4 октябрь — Аъзам Ўктам туғилган кун
ТАРАДДУД
Аниқ ҳеч нарса йўқ, ҳар нарса тусмол,
Айбларим ўйласам — ҳушдан озарлик.
Қизларнинг юзидай очилган осмон
Булут келишига кўрар ҳозирлик.
Битта шам ўчгайдир шаббода елса,
Кулга либос балки, асли у қайғу.
Босқинчи бировнинг юртига келса,
Бир кун қувилишга ҳозирлиги шу.
Кўзни совуқ кўрдим, юракларни муз,
Шайландим ўт ила ўйнашмоқ учун.
Муҳит бўлса қишни бошлаб келар куз,
Юзма-юз чиқмасанг — яшамоқ нечун.
Йўл аниқ, қайтиш йўқ.
Мен кетдим энди.
Кечган нарсам — жонни ўйламам ҳечам.
Битта майдон керак — курашгим келди:
Тўшакда ётгулик қилмасин ўлим!
ОРАЛИҚДА
Жонимга тегмоқда барчаси бир-бир,
Жон эса ҳалқумга келар охири.
Битта мен йўқ бўлсам не бўпти ахир —
Ўзбекнинг камайиб қолмас шоири.
На Тошкент, на Қўқон билади мени,
Ахир ўз-ўзимни алдаб, нетаман?
Шу оппоқ қоғоздан яширай нени —
Бир ўлиб кўрмадим, холос. Кетаман!
Бир қалтис қулади кеч кузги офтоб,
Чўққидан чўққига урилиб синди.
Куннинг синиқлари бунчалар сероб –
Улар юлдуз бўлиб милтирар энди.
Яна бегоналар янглиғ турарман,
Мезбонларга ўхшар отам ҳам онам.
Қишлоқ кўчаларин кезиб юрарман,
Танимас дўстимнинг болалари ҳам.
Қийнагай ҳар нарса юракни эзиб:
Шохи синиб қайтди қўчқор подадан.
Аянчли ғингшийди кўнглимни бузиб,
Итим яраланиб келди тўдадан.
Сўнг тонгда жўнарман яна қалтираб,
Ўз ҳолим ўйлайман аччиқ жилмайиб.
Шаҳарда болалар кутар мўлтираб,
Қишлокда волидам қолар мунғайиб.
СЎРОҚ
Талпиндинг, йиғладинг — елдинг дунёга,
Сўйлагил, сен нечун келдинг дунёга,
Бузилди, айт, нима қилдинг дунёга,
Ўзингни ким дея билдинг дунёга?
Тилингни тиймайсан — бешарм сўйлар,
Кўзингни тиймайсан — бузукқа бўйлар,
Ўзингни тиймайсан — неларни ўйлар,
Ҳеч жазо йўқмикан бундай зинога?
Маломатнинг тоши тегмаган бошинг,
Мағрур тутмоқликдан тиймаган бошинг,
Ҳаттоки онангга эгмаган бошинг –
Бердинг бу ҳавойи, пучак сафога.
Тенгсиз таърифларни ўқиган кўзинг,
Улуғ тарихларни ўқиган кўзинг,
Қутлуғ ҳарфларни ўқиган кўзинг –
Не учун тикдинг бу юзи қарога?
Қишда қушларга дон сочган қўлингни,
Нопок луқмалардан қочган қўлингни,
Оллоҳ, деб дуога очган қўлингни –
Узатдинг ейиши, иши ҳаромга.
Тўйдириб ўт, қонга тўйган юракни,
Ўлдириб ҳақ дея тўлган юракни,
Сўлдириб ишқ ила кулган юракни,
Сен қандоқ сиғяпсан ёруғ дунёга?
НЕГА?
Кун узун, кун иссиқ — малоллар келур,
Тунлари қоп-қора саволлар келур,
Тонг чоғи мусаффо хаёллар келур,
Ақлим менинг тиниқ тортмади ҳануз.
Етти оқ-қорани ажратиш они,
Бу умр, бу ўлим кимнинг эҳсони?
Ҳар лаҳза шу қарзни узиш имкони,
Билдим, чин сарватни йиғмадим ҳануз.
Энг улуғ сўздан-да титрамас юрак,
Кўзимга ёш келмас — бу недан дарак,
Халқимга не бердим ваъдадан бўлак,
Эккан ниҳолим ёш, мевасиз ҳануз.
Маҳкам боғласам-да рост йўлга белни,
Кўнгил равшан эмас, доғи бор дилнинг,
Юртимни танидим, билдим-ку элни,
Бироқ унутмадим ўзимни ҳануз.
ҚАНОАТ
Асл айбим —
Текис йўлда қоқинмокдир.
Асл бахтим —
Ўзинг кўрмай соғинмокдир.
Еру кўкдан мудом излаб
Хато қилдим.
Сени топмоқ йўли
Доим топинмоқдир.
ИБОДАТ
Тоғлар сомеъ бўлиб ўтиришар жим,
Такбир айтган чоғи гулдураб само.
У янглиғ муножот қила олур ким,
Ёмғир бу пичирлаб қилинган дуо.
Ел йиғлар ер тирнаб, тупроқ сесканар,
Майсалар қалтираб қилурлар сажда.
Дуолар ижобат бўлган саначар,
Кун нурлари бундан келтирар мужда.
ИШҚ ҲАҚҚИ
Ажаб, дил шод бўлур тинглаб
Қиёматдан хабарларни.
Тобора шавқим ортгайдир
Сезиб келгич хатарларни.
На роҳат, на азоб боис
Сен айтган йўлга кирмишман.
Шу ишқ ҳаққи, хатарсиз қил
Ўзинг сори сафарларни.
ЙЎЛ
Йил йиқилар йилнинг устига,
Хотиралар типирчилар хит.
Елкам оғрир, қақшар устихон,
Юк остида силтанар умид.
