг ижтимоий қарашида жамиятни ислоҳ йўли билан тузатиб бўлмайди, балки инқилобий йўл билангина жамиятдаги ёмон одатлардан қутулиш мумкин деган ғоя мавжуд.(10) Албатта, америкалик олимнинг «Ўткан кунлар» ва «Меҳробдан чаён»дек романларни структурал метод асосида талқин қилиши биз учун янгиликдир. Унинг тажрибаси бизнинг адабиётшуносликда шу йўналишдаги тадқиқотлар майдонга келиши учун бир намуна бўлиши қам мумкин. Бироқ Абдулла Қодирий романларини, уларда халқ донолигининг ҳикматлари ўз ифодасини топганлигини ёки халқ кулгисидан адиб жуда ўринли фойдаланганини ўзбек олимлари жуда яхши билади.
Демак, Х. Мурфининг тадқиқоти бизда мавжуд илмий ишларни тўлдирувчи ва айни чоғда, тадқиқот услубидаги оригиналлиги билан фарқланиб турувчи муқим ишдир.
Ўтган асрнинг 90-йилларида олмон олимлари Абдулла Қодирий ижодига жиддий қарадилар. Махсус адабий луғатларда Абдулла Қодирий ҳаёти, ижоди хусусида маълумот бердилар. Рудольф Радлер муқаррирлиги остида бир неча йил давомида нашр этиб келинган кўп томлик «Кiпdlers Nеuеs Literatur Lexiсоп»ининг 1990 йилда босилган 9-томида «АЬdullа Каdyri. Otgan кипlаг» деган икки бетлик мақола шулар жумласидандир.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Ғарб олимлари, умуман, хорижлик ўзбекшуносларнинг 90-йилларда ёзган илмий ишлари 60-70-йиллардагига нисбатан чуқурроқ. Мафкуравий-сиёсий талқинларга қараганда қиёсий-маърифий талқинлар кўпроқ кўзга ташланади.
Масалан, бу ўринда ўзбек адабиётшуносларига яхши таниш олмониялик олима, профессор Ингеборг Балдауф хонимнинг «Auf der Suche nach der Wahrheit», яъни «Ҳақиқат ахтариб» деган мақоласини эслаб ўтиш мумкин. Мазкур мақола Бамбергдаги «Otto Friedrich Universinat»да 1990 йили ўтказилган шарқшунос олимлар анжуманидаги маъруза матнидир.(11) Олима бунда муайян бир фалсафий тушунча — ҳақиқатнинг эврилишларини, ҳар даврда ҳақиқат турли моҳият ташиганини, шунга кўра ҳар замоннинг ўз ҳақиқатлари бўлишини турли ўзбекча матнлар асосида тадқиқ этади. «Ҳақиқат» тушунчаси «жадидчилик, инқилобчилик, миллатчилик ва ғайридинчилик руҳидаги матнларда» турлича акс этган. И. Балдауф бу фикрни Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий, Абдулҳамид Чўлпон, Шокир Сулаймон ва Абдулла Қодирий сингари сиймолар ижодидан олинган иқтибослар орқали исбот этади.
И. Балдауф Абдулла Қодирий ижодига ҳам «ҳақиқат» нуқтаи назаридан ёндашади. Адибнинг «Ҳақиқат очиқ сўзлашдадир» деган жумласидан ҳам, унинг бошига келган, асарларига тамғаланган ноҳақликлардан ҳам яхши хабардор. Абдулла Қодирийнинг колхоз ҳаётидан олиб ёзилган «Шубҳа» ҳикоясига бизнинг адабиётшуносларимиз ҳам диққат қилган. Олима эса «Шубҳа»да иккита шубҳани кўради. Биринчиси, ҳикоядаги характер табиатида кўринган шубҳа. Иккинчи шубҳа эса «метафорага, бадиий, ижодий мусаффоликка ёки бошқача қилиб айтганда, социалистик реализм методининг асослилигига, қонунийлигига билдирилган». Олиманинг бу қарашларини ўзига хос нозик талқинлар сифатида қабул этиш мумкин.
Шунингдек, мақолада «Обид кетмон» асари муносабати билан айнан «хақиқат» сўзи ишлатилгани учун профессор Умарали Норматовнинг «Обид кетмон» хақиқати» мақоласига («ЎзАС». 1989 йил, ноябрь) муносабат билдиради. «… Абдулла Қодирий кўринишидан ҳақиқат ахтара туриб, кўз олдига ғоявийлик ва партиявийлик тозалигичини қўйгиси келмасди.
Рақиблари эса унга барча асарларида ва «Обид кетмон»да ҳам кишиларни ижтимоий синфларга бўлиб эмас, балки иккита ўзи ясаган синфга, яъни яхши ва ёмонга ажратиб тасвирлаганини рўкач қилиб, таъна тошларини ота бошладилар. Бу таъналар 1989 йилга келибгина шубҳа остига олинди». Яъни У. Норматовнинг «Обид кетмон»ни янгича нуқтаи назардан талқин этган, қисса марказида Обид исмли ниҳоятда инсофли, иймон-эътиқодли бир инсон турганлигини таъкидлаган мақоласи ёзилди. Олима У. Норматов сарлавҳага олиб чиққан «ҳақиқат» сўзига ўз изланишларидаги илмий-фалсафий мезон билан ёндашиб, бир оз чуқур кетади. Ва шу боис, айрим эҳтимолларини ҳамда сарлавҳанинг бошқача вариантларини ўртага ташлайди. Олиманинг бу жиддиятини, сўзга эътиборини инобатга олиш керак, албатта. Аммо, бизнингча, У.Норматов «Обид кетмон» ҳақиқати» деганда, энг аввало, қиссанинг фазилатларини, янгича шароитдаги янгича талқинларини назарда тутган бўлса ажаб эмас.
Профессор И.Балдауф ўзбек адабиётини, хусусан, Абдулла Қодирий ижодини ўзича тушунади, ўзича тушунтиради. Баъзида ўзбек адабиётшунослари эътиборсиз қолдирган нуқталарга диққатни қаратади.
Олмонияда Абдулла Қодирий ижоди билан жиддий шуғулланган олималардан яна бири Зигрид Клайнмихел хонимдир. З. Клайнмихел ўзининг 1993 йили нашрдан чиққан 279 бетлик «Шарқона ёзиш анъанасининг ривожланиши. 1910 — 1934 йиллар ўзбек драмаси ва насрий асарлар тадқиқи» деб номланган китобининг махсус бир бўлимини (201 — 263-бетлар) Абдулла Қодирий романларига бағишлайди. «Туркистон ҳаётидан Абдулла Қодирийнинг икки романи» дея аталган мазкур бўлим: «XX асрда ёзилган ҳеч бир ўзбек китоби ҳақида Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар» (Ўзбеклар ҳаётидан тарихий роман) романи хусусидаги каби кўплаб мақола, хотира, латифа ва афсоналар тарқалган эмас»,(12) деган сўзлар билан бошланади. Шундан кейин Абдулла Қодирийнинг обрў-эътибори, ўзбекча манбаларга таяниб, «Ўткан кунлар»нинг ёзилиш тарихи, китобнинг халқ орасида нақадар севилиб ўқилгани каби қатор масалаларга тўхталади. Олима китобини олмон тилли шарқшуносларга мўлжаллаб ёзгани боис, Абдулла Қодирийнинг кимлигига, аниқроғи, таржимаи ҳолига доир саналарга бирма-бир мурожаат этади. Унинг назаридан «Ўткан кунлар»га бағишлаб ёзилган Сотти Ҳусайн ва Ойбек сингари сиймоларнинг асарлари ҳам четда қолмайди. Ва ҳар иккала текширувчининг асосий адабий-илмий концепцияси социалистик элементлар билан боғлиқ бўлганини таъкидлайди.
Олима Абдулла Қодирий романларидаги образларни ижобий ва салбийга ажратиш беихтиёр содир бўлишини ёзгандан сўнг: «Шоир ва драматурглар етим образидан инқилобдан аввал ҳам фойдаланишган эди. Бундай образ билан улар одамлар орасидаги ижтимоий фарқни кўрсатишган. Жумладан, етим образи Абдулла Қодирий ижодида ҳам учрайди», дейди. Ва Уста Олим ҳамда Анварларни бунга мисол қилиб беради.
