Икки бошли калхат сурати туширилган хос вагонни етаклаган паровоз бир нарсадан қуруққолгандек ҳансираб, Самарқанддан саҳар мардонлаб йўлга чиқди. Атрофни аччиқ-сассиқҳид босди. Хайрлашаётган баҳорнинг намтоб ҳавосига ўрлаган қора тутун ичра поезд юрар йўлини тусмоллаб борарди...

 

Баҳодир Қобул
ЯНГИ ОЙ — СУНБУЛА

  Баҳодир Қобул (Баҳодир Қобулов) 1966 йилда Бахмал туманида, Ўсмат қишлоғида туғилган. Алишер Навоий номидаги Самарқанд Давлат университетининг ўзбек ва тожик тили филологияси, шунингдек мазкур университетнинг ҳуқуқшунослик факультетларида таҳсил олган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.“Эна шамол” китоби чоп этилган.Ёзувчи ўз асарларида она тилимизнинг бетакрор тароватини , инсон қалбининг жозиб кечинмаларини ўзгача завқу ҳаяжон, меҳр ва муҳаббат ила гўзал тасвирлар воситасида ифодалай олади.

Икки бошли калхат сурати туширилган хос вагонни етаклаган паровоз бир нарсадан қуруққолгандек ҳансираб, Самарқанддан саҳар мардонлаб йўлга чиқди. Атрофни аччиқ-сассиқҳид босди. Хайрлашаётган баҳорнинг намтоб ҳавосига ўрлаган қора тутун ичра поезд юрар йўлини тусмоллаб борарди. Яна сон текканидан ўзида йўқ хурсанд, истеъфодаги полковник, суд ҳайъати раиси Александр Николаевич Соколов вагон-ресторанда. Игна ютган итдай ориқпоручик-прокурор ва ҳуқуқ илмидан бехабар юзлаб аскарлар орасидан танлаб олинган тўрт нафар зобит — ҳайъат аъзолари раиснинг қош-қовоғига қарайдилар. Ҳайъат базми жамшид устида. Қурдагилар Жиззахга юборилган. Шаҳарни тозалаш буюрилган.

Анчадан буён ишсиз юрган, қозонга қоровуллик қилиб қолган полковник яна қўл остига одам берганликлари, униям эсга олиб қолганликларини шу вақтгача сездирмай келган бўлсада, ичига икки томчи киргач жиловини бўш қўйди. Қўлидан ҳали кўп иш келишини, келгандаям катта ва довруқли ишлар келишини унутмаганликларини ҳар бир аъзога қайта-қайта уқтирди. Ҳазрати Олийларига таҳсинлар ўқиди.

Большой Михайловка станциясида сувхонасини сувга тўлдириб ҳаяллаган поезд яна йўлга тушди. Милютинскийда ўтинхонасига ўтин ғамлайди.
— Мени шахсан суд ҳайъатига бошчилик этиш учун таклиф қилдилар, — деди, худди бошқалар буни билмайдигандек. — Судда бу итларни чивиндек эзиб ташлайман. Жиззахнинг ҳар бир дарахтига буларнинг ҳаром жасадини биттадан осиб қўяман…

* * *

Ўйинни зўри ё бозорда, ё мозорда бўлади. Бу сафар ҳам шундай бўлди. Катта, зўр ўйинларни сопи ҳамиша ўзидан чиқарилган. Ҳали Жиззах Ўрдасида қирғин бўлмасдан олдин, Ўрданинг шундоқ биқинидаги бозорнинг икки қоровули “отасидан қолган мулк”ни бўлиша олмай жанжаллашганди. Бозорни кирди-чиқдисидан топадиган бир парча қаттиқ нон кўп кўринди. Худо урган шундай ношукрлик кунларни бирида ур калтак, сур калтак бошланди. Қоровуллар жанжал нимадан бошланганиниям, нимага Ўрда ўт ичида қолганиниям билишмади. Бозорда кунда ўн уриш, юз жанжал. Шулардан бири бўлса керак, дейишганди. Кейин билишдики, Ўрдадаги жанг катта жанглардан. Бозор кўрганлар бундай кунларда бировни ўйламайдилар. Бошни бирор панага тиққан маъқул, тирик қолса бўлди. Бошқанинг кўзи оқиб тушсаям киприги қилт этмайдиган бозор кўрган қоровуллар жангга ўзларича аралашдилар. Тўғрироғи бирови олдинроқҳаракат қилди. Пайтдан фойдаланди. Занг босган ва тўппончалиги қолмаган темирни адоватдаги қоровулнинг ҳовлисига кўмди-да, фалончиям қўзғолонда қатнашган, ҳовлисининг пистон жойида тўппончаси бор деб маъмурларга чақув етказди. Солдатлар келиб кўрсатилган жойни ковлашса, ҳақиқатан ҳам тўппонча чиқди.

Шаҳарга адоғсиз дабдабаю, асаса билан кириб келган суд ҳайъати бошламасига шу ишни кўриши, кўзини пишитиши, Оқ пошшо одамларининг гапини икки қиладиганларни кўзини мошдай очиб қўйиши керак эди. Ҳайъат кўрадиган ишларнинг гуноҳкорлари кўча, раста, бозорлардан тутиб келинган, оддий тирикчилик куйида куймаланиб юрган кишилар эди.

“Ўта муҳим жиноятчини” солдатлар қуршовида олиб кирдилар. Оқловчининг қорасиям кўринмади. Суд бошланди. Тўққиллатиб стол устига қўйилган бир энглик занг босган темирни тўппонча эканлигини фақат уни кўтариб юрганларгина илғашди. Сўров бошланди.
— Тўппонча сеникими?