Бераймикан тақдиримга тан,
Наҳот бари тугади ёҳу!
Йилдан йилга етаклаб ўтган –
Орзуларим ушалмади-ку?!
Сергак қадам ташлайман, ахир,
Юрар йўлим — қалин тиканзор.
Бениҳоят узундир умр,
Биттагина оқ кўйлагим бор.
Юксакларга чўзибман қўлни,
Омон етай унга ишқилиб.
Танладим сал оғирроқ йўлни,
Сал енгилроқ жон берайин деб.
Қадам босиш тобора қийин,
Умр кифтда. Қақшар устихон.
Олға қараб юрганим сайин
Йил йиқилар йилнинг устига.
Манбаъ: ХХ аср ўзбек шеърияти антологияси,Тошкент,2007
Ориф Толиб
КЎКДАН ЁҒИЛГАН НУРЛАР
Ажойиб кунларнинг бирида домла Маҳмуд Саъдий телефон қилиб қолди: “Менга Аюб керак эди”. Бутун хонани тўлдириб кулиб юбордим. Гап шундаки, мен домлага олти-етти ой олдин иккита мақола берган, у киши кўриб, газеталарга бериб юбориши керак эди. Шундан сўнг бир-икки марта қўнғироқлашдим. Домланинг иши кўп, вақти тиғиз. Шу сабабли бошқа безовта қилмадим. Олти-етти ойдан бери индамай кутиб юрганимни домла Айюб пайғамбарнинг (алайҳиссалом) сабрига қиёс этиб, муболаға қилганди. Маҳмуд Саъдийга мақола ёки ижод намунасини бериб, ойлаб эмас, йиллаб, ҳатто ўн йиллаб кутганлар борлигини эшитганман. Битирув ишим мавзусидаги мақолани ҳам домла билан бирга бир ярим ойда чиқарганмиз. Бу энг тезкор, “эскпресс” равишда тайёрланган мақола эди! Хуллас, Маҳмуд Саъдийнинг қўлига тушган мақола анча-мунча туз ейиши бор гап.
Домлага топширган мақолаларимнинг биринчиси Аъзам Ўктам шеърияти ҳақидаги “Кўкдан ёғилган нурлар” мақоласи 2011 йил декабрда ёзилган. Равшан Файз шеъриятига бағишланган “Соғинч қўшиқлари” номли мақола эса 2012 йил январда қоғозга тушган. Яқинда улар матбуотда чоп этилди. “Кўкдан ёғилган нурлар” “Маърифат” газетасида айрим қишқартириш ва тузатишлар билан босилди. Бироқ “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”да нашр этилган “Соғинч қўшиқлари” анча-мунча қисқариб кетди. Кўпчилик ижодкорларга ўзининг ёзгани яхшироқ кўринади. Бу – табиий. Хусусан, ўзим ҳам бошқаларнинг тузатишларини бирпасда қабул қилавермайман. Шунинг учун сайтда ҳар икки мақолани тўлиқ шаклда ва газета нусхаси кўришида эълон қилишга қарор қилдим.
Мен Аъзам Ўктамни кўрмаганман. Лекин кўрган-билганлардан унинг феъл-атвори, қарашлари, гап-сўзи, ҳаёт ва ижоддаги принциплари қандай бўлганини эшитганман. Шеърларини ўқиб тасаввур қилганим ижодкор ҳаётдаги Аъзам Ўктамга жуда ўхшаш. Ана шу жиҳат шоир шеъриятига бўлган қизиқишимни янада орттирди. Сўзи ўзига, ўзи сўзига ўхшайдиган ижодкорни чин юракдан эъзозласанг арзийди.
Аъзам Ўктам шеърлари уйғоқ кўнгил, теран мушоҳада ва соғлом виждон билан ёзилган. Шоир сўзларни томошахонадаги ҳуққабоз каби осмонга отиб, чирпирак қилиб ўйнатмайди. У шеър тўқимайди, ёзади:
Шоирмас шеърни минг кўйларга солган,
Шеърни деб минг кўйга тушганлар шоир.
Муҳаббат адабиётнинг энг эски ва ҳамиша янги мавзуларидан бири. Фақат шу мавзудаги асарлар йиғилса, юз минглаб, милёнлаб жилдга жо бўлса керак. Ҳар бир адиб муҳаббат ҳақида қўлидан келганича, истеъдоди ва кўнглининг сезувчанлигига қараб ёзаверади. Аъзам Ўктам ижодида ҳам бу мавзу алоҳида ўрин эгаллайди.
Фаришта бор унинг юзида,
Қарашлари ҳуркак, осуда.
Мен уни ҳаттоки ўзимдан
Пинҳон тутгим келади жуда.
(“Соҳиба портрети”)
Шундай қизни учратганмисиз? Балки у биринчи муҳаббатингиздир? Ҳар ҳолда, кўнгил қўмсайдиган, мудом излайдиган мунис қиёфа бу.
Қарашлар бир пайтнинг ўзида ҳуркак ва осуда бўла оладими? Қани, хаёлингизга келтириб кўринг-чи. Ана ўша фариштали қиз, деразадан ташқарига, мовий, тип-тиниқ осмонга, олис-олисларга тикилиб турибди. Ширин-ширин ўй сураётган бу гўзалнинг мана шу сокин нигоҳи унга янада чирой қўшиб юборади. Шу пайт дала йўлдан сиз ўтиб қолдингиз. Қизга кўзингиз тушди. Тикилиб турганингизни сезган қиз ялт этиб қаради, бир оз турди-да, пардани тушириб, ўзини ичкарига олди. Мен кафил, уни яна кўргингиз келади. Шу кўчадан тез-тез ўтадиган бўлиб қоласиз, деразага умид билан тикиласиз. Балки уни яна учратарсиз, балки севиб қоларсиз. Менимча, Отабек бир кўришда кўнгил берган, Қодирий бобони юм-юм йиғлатган Кумушнинг қарашлари ҳам шундай “ҳуркак ва осуда” бўлган бўлса керак.