Шунингдек, З. Клайнмихел тадқиқотида: «Муаллиф Отабек учун шеъриятдаги образларга хос нутқни прозага кўчирди: ошиқ касал бўлиб қолади ва оҳ ура бошлайди», «Ота-бола ўртасидагига ўхшаш муносабат (гап Юсуфбек ҳожи билан Отабек ҳақида — Б.К.) на халқ адабиётида, на маснавийда ва на Жўржи Зайдон асарларида кўзга ташланади…». «Бирон шахсга воқеликда мос тушиши мумкин бўлган тасниф ва ўзини тутиш имкониятлари бир неча шахсга бўлиб-бўлиб берилганга ўхшайди» каби эътиборли қарашлар кўп. Шуниси муҳимки, олима ўз талқинларида адибнинг ҳар икки романини ёнма-ён, уйғунликда қиёсий тадқиқ этади ва ўрни-ўрни билан халқ оғзаки ижодига таққослаб боради. Бу тамойил олиманинг «Ўткан кунлар» ва «Меҳробдан чаён» романларининг хотимасига доир қарашларида ҳам ўз ифодасини топди: «Қодирийнинг ҳар икки романи икки ечимга эга. «Ўткан кунлар»да «қора Ҳомид» устидан қозонилган ғалаба эртакларда учрайдиган бахтли ечимни эслатади. Ваҳоланки, бу билан романнинг иккинчи қисми тугаб, учинчи қисм бошланади. Кумуш ва Отабекнинг ўлими бахтсиз ечим бўлса ҳам, у реалистик ечимдир, у эртакларда бўлиши мумкин эмас…
«Меҳробдан чаён» романининг ниҳояси аслида Раънонинг хон саройига келтирилиши билан тугаши керак эди. Унинг отаси тўйга розилик берган. Анвар ўзини четга олган, тўй саруполари аллақачон қабул қилиб олинган. Аммо асарда реал ечим йўқ. Асарга ғаройиб, саргузаштли ҳодисани қўшиш натижасида севишганлар ўша тақдирдан қутулиб қоладилар. Уларнинг мақсади ўша пайтда аллақачон Россия қўлига ўтган Тошкентга етиб олиш. Бу ерда улар Қўқон хонининг таъқибларидан қўрқмаса ҳам бўлади. Бу иккинчи бахтли хотимага эртакларда учрайдиган ечим сифатида қараш мумкин» (258-бет).
Олима фикрича, Абдулла Қодирийнинг ҳар икки романи ана шундай икки ечимлидир. Шуниси эътиборлики, «Меҳробдан чаён» охиридаги эпилог ҳам ечим-хотима учун катта имкониятлар беради.
З. Клайнмихел Қодирий романларига жиддий эътибор бериб, ўз талқинларида 30-йиллардаги С. Ҳусайн, Ойбек, 60-80-йиллардаги таниқли қодирийшунослардан И. Султонов, М. Қўшжонов, И. Мирзаев, А. Алиевларнинг фикрларини инобатга олди, баъзан улар билан баҳсга киришади.
Зигрид Клайнмихел қаламига мансуб яна бир манба «Die Gestalt des Prosaschriftsteller Abdulla Qadiri im geistigen und kulturellen Leben Uzbekistans» («Ёзувчи Абдулла Қодирийнинг Ўзбекистон маънавий ва маданий ҳаётидаги ўрни») дея номланган бўлиб, бу манба 1990 йил 15-16 июнь кунлари Бамбергда ўтказилган Ўрта Осиёга бағишланган илмий анжумандаги маъруза матни қисобланади.(13) Бу мақолада ҳам олиманинг Абдулла Қодирий шахсиятини, ижодини яхши билиши ўз ифодасини топган. Олима бунда китобидаги фикрларини такрорламайди. Янги маълумотлар — Иззат Султоннинг 1988 йилда ёзган «Абдулла Қодирийнинг ўткан кунлари» номли пьесаси, Ҳ .Қодирийнинг 1989 йил «Ёшлик» журналининг 4-7-сонларида эълон этилган «Қодирийнинг сўнгги кунлари» хотира қиссасини эслаб ўтади. Тадқиқотчининг қуйидаги кузатиши ҳам диққатга лойиқдир: «Адабиёт тарихида ёзувчининг (Абдулла Қодирийнинг — Б.К.) туғилган йили, насл-насаби, таълим йўли ва бой адабий ижоди ҳақида маълумотлар бор. Ўлими масаласи эса очиқ. Албатта, XIX аср қисман XX асргача бўлган Шарқнинг кўпгина шахсларидагидек, Абдулла Қодирийнинг ҳам туғилган йили номаълум қолган. Ҳали Абдулла Қодирий ҳаётлигидаёқ унинг туғилган йили 1894, 1895, 1896 ва 1897 йил деб берилган. Ҳозирда 1894 йил 10 апрель деб белгиланди. Худди шунингдек, 1989 йилгача ёзувчи ҳаётининг охири ҳам ноаниқ бўлиб келди. У 1937 йил қамоққа олинди ва унинг излари Тошкент қамоқхонасида йўқолди. Оқлангандан кейин ўлган йили сифатида 1938, 1939 ва 1940 йиллар кўрсатилди. 80-йилларнинг охирларига келиб Ҳабибулла Қодирий отасининг 1938 йил 5 октябрда ўлимга ҳукм этилгани ва ҳукм шу куни амалга оширилгани ҳақида маълумот олди».(14)
Дарқақиқат, Абдулла Қодирийнинг таржимаи ҳолига оид маълумотлар, хусусан, архив ҳужжатлари асосида ёзилган манбалар адиб ижодининг хориждаги мухлислари эътиборини ҳам ўзига жалб этди.
Олима И. Султон пьесасига тўхталиб, мақоласининг охирида асарда фойдаланилган Абдулла Ориповнинг «Оломонга» (1980) шеърини тўлиқ келтиради. Маълумки, бу шеърнинг бир ўрнида:
Суриштирганмидинг Қодирийни ё,
Қалқон бўлганмидинг келганда бало?
деган мисралар бор. Олима фикрича, иродасизлик ва лоқайдлик хусусида жиддий ўйлаш лозим.
Умуман олганда, И. Балдауф, З. Клайнмихел сингари олмониялик олималарнинг Абдулла Қодирий ижодига доир холис илмий қарашларини илмий жамоатчилик билса, адиб ҳақидаги фикрлашув майдонининг янада кенгайишига ҳеч шубҳа йўқ.
1993 йили турк китобхонлари «Ўткан кунлар»ни Аҳсан Ботур таржимасида ўқиган эди. Шунингдек, Абдулла Қодирий ҳаёти ва ижодига оид энг кейинги тадқиқотлардан бири сифатида туркиялик ёш олим Азиз Мерҳан ёзган «Абдулла Қодирий ва ўзбек романининг туғилиши» китобини кўрсатиш мумкин.(15) Муаллиф Абдулла Қодирийнинг ҳаёт йўлини, қаҳрамонлари табиатини, услубини, шунингдек, адиб ижодига бидирилган муносабатлар тарихини текширади. Ўзбек олимлари, айрим хориж олимларининг эътирофлари тадқиқотчи назаридан четда қолмайди. Энг муҳими, Абдулла Қодирий ижодини турк ўқувчилари, зиёлилари оммасига яқиндан таништиради.
Маълум бўлмоқдаки, сал кам бир аср мобайнида хориж олимлари Абдулла Қодирий ижодига турли аспектдан ёндашиб тадқиқ этганлар. Албатта, баъзи мақолаларда тузумлараро ғоявий кураш таъсири, айримларида ўта субъектлашув ҳолатлари кузатилади. Шунингдек, Абдулла Қодирий ижодини иккинчи бир миллат ёзувчилари ижодига қиёсан холис ўрганган ёки жаҳон адабиётшунослиги методлари контекстида ўринли талқин этган олимлар ҳам бўлди.
Қодирийшунослик тарихидаги бу омиллар, биринчидан, ўзбек адабиёти, хусусан, Абдулла Қодирий ижодини дунё адабий жамоатчилигига кенг таништиради; иккинчидан, нафақат мумтоз ўзбек адабиёти дурдоналари, балки XX асрнинг истеъдодли адибларининг ҳам жаҳоннинг машҳур ижодкорлари қаторида ўз муносиб ўринлари борлигини билдиради. Бундай ҳақиқатни бошқаларга янада теран англатиш учун ўзбек адабиёти намуналари кенг миқёсда дунёга чиқиши ва ўзбек зиёлиси бу соҳада чинакам фидойи бўлиши лозим.