Собиққоровул тўппонча деган нарсани иккинчи бор яқиндан кўраётганидан қўрқиб кетди. Бир марта уйидан ушлаб кетишаётганда қўлига тутқазиб қўйишганди.
— Тўппонча меники эмас.
Тўппончани ундоғига, бундоғига айлантириб кўришди. Бир зобитни чақириб, уни ишлаш-ишламаслигини текшириб кўришни буюрдилар. Зобит шошиб қолди. Тўппончани ишламаслигига ақли етмайдиганлар қандай суд ўтказаётганлигига ҳайрон бўлганлар ивир-шивири залда бир ўрмалаб олди. Орадан бир соатдан ортиқ вақт ўтди. Ҳайъат бетоқатланди. Яна бир зобитни гап нимадалигини билишга жўнатдилар. Сукунат.

Тўппончанинг овози чиқмаётганлигидан бандининг бетига қон югургандек бўлди. Тетикланди. Шунда, шунда бирдан осмону ерни ларзага солиб ўқ овози янграб кетди. Назарида худди тўп оғзига уни боғлаб отишгандек бандининг ҳуши қолмади. Ташқарида, қаердадир, қандайдир қуролдан отилган дайди ўқ бехато келиб шакар томирига урилгандек, тик бўй йиқилди. Ҳайъат аъзолари масала ҳал дегандек бир-бирларига ройиш бериб қарадилар. Раис икки соатдан буён ниманидир расмини солиб ўтирган, китоб деса китобга, супра деса супрага ўхшамайдиган бесўнақай икки бетли жилдни бир-бирига қарсиллатиб уриб, стол устидаги кумуш қўнғироқчани каштасини келтириб чалганча суд якунланганини билдирди.

* * *

Раис қачондир, нимадандир, жуда қаттиққўрқиб юзи шу ҳолатда қотиб қолганлиги, киприк қоқмаслиги, мудом бақрайиб туриши, томоққиришидан заҳар томиши билан ном чиқарган эди. Прокурор саводсизлигини эгнидагиҳашамдор формаси бекитиб туради деб ўйлайдиганлардан бўлиб, зобитларни нақшинкор хумларга ўхшатганлар хато қилмасди.

Сўроқ пайтида раис бандилардан бир-икки оғиз гап сўраган бўлиб, бошини аввал ўнг томонга, кейин чап томонга буриб, навбатни ҳайъат аъзоларига ҳавола этар, бироқ уларда ҳам гапириш истаги топилмасди. Рўйхатга белги, чизиқ чизиш билан овора эдилар. Прокурор ва ҳимоячининг гапларидан сўнг қўлларидаги қалам билан бандига ўтир ишорасини қилишар, сўроқ навбати бошқасига келарди. Шу зайлда бир кунда режага асосан юз одамнинг ишини кўриш вазифаси зиммаларига юкланганди.

Савол-сўровни қаттиғи саводсизда бўлади. Гўштга етган итдай навбат прокурорга тегиши билан кўзойнаги ва сап-сариққоши оралатиб аввал рўйхатга, кейин бандига бошдан-оёқ тик бўйин қараб, қурбақани авраётган илондек бўйнини беўхшов чўзиб-чўзиб қўланса-палағда товуш билан ишини бошларди. Одатда банди прокурорнинг саволига тушунмас, қайта сўрашга журъат қилолмас, қайта сўраш мумкинлигини ўйлаб кўрмаган ҳам ёки жавоб берса-да прокурорнинг найранг тўрига ўз ихтиёри билан бўлмаса-да, қатъиятсизлиги, гўлу овсарлиги ортидан илиниб қолардики, гапираётган гапи ўзига зарар келтираётганлигини фаҳмламасди.
Аммо таржимон прокурорнинг айёрлигини пайқаб қолиб, саволларга шарҳ бериб, авом тушунадиган тилга ўгира бошлайди. Шу тариқа уч-тўрт банди прокурор чангалидан қутилишга эришди.

Прокурор билди. Энди таржимоннинг кўзига қаттиқ тикилиб, саволларини дона-дона талаффуз қилар, лекин таржимон диққат қаратмас, ишига собит турарди…
Прокурор кўрдики ов бароридан келмаяпти. Таржимонга ташланди.
— Сиз, Мирзо Абдухолиқзода, менимча саволларимни нотўғри таржима қилаяпсиз. Бир оғиз гапимни достон қилиб етказишни нима зарурияти бор. Гапимга гап қўшмай айнан таржима қилишингизни талаб қиламан!
— Прокурор жаноблари сиз адабий тилда гапиряпсиз, агар мен гапингизни айнан ва сўзма-сўз таржима қиладиган бўлсам, қишлоқ одами сизга нима деб жавоб қилади. Агар саволингизни очиқроқ, аниқроқ баён қилсангиз, менинг шарҳ бериб ўтиришимга ҳожат қолмасди.
— Бу ёғи сизнинг ишингиз эмас! Вазифангиз айнан таржима қилиш, тушундингизми? Сиз менга йўл кўрсатманг! Мен ўз ишимни яхши биламан.
— Кечирасиз, жаноб прокурор, менинг вазифам саволингизни бандига тушунтириб бериш, токи у саволга тушуниб жавоб берсин, зеро, бу ерда инсоннинг тақдири, ҳаёт-мамоти ҳақида гап кетаяпти.
— Такрор айтаман, саволимга илова қилманг, мен нима десам, айнан таржима қилинг, сизни бу ерга таржима қилиш учун олиб келганлар, — деганча қаҳр билан столга мушт солди.

Ҳайъат, бандию соқчилар, текинидан қуриққолгандек йиғилган томошабинлар бир чўчиб тушди.
Таржимон суд раисига мурожаат этди:
— Раис жаноблари, мени ҳарбий суд мажлиси таржимонлигидан озод қилишингизни сўрайман. Мен прокурор талабини бажара олмайман ва виждоним олдида гуноҳкор бўлишни истамайман.