Шундай тоза, шундай тиниқ нигоҳли қиз ёлғон сўзлаши, ножўя гап айтиши ё енгилроқ бўлиши тасаввурга умуман сиғмайди. Бундай қизнинг ҳамма шартларига кўниб, қайга деса индамай кетгинг келади. Шоир шу қизнинг қиёфаси, маънавий дунёсини бизга янада ёрқинроқ тасвирлаб беради:
Кўзлар сокин бир қўшиқ куйлар,
Жимирлашиб кетади танлар:
“Муҳаббатни эрмак деб ўйлар
Муҳаббатдан туғилмаганлар!”
Тасвирдаги қиз ҳузурида ўзингизни бир зум йўқотиб қўясиз, кейин дарров орқа-ўнгингизни йиғиштирасиз. Унга малол келадиган, кўнглига ўтирмайдиган гап айтишдан чўчиб турасиз. Севгингизни, ҳурматингизни-да истаганча изҳор этолмайсиз…
Шоир кимни севишни, эъзозлашни билгани сингари айрилиқни қандай тасвирлашни, қандай соғинишни ҳам яхши билади:
У кетди, кетди-ю, энди шум ўйлар
Санчилаверади қалбга мисли ўқ.
Ў, энди у менинг тушларимга ҳам
Истаса киради, истамаса йўқ.
Лирик қаҳрамон: “Мени ташлаб кетдинг, ҳолимни хароб этдинг, сени соғиниб ундоқ бўлдим, бундоқ бўлдим”, деб зорланмайди. Айбни бировга ағдариб, ўзини гўзал шаклда оқлаб дод-войламайди. Ёр ҳақиқатан ҳам кетган, оҳ-воҳ қилиш мумкин. Бироқ бунга чинакам севги йўл қўймайди. Шоир: “Ҳатто тушларимга ҳам кирмай қўйди”, дер экан ёридан озор чекканини, лекин уни ҳалиям қаттиқ севишини, ҳеч бўлмаса тушларида кўриб туришни исташини нозик ифода этади. Чиндан севган одамгина шундай дея олади, чунки унинг қалбида ҳамиша умид яшайди.
Аъзам Ўктам шеърларининг мавзу доираси анча кенг. У кўпинча назардан четда қоладиган, баъзида атайлаб эътибор берилмайдиган ҳолатларни ҳам синчковлик билан илғаб, қоғозга туширади. Бир шеърида бултур бобосининг, бу йил момосининг ўлими хабарини олиб келган амакиси ҳақида боланинг ўй-хаёлларини беради:
Шаҳарлик амакимга
боқсам кўзларим тинар.
Йўқ, у одаммас, жонли,
оёқ-қўлли шумхабар.
Шундан бери даҳшатга
солади мени кўзёш.
Ва фақат ўлим бўлса
келадиган қариндош.
Баъзида шундай. Ҳамма ҳаракатларимиз, югуриб-елишларимиз эл кўзи учун. Ўзимизга қолса, икки дунёдаям бундай оворагарчиликка рози бўлмаймиз. Қариндош-уруғчилик, меҳр-оқибат каби ришталар ҳам гоҳида шундай мезонга асосланади. Турли сипогарчиликлар, ясама кўнгилхонликлар билан ўзимизни яхши кўрсатмоқчи, элнинг элак тутиб бўлмайдиган оғзидан ҳимояланмоқчи бўламиз. Бошқаларни алдармиз, аммо ўзимизни-чи? Дунёга мурғак ва покиза юрак билан боқаётган болаларни-чи? Шеър қаҳрамони – бола амакисини ўтган йили кўрган, ўшанда у бобосининг ўлими хабарини олиб келганди. Шу билан йил бўйи қорасини кўрсатмади, бирор марта йўқламади. Бугун у яна пайдо бўлди. Бола кўнгли мудҳиш бир нарсани сезади, шаклланиб қолган идроки эса бу гал ҳам ёмон бир воқеа бўлганини фаҳмлайди. Натижада у энди амакисини яқин қариндоши, қондоши деб эмас, қайғули хабарлар элчиси сифатида кўра бошлайди. Энди бола кўнглида амакисига нисбатан илиқлик, меҳр муҳаббат пайдо бўлиши гумон. Бундай ҳолатдан кейин амаки ва жиян орасидаги муқаддас ришталар сақланиб қоладими?
Шоир бу гапларнинг бирортасини айтгани йўқ, ўқувчининг ўзида шундай хулосалар пайдо бўлади ва ҳаёти, туриш-турмуши ҳақида жиддий ўйлай бошлайди.
Адабиётга яқин ҳар қандай кишига маълум: ижодкор бир дунё илмдан ташқари, кундалик турмушни, замондошларининг бугунги куни, уларнинг ўй-фикрлари, дардлари, қарашларини, бир сўз билан айтганда, ҳаётни чуқур билиши керак. Биладиган одам қаловини топиб ёза олади, дунёбехабарлиги сабаб ўқувчи олдида мулзам бўлиб қолмайди.
Аъзам Ўктам ҳаётни, айниқса, қишлоқ ҳаётини жуда чуқур билади. Ўзи билган, ўзи ҳис қилган нарсани шеърхонга санъаткорона англата, сездира олади.
Бир-биридан тортинар ҳамма,
Қалбда қай ҳис қиларкан хуруж.
Ёқар зимдан берилган ҳамла –
Дўстлик истаб очилган уруш.
Бўйнин қисар қимтиниб тандир,
Пасайганин ҳис этар девор.
Томни чертар тун бўйи ёмғир,
Совчи келди бу уйга илк бор.