ИЗОҲЛАР
1. Башир 3. Ўзбек адабиёти. — Қозон, 1929. — Б.15.
2. Қаранг: Иноғомов Р. Қодирий жаҳон кезади. Шарқ юлдузи. 1994. №3-4.
3. Ўқтой Туркистон адиблари вазифаси. Ёш Туркистон. 1937. N«95.
4. Азимзода. Ўткан кунларимиз. Ёш Туркистон. 1931. №18.
5. Исроилжон Қ. Туркистон ёзувчилари ҳақида бир неча сўз. Миллий Туркистон. 1942. №11.
6. Миллий Туркистон. 1964. №11. — Б.22-26.
7. Edword Allwortn. Uzbek Literary politics. London-Paris 1964. — Р.36-37-72-73, 209.
8. Еdеп NаЬу. Тгапsitional Сепtгаl Аsiап Lегаtиге: Таjiк апd UzЬек ргозе fiction from 1909 tо 1932. — Соlumbio University. 1975. — Р.72.
9. Исматулла X. Абдулла Қодирий абадияти. Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 1994 йил 14 октябрь, 11 ноябрь.
10. Бу ҳақда қаранг: Исматуллаев X. Абдулла Қодирий абадияти. Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 1994. 11 ноябрь.
11. Изоҳ: Уни ўзбек тилига Йўлдош Парда таржима қилди ва мақола «Миллий тикланиш» газетасининг 1998 йил 20-27 октябрь сонларида қисқартириб нашр этилди.
12. Kleinmichel Sigrid. Aufbruch aus orientalischen Dichtungstraditionen. Studien zur Usbekischen Dramatik und Prosa zwischen 1910 und 1934.-Wiesbaden. 1993. — F.201.
13. Воmberg Mittelasienstudien. — Вегlin, 1994. — Ғ.153 — 168.
14. Клайнмихел 3. Ёзувчи Абдула Қодирийнинг Ўзбекистон маънавий ва маданий ҳаётидаги ўрни. Воmberg Mittelasienstudien. . — Вегlin, 1994.
15. Aziz Merhan. Abdulla Qodiriy ve Özbek romaninin doğuşu — Апкаrа, 2008. Grafiktеr. — S.272.
Bahodir Karim
DUNYO OLIMLARI NIGOHI
“Abdulla Qodiriy va germenevtik tafakkur”
kitobidan bob
XX asr o’zbek adabiyoti namoyandalarining ijodi ba’zan sobiq ittifoq olimlari, ba’zan rus olimlari tomonidan o’rganildi; maqolalarida, xotiralarida e’tiroflari berildi. Bundagi e’tiroflar, xususan, qodiriyshunoslik doirasidagi fikr-muloqazalarda ko’proq o’zbek romanchiligining maydonga kelishi katta voqea ekani aytiladi.
Masalan, tatar olimi Zarif Bashir 1929 yili Qozonda nashr etilgan «O’zbek adabiyoti» kitobida: «Uning (Abdulla Qodiriy nazarda tutiladi — B.K.) 1923 yildan so’ng bosilgan «O’tkan kunlar» nomli zo’r bir romani uch bo’lim bo’lib nashr etildi. Mundarijasi Xudoyorxon diyoridan olib yozilgan bu romanni o’qigan chog’ingda, o’zingni butunlay shu diyorning qaxramonlari orasida his qilasan…», degan gaplar bor. (1)» Qozoq yozuvchisi Muxtor Avezovning: «Abdulla Qodiriy (Julqunboy) yuksak romanlar yaratdi. Uning romanlari 20-yillarda go’yo tekis sahroda to’satdan Pomir tog’lari vujudga kelganday paydo bo’ldi…» degan e’tirofini ko’pchilik yaxshi biladi. Aslida tekis sahroda tog’ o’z o’zidan paydo bo’lib qolmaganidek, genetik nuqtai nazardan qaraganda, o’zbek romani ham mavjud mumtoz epik tafakkurning yangicha sharoit bergan mahsulidir. Bir qancha boshqa e’tiroflar va mulohazalar boshqa qardosh millat yozuvchilari tomonidan ham aytilgan (2). Bundagi adib novatorligini, ustozligini ulug’lovchi fikrlar o’zbek adabiyotshunosligida mavjud qarashlarga juda hamohangdir. Shu bois, aynan qodiriyshunoslikka oid o’zgacha talqinlarni kuzatish niyatida xorij olimlari tomonidan bitilgan manbalarni imkon qadar bir sidra ko’zdan kechiramiz.
Zotan, sobiq sovet mafkurasi hukmronlik etib turgan yillarda Fitrat va Cho’lpondek zabardast adiblar xususida xorijda qator e’tiborli maqolalar yuzaga kelgan edikim, bu xususda ilmiy jamoatchilik muayyan tasavvurga ega bo’ldi. Mudhish qatag’on qurbonlari bo’lgan bu ijodkorlarning shon-shuhrati 20 — 30-yillardayoq turk dunyosiga ma’lum edi. Shu sabab ular xususidagi fikr-muloqazalar oqimi butun XX asr davomida to’xtamadi.
Abdulla Qodiriy siymosi ham muhojirotdagi turkiy millat vakillari, shuningdek, G’arb va Amerika olimlarining nazaridan chetda turmadi. 1929 — 1939 yillar oralig’ida Mustafo Cho’qay o’g’li rahbarligida Parij shahrida «Yosh Turkiston» nomli jurnal nashr etilgan. Unda barcha jadidlarga jiddiy e’tibor qaratilganidek, ba’zi maqolalarda Julqunboyga ham munosabat bildirildi (3)
Aynan shu «Yosh Turkiston»ning 1931 yilgi 18-sonida Azimzoda ismli muallifning Mashhaddan yozgan «O’tkan kunlarimiz» sarlavqali bir maqolasi borki, Abdulla Qodiriyga munosabat bu o’rinda ancha jiddiy va aybnoma ruhidadir.
30-yillarda S.Husayn, M.Buzruk singari o’zbek munaqqidlari adibning «millatchi», «mayda burjuaziya» vakili ekanini yozgan, romanlaridan sho’rocha talablarni qoniqtiradigan manzaralar topolmay ayblagan bo’lsalar, Azimzoda Abdulla Qodiriyni o’z maqolasida «bo’lshaviklarga sotilg’on» hisoblaydi; adib romanlarini o’qib, unga shunday aybni yuklaydi. Darvoqe, bir o’rinda Botuni bol`sheviklarning ishonchli xizmatchisi, Mirtemirni esa «bo’lshaviklar manfaati uchun she’rlar yozadi», «bo’lshavik malaylaridan» deb aytadi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, bu maqoladagi muloqazalar chuqur ilmiy-estetik talqinlar natijasi emas, balki mavjud hokimiyat bilan bir oz murosaga kelib ijod etayotgan, tahlikalar ichida kun kechirayotgan milliy bir adibga nisbatan quruq asossiz hujumlardir.
Azimzoda quyidagicha yozaveradi: «Abdulla Qodiriy bo’lshaviklar uchun xizmat qilib turadir. Uning «Mehrobdan chayon» degan kitobi milliy ro’mon emasdir. Bu asarda burung’i xonlarning ayblari xayoliy va mubolag’ali bir suratda tasvir etilib, eski an’analar xalaflar nazarinda taqbih etiladir; millat va milliyat tuyg’usi alayhinda bo’lg’on bu ro’mon bo’lshaviklar manfaati uchun nashr etilmishdir…
Abdulla Qodiriyning «Mehrobdan chayon» kabi yana «O’tkan kunlar» degan ro’moni bor. Bu asarda bo’lshaviklarga pak maqbuldir» (4)
Azimzoda fikricha, Abdulla Qodiriy o’sha romanlarini biryoqlama yozgan, chunki qahatchilik hukm surayotgan o’sha yillarda uning «qalami kunlik ozuqqa» sotilgan emish. Adib o’z romanlarida o’tgan kunlarimizni qaro buyoqlarda bergan, faqat yomonlagan. Holbuki, eski zamonlarda qadim Turkistonda ulug’ binolar, naqsh, ipak san’ati, og’och, mis va temir o’ymakorliklari, toshko’mir va qog’oz sanoati rivojlangan bo’lgan. Abdulla Qodiriy o’tmish xususida ro’mon yozar ekan, «bunlarni ko’rmamish va unga otasi-da so’ylamamishdir». Badiiy asar bilan real tarixiy asarning farqiga bormaydigan muallif fikrlari shunday. Va hatto, bir o’rinda: «O’tkan kunlarimizni yaxshi bilmasdan u haqda ro’monlar yozishga jasorat etish buyuk xiyonatdir», degan iddaoni yozadi. Eqtimol, Azimzoda Turkistonning o’tmishini ulug’lashi, uning buyukligini ovoza qilish lozimligini ta’kidlashi bilan vatanparvarlik, millatparvarlik qilayotgandir. Ammo uning badiiy voqelikka yondashuvi matndan uzoq. Chunki maqolasida roman voqea-hodisalari yoki muayyan obrazlar tahlili yo’q. Go’yo unga kimdir Abdulla Qodiriy o’sha romanlarida o’tmishni qoralagan degan gapni yetkazib qo’ygan-u, u romanlarni o’qimasdanoq, o’sha «qora o’tmish»ni «oqlash»ga tushib ketgan ko’rinadi. Har holda maqoladagi yetakchi umumpafos shunday taassurot beradi.