Суд танаффус эълон қилади. Кейин маслаҳат хонасига прокурорни чорлади.
— Александр Николаевич, таржимоннинг хатти-ҳаракати жонимга тегди.
— Бу ерда ҳиссиётга берилмаслик керак, азизим, Василий Петрович, маълумотингиз, унвонингиз вазифангизга тўғри келмаслиги важидан Тошкентда озмунча одам билан сану манга бориб сизни сўрамаганмидим. Мана, кўриб турибмиз, тажрибангиз ҳам ҳаминқадар…
— Александр Николаевич, ўзингиз биласиз бунча одамни айбдор деб топиш учун началник охранканинг бир протоколи камлик қилади. Биргина гувоҳимиз бор. Лекин, унинг “танимайман” дейиши ҳам асоссизга ўхшаяпти. Шунинг учун мен юристча гаплар билан уларни бошини гангитиб, ўз тилидан илинтирмоқчи бўляпман. Таржимон эса ишимга халал бераяпти, агар у халақит бермаганда қанчасини тумшуғидан илинтирардим. Бунинг ўрнига русчани ҳам яхши гапира олмайдиган чаласавод таржимон топганимизда яхши бўларди.

— Василий Петрович, жуда соддасиз-да, нима Тошкент қароридан хабарингиз йўқми? “Бу итларнинг ҳеч бирига омонлик йўқ” деган гапни эшитмаганмисиз?
— Қандай хабарим бўлмасин. Юристлик маҳоратингни ишга сол деган эдингиз, шунга амал қилиб…
— Яхши, тайинлаганимдек, чалкаш саволлар билан чалғитинг, гапга олинг. Прокурор деган номингиз бор. Русчани тушунмайдиган маҳаллийларга эътибор қаратмайман. Сиз ҳам шундоққилинг, бироқ русчани биладиган адвокатлар ва томошабинлар чатоқ. Улар қанақа одамлигини билиб бўлмайди, демакки, ишониб ҳам. Мабодо масала қандай ҳал бўлаётганининг исини олсалар ҳукумат шаънига бўлмағур овозалар тарқатадилар. Албатта, ҳукумат бундайлардан қўрқмайди, лекин ҳарбий судимизнинг нозик жиҳатлари бор. Тушунгандирсиз? Қанчалик оғир бўлмасин, таржимондан кечирим сўрайсиз. Бу шахсий иш эмас, умум иши. Умумга фойда келтириш учун шахсийнинг баҳридан ўтиш керак. Шу ишингиз билан очилган пардани ёпган бўласиз, — деди дўлтабўридай ёвуз босиқлик билан.

Аввалига йигирма мингдан зиёд эркак зоти сўроқ-сўровсиз ўққа дучор қилинган, кейин ўқни ҳам ҳайф ҳисоблаб совун суртилган дорларга тортилгани сабаб шаҳар ва шаҳар атрофи бўри талаган қўрадек ҳувиллаб қолди. Кундуз куни ҳам қидириб қари чол ва норасида гўдаклардан ўзга эркак зоти топилмас бўлди. Қочгандан қирилган кўп бўлди. Эгасиз экинзорлар ер билан битта бўлиб ётар, ишлашга қурби етганларнинг илингани ўлдирилган, қочгани бедарак, ушлангани турмада, суд бўлгани Сибир, “омади чопгани” мардикорликка олиниб, учи-қири йўқўрмонзорларнинг гадой топмас, борса келмас хилватларига жўнатилган эди. Шаҳарни ушланган жойидан вагонларга урилган дайди-дуйди, оч-яланғоч, соч-соқоли битлаб, ҳа демай етиб келадиган мужикларга бўшатиш лозим.

Жиззах шаҳри, Боғдон ва Сангзор вулусларида қариялару ёши қайтганлар, аёллару болалардан бўлак қўзғолонда иштирок этганлигини гумон қилиш мумкин бўлган тирик зот қолмади. Тирик қолганлари қўзғолон иштирокчиларини зудлик билан тутиб беришлари ҳақида буйруқ берилди. Мабодо уч кунда буйруқ бажарилмайдиган бўлса, аҳоли уй-жойидан мосуво бўлиб, чўлу биёбонга бадарға этилиши олдиндан тузилган режага асосан маълум қилинди.

1916 йил 7 август. Соат ўн икки. Фармон ўқиб берилди. Унга кўра аҳоли биёбонга сургун қилиниши керак. Кун қизигандан қизиди. Саллотлар ва отлиқ казаклар қиличу найзаларини яланғочлаб, милтиқларини ўқталиб, нотавонларни тўрт томонга ҳайдаб шаҳар четидаги дала, Учтепага тўпладилар. Оч саллотлар аҳолининг охирги бурда нонини қўлидан юлқиб, шу жойнинг ўзида кавш қайтарар, бир бурда нони бор одам гуноҳкор саналган кун эди.

Эгасидан ихлоси қайтган итдек бўйни эгилган ҳардамхаёл улус отлиқлар олдига тушди. Бадбахт далага юзланган гўдаклар, аёллар ва кексаларнинг оҳу воҳи оламни бузди. Ташналик азобидан лаблари гезариб судралаётган минглаб қари-қартанг, аёлу гўдакларни осмондан офтоб, ерда тош куйдиради. Олдинда гиёҳҳам унмайдиган, ўз оти ўзи билан Бадбахт дала. Орқада милтиқ ва қилич ўйнатган саллоту, отлиқ. Мадорсиз, йиқилганни қўндоғ ва тепкини зўри ўзига келтириб қўяр, отлиғининг оғзидан “собаки” тушмас, саллоти “сукина дети” деганча бет-кўзинг демасди.