(“Мужда”)
Ўзбек хонадонидаги ҳолат тасвири бу. Иккинчи ёки учинчи қизга совчи келганда балки бошқачароқ вазият бўлар, лекин биринчи марта совчи келгандан кейинги ҳолатни шоир ўта сезгирлик ва кузатувчанлик билан чизиб бера олган. Совчи келиб-кетди, ҳамманинг бошида турфа хаёл, лекин ҳеч ким лом-мим демайди, ҳамма бир-биридан тортинади. Оиланинг ҳар кунги турмушидаги маромми, сокинликми – нимадир бузилган. Ҳар куни дастурхон атрофида қувноқ кайфиятда, ўтган-кетгандан гаплашиб ўтирадиган кишилар бугун жуда зарур бўлмаса чурқ этган товуш ҳам чиқармайди. Дастурхонга ҳам тезда фотиҳа ўқилиб, ҳар ким ўз юмуши билан овора бўлади. Лекин буларнинг ҳаммаси яхшиликка. Шоир совчиликни “тинчлик истаб очилган уруш” деб атайди. Жуда топиб айтади. Дунёда бирорта уруш тинчлик ниятида бўлмаган. Шоир топган ташбеҳ мантиққа тескари ва айни пайтда мантиққа жуда мос.
Совчи келган ҳовли урушда мағлуб бўлган мамлакат ўрнида. Шу боис тандир қимтиниб бўйин қисади, девор ҳар доимгидан пасайиброқ қолгандай.
“Томни чертар тун бўйи ёмғир” мисраси ҳам тасвирни янада бойитади, ҳолатни яқиндан ҳис этишга кўмаклашади. Шоир нега шу ҳолатни алоҳида таъкидламоқда? Бошқа вақт ёмғир ёғмайдими, томни тун бўйи чертмайдими? Тўғри, бошқа пайт ҳам ёмғир ёғади, балки томни бундан қаттиқроқ чертар. Лекин ўша дамда унга биров эътибор бермайди. Илк бор совчи келган уйда эса, кўзига уйқу келмай, туни билан ёмғир овозини эшитиб чиқадиганлар албатта топилади.
Шоир ҳамма билган гапни такрорламаслиги, фикрини жўн ифодаламаслиги керак. Ҳеч ким тушунмайдиган тилда ёзиш ҳам истеъдоддан дарак эмас.
Яхши ижодкорнинг ўзига хос, тортимли, такрорланмас услуби бўлади. Аъзам Ўктамнинг ана шундай ўз ифода йўсини бор. У туйғу ва фикрларини самимий ва оҳорли баён этади:
Қишлоғим, бўл бегона
сен мотам, нолаларга.
Кўчанг тўлсин онаси
уйғотган болаларга.
Бу самимий сатрларни ўқиб, юртга муҳаббатни, она меҳрининг илиқлигини ҳис этасиз. “Оналар соғ-омон бўлсин, улар ҳар тонг болаларини эркалаб уйғотсин, ана шу болалар кўчаларни тўлдириб юрсин, доим тинчлик бўлсин”, дея эзгу тилак билдиради шоир.
Ота-онага ҳурмат ахлоқдаги энг муҳим тушунчалардан биридир. Бу нарса миллий ва диний қадриятларимизда ҳам аксини топган. Шу негиздан озиқланадиган Аъзам Ўктам шеъриятида ҳам ота-она мавзусига бир неча бор мурожаат этилган:
Бор-йўғимни этдим хайр-эҳсон,
Кеча-кундуз қилдим ибодат.
Охиратни ўйлаб ёнди жон,
Илм истаб югурдим фақат.
Қабул бўлмас бирортаси ҳам,
Бари кетар шекилли куйиб.
Бугун тонгда негадир отам
Қараб қўйди норизо бўлиб.
(“Ҳадик”)
Фақат имони бутун, ахлоқи юксак одамгина шундай ҳадикни ҳис этади, отасини шу қадар эъзозлайди.
Шоир бошқа бир ўринда:
Кўкдан ёғилган нурлар,
Отамга дуо денглар.
Тунга ем бўлмагурлар,
Онамга дуо денглар,
дея эзгу дуога ундайди. Ҳадисларда айтилишича, ота-онанинг фарзанд ҳаққига қилган дуоси албатта қабул бўлади. Ана шундай дуолар паноҳида тинч-омон, соғ-саломат юрган фарзандлар ҳам ота-оналарининг ҳаққига ғойибона дуо қилиб туриши керак. Шоир сизу бизни шунга чақиради.
Аъзам Ўктамнинг бу каби мисралари шунчаки қуруқ насиҳатгўйлик шаклида ёзилмайди, ҳикматлар чиройли ташбеҳлар, тимсоллар билан ифодаланади. Бу эса шеърнинг таъсир кучини орттириб, ўқувчи руҳиятига енгил сингишини таъминлайди.
Аъзам Ўктамнинг ҳикматли, эзгуликка ундовчи, мулоҳазага чорловчи шеърларини ўқийсизми ёки оташин муҳаббат ҳақидаги сатрларини мутолаа қиласизми, кўнглингизга бир ёруғлик инади, руҳингиз тиниқ тортади. Ўйламаган ёки ўйлашга эринган нарсаларингиз ҳақида бош қотира бошлайсиз, ўзингизга юзма-юз туриб ҳисоб берасиз. Аслида, чинакам шеърият худди шундай бўлади, қоғоздагина қолмайди, юракларга кўчади – ҳаракатлантиради, долғалатади, хотиржамлик беради…
2011 йил декабр
Манбаъ:“Маърифат” газетасининг 2012 йил 25 июл сонида чоп этилган.