Nazarimda, bu o’rinda Azimzoda fikrlarining inkori uchun uzundan-uzoq dalillar keltirish shart emas. Chunki «O’tkan kunlar» va «Mehrobdan chayon»ning o’zbek millati ma’naviyatiga, badiiy-estetik tafakkurining yuksalishiga bergan ta’siri Abdulla Qodiriy millat va vatan uchun qanday xizmat etganini ko’rsatadi.
Qiziq holat. Aynan o’sha tarixiy davrda adibga naqadar qiyin bo’lganini tasavvur etish mumkin. Ichkaridagilar uni «millatchi»dan olib, «millatchi»ga solgan bo’lsalar, tashqaridagi bir «millatsevar» kishi o’z talqinlarida adibni «bo’lshaviklarga sotilg’on», tarix oldida buyuk xiyonat qilgan xiyonatchiga chiqardi…
Ikkinchi jahon urushi davrida Berlinda nashr etilgan «Milliy adabiyot» majmuasida «O’tkan kunlar»dan parchalar berildi (1943. 5-son). Q.Isroiljon imzosi ostida bosilgan «Turkiston yozuvchilari haqida bir necha so’z» nomli maqolada — asosiy gap Cho’lpon xususida bo’lsa-da — Abdulla Qodiriy nomi jadidlar qatorida tilga olinadi (5).
Shuningdek, «Milliy Turkiston» majmuasining 1964 yil may sonida Boymirza Hayitning «Turkiston yangi adabiyotida ikki siymo: Qodiriy va Cho’lpon» nomli maqolasi bosiladi. Maqolaning avvalgi qismi Abdulla Qodiriy xususida bo’lib, sarlavhadan keyin «boshqarma» — tahririyat tomonidan shunday eslatma bitilgan: «B. Hayit tomonidan XXVI Baynalmilal sharqshunoslar qurultoyi, turkshunoslar bo’limida, Dehli 7. 1. 1964 da bergan ma’ruza».(6)
B. Hayit Abdulla Qodiriy asarlarining matnini maxsus adabiy-nazariy nuqtai nazardan talqin etmaydi, balki umumiy yo’sinda adibning hayoti va ijodi xususida fikr bildiradi. Albatta, bu davrga kelib Abdulla Qodiriy allaqachon oqlangan va uning ijodi sovetlar mafkurasiga begona emasligi isbotlanayotgan edi.
B. Hayit sobiq ittifoqdagi chiqishlardan farqli o’laroq ayrim muloqazalarni bildirdi.
1. «O’tkan kunlar»da «Ho’qand xonligi va Rusiyaning Turkistonga hujumi oldidagi hayot tasvir etilgan»ligini ochiq yozdi.
2. Abdulla Qodiriyning ijodi «na sovetlar birligida va na Ovro’pada» mukammal o’rganilmayotganini aytdi.
3. B. Hayit fikricha, adibning o’zbek romanchiligi maktabining asoschisi ekanligini har kim har doim zikr etadi. «Lekin sovet adabiyotshunoslari uni mafkura masalasida ayblaydilar, — deya yozadi u va I. Sultonov fikrlariga piching aralash murojaat etadi, — chunki u «jadidchilik harakati ta’siri ostida qolgan, Turkistonning Rusiya tarafidan qo’shib olinishining taraqqiyparvarligini sezmagan va sinfiy kurashni o’z asarlarida yaqqol ko’rsatolmagan» emish».
4. Adib oqlangandan keyin, albatta, uning asarlari nashr qilina boshlandi. Biroq «O’tkan kunlar»ning 1958 yildagi nashri ilgarigi nashrlardan farqli edi. B. Hayit roman matnlarini qiyoslab, ba’zi o’rinlar tushirib qoldirilganini, ayrim jumlalar tahrir etilganini ta’kidlaydi. Jumladan, roman oxirida Otabekning «o’ris bilan to’qnashma»da shahid bo’lganligi iborasi «chor askarlari bilan to’qnashish»da birikmasiga o’zgartirilganligini misol qilib keltiradi.
Albatta, B. Hayit maqolasida Abdulla Qodiriy ijodining favqulodda yangi, kutilmagan talqinlari sezilmaydi. Biroq unda «millatlar turmasi»da aytish va yozish mumkin bo’lmagan ayrim gaplar bor. Aynan adabiy siyosat e’tiboridan talqindagi farqni bilish qiyin emas. Tabiiyki, kommunistik jamiyat sari intilayotgan tuzumga nisbatan bunday shak-shubhalar uning muxolifatdagi juftliklari tomonidan so’z bo’roni ila qarshilanishi shart edi. Adabiyot maydonidagi hukmron siyosatning talabi shunday edi.
XX asr jamiyatida bir-biriga muxolif bo’lgan ikki lager` ideologlari bitta adabiy-tarixiy voqelikka ikki xil nazar bilan qaradi. G’oyaviy kurash maydonida bu ideologlar murosaga kela olmaydigan masalalar bor edi. Rus bosqinchilariga, jadidlarga, Cho’lpon, Fitrat va shu jumladan, Qodiriyga munosabat masalasi shu doiraga kiradi.
Zotan, xorijda ushbu masalalarga o’z munosabatini bayon etgan olimlardan biri Edvard Olvort edi. Uning «O’zbek adabiy siyosati» nomli kitobi bor. Olim unda jadid adabiyotiga jiddiy e’tibor qaratadi va umuman to’g’ri qarashlarni ham ilgari suradi. Mafkuraviy-siyosiy adabiyotshunoslik namunasi bo’lgan «O’zbek adabiy siyosati» kitobida Abdulla Qodiriy nomi bir necha o’rinda, ya’ni Behbudiyning «Padarkush»iga taqlidan «Baxtsiz kuyov» dramasini yozganligi, garchi Abdulla Qodiriy birinchi o’zbek romannavisi bo’lsa-da, diqqat-e’tibordan chetda qolib kelganligi, 1956 yilgi N. Muhiddinovning Abdulla Qodiriy siymosiga alohida e’tibor berganligi kabi masalalar tilga olinadi.(7)
Bu fikr-mulohazalar sho’ro adabiyotshunosligidan bir oz farq etar edi, ammo Abdulla Qodiriyning muayyan asari maxsus talqin qilinmaydi va adabiyotshunoslikning bunday o’zak masalasi bu tip olimlar zimmasiga tushmas ham edi. E. Olvortning kitobidagi fikrlari bilan ham sovet olimlari hisob-kitob qilishga majbur bo’ldilar.
Biroq shuni alohida ta’kidlash joizki, agar xorij olimlari tomonidan yozilgan ilmiy maqolalar sovet adabiy siyosatiga mos kelsa, albatta, inobatga olinar va yuksak e’tirof ramzi o’laroq maqolalarda undan iqtiboslar keltirilar edi.