Асаднинг димиққан ойи ярми сенга, ярми менга дегандек қиличини тик кўтариб чиқди.

* * *

Поездлар жанубдан шимолга сургун этилганларни, шимолдан жанубга янги ер эгаларини пешма-пеш ташийди. Шимолга кетаётган вагонлардан чакиллаб қон, заҳардек ялтираб зардоб томади. Зардоблар темир изларни тешиб юборгудек бўлади. Поездларнинг қилиғи шамолга ёқмайди. Уни таг-туги билан азот кўтариб ургиси, айниқса энг бошида келаётган, қора тутуни билан дунёни булғаётган қозонқоринни ёмон кўради. Ичи дардга тўлиб кетади. Дарди чанг тўзон бўлиб осмонга ўрлайди. Тентираб тўрт томонга чопади. Дардларини дарё тушунади. Дарё дарё бўлиб бунчалик хўрланмаганди. Ҳушини эсхонасидан чиқарган нарса Каттатоғнинг қадим арчаларини ғорат этилиши, Ўсмат Ота, Навқа Ота, Боғмазор Ота мозоротлари устигача устаниб келган арчазорни бир бошидан кесилиб сувга отилиши эди.

Неча бир босқинда арчалар элни асраганди. Пана бўлганди. Бир туп тизза бўйи арчани биров кесолмасди. Бир арчада қирқ йигитнинг ризқи бўлади деганча эл арчани асрар, арча тоғни безар, шодликлар булоқ бўлиб, қўшиғи дарёга оқарди. Каттатоғнинг бир шохидан энган сувга Самарқанду Бухоро, бир шохига кунчиқиш бетдагилар тирикчилиги қараб қолган. Поездман дегани шақилдоқ илондек билтанглаб келдию ҳаммани ранги ўчди. Эга, эга бўлмаса нега?

Дарё ўз онаси, ўз болаларини оқизиб кетаётганидан, қутқара олмаётганидан, қутқаришга кучи етмаслигидан қирғоқларга бош уриб югуради. Аламини кимдан олишга, ҳасратини кимга айтишга ақли етмай қўлига илинганни олиб чопади. Қирғоқлар этагини тошга тўлдириб ортидан эргашади. Шамол бир дарё бетида, бир қирғоқларда ялангоёқ изиллайди. Кўз кўрган еридан ажраган, камига етти бўлакка нимталанган, йўргакдек ғўлаланган арчаларнинг дарди бу дунёга сиғмайди. Ғўлалар сув юзида, пўртаналарда айланишар экан, бир-бирига бош қўйишиб гоҳ гирдобда уймаланиб қолишади, гоҳ шариллоқларда юракларини ҳовучлаб, кўзларини чирт юмиб олишади. Ҳали дарёдан чангакда томоғидан тортиб чиқарилиб, қуритилиб поездларнинг ўчоғига ўтин бўлариям бор. Ўшанда уларнинг оҳини биров эшитмайди. Эшитган тушунмайди.
Зорланган Сангзор бўлади. Зорлангандан Сангзор зорланади.

Шундай кунларни бирида темир йўлнинг икки чеккасини, сассиқ шпаллар орасини ёриб қизғалдоқлар бош чиқаради. Бир-бирини қўлидан маҳкам ушлаган қизғалдоқлар. Худди вагонлардан чакиллаб томган қонларнинг изсиз йўқолиб кетмаганлигини таъкидлагандек қад ростлайдилар. Шамол уларни танийди. Кела-кела юзларини силайди. Сувсаб қолган бўлса керак деб шошганча булутни қувиб, олдига солиб келади. Тошлар такбир айтадилар. Шунда икки тоғдан ўзига ёқа ясаб олган Темир қопқани Илонўти тарафдан келган паравознинг ҳамма ёқни жийитиб ўтиши бузади. Кўзи ачиб, нафаси тиқилган дара ёқа тутамлаганча донг қотади.

Қизғалдоқзор тик туриб қарши олади. Қўрқмайди. Бу бошлар темир изларга қўйилиш учун яратилмаганлигини билдириб қўймоқчи бўлади. Хаёл қилади. Хаёлида борлиқ алвондан-алвон эмиш. Ҳатто Бадбахтдалаям. Кўпни кўрган шамол яна ўнг эсишидан умидвор бўлади. Ҳуриллаб, ям-яшил арчаларни қадимгидек пирпиратгиси келади. Дунёларни тентираб-тентираб, айланиб-айланиб келаркан йўлма-йўл саболар сочини маҳкам ўриб юпатади, шаббода кўнглини ёритади. Муштипардек ҳилпиллабгина турган маҳзун кўнглини кўтаради, гармселни ҳовурдан туширади, сурон солишга силласи етмай қолган тўзонларга тўзим тилайди, довулга айланмоқ орзусидагиларга қувват бўлади, камонларга ўқ бўлиш ғайрати билан ўсаётган новдаларни силаб-сийпаб ўтади.
Янги Ой — Сунбула элга тинч, ўзига нотинч бўлганча, аҳли аҳрорга сир улашиб ёсин тортади. Катта юлдузлар азалий ўринларида итоат билдириб, ҳурмат ва сукут билан бўйин эгадилар. Йўқолган юлдузлар ўрни ўпирилиб тушган эгасиз очиқ гўрдек мунғаяди. Чархи фалак, оғма фалак, отига ярашиғ йўлида давом этади. Юлдузларнинг ўтиш йўлидаги тўғри кўтарилиш ҳисобини топиш ҳамманиям қўлидан келавермайди. Чўмич юлдуз тўнкариклиққозонда юлдуз шопириб тураверади…

Bahodir Qobul
YANGI OY — SUNBULA

    Bahodir Qobul (Bahodir Qobulov) 1966 yilda Baxmal tumanida, O’smat qishlog’ida tug’ilgan. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Davlat universitetining o’zbek va tojik tili filologiyasi, shuningdek mazkur universitetning huquqshunoslik fakul`tetlarida tahsil olgan. O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi.“Ena shamol” kitobi chop etilgan.Yozuvchi o’z asarlarida ona tilimizning betakror tarovatini , inson qalbining jozib kechinmalarini o’zgacha zavqu hayajon, mehr va muhabbat ila go’zal tasvirlar vositasida ifodalay oladi.