A’zam O’ktam
(1960-2002)
A’zam O’ktam (A’zam Xudoyberdiev) 1960 yil 4 oktyabrda Farg‘ona viloyatining Buvayda tumanida tug‘ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini bitirgan (1985). «Kuzda kulgan chechaklar» (1989), «Kuzatish» (1990), «Ziyorat» (1992), «Taraddud» (1993), «Ikki dunyo saodati» (1998), «Qirqinchi bahor» (2000) she’riy to‘plamlari nashr etilgan. «Bola dunyoni tebratar» (1988), «Xabar» (1995) kabi nasriy asarlar muallifi. Rabindranat Tagor va Nikolay Rubtsovning turkum she’rlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. 2002 yili Toshkent shahrida vafot etgan.
TARADDUD
Aniq hech narsa yo’q, har narsa tusmol,
Ayblarim o’ylasam — hushdan ozarlik.
Qizlarning yuziday ochilgan osmon
Bulut kelishiga ko’rar hozirlik.
Bitta sham o’chgaydir shabboda yelsa,
Kulga libos balki, asli u qayg’u.
Bosqinchi birovning yurtiga kelsa,
Bir kun quvilishga hozirligi shu.
Ko’zni sovuq ko’rdim, yuraklarni muz,
Shaylandim o’t ila o’ynashmoq uchun.
Muhit bo’lsa qishni boshlab kelar kuz,
Yuzma-yuz chiqmasang — yashamoq nechun.
Yo’l aniq, qaytish yo’q.
Men ketdim endi.
Kechgan narsam — jonni o’ylamam hecham.
Bitta maydon kerak — kurashgim keldi:
To’shakda yotgulik qilmasin o’lim!
ORALIQDA
Jonimga tegmoqda barchasi bir-bir,
Jon esa halqumga kelar oxiri.
Bitta men yo’q bo’lsam ne bo’pti axir —
O’zbekning kamayib qolmas shoiri.
Na Toshkent, na Qo’qon biladi meni,
Axir o’z-o’zimni aldab, netaman?
Shu oppoq qog’ozdan yashiray neni —
Bir o’lib ko’rmadim, xolos. Ketaman!
Bir qaltis quladi kech kuzgi oftob,
Cho’qqidan cho’qqiga urilib sindi.
Kunning siniqlari bunchalar serob –
Ular yulduz bo’lib miltirar endi.
Yana begonalar yanglig’ turarman,
Mezbonlarga o’xshar otam ham onam.
Qishloq ko’chalarin kezib yurarman,
Tanimas do’stimning bolalari ham.
Qiynagay har narsa yurakni ezib:
Shoxi sinib qaytdi qo’chqor podadan.
Ayanchli g’ingshiydi ko’nglimni buzib,
Itim yaralanib keldi to’dadan.
So’ng tongda jo’narman yana qaltirab,
O’z holim o’ylayman achchiq jilmayib.
Shaharda bolalar kutar mo’ltirab,
Qishlokda volidam qolar mung’ayib.
SO’ROQ
Talpinding, yig’lading — yelding dunyoga,
So’ylagil, sen nechun kelding dunyoga,
Buzildi, ayt, nima qilding dunyoga,
O’zingni kim deya bilding dunyoga?
Tilingni tiymaysan — besharm so’ylar,
Ko’zingni tiymaysan — buzukqa bo’ylar,
O’zingni tiymaysan — nelarni o’ylar,
Hech jazo yo’qmikan bunday zinoga?
Malomatning toshi tegmagan boshing,
Mag’rur tutmoqlikdan tiymagan boshing,
Hattoki onangga egmagan boshing –
Berding bu havoyi, puchak safoga.
Tengsiz ta’riflarni o’qigan ko’zing,
Ulug’ tarixlarni o’qigan ko’zing,
Qutlug’ harflarni o’qigan ko’zing –
Ne uchun tikding bu yuzi qaroga?
Qishda qushlarga don sochgan qo’lingni,
Nopok luqmalardan qochgan qo’lingni,
Olloh, deb duoga ochgan qo’lingni –
Uzatding yeyishi, ishi haromga.
To’ydirib o’t, qonga to’ygan yurakni,
O’ldirib haq deya to’lgan yurakni,
So’ldirib ishq ila kulgan yurakni,
Sen qandoq sig’yapsan yorug’ dunyoga?
NEGA?
Kun uzun, kun issiq — malollar kelur,
Tunlari qop-qora savollar kelur,
Tong chog’i musaffo xayollar kelur,
Aqlim mening tiniq tortmadi hanuz.
Yetti oq-qorani ajratish oni,
Bu umr, bu o’lim kimning ehsoni?
Har lahza shu qarzni uzish imkoni,
Bildim, chin sarvatni yig’madim hanuz.
Eng ulug’ so’zdan-da titramas yurak,
Ko’zimga yosh kelmas — bu nedan darak,
Xalqimga ne berdim va’dadan bo’lak,
Ekkan niholim yosh, mevasiz hanuz.
Mahkam bog’lasam-da rost yo’lga belni,
Ko’ngil ravshan emas, dog’i bor dilning,
Yurtimni tanidim, bildim-ku elni,
Biroq unutmadim o’zimni hanuz.
QANOAT
Asl aybim —
Tekis yo’lda qoqinmokdir.
Asl baxtim —
O’zing ko’rmay sog’inmokdir.
Yeru ko’kdan mudom izlab
Xato qildim.
Seni topmoq yo’li
Doim topinmoqdir.
IBODAT
Tog’lar some’ bo’lib o’tirishar jim,
Takbir aytgan chog’i guldurab samo.
U yanglig’ munojot qila olur kim,
Yomg’ir bu pichirlab qilingan duo.
Yel yig’lar yer tirnab, tuproq seskanar,
Maysalar qaltirab qilurlar sajda.
Duolar ijobat bo’lgan sanachar,
Kun nurlari bundan keltirar mujda.
ISHQ HAQQI
Ajab, dil shod bo’lur tinglab
Qiyomatdan xabarlarni.
Tobora shavqim ortgaydir
Sezib kelgich xatarlarni.
Na rohat, na azob bois
Sen aytgan yo’lga kirmishman.
