Бизнинг бор-йўқ фазилатларимиз фикрларимизда мужассамдир. Шу боис биз фазо ва вақт билан эмас, балки фикрларимиз билан юксалмоғимиз лозим. Зотан, биз ҳеч қачон фазо ва вақтни тўлдиролмаймиз. Жўяли фикрлаш ахлоқийлик ибтидоси.
БЛЕЗ ПАСКАЛ
ҲИКМАТЛАР
* * *
Инсон ўзининг аянчли аҳволини англаши билан улуғвордир. Зеро, муҳтожлик ўзининг мушкул аҳволини англаш демакдир. Бундай англаш улуғворлик белгисидир.
* * *
Бизнинг бор-йўқ фазилатларимиз фикрларимизда мужассамдир. Шу боис биз фазо ва вақт билан эмас, балки фикрларимиз билан юксалмоғимиз лозим. Зотан, биз ҳеч қачон фазо ва вақтни тўлдиролмаймиз. Жўяли фикрлаш ахлоқийлик ибтидоси.
* * *
Доимо олға интилиш – инсон табиатининг асоси.
* * *
Оламдаги барча нарсалар бир-бирига шу даражада чамбарчас боғланиб кетганки, улардан бирини бошқаларисиз ва яхлит ҳолда олмай туриб англаб бўлмайди.
* * *
Инсон учун жисмнинг руҳ билан бирлашиш сирини билишдан ўзга етиб бўлмас синоат йўқдир.
* * *
Мени янги сўз айтмаганликда айбламасинлар. Зеро, янгилик моддиятнинг қандай жойлашишидадир. Копток ўйини (лапта) чоғида биттагина тўпдан фойдалансалар-да, ўйинчилардан бири уни бошқалардан кўра яхшироқ ирғитади.
* * *
Барча жисмлар: осмон, юлдузлар, ер ақл деб аталмиш энг оддий воқелик олдида ҳеч нарсадир. Чунки ақл ана шу нарсаларни ҳам, шунинг баробарида ўзини ҳам англай олади. Жисм эса англаш қобилиятидан маҳрумдир.
* * *
Биз ҳақиқатни нафақат ақлимиз, балки юрагимиз билан ҳам англаймиз. Юракнинг ақл тиши ўтмайдиган ўз қонунлари бор.
Фарангистонлик риёзатчи, табииётшунос олим ва файласуф Блез Паскаль (( Blaise Pascal; 1623-1662) Клеромонда истиқомат қилувчи оқсуяк оилада туғилиб ўсди. Унинг Жилберта исмли опаси ва Жаклин исмли синглиси бўлган. Кичкинтой Блез эндигина юришни бошлаган кезлари ногоҳон касалликка чалинади. Кундан-кунга аҳволи оғирлашиб, озиб-тўзиб кетади. Бундан ташвишга тушган ота-она афсунгар аёлга мурожаат қилиб, болани даволашини сўрашади. Афсунгарнинг дуосидан сўнг бола оёққа туради.У болалигида ҳам, улғайгандан кейин ҳам нимжон бўлиб, тез-тез касалга чалинади. 1626 йилда Блез ҳали 3 ёшга тўлиб улгурмасидан касалманд онаси Антуанетта Бегон 30 ёшида вафот этади.
Опаси Жилбертанинг хотирлашича, Блез Паскалдаги ноёб истеъдод, ақл-заковат жуда ёшлигиданоқ намоён бўла бошлаган. У тили чиқиши биланоқ нарсаларнинг табиатига оид ақлли саволлар билан катталарга мурожаат қилар, ўзига берилган саволларга эса қисқа, аниқ ва ўринли жавоб қайтарарди. Касалмандлиги туфайли ёш Блезни тарбиялаш ва ўқитишни отаси ўз зиммасига олди. У Блезга риёзиёт ва табииёт илми асосларидан сабоқ бериб, замонавий илм-фан янгиликларидан воқиф этди.
Блез 16 ёшида конус кесишмаси ҳақидаги илмий асари билан жаҳон олимларининг эътибори ва эътирофига сазовор бўлди. 1654 йилда 30 ёшли Паскаль руҳий тушкунликка учраб, таркидунё қилади ва янсенитларнинг Пор-Роял ибодатхонасида яшай бошлайди. Табиатан жиззаки ва сержаҳл Блез бу ерда итоаткор, мўмин одамга айланади. У риёзиётни унутиб, Инжилни қўлидан қўймайди. Паскал ўзининг «Мушоҳадалар» номли асарида: «Худони ақл эмас, юрак англайди», — деб ёзганди.
Блез Паскаль файласуфлар Эпиктет ва Монтен асарларини севиб мутолаа қилган. Буюк мутафаккирнинг қуйидаги асарлари маълум:«Бўшлиққа доир янги тажрибалар» (1647), «Суюқлик мувозанати ва ҳавонинг вазни хусусида илмий мушоҳадалар» (1649-1654), «Арифметик учбурчак ҳақида илмий мушоҳадалар» (1654), «Ҳандасавий ақл ҳақида» (1655), «Ишонтириш санъати ҳақида» (1655-1657), «Мушоҳадалар» ва бошқалар.
Паскальни «инсон файласуфи» деб аталувчи файласуфлар гуруҳига киритиш мумкин. Чунки у инсоннинг оламда тутган ўрни ва моҳиятига доир фалсафий қарашларни баён этган.