Ma’lumki, 1968 yili Germaniya Demokratik Respublikasi poytaxti Berlinda «O’tkan kunlar» «Die Liebenden von Tashkent», ya’ni «Toshkentlik sevishganlar» nomi ostida rus tili orqali olmonchaga o’girilib nashr qilinadi. Unga olmon adabiyotshunosi Niota Tun so’ngso’z yozgan. Bu adabiyotshunosning fikr-muloqazalari xorijdagi «burjua ideolog»lari qarashlaridan farqli o’laroq qodiriyshunoslikdagi sho’rocha talqinlarga yaqin keladi. Adibning iste’dodini, badiiy tafakkur ravnaqiga qo’shgan qissasini alohida ta’kidlagan N. Tun siyosiy tushunchalar iskanjasidan tashqari chiqmaydi va yozadi: «1924-1925 yillarda Abdulla Qodiriy Moskvada o’qiydi, bu yerda o’sha vaqtda qizg’in munozara ob’ekti bo’lgan yosh rus sovet adabiyotidagi turli masalalar bilan yaqindan tanishadi. Moskvada olgan bilim va tajribasi uning ona diyori O’zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatga, mafkuraviy va estetik masalalarni qayta o’ylab ko’rishga, shu bilan bog’liq savollarga javob qidirishga yordam beradi». «Abdulla Qodiriy o’zining romanini Oktyabr` revolyutsiyasi tajribalaridan kelib chiqib yozdi. U o’z xalqining asrlar bo’yi ezilishida aybdor bo’lgan ijtimoiy kuchlardan nafratlanadi».
60-yillarning oxirlarida yozilgan bu fikrlar bilan kimdir bahslashishi, o’sha tarixiy muhitdagi talqin tabiatini anglab yetishi va eng muhimi adabiy siyosat dastining naqadar uzunligini aniq ko’rishi mumkin. Chunki GDRning ijtimoiy-siyosiy hayoti ham O’zbekistonga ta’sir etib turgan Moskvadagi hukumat tarafidan boshqarilar va shu bois «bir lager`» namoyandalarining qarashlari o’zaro yaqin bo’lishi tabiiy edi.
1975 yili Amerikaning Kolumbiya universitetida «Tgapsitional Septgal Asiap Legatige: Tajik apd Uz`ek rgoze fiction from 1909 to 1932», ya’ni «O’rta Osiyoning o’tish davri adabiyoti: 1909 yildan 1932 yilgacha tojik va o’zbek badiiy prozasi» nomli falsafa fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun ilmiy ish himoya etiladi. Uning muallifi E. Olvortning shogirdi Eden Nabi ismli olima edi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, ancha faktlarga boy va xolis yozilgan bu dissertatsion ish markazida, garchi o’sha davrda o’nlab ijodkorlar faoliyat ko’rsatgan bo’lsa ham, asosan, Sadriddin Ayniy va Abdulla Qodiriy turadi. Dissertant har bir ilmiy masalani yoritishga intilar ekan, shu ikki ijodkor hayotiga, yozgan asarlariga murojaat etadi. Dissertatsiyaning (u 14 bobdan, 240 saqifadan iborat) «Sultural effectes of increased trade», ya’ni «Madaniy an’analarning ta’siri» degan ikkinchi bobida har ikki adibning ta’lim, tahsiliga e’tibor beradi. Abdulla Qodiriy eskicha, yangicha rus-tuzem maktabida ham o’qiganini, S. Ayniyning 30-yillarning oxirigacha eski maktabda olgan bilimi bilan cheklanganini yozadi (25-bet)
«O’tkan kunlar»ning dastlabki tanqidi va unga Abdulla Qodiriyning javobi xususida to’xtalar ekan, S. Husayn adibni asossiz ravishda ko’chirmachilikda ayblaganini, shuningdek, Abdulla Qodiriy Jo’rji Zaydon asarlarini Ozarbayjon va turk tillaridagina emas, balki fors tilida ham o’qigan bo’lishi mumkin, chunki bu davrda (ya’ni 20-yillarda) o’sha yozuvchining 20 ta asari fors tiliga tarjima etilgan edi degan fikrni ilgari suradi (40-bet).
E. Nabi bir o’rinda Abdulla Qodiriy romanchilik mahoratini S. Ayniyga qiyoslab, ilk o’zbek romannavisining ustunligini bayon etadi: «Ayniyning tarixiy romanlari G’arb madaniyati nuqtai nazaridan qaraganda o’z mohiyatini to’liq ifodalay olmagan bo’lsa, Abdulla Qodiriy tomonidan yozilgan ikki roman tarixiy roman elementlarini ko’rsatishga ancha yaqinlashdi. Shuningdek, ushbu ikki roman ma’lum bir xususiyatlar bilan G’arb romanchiligidan farqlanib, ajralib turadi».(8)
E. Nabi e’tiborini tortgan yana bir jihat shuki, Abdulla Qodiriy xotin-qizlar obrazini realistik, his-tuyg’ulari, ichki va tashqi dunyosi bilan yorqin tasvirlagan; o’sha davrning boshqa sovet o’zbek va tojik adiblarida aynan xotin-qizlar dunyosi juda sayoz, biryoqlama, sovet tuzumini yoqlash va eski an’analarni quruq qoralash yo’sinida yozilgan.
Abdulla Qodiriy realizmi roman oxirida Zaynab obrazining badiiy talqinida yanada ochiqroq ko’rinadi. Yozuvchi «Zaynabni yovuz deya hukm chiqarmaydi», aksincha, uning holatini, iztiroblarini tahlil etadi va «juda go’zal talqinni» maydonga qo’yadi. Jinni deya hukm etilgan Zaynabni hech kim jazolamaydi. Olima yozadi: «Qodiriyning Zaynabga munosabati gumanitar va realistik… Bu munosabat boshqa mualliflarning ayollar tasvirlangan melodramatik shaklli asarlaridagi munosabatdan butkul farq qiladi. Prozada ijod etgan ko’plab yozuvchilar, garchi ayollarning nisbatan ishonarli obrazlarini aks ettirgan bo’lsalar-da, hech biri Qodiriy kabi uning ichki xususiyatlari, ichki dunyosini bergan emas».
Shuningdek, mazkur qiyosiy uslubda yozilgan tadqiqotda Abdulla Qodiriyning «Kalvak mahzum…» va «Mehrobdan chayon» asarlari, ularning jozibali tili, o’zbeklar tarixidagi urug’larga e’tibor berganligi, siyosatga va qatag’on hamda keyinchalik o’zgargan siyosatning adibga munosabatlari xususida ham qator fikrlar bor. Tadqiqotchi, umuman olganda, Abdulla Qodiriy ijodini biladi, o’z ishida qodiriyshunos olimlarning kitob va maqolalariga, asosan esa, ustozi E. Olvortning «O’zbek adabiy siyosati» kitobiga murojaat etadi.
Abdulla Qodiriy ijodining xorijda o’rganilishini yaxshi tekshirgan adabiyotshunos olim Xayrulla Ismatulla Eden Nabi dissertatsiyasidagi kamchilikni quyidagicha ko’rsatadi: «Bu ishning bo’sh tomoni: ishda muallif har ikki adabiyot (o’zbek va tojik) uchun muhim sanalgan katta bir davrni, o’nlab adiblar ijodini 240 sahifada yoritishga uringan. Natijada bu dissertatsiya qisqacha berilgan obzorlar majmuasiga o’xshab qolgan».(9) Xayrulla Ismatulla o’zining «Abdulla Qodiriy abadiyati» nomli maqolasida ancha ma’lumotlar bergan edi. Jumladan, E.Nabi va uning ishi xususida ham. Yuqoridagi mulohaza ham shu maqoladan iqtibos.
Amerikada Abdulla Qodiriy ijodini «The Relationsship of Abdulla Qodiriy’s Historical Novels to the Earlier Uzbek Literaty Traditions (University of Washington 1980), ya’ni «Abdulla Qodiriy tarixiy romanlarining ilk o’zbek adabiy an’analariga aloqasi» (Vashington universiteti, 1980) mavzusida tekshirib, doktorlik dissertatsiyasi yozgan Xristafor Maykel Murfi adib romanlariga «struktural adabiyotshunoslik uslubi bilan» yondashadi. 209 bet hajmli bu dissertatsiya «Kirish» va «Xulosa» bilan birga yetti bobdan tarkib topgan.
Ishning «Kirish»dan keyingi ikkinchi bobi «Abdulla Qodiriyning hayoti va uning ishlariga o’zbeklar bergan baholar» (11 — 50-betlar), uchinchi bobi «Nazariy asos» (50 — 61-betlar), to’rtinchi bobi «O’zbeklarning klassik islomiy adabiyoti va fol`klor an’analarida hikoyaning bayon etish shakllari» (62-119-betlar), beshinchi bobi «O’tkan kunlar» va «Mehrobdan chayon»da hikoyani bayon etish usullari» (120 — 173), oltinchi bobi «Romanlarda hikoyachi va hikoya qilish uslublari» (174- 189) deya nomlanadi. Yettinchi bob o’laroq «Xulosa» yoziladi.