Shu ishq haqqi, xatarsiz qil
O’zing sori safarlarni.
YO’L
Yil yiqilar yilning ustiga,
Xotiralar tipirchilar xit.
Yelkam og’rir, qaqshar ustixon,
Yuk ostida siltanar umid.
Beraymikan taqdirimga tan,
Nahot bari tugadi yohu!
Yildan yilga yetaklab o’tgan –
Orzularim ushalmadi-ku?!
Sergak qadam tashlayman, axir,
Yurar yo’lim — qalin tikanzor.
Benihoyat uzundir umr,
Bittagina oq ko’ylagim bor.
Yuksaklarga cho’zibman qo’lni,
Omon yetay unga ishqilib.
Tanladim sal og’irroq yo’lni,
Sal yengilroq jon berayin deb.
Qadam bosish tobora qiyin,
Umr kiftda. Qaqshar ustixon.
Olg’a qarab yurganim sayin
Yil yiqilar yilning ustiga.
Manba’: XX asr o’zbek she’riyati antologiyasi,Toshkent,2007
Orif Tolib
KO’KDAN YOG’ILGAN NURLAR
Ajoyib kunlarning birida domla Mahmud Sa’diy telefon qilib qoldi: “Menga Ayub kerak edi”. Butun xonani to’ldirib kulib yubordim. Gap shundaki, men domlaga olti-yetti oy oldin ikkita maqola bergan, u kishi ko’rib, gazetalarga berib yuborishi kerak edi. Shundan so’ng bir-ikki marta qo’ng’iroqlashdim. Domlaning ishi ko’p, vaqti tig’iz. Shu sababli boshqa bezovta qilmadim. Olti-yetti oydan beri indamay kutib yurganimni domla Ayyub payg’ambarning (alayhissalom) sabriga qiyos etib, mubolag’a qilgandi. Mahmud Sa’diyga maqola yoki ijod namunasini berib, oylab emas, yillab, hatto o’n yillab kutganlar borligini eshitganman. Bitiruv ishim mavzusidagi maqolani ham domla bilan birga bir yarim oyda chiqarganmiz. Bu eng tezkor, “eskpress” ravishda tayyorlangan maqola edi! Xullas, Mahmud Sa’diyning qo’liga tushgan maqola ancha-muncha tuz yeyishi bor gap.
Domlaga topshirgan maqolalarimning birinchisi A’zam O’ktam she’riyati haqidagi “Ko’kdan yog’ilgan nurlar” maqolasi 2011 yil dekabrda yozilgan. Ravshan Fayz she’riyatiga bag’ishlangan “Sog’inch qo’shiqlari” nomli maqola esa 2012 yil yanvarda qog’ozga tushgan. Yaqinda ular matbuotda chop etildi. “Ko’kdan yog’ilgan nurlar” “Ma’rifat” gazetasida ayrim qishqartirish va tuzatishlar bilan bosildi. Biroq “O’zbekiston adabiyoti va san’ati”da nashr etilgan “Sog’inch qo’shiqlari” ancha-muncha qisqarib ketdi. Ko’pchilik ijodkorlarga o’zining yozgani yaxshiroq ko’rinadi. Bu – tabiiy. Xususan, o’zim ham boshqalarning tuzatishlarini birpasda qabul qilavermayman. Shuning uchun saytda har ikki maqolani to’liq shaklda va gazeta nusxasi ko’rishida e’lon qilishga
qaror qildim.
Men A’zam O’ktamni ko’rmaganman. Lekin ko’rgan-bilganlardan uning fe’l-atvori, qarashlari, gap-so’zi, hayot va ijoddagi printsiplari qanday bo’lganini eshitganman. She’rlarini o’qib tasavvur qilganim ijodkor hayotdagi A’zam O’ktamga juda o’xshash. Ana shu jihat shoir she’riyatiga bo’lgan qiziqishimni yanada orttirdi. So’zi o’ziga, o’zi so’ziga o’xshaydigan ijodkorni chin yurakdan e’zozlasang arziydi.
A’zam O’ktam she’rlari uyg’oq ko’ngil, teran mushohada va sog’lom vijdon bilan yozilgan. Shoir so’zlarni tomoshaxonadagi huqqaboz kabi osmonga otib, chirpirak qilib o’ynatmaydi. U she’r to’qimaydi, yozadi:
Shoirmas she’rni ming ko’ylarga solgan,
She’rni deb ming ko’yga tushganlar shoir.
Muhabbat adabiyotning eng eski va hamisha yangi mavzularidan biri. Faqat shu mavzudagi asarlar
yig’ilsa, yuz minglab, milyonlab jildga jo bo’lsa kerak. Har bir adib muhabbat haqida qo’lidan kelganicha, iste’dodi va ko’nglining sezuvchanligiga qarab yozaveradi. A’zam O’ktam ijodida ham
bu mavzu alohida o’rin egallaydi.
Farishta bor uning yuzida,
Qarashlari hurkak, osuda.
Men uni hattoki o’zimdan
Pinhon tutgim keladi juda.
(“Sohiba portreti”)
Shunday qizni uchratganmisiz? Balki u birinchi muhabbatingizdir? Har holda, ko’ngil qo’msaydigan, mudom izlaydigan munis qiyofa bu.Qarashlar bir paytning o’zida hurkak va osuda bo’la oladimi? Qani, xayolingizga keltirib ko’ring-chi. Ana o’sha farishtali qiz, derazadan tashqariga, moviy, tip-tiniq osmonga, olis-olislarga tikilib turibdi. Shirin-shirin o’y surayotgan bu go’zalning mana shu sokin nigohi unga yanada chiroy qo’shib yuboradi. Shu payt dala yo’ldan siz o’tib qoldingiz. Qizga ko’zingiz tushdi. Tikilib turganingizni sezgan qiz yalt etib qaradi, bir oz turdi-da, pardani tushirib, o’zini ichkariga oldi. Men kafil, uni yana ko’rgingiz keladi. Shu ko’chadan tez-tez o’tadigan bo’lib qolasiz, derazaga umid bilan tikilasiz. Balki uni yana uchratarsiz, balki sevib qolarsiz. Menimcha, Otabek bir ko’rishda ko’ngil bergan, Qodiriy boboni yum-yum yig’latgan Kumushning qarashlari ham shunday “hurkak va osuda” bo’lgan bo’lsa kerak.
