Кеча ўзбекнинг атоқли шоири,жўрам Шавкат Раҳмоннинг вафот этганига 16 йил тўлди. Ўйлаб кўринг,бир йигит умричалик вақт ўтибди орадан. Аммо,менинг назаримда Шавкат Раҳмон ёнимда юргандай. Мен ҳар сония,ҳар дақиқа уни кўраман,учратаман,унга тўқнаш келаман. У билан суҳбатлашаман, у ёнимда юргани учун баъзи ишларни қилишга,баъзи сўзларни айтишга уяламан. Ҳар сония унинг кўзларига тикиламан,табассумини кўраман,шеърларини ўқийман,сатрларини такрорлайман.
Кеча ишдан эртароқ қайтиб, Шавкат Раҳмонни эслаб,Қуръони Карим тиловат қилдим,дўстимнинг шеърларини ўқидим.
Бугун шоир ҳақида гапирганда,мақолалар ёзганда кўпроқ унинг қаҳрли шеърлари тилга олинади,эсланади. Мен эса унинг меҳрли шеърларини ўқишни яхши кўраман.

Саҳар турдим,қуёшни кутдим,
Шудрингларда чайдим юзимни.
Булоқларга лабимни тутдим
Ва борлиқда кўрдим ўзимни.

Кўзларимдан тошди шуурим,
Тўлиб кетди бағримга наво.
Мангуликдай туюлди умрим,
Мангуликдай туюлди дунё…

Шоир сифатида орттирган тажрибамдан яхши биламан: меҳрли,айниқса меҳрли қайғу билан йўғрилган шеърни ёзиш қийин. Қолаверса, адабиётшунослар шоир ҳақида ёзганда (ўша бизнинг даврларда) биринчи навбатда, ижтимоий,яъни қаҳрли шеърларга эътибор беришади.
Мен учун Шавкат Раҳмон энг аввало,меҳр одами эди. Агар мабодо тоталитар тузумда эмас,эркин ва ҳур жамиятда яшаганида эди у бутунлай бошқа шоир сифатида шаклланарди,деб ўйлайман. Бу нафақат дўстимга, бутун тенгдошларим ижодига ҳам тааллуқли.
Азиз ёш дўстим,бугун буюк шоир шеъриятини мутолаа қилаётганда унинг меҳрли шеърларини кўпроқ ўқишингни тилайман.