X. Murfi struktural analiz metodologiyasini tanlash sababini bevosita adib romanlarining ichki mohiyatiga, ularda o’zi ilg’ab olgan ikkita muhim omilga bog’laydi. Avvalo, «O’tkan kunlar» tadqiqotchiga romandan ko’ra boshqacharoq asar bo’lib ko’rinadi. Ikkinchidan, «O’tkan kunlar»ning bayon uslubidagi juda ko’p qirralar an’anaviy o’zbek xalq og’zaki ijodida uchraydigan jihatlarni eslatar ekan.
Shu bois, X. Murfi roman strukturasini, bayon uslubini «Alpomish» (qahramonlik eposi), «Kuntug’mish» (romanik epos), Alisher Navoiyning «Layli va Majnun», «Farhod va Shirin» dostonlari hamda xalq kitobi «Tohir va Zuhra»larga taqqoslashni ma’qul topadi. Tadqiqotchining diqqatini o’ziga tortgan muhim fakt shuki, «Tohir va Zuhra», «Farhod va Shirin» dostonlari «O’tkan kunlar» muqaddimasida tilga olinadi. Va demak, qiyos uchun asos ham borligi ko’rinadi.
X.Murfi yuqorida sanalgan beshta doston syujeti strukturasini tekshirib chiqqach, «O’tkan kunlar»ga keladi. Voqea-hodisalarning joylashish strukturasini «o’quvchi qabul qiladigan» (ijobiy) va «o’quvchi qabul qilmaydigan» (salbiy)tarzda maxsus jadvalga soladi.
Shu jadvaldagi «plyus» va «minus», «ijobiy» va «salbiy» tomonlar kimgadir sodda yoki jo’n tuyulishi mumkin. Ammo bu jadval romanning syujet rivojini «ajralish» va «birlashish» tarzidagi izohi bilan ko’z oldimizda namoyon etadi. Tadqiqotchi syujetni bayon etishning bizning adabiyotshunosligimiz tajribasida ko’rilmagan yo’lini tanlagan.
Shuningdek, X.Murfi «O’tkan kunlar»dagi konflikt masalalariga, obrazlar uchun tanlangan ismlar va ularning talqiniga, romanda aks etgan tarixiy voqealarga, xarakter va personajlarga, «Mehrobdan chayon» romani syujet voqealari, qahramonlariga e’tibor beradi. Olim fikricha, Abdulla Qodiriy «Mehrobdan chayon»da ham «O’tkan kunlar» romanidagi kabi ramziy ma’noli ism tanlashga jiddiy qaragan.
Tadqiqotchi Qodiriy romanlarining tili yangi va ayni chog’da, o’zbek adabiyoti tarixida mavjud hikoya qilish an’analariga yaqin turadi deydi. Fikr isboti uchun «Mahbub ul-qulub» va «Boburnoma» qiyoslanadi. Xalqning so’zlashuv tiliga yaqinligi, ba’zan xalq dostonlari tiliga xos xususiyatlar mavjudligini ko’rsatadi.
Quyidagi misollarni yozadi: «Mehrobdan chayon» — «Biz o’tgan faslda Anvar bilan Ra’noni Sultonali darvozasida qo’yib…»;
«O’tkan kunlar» — «Endi biz tashqari hovlini qo’yib, mehmonxonaning yonidan ichkari kiramiz…»;
«Alpomish» — «Endi so’zni Alpomishdan eshiting»;
«Kuntug’mish» — «Endi gapni Kuntug’mishdan eshiting».
Bular asar fasllarini uzviy bog’lanishga ham ko’mak beradi» (O’sha dissertatsiya. 180- 181-betlar).
X.Murfi «O’tkan kunlar»da xalq dostonlari uslubidan keng foydalanish sababini adib o’quvchi-kitobxon ommasini ko’proq o’ylaganida deb hisoblaydi.
«Mehrobdan chayon» esa struktura jihatidan o’zbek xalq dostonlaridan farq qiladi. Ammo «O’tkan kunlar» xalq dostonlariga yaqin kelsa, «Mehrobdan chayon»da Abdulla Qodiriy boshqa yo’ldan borgan. Bu romanda yozuvchi xalq dostonlari strukturasidan uzoqlashgan.
Tadqiqotchi Qodiriy romanlaridagi zamon va makon realligini novatorlik-yangilik sifatida baholaydi. Zero, o’tmish xalq epik dostonlaridan ana shu e’tibor bilan ham farqlanadi. Umuman olganda, X.Murfi dissertatsiyasida bunday muhim xulosalar ko’p. Ehtimol, ba’zi masalalarda bilan bahs-munozara qilish mumkin. Chunonchi, Turkiston xalqining XX asrning 10-20-yillarida bor-yo’g’i to’rt foizi savodli edi yoki Qodiriy romanlari xalq og’zaki ijodiga go’yo mutlaqo qiyoslanmagan edi kabi fikrlari shular jumlasidandir.
Abdulla Qodiriy ijodining Amerikadagi muxlisi X. Murfi 1992 yilda «O’rta Osiyo musulmonlari. O’zlikning ifodalanishi va o’zgarishlar» nomli to’plamda «Abdulla Qodiriy va bol`sheviklar. Islohdan inqilobgacha» degan maqola bilan qatnashadi. Olim bunda adibning «Baxtsiz kuyov», «Juvonboz», «Jinlar bazmi», «Tinch ish», «Otam va bol`shevik» kabi asarlarini talqin etish jarayonida Abdulla Qodiriyning ijtimoiy qarashlarini o’rganadi.
Uning fikricha, Abdulla Qodiriy ba’zi mulla-imomlarni tanqid etgan, ammo u hech qachon islom diniga qarshi yozmagan; shuningdek, adibning ijtimoiy qarashida jamiyatni isloh yo’li bilan tuzatib bo’lmaydi, balki inqilobiy yo’l bilangina jamiyatdagi yomon odatlardan qutulish mumkin degan g’oya mavjud.(10) Albatta, amerikalik olimning «O’tkan kunlar» va «Mehrobdan chayon»dek romanlarni struktural metod asosida talqin qilishi biz uchun yangilikdir. Uning tajribasi bizning adabiyotshunoslikda shu yo’nalishdagi tadqiqotlar maydonga kelishi uchun bir namuna bo’lishi qam mumkin. Biroq Abdulla Qodiriy romanlarini, ularda xalq donoligining hikmatlari o’z ifodasini topganligini yoki xalq kulgisidan adib juda o’rinli foydalanganini o’zbek olimlari juda yaxshi biladi.
Demak, X. Murfining tadqiqoti bizda mavjud ilmiy ishlarni to’ldiruvchi va ayni chog’da, tadqiqot uslubidagi originalligi bilan farqlanib turuvchi muqim ishdir.
O’tgan asrning 90-yillarida olmon olimlari Abdulla Qodiriy ijodiga jiddiy qaradilar. Maxsus adabiy lug’atlarda Abdulla Qodiriy hayoti, ijodi xususida ma’lumot berdilar. Rudol`f Radler muqarrirligi ostida bir necha yil davomida nashr etib kelingan ko’p tomlik «Kipdlers Neues Literatur Lexisop»ining 1990 yilda bosilgan 9-tomida «A`dulla Kadyri. Otgan kiplag» degan ikki betlik maqola shular jumlasidandir.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, G’arb olimlari, umuman, xorijlik o’zbekshunoslarning 90-yillarda yozgan ilmiy ishlari 60-70-yillardagiga nisbatan chuqurroq. Mafkuraviy-siyosiy talqinlarga qaraganda qiyosiy-ma’rifiy talqinlar ko’proq ko’zga tashlanadi.
Masalan, bu o’rinda o’zbek adabiyotshunoslariga yaxshi tanish olmoniyalik olima, professor Ingeborg Baldauf xonimning «Auf der Suche nach der Wahrheit», ya’ni «Haqiqat axtarib» degan maqolasini eslab o’tish mumkin. Mazkur maqola Bambergdagi «Otto Friedrich Universinat»da 1990 yili o’tkazilgan sharqshunos olimlar anjumanidagi ma’ruza matnidir.(11) Olima bunda muayyan bir falsafiy tushuncha — haqiqatning evrilishlarini, har davrda haqiqat turli mohiyat tashiganini, shunga ko’ra har zamonning o’z haqiqatlari bo’lishini turli o’zbekcha matnlar asosida tadqiq etadi. «Haqiqat» tushunchasi «jadidchilik, inqilobchilik, millatchilik va g’ayridinchilik ruhidagi matnlarda» turlicha aks etgan. I. Baldauf bu fikrni Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulhamid Cho’lpon, Shokir Sulaymon va Abdulla Qodiriy singari siymolar ijodidan olingan iqtiboslar orqali isbot etadi.