Shunday toza, shunday tiniq nigohli qiz yolg’on so’zlashi, nojo’ya gap aytishi yo yengilroq bo’lishi
tasavvurga umuman sig’maydi. Bunday qizning hamma shartlariga ko’nib, qayga desa indamay
ketging keladi. Shoir shu qizning qiyofasi, ma’naviy dunyosini bizga yanada yorqinroq tasvirlab
beradi:
Ko’zlar sokin bir qo’shiq kuylar,
Jimirlashib ketadi tanlar:
“Muhabbatni ermak deb o’ylar
Muhabbatdan tug’ilmaganlar!”
Tasvirdagi qiz huzurida o’zingizni bir zum yo’qotib qo’yasiz, keyin darrov orqa-o’ngingizni yig’ishtirasiz. Unga malol keladigan, ko’ngliga o’tirmaydigan gap aytishdan cho’chib turasiz.
Sevgingizni, hurmatingizni-da istagancha izhor etolmaysiz…
Shoir kimni sevishni, e’zozlashni bilgani singari ayriliqni qanday tasvirlashni, qanday sog’inishni ham yaxshi biladi:
U ketdi, ketdi-yu, endi shum o’ylar
Sanchilaveradi qalbga misli o’q.
O’, endi u mening tushlarimga ham
Istasa kiradi, istamasa yo’q.
Lirik qahramon: “Meni tashlab ketding, holimni xarob etding, seni sog’inib undoq bo’ldim, bundoq bo’ldim”, deb zorlanmaydi. Aybni birovga ag’darib, o’zini go’zal shaklda oqlab dod-voylamaydi. Yor haqiqatan ham ketgan, oh-voh qilish mumkin. Biroq bunga chinakam sevgi yo’l qo’ymaydi. Shoir: “Hatto tushlarimga ham kirmay qo’ydi”, der ekan yoridan ozor chekkanini, lekin uni haliyam qattiq sevishini, hech bo’lmasa tushlarida ko’rib turishni istashini nozik ifoda etadi. Chindan sevgan odamgina shunday deya oladi, chunki uning qalbida hamisha umid yashaydi.
A’zam O’ktam she’rlarining mavzu doirasi ancha keng. U ko’pincha nazardan chetda qoladigan,
ba’zida ataylab e’tibor berilmaydigan holatlarni ham sinchkovlik bilan ilg’ab, qog’ozga tushiradi. Bir she’rida bultur bobosining, bu yil momosining o’limi xabarini olib kelgan amakisi haqida bolaning o’y-xayollarini beradi:
Shaharlik amakimga
boqsam ko’zlarim tinar.
Yo’q, u odammas, jonli,
oyoq-qo’lli shumxabar.
Shundan beri dahshatga
soladi meni ko’zyosh.
Va faqat o’lim bo’lsa
keladigan qarindosh.
Ba’zida shunday. Hamma harakatlarimiz, yugurib-yelishlarimiz el ko’zi uchun. O’zimizga qolsa, ikki dunyodayam bunday ovoragarchilikka rozi bo’lmaymiz. Qarindosh-urug’chilik, mehr-oqibat kabi rishtalar ham gohida shunday mezonga asoslanadi. Turli sipogarchiliklar, yasama ko’ngilxonliklar bilan o’zimizni yaxshi ko’rsatmoqchi, elning elak tutib bo’lmaydigan og’zidan himoyalanmoqchi bo’lamiz. Boshqalarni aldarmiz, ammo o’zimizni-chi? Dunyoga murg’ak va pokiza yurak bilan boqayotgan bolalarni-chi? She’r qahramoni – bola amakisini o’tgan yili ko’rgan, o’shanda u bobosining o’limi xabarini olib kelgandi. Shu bilan yil bo’yi qorasini ko’rsatmadi, biror marta yo’qlamadi. Bugun u yana paydo bo’ldi. Bola ko’ngli mudhish bir narsani sezadi, shakllanib qolgan idroki esa bu gal ham yomon bir voqea bo’lganini fahmlaydi. Natijada u endi amakisini yaqin qarindoshi, qondoshi deb emas, qayg’uli xabarlar elchisi sifatida ko’ra boshlaydi. Endi bola ko’nglida amakisiga nisbatan iliqlik, mehr muhabbat paydo bo’lishi gumon. Bunday holatdan keyin amaki va jiyan orasidagi muqaddas rishtalar saqlanib qoladimi?Shoir bu gaplarning birortasini aytgani yo’q, o’quvchining o’zida shunday xulosalar paydo bo’ladi va hayoti, turish-turmushi haqida jiddiy o’ylay boshlaydi.Adabiyotga yaqin har qanday kishiga ma’lum: ijodkor bir dunyo ilmdan tashqari, kundalik turmushni, zamondoshlarining bugungi kuni, ularning o’y-fikrlari, dardlari, qarashlarini, bir so’z bilan aytganda, hayotni chuqur bilishi kerak. Biladigan odam qalovini topib yoza oladi, dunyobexabarligi sabab o’quvchi oldida mulzam bo’lib qolmaydi. A’zam O’ktam hayotni, ayniqsa, qishloq hayotini juda chuqur biladi. O’zi bilgan, o’zi his qilgan narsani she’rxonga san’atkorona anglata, sezdira oladi.
Bir-biridan tortinar hamma,
Qalbda qay his qilarkan xuruj.