Хуршид Даврон

Баҳодир Карим
ШОИРНИНГ ЎТКИР СЎЗИ

Шавкат Раҳмон шахсияти ва шеърияти ҳақида ўйлаганда шундай эзгу фикрлар хаёлга келади. Бу шоир 46 йил умр кўрди. Аммо ХХ аср ўзбек шеъриятида мустаҳкам қоядек савлат тўкиб турибди. Шоирнинг шеърий тўпламлари – “Рангин лаҳзалар”, “Юрак қирралари”, “Очиқ кунлар”, “Гуллаётган тош”, “Ҳулво” – булар анча ихчам, аммо нашр этилган пайтлари жиддий адабий ҳодиса сифатида баҳоланган китобчалардир. 1986 йили босилган “Уйғоқ тоғлар” тўплами ўша йилларда ҳақиқатпараст шеърият муҳибларининг қўлидан тушмади. Ўйлаб қаралса, бу мумтоз шоирнинг адабий мероси ҳажман жуда катта эмас. Аммо…
Дарвоқе, ижодининг асосий қисми 1997 йили шоирнинг ўзи тартиб берган ва вафотидан сўнг нашр этилган “Сайланма”сида жамланди. Китобнинг ички структураси ўзига хос: фасллари тўртта. Бунда фасл қисм маъносидан ташқари йил фасллари маъносига ҳам эга. Биринчи фаслдаги шеърларда баҳорий кайфият нафаси сезилади. Тўртинчи фасл қорли кунлардан дарак беради. Шу билан бирга китобдаги ўнта бўлим “Илк шеърлардан”, “Йўл манзаралари”, “Испан шеъриятидан таржималар”, “Мусаввирона”, “Мужоҳидона”, “Сўз”, “Гуллаётган тош”, “Санъат”, “Висолсиз ишқ”, “Ривоятлар”, “Қоп-қора чечаклар”, “Энг охирги шеърлардан” каби алоҳида номлар билан аталади. Шеърларнинг ёзилган вақти маъносида хронологик тартиб бузилган бўлиши табиий, аммо руҳий бутунлик эътиборидан шоир сайланмасини бежизга махсус бўлимларга ажратган эмас. Ҳар бир бўлим номи ўзига хос маънога эга. Ҳар ҳолда Шавкат Раҳмон тартиб берган мазкур шеърий “гулдаста”нинг ички композицион қурилиши ҳам шоирнинг сўзга нақадар эътиборли бўлганидан далолат беради.
Вақт ўтган сари Шавкат Раҳмон сиймосининг адабиёт тарихида ҳайбатли тоғдек намоён бўла боришининг асосий сабабларидан бири унинг эстетик идеалига дахлдор. Эстетик идеал – ижодкор бутунлиги, эстетик идеал – ижодкор маънавий-руҳий, амалий-эстетик ҳаётининг бадиий ифодаси. Юксак эстетик идеал – шоир ҳаётининг давоми. Агар шу назарий тамойил майда маишийлик ё ўткинчи мафкуравийлик билан чекланиб қолса ёки турли ғийбату ғурбатлар гирдобида қолиб кетса, ижодкорнинг “мен”и, шахс сифатидаги қиёфаси, ўзлиги, мартабаси, бадиий олами кўзга кўринмай қолади. Бундай қаламкаш ҳеч кимга ёки “кимдир”га айланади; табиийки, бу бечора тоифа адабиёт тарихида изсиз йўқолади.
Шавкат Раҳмон шеъриятида ҳис-туйғу, руҳият, фикр, рамз шоирнинг улкан умуминсоний дарди воситасида, улкан бир эстетик идеал доирасида оригинал адабий воқеликка айланади.
Қуръони Каримнинг “Шуаро” сурасида шоирларнинг ўзлари қилмайдиган нарсаларини гапирадиган, сўз водийларида адашиб юрадиган имонсиз бир тоифаси ҳақида сўз боради. “Илло” истисносидан кейин эса сўзлари амалларига мувофиқ келадиган шоирларнинг ҳам борлиги, уларнинг ҳақ йўлдан озмагани тўғрисида фикр келади. Ҳақиқат йўлида, ҳақ сўзида собитлик, сўзи, қалами билан адолат, ҳақиқат учун курашиш, инсонларни эзгуликка чорлаш Шавкат Раҳмон шеърлари табиатига хос хусусият.
Шу боис бу шоирнинг лирик қаҳрамони ўзига раво кўрган нарсасини дўстига илинади, ўз бахтиёрлигини овоза қилишга шошилмайди, аввал бошқаларнинг бахтли кунларини кўришни хоҳлайди. Лирик қаҳрамони туҳматга учраган дўстига қалқон бўлишни ўзига фарз деб билади, ўлимнинг кўзига тик қарайди. “Дўстим-ла ёнма-ён туриб ўлардим, эҳтимол, ўлардим ундан олдинроқ…”, деган гапига сизни сўзсиз ишонтиради.
“Автобусдаги ўйлар” шеърида “туркона ҳовлилар”нинг одамлари ҳолига назар ташлаб, эшиклари олдида теракларидан кўра мажнунтолларнинг кўплигига эътибор қаратади. Ва шоир шу икки дарахт савлатига ҳам поэтик маъно юклайди. Синиқ илжайган, кўнгли кемтик одамларни “сабр дарахти”га, саксовулга, “ерга ботиб кетган баҳодирлар”га ўхшатади. Шу тарзда у одамлар ичидан “бутун бир одамни” излайди, аммо қарашлари калта “одамнинг зарралари”га дуч келади. “Элнинг юки” – муҳим гап. Уни ким кўтаражак? Шоир – қалби уйғоқ одам. Шу боис у: “биргина Туркистон деган сўз учун шоир юрагимни юлиб берардим”, дейди. Кўнгил кўзи очиқ одамлар элнинг дарди билан безовта бўлади. Шоирнинг кўз олдида намоён бўлган ҳол эса аянчли:

“Болалар, кампирлар,
чоллар мудрайди,
меҳнаткаш қўллари ёзиқлигича,
бу доно йигитлар,
бу доно қизлар
ухлайди кўзлари очиқлигича”.