I. Baldauf Abdulla Qodiriy ijodiga ham «haqiqat» nuqtai nazaridan yondashadi. Adibning «Haqiqat ochiq so’zlashdadir» degan jumlasidan ham, uning boshiga kelgan, asarlariga tamg’alangan nohaqliklardan ham yaxshi xabardor. Abdulla Qodiriyning kolxoz hayotidan olib yozilgan «Shubha» hikoyasiga bizning adabiyotshunoslarimiz ham diqqat qilgan. Olima esa «Shubha»da ikkita shubhani ko’radi. Birinchisi, hikoyadagi xarakter tabiatida ko’ringan shubha. Ikkinchi shubha esa «metaforaga, badiiy, ijodiy musaffolikka yoki boshqacha qilib aytganda, sotsialistik realizm metodining asosliligiga, qonuniyligiga bildirilgan». Olimaning bu qarashlarini o’ziga xos nozik talqinlar sifatida qabul etish mumkin.
Shuningdek, maqolada «Obid ketmon» asari munosabati bilan aynan «xaqiqat» so’zi ishlatilgani uchun professor Umarali Normatovning «Obid ketmon» xaqiqati» maqolasiga («O’zAS». 1989 yil, noyabr`) munosabat bildiradi. «… Abdulla Qodiriy ko’rinishidan haqiqat axtara turib, ko’z oldiga g’oyaviylik va partiyaviylik tozaligichini qo’ygisi kelmasdi.
Raqiblari esa unga barcha asarlarida va «Obid ketmon»da ham kishilarni ijtimoiy sinflarga bo’lib emas, balki ikkita o’zi yasagan sinfga, ya’ni yaxshi va yomonga ajratib tasvirlaganini ro’kach qilib, ta’na toshlarini ota boshladilar. Bu ta’nalar 1989 yilga kelibgina shubha ostiga olindi». Ya’ni U. Normatovning «Obid ketmon»ni yangicha nuqtai nazardan talqin etgan, qissa markazida Obid ismli nihoyatda insofli, iymon-e’tiqodli bir inson turganligini ta’kidlagan maqolasi yozildi. Olima U. Normatov sarlavhaga olib chiqqan «haqiqat» so’ziga o’z izlanishlaridagi ilmiy-falsafiy mezon bilan yondashib, bir oz chuqur ketadi. Va shu bois, ayrim ehtimollarini hamda sarlavhaning boshqacha variantlarini o’rtaga tashlaydi. Olimaning bu jiddiyatini, so’zga e’tiborini inobatga olish kerak, albatta. Ammo, bizningcha, U.Normatov «Obid ketmon» haqiqati» deganda, eng avvalo, qissaning fazilatlarini, yangicha sharoitdagi yangicha talqinlarini nazarda tutgan bo’lsa ajab emas.
Professor I.Baldauf o’zbek adabiyotini, xususan, Abdulla Qodiriy ijodini o’zicha tushunadi, o’zicha tushuntiradi. Ba’zida o’zbek adabiyotshunoslari e’tiborsiz qoldirgan nuqtalarga diqqatni qaratadi.
Olmoniyada Abdulla Qodiriy ijodi bilan jiddiy shug’ullangan olimalardan yana biri Zigrid Klaynmixel xonimdir. Z. Klaynmixel o’zining 1993 yili nashrdan chiqqan 279 betlik «Sharqona yozish an’anasining rivojlanishi. 1910 — 1934 yillar o’zbek dramasi va nasriy asarlar tadqiqi» deb nomlangan kitobining maxsus bir bo’limini (201 — 263-betlar) Abdulla Qodiriy romanlariga bag’ishlaydi. «Turkiston hayotidan Abdulla Qodiriyning ikki romani» deya atalgan mazkur bo’lim: «XX asrda yozilgan hech bir o’zbek kitobi haqida Abdulla Qodiriyning «O’tkan kunlar» (O’zbeklar hayotidan tarixiy roman) romani xususidagi kabi ko’plab maqola, xotira, latifa va afsonalar tarqalgan emas»,(12) degan so’zlar bilan boshlanadi. Shundan keyin Abdulla Qodiriyning obro’-e’tibori, o’zbekcha manbalarga tayanib, «O’tkan kunlar»ning yozilish tarixi, kitobning xalq orasida naqadar sevilib o’qilgani kabi qator masalalarga to’xtaladi. Olima kitobini olmon tilli sharqshunoslarga mo’ljallab yozgani bois, Abdulla Qodiriyning kimligiga, aniqrog’i, tarjimai holiga doir sanalarga birma-bir murojaat etadi. Uning nazaridan «O’tkan kunlar»ga bag’ishlab yozilgan Sotti Husayn va Oybek singari siymolarning asarlari ham chetda qolmaydi. Va har ikkala tekshiruvchining asosiy adabiy-ilmiy kontseptsiyasi sotsialistik elementlar bilan bog’liq bo’lganini ta’kidlaydi.
Olima Abdulla Qodiriy romanlaridagi obrazlarni ijobiy va salbiyga ajratish beixtiyor sodir bo’lishini yozgandan so’ng: «Shoir va dramaturglar yetim obrazidan inqilobdan avval ham foydalanishgan edi. Bunday obraz bilan ular odamlar orasidagi ijtimoiy farqni ko’rsatishgan. Jumladan, yetim obrazi Abdulla Qodiriy ijodida ham uchraydi», deydi. Va Usta Olim hamda Anvarlarni bunga misol qilib beradi.
Shuningdek, Z. Klaynmixel tadqiqotida: «Muallif Otabek uchun she’riyatdagi obrazlarga xos nutqni prozaga ko’chirdi: oshiq kasal bo’lib qoladi va oh ura boshlaydi», «Ota-bola o’rtasidagiga o’xshash munosabat (gap Yusufbek hoji bilan Otabek haqida — B.K.) na xalq adabiyotida, na masnaviyda va na Jo’rji Zaydon asarlarida ko’zga tashlanadi…». «Biron shaxsga voqelikda mos tushishi mumkin bo’lgan tasnif va o’zini tutish imkoniyatlari bir necha shaxsga bo’lib-bo’lib berilganga o’xshaydi» kabi e’tiborli qarashlar ko’p. Shunisi muhimki, olima o’z talqinlarida adibning har ikki romanini yonma-yon, uyg’unlikda qiyosiy tadqiq etadi va o’rni-o’rni bilan xalq og’zaki ijodiga taqqoslab boradi. Bu tamoyil olimaning «O’tkan kunlar» va «Mehrobdan chayon» romanlarining xotimasiga doir qarashlarida ham o’z ifodasini topdi: «Qodiriyning har ikki romani ikki yechimga ega. «O’tkan kunlar»da «qora Homid» ustidan qozonilgan g’alaba ertaklarda uchraydigan baxtli yechimni eslatadi. Vaholanki, bu bilan romanning ikkinchi qismi tugab, uchinchi qism boshlanadi. Kumush va Otabekning o’limi baxtsiz yechim bo’lsa ham, u realistik yechimdir, u ertaklarda bo’lishi mumkin emas…
«Mehrobdan chayon» romanining nihoyasi aslida Ra’noning xon saroyiga keltirilishi bilan tugashi kerak edi. Uning otasi to’yga rozilik bergan. Anvar o’zini chetga olgan, to’y sarupolari allaqachon qabul qilib olingan. Ammo asarda real yechim yo’q. Asarga g’aroyib, sarguzashtli hodisani qo’shish natijasida sevishganlar o’sha taqdirdan qutulib qoladilar. Ularning maqsadi o’sha paytda allaqachon Rossiya qo’liga o’tgan Toshkentga yetib olish. Bu yerda ular Qo’qon xonining ta’qiblaridan qo’rqmasa ham bo’ladi. Bu ikkinchi baxtli xotimaga ertaklarda uchraydigan yechim sifatida qarash mumkin» (258-bet).