Ikki boshli kalxat surati tushirilgan xos vagonni yetaklagan parovoz bir narsadan quruqqolgandek hansirab, Samarqanddan sahar mardonlab yo’lga chiqdi. Atrofni achchiq-sassiqhid bosdi. Xayrlashayotgan bahorning namtob havosiga o’rlagan qora tutun ichra poezd yurar yo’lini tusmollab borardi. Yana son tekkanidan o’zida yo’q xursand, iste’fodagi polkovnik, sud hay’ati raisi Aleksandr Nikolaevich Sokolov vagon-restoranda. Igna yutgan itday oriqporuchik-prokuror va huquq ilmidan bexabar yuzlab askarlar orasidan tanlab olingan to’rt nafar zobit — hay’at a’zolari raisning qosh-qovog’iga qaraydilar. Hay’at bazmi jamshid ustida. Qurdagilar Jizzaxga yuborilgan. Shaharni tozalash buyurilgan.

Anchadan buyon ishsiz yurgan, qozonga qorovullik qilib qolgan polkovnik yana qo’l ostiga odam berganliklari, uniyam esga olib qolganliklarini shu vaqtgacha sezdirmay kelgan bo’lsada, ichiga ikki tomchi kirgach jilovini bo’sh qo’ydi. Qo’lidan hali ko’p ish kelishini, kelgandayam katta va dovruqli ishlar kelishini unutmaganliklarini har bir a’zoga qayta-qayta uqtirdi. Hazrati Oliylariga tahsinlar o’qidi.

Bol`shoy Mixaylovka stantsiyasida suvxonasini suvga to’ldirib hayallagan poezd yana yo’lga tushdi. Milyutinskiyda o’tinxonasiga o’tin g’amlaydi.
— Meni shaxsan sud hay’atiga boshchilik etish uchun taklif qildilar, — dedi, xuddi boshqalar buni bilmaydigandek. — Sudda bu itlarni chivindek ezib tashlayman. Jizzaxning har bir daraxtiga bularning harom jasadini bittadan osib qo’yaman…

* * *

O’yinni zo’ri yo bozorda, yo mozorda bo’ladi. Bu safar ham shunday bo’ldi. Katta, zo’r o’yinlarni sopi hamisha o’zidan chiqarilgan. Hali Jizzax O’rdasida qirg’in bo’lmasdan oldin, O’rdaning shundoq biqinidagi bozorning ikki qorovuli “otasidan qolgan mulk”ni bo’lisha olmay janjallashgandi. Bozorni kirdi-chiqdisidan topadigan bir parcha qattiq non ko’p ko’rindi. Xudo urgan shunday noshukrlik kunlarni birida ur kaltak, sur kaltak boshlandi. Qorovullar janjal nimadan boshlanganiniyam, nimaga O’rda o’t ichida qolganiniyam bilishmadi. Bozorda kunda o’n urish, yuz janjal. Shulardan biri bo’lsa kerak, deyishgandi. Keyin bilishdiki, O’rdadagi jang katta janglardan. Bozor ko’rganlar bunday kunlarda birovni o’ylamaydilar. Boshni biror panaga tiqqan ma’qul, tirik qolsa bo’ldi. Boshqaning ko’zi oqib tushsayam kiprigi qilt etmaydigan bozor ko’rgan qorovullar jangga o’zlaricha aralashdilar. To’g’rirog’i birovi oldinroqharakat qildi. Paytdan foydalandi. Zang bosgan va to’pponchaligi qolmagan temirni adovatdagi qorovulning hovlisiga ko’mdi-da, falonchiyam qo’zg’olonda qatnashgan, hovlisining piston joyida to’pponchasi bor deb ma’murlarga chaquv yetkazdi. Soldatlar kelib ko’rsatilgan joyni kovlashsa, haqiqatan ham to’pponcha chiqdi.

Shaharga adog’siz dabdabayu, asasa bilan kirib kelgan sud hay’ati boshlamasiga shu ishni ko’rishi, ko’zini pishitishi, Oq poshsho odamlarining gapini ikki qiladiganlarni ko’zini moshday ochib qo’yishi kerak edi. Hay’at ko’radigan ishlarning gunohkorlari ko’cha, rasta, bozorlardan tutib kelingan, oddiy tirikchilik kuyida kuymalanib yurgan kishilar edi.

“O’ta muhim jinoyatchini” soldatlar qurshovida olib kirdilar. Oqlovchining qorasiyam ko’rinmadi. Sud boshlandi. To’qqillatib stol ustiga qo’yilgan bir englik zang bosgan temirni to’pponcha ekanligini faqat uni ko’tarib yurganlargina ilg’ashdi. So’rov boshlandi.
— To’pponcha senikimi?