Шавкат Раҳмон одамларни “кўнгилнинг кўзи-ла” оламни кўришга, “жаҳолат макридан” алданиб қолмасликка чорлайди. Бу шоир рост сўзлайди. Шунинг учун равон ёзади. Унинг лирик қаҳрамони “руҳ ҳурлиги ҳақида” ўйлайди ва: “Дилимнинг дилидан чиққан” сўзини тилига кўчирганини эътироф этади.
Кўп кулиш, кўп гапириш дилни ўлдиради. Камгаплик, шодон кунларда мийиғида кулиб, оғриқларни эслаб қўйиш бу шоирга хос. Унинг ташқи кўриниши шундай. Ичкари эса “исёнларга, ғазаб, нафратга, оғриқларга тўла…”. Бу шеърларни тўй ёки байрамларда қўшиқ қилиб айтиб бўлмайди. Негаки бир хонадонда “чақмоқ кўзли болалар” ўрнида қуллар ўсиб улғайса, даҳолар ўрнида “муттаҳам, ўғрилар” унса, гўзал туйғулар чириган, орзу-хаёллар ириган бўлса – бундай муҳитни сурур тарк этади. Бироқ шоирнинг лирик қаҳрамони ҳам қўшиқ айтиши мумкин. Унинг қўшиғи “сургуну қамоқни”, “ўлимни назарга илмасдан” айтиладиган, “сўзлари тамоқни куйдирадиган” қўшиқдир. Бу қўшиқнинг номи – “Озодлик қўшиғи”. “Озодлик қўшиғи”ни юрак деворига муҳрланган инсоннинг руҳи озод, фикри ҳур, тили бурро бўлади. Ўлимни ҳам кўзга илмайди баъзан. Озод ва эркни қўмсаган инсон “истибдоднинг туғлари” қулашига, “темир парда”нинг сурилишига, “ёвуз шайтанат”нинг барҳам топишига ишонади. Шу ишонч ва имонга таянган шоир беихтиёр:

“…Порлар тошга дўнган сўзларим,
порлар мангу одамий руҳим,
порлар Ҳаққа ташна кўзларим,
худо берган мангу андуҳим,
ёруғ андуҳим…”,

деб ёзади. Унинг армон-андуҳлари мангу, аммо ёруғ. Бошқа бир шеърида: “мен – юраги ланг очиқ шоир – доим кезиб юргувчи фарёд”, дейди. “Андуҳ”, “дард”, “кулфат”, “ғам” ва “фарёд” каби сўзлар шеър матнида ўзига хос бадиий қиймат касб этади.
Шавкат Раҳмон шеърияти “тагида қудратли дарёлар” бор уммонга ўхшайди. Шу боис бу шеърлар одамни ўйлантиради. Улар замирида қатма-қат маънолар мужассам. Инсонга ўзлигини эслатади. Ўз ватанида беватан юрганларга ватан фанидан дарс беради. Восвос, вайсақи сўзамолларга, сўзфурушларга сўз қадри, қудратини ўргатишга чоғланади. Кўнгли ўксиган, қулдай маҳзун кимсанинг дилига “Ватан Халқ Жасорат Кураш Озодлик” уруғини сочади.
Шавкат Раҳмон ёзганларини кўнгилни лирик йўсинда кўтариш ёки жисмоний толиққанда дам олиш учун ўқиш қийин. Унинг жасоратли шеърлари руҳиятга қанот бағишлайди, қалбга қувват беради. Шунинг учун у: “шоирлик жасорат сўзининг таржимасидир”, деб ёзади.
Шавкат Раҳмон шеърларини ўқиш жараёнида ижодкор адабиёт хазинасини бойитиши ёки ўз миллати қалбидан чуқур ўрин олиши учун кўплаб – қатор жилдлаб асарлар ёзиши шартмас деган хулоса келади одам. Боқий шеърият руҳнинг эркин парвозидир; тўғри тўртбурчак шакл ичига жойланган ҳар қандай матн шеър бўлавермайди деган хулосалар чиқаради.
Ижодкор кўпинча ўз эстетик идеалини, бадиий ғоясини табиатдан олинган рамзлар воситасида ифода қилади. Ҳар бир шоирнинг поэтик оламини кўрсатадиган бетакрор образлари бўлади. Дейлик, “Бинафша сенмисан, бинафша сенми” деганда Чўлпон эсга келади. “Наъматак” Ойбекдан дарак беради. “Ўрик гуллаганда” Ҳамид Олимжонга таъбир, “Мажнунтол тагига ўтқазинг мени” — Миртемирнинг шоҳ сатри. Бундай образлар гоҳида шоир дунёсининг белгиловчи хусусиятидек таассурот қолдиради. Шавкат Раҳмон шеърларида “тоғ” образи кўп учрайди. Шоирнинг “Уйғоқ тоғлар” деган тўплами, “Ёш тоғлар”, “Сулаймон тоғи этагидаги ўйларим” номли шеърлари бор.
Унинг шеърларида “тоғларнинг мусаффо қори” кўзга ташланади, унинг шеърларида тоғлар сўзлайди; “тоғлар – абадий чўккан нортуялар”га ўхшатилади, шоир тоғларнинг гулдиросини эшитади ва ҳатто, тоғларнинг “кўзини топади”. “Хўрсиниқ” шеърида ёзади:

“Тоғ хўрсиниб юборди оғир –
водийларга югурди шамол,
юзларини яширди ҳилол.
Тоғ хўрсиниб юборди оғир.
теран хобдан уйғонди юрак,
тоғлар каби хўрсинмоқ керак”.