Блез Паскаль жуда қийналиб жон таслим қилган. Унинг нимжон танасига азоб бераётган оғриқлар 1662 йил август ойининг ўрталарида барҳам топди. «Парвардигор ҳеч қачон мени тарк этмайди!» Донишманд сўнгги нафасида шу сўзларни айтиб улгурди.
Farangistonlik riyozatchi, tabiiyotshunos olim va faylasuf Blez Paskal ( Blaise Pascal) Kleromonda istiqomat qiluvchi oqsuyak oilada tug’ilib o’sdi. Uning Jilberta ismli opasi va Jaklin ismli singlisi bo’lgan. Kichkintoy Blez endigina yurishni boshlagan kezlari nogohon kasallikka chalinadi. Kundan-kunga ahvoli og’irlashib, ozib-to’zib ketadi. Bundan tashvishga tushgan ota-ona afsungar ayolga murojaat qilib, bolani davolashini so’rashadi. Afsungarning duosidan so’ng bola oyoqqa turadi.U bolaligida ham, ulg’aygandan keyin ham nimjon bo’lib, tez-tez kasalga chalinadi. 1626 yilda Blez hali 3 yoshga to’lib ulgurmasidan kasalmand onasi Antuanetta Begon 30 yoshida vafot etadi.
Opasi Jilbertaning xotirlashicha, Blez Paskaldagi noyob iste’dod, aql-zakovat juda yoshligidanoq namoyon bo’la boshlagan. U tili chiqishi bilanoq narsalarning tabiatiga oid aqlli savollar bilan kattalarga murojaat qilar, o’ziga berilgan savollarga esa qisqa, aniq va o’rinli javob qaytarardi. Kasalmandligi tufayli yosh Blezni tarbiyalash va o’qitishni otasi o’z zimmasiga oldi. U Blezga riyoziyot va tabiiyot ilmi asoslaridan saboq berib, zamonaviy ilm-fan yangiliklaridan voqif etdi.
Paskal 16 yoshida konus kesishmasi haqidagi ilmiy asari bilan jahon olimlarining e’tibori va e’tirofiga sazovor bo’ldi. 1654 yilda 30 yoshli Paskal ruhiy tushkunlikka uchrab, tarkidunyo qiladi va yansenitlarning Por-Royal ibodatxonasida yashay boshlaydi. Tabiatan jizzaki va serjahl Blez bu yerda itoatkor, mo’min odamga aylanadi. U riyoziyotni unutib, Injilni qo’lidan qo’ymaydi. Paskal o’zining «Mushohadalar» nomli asarida: «Xudoni aql emas, yurak anglaydi», — deb yozgandi.
Blez Paskal faylasuflar Epiktet va Monten asarlarini sevib mutolaa qilgan. Buyuk mutafakkirning quyidagi asarlari ma’lum: «Bo’shliqqa doir yangi tajribalar» (1647), «Suyuqlik muvozanati va havoning vazni xususida ilmiy mushohadalar» (1649-1654), «Arifmetik uchburchak haqida ilmiy mushohadalar» (1654), «Handasaviy aql haqida» (1655), «Ishontirish san’ati haqida» (1655-1657), «Mushohadalar» va boshqalar.
Paskalni «inson faylasufi» deb ataluvchi faylasuflar guruhiga kiritish mumkin. Chunki u insonning olamda tutgan o’rni va mohiyatiga doir falsafiy qarashlarni bayon etgan.
Blez Paskal juda qiynalib jon taslim qilgan. Uning nimjon tanasiga azob berayotgan og’riqlar 1662 yil avgust oyining o’rtalarida barham topdi. «Parvardigor hech qachon meni tark etmaydi!» Donishmand so’nggi nafasida shu so’zlarni aytib ulgurdi.
BLEZ PASKAL
HIKMATLAR
* * *
Inson o’zining ayanchli ahvolini anglashi bilan ulug’vordir. Zero, muhtojlik o’zining mushkul ahvolini anglash demakdir. Bunday anglash ulug’vorlik belgisidir.
* * *
Bizning bor-yo’q fazilatlarimiz fikrlarimizda mujassamdir. Shu bois biz fazo va vaqt bilan emas, balki fikrlarimiz bilan yuksalmog’imiz lozim. Zotan, biz hech qachon fazo va vaqtni to’ldirolmaymiz. Jo’yali fikrlash axloqiylik ibtidosi.
* * *
Doimo olg’a intilish – inson tabiatining asosi.
* * *
Olamdagi barcha narsalar bir-biriga shu darajada chambarchas bog’lanib ketganki, ulardan birini boshqalarisiz va yaxlit holda olmay turib anglab bo’lmaydi.
* * *
Inson uchun jismning ruh bilan birlashish sirini bilishdan o’zga yetib bo’lmas sinoat yo’qdir.
* * *
Meni yangi so’z aytmaganlikda ayblamasinlar. Zero, yangilik moddiyatning qanday joylashishidadir. Koptok o’yini (lapta) chog’ida bittagina to’pdan foydalansalar-da, o’yinchilardan biri uni boshqalardan ko’ra yaxshiroq irg’itadi.
* * *
Barcha jismlar: osmon, yulduzlar, yer aql deb atalmish eng oddiy voqelik oldida hech narsadir. Chunki aql ana shu narsalarni ham, shuning barobarida o’zini ham anglay oladi. Jism esa anglash qobiliyatidan mahrumdir.
* * *
Biz haqiqatni nafaqat aqlimiz, balki yuragimiz bilan ham anglaymiz. Yurakning aql tishi o’tmaydigan o’z qonunlari bor.