Yoqar zimdan berilgan hamla –
Do’stlik istab ochilgan urush.
Bo’ynin qisar qimtinib tandir,
Pasayganin his etar devor.
Tomni chertar tun bo’yi yomg’ir,
Sovchi keldi bu uyga ilk bor.
(“Mujda”)
O’zbek xonadonidagi holat tasviri bu. Ikkinchi yoki uchinchi qizga sovchi kelganda balki boshqacharoq vaziyat bo’lar, lekin birinchi marta sovchi kelgandan keyingi holatni shoir o’ta sezgirlik va kuzatuvchanlik bilan chizib bera olgan. Sovchi kelib-ketdi, hammaning boshida turfa xayol, lekin hech kim lom-mim demaydi, hamma bir-biridan tortinadi. Oilaning har kungi turmushidagi marommi, sokinlikmi – nimadir buzilgan. Har kuni dasturxon atrofida quvnoq kayfiyatda, o’tgan-ketgandan gaplashib o’tiradigan kishilar bugun juda zarur bo’lmasa churq etgan tovush ham chiqarmaydi. Dasturxonga ham tezda fotiha o’qilib, har kim o’z yumushi bilan ovora bo’ladi. Lekin bularning hammasi yaxshilikka. Shoir sovchilikni “tinchlik istab ochilgan urush” deb ataydi. Juda topib aytadi. Dunyoda birorta urush tinchlik niyatida bo’lmagan. Shoir topgan tashbeh mantiqqa teskari va ayni paytda mantiqqa juda mos.Sovchi kelgan hovli urushda mag’lub bo’lgan mamlakat o’rnida. Shu bois tandir qimtinib bo’yin qisadi, devor har doimgidan pasayibroq qolganday.
“Tomni chertar tun bo’yi yomg’ir” misrasi ham tasvirni yanada boyitadi, holatni yaqindan his etishga ko’maklashadi. Shoir nega shu holatni alohida ta’kidlamoqda? Boshqa vaqt yomg’ir yog’maydimi, tomni tun bo’yi chertmaydimi? To’g’ri, boshqa payt ham yomg’ir yog’adi, balki tomni bundan qattiqroq chertar. Lekin o’sha damda unga birov e’tibor bermaydi. Ilk bor sovchi kelgan uyda esa, ko’ziga uyqu kelmay, tuni bilan yomg’ir ovozini eshitib chiqadiganlar albatta topiladi.
Shoir hamma bilgan gapni takrorlamasligi, fikrini jo’n ifodalamasligi kerak. Hech kim tushunmaydigan tilda yozish ham iste’doddan darak emas.Yaxshi ijodkorning o’ziga xos, tortimli, takrorlanmas uslubi bo’ladi. A’zam O’ktamning ana shunday o’z ifoda yo’sini bor. U tuyg’u va fikrlarini samimiy va ohorli bayon etadi:
Qishlog’im, bo’l begona
sen motam, nolalarga.
Ko’chang to’lsin onasi
uyg’otgan bolalarga.
Bu samimiy satrlarni o’qib, yurtga muhabbatni, ona mehrining iliqligini his etasiz. “Onalar sog’-omon bo’lsin, ular har tong bolalarini erkalab uyg’otsin, ana shu bolalar ko’chalarni to’ldirib yursin, doim tinchlik bo’lsin”, deya ezgu tilak bildiradi shoir.Ota-onaga hurmat axloqdagi eng muhim tushunchalardan biridir. Bu narsa milliy va diniy qadriyatlarimizda ham aksini topgan. Shu negizdan oziqlanadigan A’zam O’ktam she’riyatida ham ota-ona mavzusiga bir necha bor murojaat etilgan:
Bor-yo’g’imni etdim xayr-ehson,
Kecha-kunduz qildim ibodat.
Oxiratni o’ylab yondi jon,
Ilm istab yugurdim faqat.
Qabul bo’lmas birortasi ham,
Bari ketar shekilli kuyib.
Bugun tongda negadir otam
Qarab qo’ydi norizo bo’lib.
(“Hadik”)
Faqat imoni butun, axloqi yuksak odamgina shunday hadikni his etadi, otasini shu qadar e’zozlaydi.
Shoir boshqa bir o’rinda:
Ko’kdan yog’ilgan nurlar,
Otamga duo denglar.
Tunga yem bo’lmagurlar,
Onamga duo denglar,
deya ezgu duoga undaydi. Hadislarda aytilishicha, ota-onaning farzand haqqiga qilgan duosi albatta qabul bo’ladi. Ana shunday duolar panohida tinch-omon, sog’-salomat yurgan farzandlar ham ota-onalarining haqqiga g’oyibona duo qilib turishi kerak. Shoir sizu bizni shunga chaqiradi.
A’zam O’ktamning bu kabi misralari shunchaki quruq nasihatgo’ylik shaklida yozilmaydi, hikmatlar chiroyli tashbehlar, timsollar bilan ifodalanadi. Bu esa she’rning ta’sir kuchini orttirib, o’quvchi ruhiyatiga yengil singishini ta’minlaydi.A’zam O’ktamning hikmatli, ezgulikka undovchi, mulohazaga chorlovchi she’rlarini o’qiysizmi yoki otashin muhabbat haqidagi satrlarini mutolaa qilasizmi, ko’nglingizga bir yorug’lik inadi, ruhingiz tiniq tortadi. O’ylamagan yoki o’ylashga eringan narsalaringiz haqida bosh qotira boshlaysiz, o’zingizga yuzma-yuz turib hisob berasiz. Aslida, chinakam she’riyat xuddi shunday bo’ladi, qog’ozdagina qolmaydi, yuraklarga ko’chadi – harakatlantiradi, dolg’alatadi,
xotirjamlik beradi…
2011 yil dekabr
Manba’:“Ma’rifat” gazetasining 2012 yil 25 iyul sonida chop etilgan.