Шоир шеърларида шу зайлда “тоғ хўрсиниб” юборади. Энг охирги шеърларининг бирида шоир:

“Нодиражон, Шоиражон,
танам қимир этмайди,
олис – олис воҳалардан
тоғларимни чақиринг…,

“…боринг, қорли тоғларга:
бир шоир ётибди денг,
Худонинг ҳовлисида…
Осмон тўла ҳаволар
фақат менга етмайди…”,

деб ёзади.

Шоир шу тарзда тоғ билан тиллашади, ухлаб ётган тоғларнинг уйғонишини хоҳлайди.
Шавкат Раҳмон ижодидаги бу эстетик ҳодисанинг ўз руҳий-психологик асоси мавжуд. Назаримда, шоир эсини таниганиданоқ тоққа назари тушган, тоғ билан юрган, тоғ билан нафас олган… Шу руҳий асос унинг шеърларига кўчиб, бадиий либос кийган ва жонли тоғлар образи туғилган. Оғир касалликка чалинган кунларида ҳам у “тоғларга кўчиб кетиш”ни истаб ётади. “Зилол сувлар жилдираб оқаётган, мусаффо ҳавоси роҳат бағишлайдиган тоғларда ўтов тикиб яшашни орзу қилади” 1.
Шу ўринда бир ривоятга мурожаат этамиз. Ҳакимлар айтишади: “Мустақим (тўғри йўлда юрган) киши тоққа ўхшайди. Тоғда тўрт аломат бор: у иссиқда эримайди; совуқда музламайди; шамолда қимирламайди; сел оқизиб кетмайди”.
Бу ривоятни, тоғ ва инсон қиёсини истаганча шарҳлаш мумкин. Дейлик, мастақим одам мақтовлардан талтайиб кетмайди. Ўзини билади. Ножоиз лафзларга сукут билан жавоб беради. Нафсига қул бўлиб, унинг шамолларига учмайди…
Шу маънода Шавкат Раҳмон минглаб шоирлар ичида ёлғиз қолган тақдирида ҳам ўз сўзидан, ўз имонидан юз ўгирмайдиган қалби бутун тоғ-шоирдир. Чунки у эрмакка ёки “инжиқ қалбнинг кундалик нафсига дам бермак” учун шеър ёзган эмас.
Шоир айрим шеърларида инсоннинг ботинига назар солади, ичкарини мастаҳкамлашдан сўз очади:

“Лаҳзада титроққа айланиб турсанг,
Демакки, ичингда битта хоин бор.
Ўлдир,
ичингдаги хоинни ўлдир,
волида кўзига боқишдан аввал,
маъшуқа қўйнида ётишдан аввал,
зулмат уммонига ботишдан аввал,
Йўлдир бу,
нафснинг ботқоғи эмас,
қиличнинг дамидай чақнаган йўлдир.
Бу йўлга юзингни буришдан аввал,
ўлдир, ичингдаги хоинни ўлдир”.

Шавкат Раҳмон “қиличнинг дамидай чақнаган” хавфли ва хайрли йўлдан юрган ижодкор. Сўзнинг қадрини, сараланган, сайланган сўзларнинг қийматини жуда яхши билган. Шу боис шоир бир шеърида: “Демак, ўлмас бу дунёда ҳеч, Худо берган эзгу сўзларим”, дейди. “Қасам” шеърида эса: “Ҳар бир сўз етажак юзта умримга, ҳар бири бахш этар руҳимга шодлик”, деб боқий сўзга ишончини ёзади. Чунки шоирнинг сўзлари бамисли “эшилган пўлатдай” дарё сўз, “чақилмас тошлардай” тоғ сўз. Оддий сўз эмас, қайралган сўз.

“Сўзларни қайрайлик,
тағин қайрайлик,
токим кескир бўлсин бамисли олмос.
Ўткир сўз қолмаса шоирларидан,
ўткир сўз қолмаса…
ҳеч нарса қолмас”.

Шавкат Раҳмон қисқа умр кўрди. Аммо ундан “ўзбекнинг қоракўз болаларига” олмосдай кескир, тоғдек мустаҳкам, ҳар бири юзта умрига етадиган эзгу, боқий ва ўткир сўз қолди.

1 Бу ҳақда қаранг: Шавкат Раҳмон. Сайланма. Р.Қўчқор ва Н.Боқий қаламига мансуб “Гул қаҳри” номли сўнгсўз.