Olima fikricha, Abdulla Qodiriyning har ikki romani ana shunday ikki yechimlidir. Shunisi e’tiborliki, «Mehrobdan chayon» oxiridagi epilog ham yechim-xotima uchun katta imkoniyatlar beradi.
Z. Klaynmixel Qodiriy romanlariga jiddiy e’tibor berib, o’z talqinlarida 30-yillardagi S. Husayn, Oybek, 60-80-yillardagi taniqli qodiriyshunoslardan I. Sultonov, M. Qo’shjonov, I. Mirzaev, A. Alievlarning fikrlarini inobatga oldi, ba’zan ular bilan bahsga kirishadi.
Zigrid Klaynmixel qalamiga mansub yana bir manba «Die Gestalt des Prosaschriftsteller Abdulla Qadiri im geistigen und kulturellen Leben Uzbekistans» («Yozuvchi Abdulla Qodiriyning O’zbekiston ma’naviy va madaniy hayotidagi o’rni») deya nomlangan bo’lib, bu manba 1990 yil 15-16 iyun` kunlari Bambergda o’tkazilgan O’rta Osiyoga bag’ishlangan ilmiy anjumandagi ma’ruza matni qisoblanadi.(13) Bu maqolada ham olimaning Abdulla Qodiriy shaxsiyatini, ijodini yaxshi bilishi o’z ifodasini topgan. Olima bunda kitobidagi fikrlarini takrorlamaydi. Yangi ma’lumotlar — Izzat Sultonning 1988 yilda yozgan «Abdulla Qodiriyning o’tkan kunlari» nomli p`esasi, H .Qodiriyning 1989 yil «Yoshlik» jurnalining 4-7-sonlarida e’lon etilgan «Qodiriyning so’nggi kunlari» xotira qissasini eslab o’tadi. Tadqiqotchining quyidagi kuzatishi ham diqqatga loyiqdir: «Adabiyot tarixida yozuvchining (Abdulla Qodiriyning — B.K.) tug’ilgan yili, nasl-nasabi, ta’lim yo’li va boy adabiy ijodi haqida ma’lumotlar bor. O’limi masalasi esa ochiq. Albatta, XIX asr qisman XX asrgacha bo’lgan Sharqning ko’pgina shaxslaridagidek, Abdulla Qodiriyning ham tug’ilgan yili noma’lum qolgan. Hali Abdulla Qodiriy hayotligidayoq uning tug’ilgan yili 1894, 1895, 1896 va 1897 yil deb berilgan. Hozirda 1894 yil 10 aprel` deb belgilandi. Xuddi shuningdek, 1989 yilgacha yozuvchi hayotining oxiri ham noaniq bo’lib keldi. U 1937 yil qamoqqa olindi va uning izlari Toshkent qamoqxonasida yo’qoldi. Oqlangandan keyin o’lgan yili sifatida 1938, 1939 va 1940 yillar ko’rsatildi. 80-yillarning oxirlariga kelib Habibulla Qodiriy otasining 1938 yil 5 oktyabrda o’limga hukm etilgani va hukm shu kuni amalga oshirilgani haqida ma’lumot oldi».(14)
Darqaqiqat, Abdulla Qodiriyning tarjimai holiga oid ma’lumotlar, xususan, arxiv hujjatlari asosida yozilgan manbalar adib ijodining xorijdagi muxlislari e’tiborini ham o’ziga jalb etdi.
Olima I. Sulton p`esasiga to’xtalib, maqolasining oxirida asarda foydalanilgan Abdulla Oripovning «Olomonga» (1980) she’rini to’liq keltiradi. Ma’lumki, bu she’rning bir o’rnida:
Surishtirganmiding Qodiriyni yo,
Qalqon bo’lganmiding kelganda balo?
degan misralar bor. Olima fikricha, irodasizlik va loqaydlik xususida jiddiy o’ylash lozim.
Umuman olganda, I. Baldauf, Z. Klaynmixel singari olmoniyalik olimalarning Abdulla Qodiriy ijodiga doir xolis ilmiy qarashlarini ilmiy jamoatchilik bilsa, adib haqidagi fikrlashuv maydonining yanada kengayishiga hech shubha yo’q.
1993 yili turk kitobxonlari «O’tkan kunlar»ni Ahsan Botur tarjimasida o’qigan edi. Shuningdek, Abdulla Qodiriy hayoti va ijodiga oid eng keyingi tadqiqotlardan biri sifatida turkiyalik yosh olim Aziz Merhan yozgan «Abdulla Qodiriy va o’zbek romanining tug’ilishi» kitobini ko’rsatish mumkin.(15) Muallif Abdulla Qodiriyning hayot yo’lini, qahramonlari tabiatini, uslubini, shuningdek, adib ijodiga bidirilgan munosabatlar tarixini tekshiradi. O’zbek olimlari, ayrim xorij olimlarining e’tiroflari tadqiqotchi nazaridan chetda qolmaydi. Eng muhimi, Abdulla Qodiriy ijodini turk o’quvchilari, ziyolilari ommasiga yaqindan tanishtiradi.
Ma’lum bo’lmoqdaki, sal kam bir asr mobaynida xorij olimlari Abdulla Qodiriy ijodiga turli aspektdan yondashib tadqiq etganlar. Albatta, ba’zi maqolalarda tuzumlararo g’oyaviy kurash ta’siri, ayrimlarida o’ta sub’ektlashuv holatlari kuzatiladi. Shuningdek, Abdulla Qodiriy ijodini ikkinchi bir millat yozuvchilari ijodiga qiyosan xolis o’rgangan yoki jahon adabiyotshunosligi metodlari kontekstida o’rinli talqin etgan olimlar ham bo’ldi.
Qodiriyshunoslik tarixidagi bu omillar, birinchidan, o’zbek adabiyoti, xususan, Abdulla Qodiriy ijodini dunyo adabiy jamoatchiligiga keng tanishtiradi; ikkinchidan, nafaqat mumtoz o’zbek adabiyoti durdonalari, balki XX asrning iste’dodli adiblarining ham jahonning mashhur ijodkorlari qatorida o’z munosib o’rinlari borligini bildiradi. Bunday haqiqatni boshqalarga yanada teran anglatish uchun o’zbek adabiyoti namunalari keng miqyosda dunyoga chiqishi va o’zbek ziyolisi bu sohada chinakam fidoyi bo’lishi lozim.
IZOHLAR
1. Bashir 3. O’zbek adabiyoti. — Qozon, 1929. — B.15.
2. Qarang: Inog’omov R. Qodiriy jahon kezadi. Sharq yulduzi. 1994. №3-4.
3. O’qtoy Turkiston adiblari vazifasi. Yosh Turkiston. 1937. N«95.
4. Azimzoda. O’tkan kunlarimiz. Yosh Turkiston. 1931. №18.
5. Isroiljon Q. Turkiston yozuvchilari haqida bir necha so’z. Milliy Turkiston. 1942. №11.
6. Milliy Turkiston. 1964. №11. — B.22-26.
7. Edword Allwortn. Uzbek Literary politics. London-Paris 1964. — R.36-37-72-73, 209.
8. Yedep Na`u. Tgapsitional Septgal Asiap Legatige: Tajik apd Uz`ek rgoze fiction from 1909 to 1932. — Solumbio University. 1975. — R.72.
9. Ismatulla X. Abdulla Qodiriy abadiyati. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1994 yil 14 oktyabr`, 11 noyabr`.
10. Bu haqda qarang: Ismatullaev X. Abdulla Qodiriy abadiyati. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1994. 11 noyabr`.
11. Izoh: Uni o’zbek tiliga Yo’ldosh Parda tarjima qildi va maqola «Milliy tiklanish» gazetasining 1998 yil 20-27 oktyabr` sonlarida qisqartirib nashr etildi.
12. Kleinmichel Sigrid. Aufbruch aus orientalischen Dichtungstraditionen. Studien zur Usbekischen Dramatik und Prosa zwischen 1910 und 1934.-Wiesbaden. 1993. — F.201.
13. Vomberg Mittelasienstudien. — Veglin, 1994. — G’.153 — 168.
14. Klaynmixel 3. Yozuvchi Abdula Qodiriyning O’zbekiston ma’naviy va madaniy hayotidagi o’rni. Vomberg Mittelasienstudien. . — Veglin, 1994.
15. Aziz Merhan. Abdulla Qodiriy ve Ozbek romaninin dogusu — Apkara, 2008. Grafikter. — S.272.