Sobiqqorovul to’pponcha degan narsani ikkinchi bor yaqindan ko’rayotganidan qo’rqib ketdi. Bir marta uyidan ushlab ketishayotganda qo’liga tutqazib qo’yishgandi.
— To’pponcha meniki emas.
To’pponchani undog’iga, bundog’iga aylantirib ko’rishdi. Bir zobitni chaqirib, uni ishlash-ishlamasligini tekshirib ko’rishni buyurdilar. Zobit shoshib qoldi. To’pponchani ishlamasligiga aqli yetmaydiganlar qanday sud o’tkazayotganligiga hayron bo’lganlar ivir-shiviri zalda bir o’rmalab oldi. Oradan bir soatdan ortiq vaqt o’tdi. Hay’at betoqatlandi. Yana bir zobitni gap nimadaligini bilishga jo’natdilar. Sukunat.

To’pponchaning ovozi chiqmayotganligidan bandining betiga qon yugurgandek bo’ldi. Tetiklandi. Shunda, shunda birdan osmonu yerni larzaga solib o’q ovozi yangrab ketdi. Nazarida xuddi to’p og’ziga uni bog’lab otishgandek bandining hushi qolmadi. Tashqarida, qaerdadir, qandaydir quroldan otilgan daydi o’q bexato kelib shakar tomiriga urilgandek, tik bo’y yiqildi. Hay’at a’zolari masala hal degandek bir-birlariga royish berib qaradilar. Rais ikki soatdan buyon nimanidir rasmini solib o’tirgan, kitob desa kitobga, supra desa supraga o’xshamaydigan beso’naqay ikki betli jildni bir-biriga qarsillatib urib, stol ustidagi kumush qo’ng’iroqchani kashtasini keltirib chalgancha sud yakunlanganini bildirdi.

* * *

Rais qachondir, nimadandir, juda qattiqqo’rqib yuzi shu holatda qotib qolganligi, kiprik qoqmasligi, mudom baqrayib turishi, tomoqqirishidan zahar tomishi bilan nom chiqargan edi. Prokuror savodsizligini egnidagihashamdor formasi bekitib turadi deb o’ylaydiganlardan bo’lib, zobitlarni naqshinkor xumlarga o’xshatganlar xato qilmasdi.

So’roq paytida rais bandilardan bir-ikki og’iz gap so’ragan bo’lib, boshini avval o’ng tomonga, keyin chap tomonga burib, navbatni hay’at a’zolariga havola etar, biroq ularda ham gapirish istagi topilmasdi. Ro’yxatga belgi, chiziq chizish bilan ovora edilar. Prokuror va himoyachining gaplaridan so’ng qo’llaridagi qalam bilan bandiga o’tir ishorasini qilishar, so’roq navbati boshqasiga kelardi. Shu zaylda bir kunda rejaga asosan yuz odamning ishini ko’rish vazifasi zimmalariga yuklangandi.

Savol-so’rovni qattig’i savodsizda bo’ladi. Go’shtga yetgan itday navbat prokurorga tegishi bilan ko’zoynagi va sap-sariqqoshi oralatib avval ro’yxatga, keyin bandiga boshdan-oyoq tik bo’yin qarab, qurbaqani avrayotgan ilondek bo’ynini beo’xshov cho’zib-cho’zib qo’lansa-palag’da tovush bilan ishini boshlardi. Odatda bandi prokurorning savoliga tushunmas, qayta so’rashga jur’at qilolmas, qayta so’rash mumkinligini o’ylab ko’rmagan ham yoki javob bersa-da prokurorning nayrang to’riga o’z ixtiyori bilan bo’lmasa-da, qat’iyatsizligi, go’lu ovsarligi ortidan ilinib qolardiki, gapirayotgan gapi o’ziga zarar keltirayotganligini fahmlamasdi.Ammo tarjimon prokurorning ayyorligini payqab qolib, savollarga sharh berib, avom tushunadigan tilga o’gira boshlaydi. Shu tariqa uch-to’rt bandi prokuror changalidan qutilishga erishdi.

Prokuror bildi. Endi tarjimonning ko’ziga qattiq tikilib, savollarini dona-dona talaffuz qilar, lekin tarjimon diqqat qaratmas, ishiga sobit turardi…
Prokuror ko’rdiki ov baroridan kelmayapti. Tarjimonga tashlandi.
— Siz, Mirzo Abduxoliqzoda, menimcha savollarimni noto’g’ri tarjima qilayapsiz. Bir og’iz gapimni doston qilib yetkazishni nima zaruriyati bor. Gapimga gap qo’shmay aynan tarjima qilishingizni talab qilaman!
— Prokuror janoblari siz adabiy tilda gapiryapsiz, agar men gapingizni aynan va so’zma-so’z tarjima qiladigan bo’lsam, qishloq odami sizga nima deb javob qiladi. Agar savolingizni ochiqroq, aniqroq bayon qilsangiz, mening sharh berib o’tirishimga hojat qolmasdi.
— Bu yog’i sizning ishingiz emas! Vazifangiz aynan tarjima qilish, tushundingizmi? Siz menga yo’l ko’rsatmang! Men o’z ishimni yaxshi bilaman.
— Kechirasiz, janob prokuror, mening vazifam savolingizni bandiga tushuntirib berish, toki u savolga tushunib javob bersin, zero, bu yerda insonning taqdiri, hayot-mamoti haqida gap ketayapti.
— Takror aytaman, savolimga ilova qilmang, men nima desam, aynan tarjima qiling, sizni bu yerga tarjima qilish uchun olib kelganlar, — degancha qahr bilan stolga musht soldi.

Hay’at, bandiyu soqchilar, tekinidan quriqqolgandek yig’ilgan tomoshabinlar bir cho’chib tushdi.Tarjimon sud raisiga murojaat etdi:
— Rais janoblari, meni harbiy sud majlisi tarjimonligidan ozod qilishingizni so’rayman. Men prokuror talabini bajara olmayman va vijdonim oldida gunohkor bo’lishni istamayman.