Kecha o’zbekning atoqli shoiri,jo’ram Shavkat Rahmonning vafot etganiga 16 yil to’ldi. O’ylab ko’ring,bir yigit umrichalik vaqt o’tibdi oradan. Ammo,mening nazarimda Shavkat Rahmon yonimda yurganday. Men har soniya,har daqiqa uni ko’raman,uchrataman,unga to’qnash kelaman. U bilan suhbatlashaman, u yonimda yurgani uchun ba’zi ishlarni qilishga,ba’zi so’zlarni aytishga uyalaman. Har soniya uning ko’zlariga tikilaman,tabassumini ko’raman,she’rlarini o’qiyman,satrlarini takrorlayman.

Kecha ishdan ertaroq qaytib, Shavkat Rahmonni  eslab,Qur’oni Karim tilovat qildim,do’stimning she’rlarini o’qidim.

Bugun shoir haqida gapirganda,maqolalar yozganda ko’proq uning qahrli she’rlari tilga olinadi,eslanadi. Men esa uning mehrli she’rlarini o’qishni yaxshi ko’raman.

Sahar turdim,quyoshni kutdim,
Shudringlarda chaydim yuzimni.
Buloqlarga labimni tutdim
Va borliqda ko’rdim o’zimni.

Ko’zlarimdan toshdi shuurim,
To’lib ketdi bag’rimga navo.
Mangulikday tuyuldi umrim,
Mangulikday tuyuldi dunyo…

Shoir sifatida orttirgan tajribamdan yaxshi bilaman: mehrli,ayniqsa mehrli qayg’u bilan yo’g’rilgan she’rni yozish qiyin. Qolaversa, adabiyotshunoslar shoir haqida yozganda (o’sha bizning davrlarda) birinchi navbatda, ijtimoiy,ya’ni qahrli she’rlarga e’tibor berishadi.
Men uchun Shavkat Rahmon eng avvalo,mehr odami edi. Agar mabodo totalitar tuzumda emas,erkin va hur jamiyatda yashaganida edi u butunlay boshqa shoir sifatida shakllanardi,deb o’ylayman. Bu nafaqat do’stimga, butun tengdoshlarim ijodiga ham taalluqli.
Aziz yosh do’stim,bugun buyuk shoir she’riyatini mutolaa qilayotganda uning mehrli she’rlarini
ko’proq o’qishingni tilayman.

Xurshid Davron

Bahodir Karim
SHOIRNING O’TKIR SO’ZI

Shavkat Rahmon shaxsiyati va she’riyati haqida o’ylaganda shunday ezgu fikrlar xayolga keladi. Bu shoir 46 yil umr ko’rdi. Ammo XX asr o’zbek she’riyatida mustahkam qoyadek savlat to’kib turibdi. Shoirning she’riy to’plamlari – “Rangin lahzalar”, “Yurak qirralari”, “Ochiq kunlar”, “Gullayotgan tosh”, “Hulvo” – bular ancha ixcham, ammo nashr etilgan paytlari jiddiy adabiy hodisa sifatida baholangan kitobchalardir. 1986 yili bosilgan “Uyg’oq tog’lar” to’plami o’sha yillarda haqiqatparast she’riyat muhiblarining qo’lidan tushmadi. O’ylab qaralsa, bu mumtoz shoirning adabiy merosi hajman juda katta emas. Ammo…

Darvoqe, ijodining asosiy qismi 1997 yili shoirning o’zi tartib bergan va vafotidan so’ng nashr etilgan “Saylanma”sida jamlandi. Kitobning ichki strukturasi o’ziga xos: fasllari to’rtta. Bunda fasl qism ma’nosidan tashqari yil fasllari ma’nosiga ham ega. Birinchi fasldagi she’rlarda bahoriy kayfiyat nafasi seziladi. To’rtinchi fasl qorli kunlardan darak beradi. Shu bilan birga kitobdagi o’nta bo’lim “Ilk she’rlardan”, “Yo’l manzaralari”, “Ispan she’riyatidan tarjimalar”, “Musavvirona”, “Mujohidona”, “So’z”, “Gullayotgan tosh”, “San’at”, “Visolsiz ishq”, “Rivoyatlar”, “Qop-qora chechaklar”, “Eng oxirgi she’rlardan” kabi alohida nomlar bilan ataladi. She’rlarning yozilgan vaqti ma’nosida xronologik tartib buzilgan bo’lishi tabiiy, ammo ruhiy butunlik e’tiboridan shoir saylanmasini bejizga maxsus
bo’limlarga ajratgan emas. Har bir bo’lim nomi o’ziga xos ma’noga ega. Har holda Shavkat Rahmon tartib bergan mazkur she’riy “guldasta”ning ichki kompozitsion qurilishi ham shoirning so’zga naqadar e’tiborli bo’lganidan dalolat beradi.

Vaqt o’tgan sari Shavkat Rahmon siymosining adabiyot tarixida haybatli tog’dek namoyon bo’la
borishining asosiy sabablaridan biri uning estetik idealiga daxldor. Estetik ideal – ijodkor butunligi, estetik ideal – ijodkor ma’naviy-ruhiy, amaliy-estetik hayotining badiiy ifodasi. Yuksak estetik ideal – shoir hayotining davomi. Agar shu nazariy tamoyil mayda maishiylik yo o’tkinchi mafkuraviylik bilan cheklanib qolsa yoki turli g’iybatu g’urbatlar girdobida qolib ketsa, ijodkorning “men”i, shaxs sifatidagi qiyofasi, o’zligi, martabasi, badiiy olami ko’zga ko’rinmay qoladi. Bunday qalamkash hech kimga yoki “kimdir”ga aylanadi; tabiiyki, bu bechora toifa adabiyot tarixida izsiz yo’qoladi.
Shavkat Rahmon she’riyatida his-tuyg’u, ruhiyat, fikr, ramz shoirning ulkan umuminsoniy dardi vositasida, ulkan bir estetik ideal doirasida original adabiy voqelikka aylanadi.
Qur’oni Karimning “Shuaro” surasida shoirlarning o’zlari qilmaydigan narsalarini gapiradigan, so’z vodiylarida adashib yuradigan imonsiz bir toifasi haqida so’z boradi. “Illo” istisnosidan keyin esa so’zlari amallariga muvofiq keladigan shoirlarning ham borligi, ularning haq yo’ldan ozmagani to’g’risida fikr keladi. Haqiqat yo’lida, haq so’zida sobitlik, so’zi, qalami bilan adolat, haqiqat uchun kurashish, insonlarni ezgulikka chorlash Shavkat Rahmon she’rlari tabiatiga xos xususiyat.

Shu bois bu shoirning lirik qahramoni o’ziga ravo ko’rgan narsasini do’stiga ilinadi, o’z baxtiyorligini ovoza qilishga shoshilmaydi, avval boshqalarning baxtli kunlarini ko’rishni xohlaydi. Lirik qahramoni tuhmatga uchragan do’stiga qalqon bo’lishni o’ziga farz deb biladi, o’limning ko’ziga tik qaraydi. “Do’stim-la yonma-yon turib o’lardim, ehtimol, o’lardim undan oldinroq…”, degan gapiga sizni so’zsiz ishontiradi.

“Avtobusdagi o’ylar” she’rida “turkona hovlilar”ning odamlari holiga nazar tashlab, eshiklari oldida teraklaridan ko’ra majnuntollarning ko’pligiga e’tibor qaratadi. Va shoir shu ikki daraxt savlatiga ham poetik ma’no yuklaydi. Siniq iljaygan, ko’ngli kemtik odamlarni “sabr daraxti”ga, saksovulga, “erga botib ketgan bahodirlar”ga o’xshatadi. Shu tarzda u odamlar ichidan “butun bir odamni” izlaydi, ammo qarashlari kalta “odamning zarralari”ga duch keladi.
“Elning yuki” – muhim gap. Uni kim ko’tarajak? Shoir – qalbi uyg’oq odam. Shu bois u: “birgina Turkiston degan so’z uchun shoir yuragimni yulib berardim”, deydi. Ko’ngil ko’zi ochiq odamlar
elning dardi bilan bezovta bo’ladi. Shoirning ko’z oldida namoyon bo’lgan hol esa ayanchli:

“Bolalar, kampirlar,
chollar mudraydi,
mehnatkash qo’llari yoziqligicha,
bu dono yigitlar,
bu dono qizlar
uxlaydi ko’zlari ochiqligicha”.

Shavkat Rahmon odamlarni “ko’ngilning ko’zi-la” olamni ko’rishga, “jaholat makridan” aldanib qolmaslikka chorlaydi. Bu shoir rost so’zlaydi. Shuning uchun ravon yozadi. Uning lirik qahramoni “ruh hurligi haqida” o’ylaydi va: “Dilimning dilidan chiqqan” so’zini tiliga ko’chirganini e’tirof etadi.