Sud tanaffus e’lon qiladi. Keyin maslahat xonasiga prokurorni chorladi.
— Aleksandr Nikolaevich, tarjimonning xatti-harakati jonimga tegdi.
— Bu yerda hissiyotga berilmaslik kerak, azizim, Vasiliy Petrovich, ma’lumotingiz, unvoningiz vazifangizga to’g’ri kelmasligi vajidan Toshkentda ozmuncha odam bilan sanu manga borib sizni so’ramaganmidim. Mana, ko’rib turibmiz, tajribangiz ham haminqadar…
— Aleksandr Nikolaevich, o’zingiz bilasiz buncha odamni aybdor deb topish uchun nachalnik oxrankaning bir protokoli kamlik qiladi. Birgina guvohimiz bor. Lekin, uning “tanimayman” deyishi ham asossizga o’xshayapti. Shuning uchun men yuristcha gaplar bilan ularni boshini gangitib, o’z tilidan ilintirmoqchi bo’lyapman. Tarjimon esa ishimga xalal berayapti, agar u xalaqit bermaganda qanchasini tumshug’idan ilintirardim. Buning o’rniga ruschani ham yaxshi gapira olmaydigan chalasavod tarjimon topganimizda yaxshi bo’lardi.

— Vasiliy Petrovich, juda soddasiz-da, nima Toshkent qaroridan xabaringiz yo’qmi? “Bu itlarning hech biriga omonlik yo’q” degan gapni eshitmaganmisiz?
— Qanday xabarim bo’lmasin. Yuristlik mahoratingni ishga sol degan edingiz, shunga amal qilib…
— Yaxshi, tayinlaganimdek, chalkash savollar bilan chalg’iting, gapga oling. Prokuror degan nomingiz bor. Ruschani tushunmaydigan mahalliylarga e’tibor qaratmayman. Siz ham shundoqqiling, biroq ruschani biladigan advokatlar va tomoshabinlar chatoq. Ular qanaqa odamligini bilib bo’lmaydi, demakki, ishonib ham. Mabodo masala qanday hal bo’layotganining isini olsalar hukumat sha’niga bo’lmag’ur ovozalar tarqatadilar. Albatta, hukumat bundaylardan qo’rqmaydi, lekin harbiy sudimizning nozik jihatlari bor. Tushungandirsiz? Qanchalik og’ir bo’lmasin, tarjimondan kechirim so’raysiz. Bu shaxsiy ish emas, umum ishi. Umumga foyda keltirish uchun shaxsiyning bahridan o’tish kerak. Shu ishingiz bilan ochilgan pardani yopgan bo’lasiz, — dedi do’ltabo’riday yovuz bosiqlik bilan.

Avvaliga yigirma mingdan ziyod erkak zoti so’roq-so’rovsiz o’qqa duchor qilingan, keyin o’qni ham hayf hisoblab sovun surtilgan dorlarga tortilgani sabab shahar va shahar atrofi bo’ri talagan qo’radek huvillab qoldi. Kunduz kuni ham qidirib qari chol va norasida go’daklardan o’zga erkak zoti topilmas bo’ldi. Qochgandan qirilgan ko’p bo’ldi. Egasiz ekinzorlar yer bilan bitta bo’lib yotar, ishlashga qurbi yetganlarning ilingani o’ldirilgan, qochgani bedarak, ushlangani turmada, sud bo’lgani Sibir, “omadi chopgani” mardikorlikka olinib, uchi-qiri yo’qo’rmonzorlarning gadoy topmas, borsa kelmas xilvatlariga jo’natilgan edi. Shaharni ushlangan joyidan vagonlarga urilgan daydi-duydi, och-yalang’och, soch-soqoli bitlab, ha demay yetib keladigan mujiklarga bo’shatish lozim.

Jizzax shahri, Bog’don va Sangzor vuluslarida qariyalaru yoshi qaytganlar, ayollaru bolalardan bo’lak qo’zg’olonda ishtirok etganligini gumon qilish mumkin bo’lgan tirik zot qolmadi. Tirik qolganlari qo’zg’olon ishtirokchilarini zudlik bilan tutib berishlari haqida buyruq berildi. Mabodo uch kunda buyruq bajarilmaydigan bo’lsa, aholi uy-joyidan mosuvo bo’lib, cho’lu biyobonga badarg’a etilishi oldindan tuzilgan rejaga asosan ma’lum qilindi.

1916 yil 7 avgust. Soat o’n ikki. Farmon o’qib berildi. Unga ko’ra aholi biyobonga surgun qilinishi kerak. Kun qizigandan qizidi. Sallotlar va otliq kazaklar qilichu nayzalarini yalang’ochlab, miltiqlarini o’qtalib, notavonlarni to’rt tomonga haydab shahar chetidagi dala, Uchtepaga to’pladilar. Och sallotlar aholining oxirgi burda nonini qo’lidan yulqib, shu joyning o’zida kavsh qaytarar, bir burda noni bor odam gunohkor sanalgan kun edi.

Egasidan ixlosi qaytgan itdek bo’yni egilgan hardamxayol ulus otliqlar oldiga tushdi. Badbaxt dalaga yuzlangan go’daklar, ayollar va keksalarning ohu vohi olamni buzdi. Tashnalik azobidan lablari gezarib sudralayotgan minglab qari-qartang, ayolu go’daklarni osmondan oftob, yerda tosh kuydiradi. Oldinda giyohham unmaydigan, o’z oti o’zi bilan Badbaxt dala. Orqada miltiq va qilich o’ynatgan sallotu, otliq. Madorsiz, yiqilganni qo’ndog’ va tepkini zo’ri o’ziga keltirib qo’yar, otlig’ining og’zidan “sobaki” tushmas, salloti “sukina deti” degancha bet-ko’zing demasdi.

Asadning dimiqqan oyi yarmi senga, yarmi menga degandek qilichini tik ko’tarib chiqdi.