Ko’p kulish, ko’p gapirish dilni o’ldiradi. Kamgaplik, shodon kunlarda miyig’ida kulib, og’riqlarni eslab qo’yish bu shoirga xos. Uning tashqi ko’rinishi shunday. Ichkari esa “isyonlarga, g’azab, nafratga, og’riqlarga to’la…”. Bu she’rlarni to’y yoki bayramlarda qo’shiq qilib aytib bo’lmaydi. Negaki bir xonadonda “chaqmoq ko’zli bolalar” o’rnida qullar o’sib ulg’aysa, daholar o’rnida “muttaham, o’g’rilar” unsa, go’zal tuyg’ular chirigan, orzu-xayollar irigan bo’lsa – bunday muhitni surur tark etadi. Biroq shoirning lirik qahramoni ham qo’shiq aytishi mumkin. Uning qo’shig’i “surgunu qamoqni”, “o’limni nazarga ilmasdan” aytiladigan, “so’zlari tamoqni kuydiradigan” qo’shiqdir. Bu qo’shiqning nomi – “Ozodlik qo’shig’i”. “Ozodlik qo’shig’i”ni yurak devoriga muhrlangan insonning ruhi ozod, fikri hur, tili burro bo’ladi. O’limni ham ko’zga ilmaydi ba’zan. Ozod va erkni qo’msagan inson “istibdodning tug’lari” qulashiga, “temir parda”ning surilishiga, “yovuz shaytanat”ning barham topishiga ishonadi. Shu ishonch va imonga tayangan shoir beixtiyor:

“…Porlar toshga do’ngan so’zlarim,
porlar mangu odamiy ruhim,
porlar Haqqa tashna ko’zlarim,
xudo bergan mangu anduhim,
yorug’ anduhim…”,

deb yozadi. Uning armon-anduhlari mangu, ammo yorug’. Boshqa bir she’rida: “men – yuragi lang
ochiq shoir – doim kezib yurguvchi faryod”, deydi. “Anduh”, “dard”, “kulfat”, “g’am” va “faryod” kabi so’zlar she’r matnida o’ziga xos badiiy qiymat kasb etadi.
Shavkat Rahmon she’riyati “tagida qudratli daryolar” bor ummonga o’xshaydi. Shu bois bu she’rlar
odamni o’ylantiradi. Ular zamirida qatma-qat ma’nolar mujassam. Insonga o’zligini eslatadi. O’z vatanida bevatan yurganlarga vatan fanidan dars beradi. Vosvos, vaysaqi so’zamollarga, so’zfurushlarga so’z qadri, qudratini o’rgatishga chog’lanadi. Ko’ngli o’ksigan, qulday mahzun kimsaning diliga “Vatan Xalq Jasorat Kurash Ozodlik” urug’ini sochadi.

Shavkat Rahmon yozganlarini ko’ngilni lirik yo’sinda ko’tarish yoki jismoniy toliqqanda dam olish uchun o’qish qiyin. Uning jasoratli she’rlari ruhiyatga qanot bag’ishlaydi, qalbga quvvat beradi. Shuning uchun u: “shoirlik jasorat so’zining tarjimasidir”, deb yozadi.

Shavkat Rahmon she’rlarini o’qish jarayonida ijodkor adabiyot xazinasini boyitishi yoki o’z millati qalbidan chuqur o’rin olishi uchun ko’plab – qator jildlab asarlar yozishi shartmas degan xulosa keladi odam. Boqiy she’riyat ruhning erkin parvozidir; to’g’ri to’rtburchak shakl ichiga joylangan har qanday matn she’r bo’lavermaydi degan xulosalar chiqaradi.

Ijodkor ko’pincha o’z estetik idealini, badiiy g’oyasini tabiatdan olingan ramzlar vositasida ifoda qiladi. Har bir shoirning poetik olamini ko’rsatadigan betakror obrazlari bo’ladi.
Deylik, “Binafsha senmisan, binafsha senmi” deganda Cho’lpon esga keladi. “Na’matak” Oybekdan darak beradi. “O’rik gullaganda” Hamid Olimjonga ta’bir, “Majnuntol tagiga o’tqazing meni” — Mirtemirning shoh satri. Bunday obrazlar gohida shoir dunyosining belgilovchi xususiyatidek taassurot qoldiradi. Shavkat Rahmon she’rlarida “tog’” obrazi ko’p uchraydi. Shoirning “Uyg’oq tog’lar” degan to’plami, “Yosh tog’lar”, “Sulaymon tog’i etagidagi o’ylarim” nomli she’rlari bor.

Uning she’rlarida “tog’larning musaffo qori” ko’zga tashlanadi, uning she’rlarida tog’lar so’zlaydi; “tog’lar – abadiy cho’kkan nortuyalar”ga o’xshatiladi, shoir tog’larning guldirosini eshitadi va hatto, tog’larning “ko’zini topadi”. “Xo’rsiniq” she’rida yozadi:

“Tog’ xo’rsinib yubordi og’ir –
vodiylarga yugurdi shamol,
yuzlarini yashirdi hilol.
Tog’ xo’rsinib yubordi og’ir.
teran xobdan uyg’ondi yurak,
tog’lar kabi xo’rsinmoq kerak”.

Shoir she’rlarida shu zaylda “tog’ xo’rsinib” yuboradi. Eng oxirgi she’rlarining birida shoir:

“Nodirajon, Shoirajon,
tanam qimir etmaydi,
olis – olis vohalardan
tog’larimni chaqiring…,

“…boring, qorli tog’larga:
bir shoir yotibdi deng,
Xudoning hovlisida…
Osmon to’la havolar
faqat menga yetmaydi…”,

deb yozadi.
Shoir shu tarzda tog’ bilan tillashadi, uxlab yotgan tog’larning uyg’onishini xohlaydi.
Shavkat Rahmon ijodidagi bu estetik hodisaning o’z ruhiy-psixologik asosi mavjud. Nazarimda, shoir esini taniganidanoq toqqa nazari tushgan, tog’ bilan yurgan, tog’ bilan nafas olgan… Shu ruhiy asos uning she’rlariga ko’chib, badiiy libos kiygan va jonli tog’lar obrazi tug’ilgan. Og’ir kasallikka chalingan kunlarida ham u “tog’larga ko’chib ketish”ni istab yotadi. “Zilol suvlar jildirab oqayotgan, musaffo havosi rohat bag’ishlaydigan tog’larda o’tov tikib yashashni orzu qiladi” 1.

Shu o’rinda bir rivoyatga murojaat etamiz. Hakimlar aytishadi: “Mustaqim (to’g’ri yo’lda yurgan) kishi toqqa o’xshaydi. Tog’da to’rt alomat bor: u issiqda erimaydi; sovuqda muzlamaydi; shamolda qimirlamaydi; sel oqizib ketmaydi”.

Bu rivoyatni, tog’ va inson qiyosini istagancha sharhlash mumkin. Deylik, mastaqim odam maqtovlardan taltayib ketmaydi. O’zini biladi. Nojoiz lafzlarga sukut bilan javob beradi. Nafsiga qul bo’lib, uning shamollariga uchmaydi…
Shu ma’noda Shavkat Rahmon minglab shoirlar ichida yolg’iz qolgan taqdirida ham o’z so’zidan, o’z
imonidan yuz o’girmaydigan qalbi butun tog’-shoirdir. Chunki u ermakka yoki “injiq qalbning kundalik nafsiga dam bermak” uchun she’r yozgan emas.

Shoir ayrim she’rlarida insonning botiniga nazar soladi, ichkarini mastahkamlashdan so’z ochadi:

“Lahzada titroqqa aylanib tursang,
Demakki, ichingda bitta xoin bor.
O’ldir,
ichingdagi xoinni o’ldir,
volida ko’ziga boqishdan avval,
ma’shuqa qo’ynida yotishdan avval,
zulmat ummoniga botishdan avval,
Yo’ldir bu,
nafsning botqog’i emas,
qilichning damiday chaqnagan yo’ldir.
Bu yo’lga yuzingni burishdan avval,
o’ldir, ichingdagi xoinni o’ldir”.

Shavkat Rahmon “qilichning damiday chaqnagan” xavfli va xayrli yo’ldan yurgan ijodkor. So’zning qadrini, saralangan, saylangan so’zlarning qiymatini juda yaxshi bilgan. Shu bois shoir bir she’rida: “Demak, o’lmas bu dunyoda hech, Xudo bergan ezgu so’zlarim”, deydi. “Qasam” she’rida esa: “Har bir so’z yetajak yuzta umrimga, har biri baxsh etar ruhimga shodlik”, deb boqiy so’zga ishonchini yozadi. Chunki shoirning so’zlari bamisli “eshilgan po’latday” daryo so’z, “chaqilmas toshlarday” tog’ so’z. Oddiy so’z emas, qayralgan so’z.

“So’zlarni qayraylik,
tag’in qayraylik,
tokim keskir bo’lsin bamisli olmos.
O’tkir so’z qolmasa shoirlaridan,
o’tkir so’z qolmasa…
hech narsa qolmas”.

Shavkat Rahmon qisqa umr ko’rdi. Ammo undan “o’zbekning qorako’z bolalariga” olmosday keskir,
tog’dek mustahkam, har biri yuzta umriga yetadigan ezgu, boqiy va o’tkir so’z qoldi.

1 Bu haqda qarang: Shavkat Rahmon. Saylanma. R.Qo’chqor va N.Boqiy qalamiga mansub “Gul qahri” nomli so’ngso’z.

Мanba’:oriftolib.uz