* * *

Poezdlar janubdan shimolga surgun etilganlarni, shimoldan janubga yangi yer egalarini peshma-pesh tashiydi. Shimolga ketayotgan vagonlardan chakillab qon, zahardek yaltirab zardob tomadi. Zardoblar temir izlarni teshib yuborgudek bo’ladi. Poezdlarning qilig’i shamolga yoqmaydi. Uni tag-tugi bilan azot ko’tarib urgisi, ayniqsa eng boshida kelayotgan, qora tutuni bilan dunyoni bulg’ayotgan qozonqorinni yomon ko’radi. Ichi dardga to’lib ketadi. Dardi chang to’zon bo’lib osmonga o’rlaydi. Tentirab to’rt tomonga chopadi. Dardlarini daryo tushunadi. Daryo daryo bo’lib bunchalik xo’rlanmagandi. Hushini esxonasidan chiqargan narsa Kattatog’ning qadim archalarini g’orat etilishi, O’smat Ota, Navqa Ota, Bog’mazor Ota mozorotlari ustigacha ustanib kelgan archazorni bir boshidan kesilib suvga otilishi edi.

Necha bir bosqinda archalar elni asragandi. Pana bo’lgandi. Bir tup tizza bo’yi archani birov kesolmasdi. Bir archada qirq yigitning rizqi bo’ladi degancha el archani asrar, archa tog’ni bezar, shodliklar buloq bo’lib, qo’shig’i daryoga oqardi. Kattatog’ning bir shoxidan engan suvga Samarqandu Buxoro, bir shoxiga kunchiqish betdagilar tirikchiligi qarab qolgan. Poezdman degani shaqildoq ilondek biltanglab keldiyu hammani rangi o’chdi. Ega, ega bo’lmasa nega?

Daryo o’z onasi, o’z bolalarini oqizib ketayotganidan, qutqara olmayotganidan, qutqarishga kuchi yetmasligidan qirg’oqlarga bosh urib yuguradi. Alamini kimdan olishga, hasratini kimga aytishga aqli yetmay qo’liga ilinganni olib chopadi. Qirg’oqlar etagini toshga to’ldirib ortidan ergashadi. Shamol bir daryo betida, bir qirg’oqlarda yalangoyoq izillaydi. Ko’z ko’rgan yeridan ajragan, kamiga yetti bo’lakka nimtalangan, yo’rgakdek g’o’lalangan archalarning dardi bu dunyoga sig’maydi. G’o’lalar suv yuzida, po’rtanalarda aylanishar ekan, bir-biriga bosh qo’yishib goh girdobda uymalanib qolishadi, goh sharilloqlarda yuraklarini hovuchlab, ko’zlarini chirt yumib olishadi. Hali daryodan changakda tomog’idan tortib chiqarilib, quritilib poezdlarning o’chog’iga o’tin bo’lariyam bor. O’shanda ularning ohini birov eshitmaydi. Eshitgan tushunmaydi.Zorlangan Sangzor bo’ladi. Zorlangandan Sangzor zorlanadi.

Shunday kunlarni birida temir yo’lning ikki chekkasini, sassiq shpallar orasini yorib qizg’aldoqlar bosh chiqaradi. Bir-birini qo’lidan mahkam ushlagan qizg’aldoqlar. Xuddi vagonlardan chakillab tomgan qonlarning izsiz yo’qolib ketmaganligini ta’kidlagandek qad rostlaydilar. Shamol ularni taniydi. Kela-kela yuzlarini silaydi. Suvsab qolgan bo’lsa kerak deb shoshgancha bulutni quvib, oldiga solib keladi. Toshlar takbir aytadilar. Shunda ikki tog’dan o’ziga yoqa yasab olgan Temir qopqani Ilono’ti tarafdan kelgan paravozning hamma yoqni jiyitib o’tishi buzadi. Ko’zi achib, nafasi tiqilgan dara yoqa tutamlagancha dong qotadi.

Qizg’aldoqzor tik turib qarshi oladi. Qo’rqmaydi. Bu boshlar temir izlarga qo’yilish uchun yaratilmaganligini bildirib qo’ymoqchi bo’ladi. Xayol qiladi. Xayolida borliq alvondan-alvon emish. Hatto Badbaxtdalayam. Ko’pni ko’rgan shamol yana o’ng esishidan umidvor bo’ladi. Hurillab, yam-yashil archalarni qadimgidek pirpiratgisi keladi. Dunyolarni tentirab-tentirab, aylanib-aylanib kelarkan yo’lma-yo’l sabolar sochini mahkam o’rib yupatadi, shabboda ko’nglini yoritadi. Mushtipardek hilpillabgina turgan mahzun ko’nglini ko’taradi, garmselni hovurdan tushiradi, suron solishga sillasi yetmay qolgan to’zonlarga to’zim tilaydi, dovulga aylanmoq orzusidagilarga quvvat bo’ladi, kamonlarga o’q bo’lish g’ayrati bilan o’sayotgan novdalarni silab-siypab o’tadi.Yangi Oy — Sunbula elga tinch, o’ziga notinch bo’lgancha, ahli ahrorga sir ulashib yosin tortadi. Katta yulduzlar azaliy o’rinlarida itoat bildirib, hurmat va sukut bilan bo’yin egadilar. Yo’qolgan yulduzlar o’rni o’pirilib tushgan egasiz ochiq go’rdek mung’ayadi. Charxi falak, og’ma falak, otiga yarashig’ yo’lida davom etadi. Yulduzlarning o’tish yo’lidagi to’g’ri ko’tarilish hisobini topish hammaniyam qo’lidan kelavermaydi. Cho’mich yulduz to’nkarikliqqozonda yulduz shopirib turaveradi…