Ойнабулоқ Ойқорнинг шундоқ кўзи остидаги булоқ. Яна бир оти Ойбулоқ. Биров Ойқортоққа қовуш қўйилган деса, бошқалар худди кўргандек, ой ҳар оқшом шу булоққа тушиб кетади дейишади. Бу ерда ўзи одамларнинг ҳам, жойларнинг ҳам оти битта эмас.
Баҳодир ҚОБУЛ
ИККИ ҲИКОЯ
Баҳодир Қобул (Баҳодир Қобулов) 1966 йилда Бахмал туманида, Ўсмат қишлоғида туғилган. Алишер Навоий номидаги Самарқанд Давлат университетининг ўзбек ва тожик тили филологияси, шунингдек мазкур университетнинг ҳуқуқшунослик факультетларида таҳсил олган.
Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси. “Эна шамол” китоби чоп этилган. Ёзувчи ўз асарларида она тилимизнинг бетакрор тароватини , инсон қалбининг жозиб кечинмаларини ўзгача завқу ҳаяжон, меҳр ва муҳаббат ила гўзал тасвирлар воситасида ифодалай олади.
ОЙБУЛОҚ, ОЙНАБУЛОҚ
Ойнабулоқ Ойқорнинг шундоқ кўзи остидаги булоқ. Яна бир оти Ойбулоқ. Биров Ойқортоққа қовуш қўйилган деса, бошқалар худди кўргандек, ой ҳар оқшом шу булоққа тушиб кетади дейишади. Бу ерда ўзи одамларнинг ҳам, жойларнинг ҳам оти битта эмас. Бир бўлак одам булоқнинг “Пахтакор” стадионининг яримича келадиган кўзи, ҳовузининг кунчиқар бетини фақат оқ тошлар ярим ой шаклида, кунботарини қора тошлар худди шундай ўраб олгани учун Ойбулоқ қўйилган дейишади. Тошлар катта-кичик. Айиқдай келадиганиям, қўзидайгина чиқадиганиям бор. Оқи қорасига қўшилиб кетмаган. Саноқсиз баҳайбат арчалар булоқнинг бош томонига эга чиққан. Икки елкасидан тошлар тушиб келган. Энишга йўл топган сув тошларни бўлиб туради. Буларни ўзим ҳам кўрганман. Элнинг эшитгани, билгани, ишонгани шуки, Ойнабулоққа ёлғиз бормайдилар. Ойнадай кўринармиш. Шунинг учун яқин йўламайдилар, тийиладилар. Билгандан билмаган тинч дейдилар. Кўп билcа, кўтариш оғирмиш. Бу гапларнинг ярми Энамнинг, ярми Мардоннинг гапи. Элнинг ичидаги айтолмаганини қичқириб айтувчи Мардон тентакнинг гапи. У чин айтади. “Умр ҳам ўзи икки кўзингга ёзилган аслида. Ойнасига ё булоғига. Ойнасига тишинг ўтса ойнасига, булоғини ўқий олсанг булоғига қара”, дейди Мардон қайси даврада Ойнабулоқ ҳақида гап борса, йўқ ердан бирдан пайдо бўлиб.
* * *
— Дўлананиям пишгани қўймай, элнинг ризқини қияcан, эртага болангга бир нарса бўлса, буниси қаердан келди, кимга нима қилувдим деганча кўчама-кўча кўзинг сув сепиб юрасан-да, — дейди Мардон бўйи баробар икки қоп дўланани бозор ўртасида ғўддайиб сотаётган ўрмон қоровулига. — Шу нағмангни Тоғбеги биладими? Ҳе туришлар бошқача. Нима амалинг бор ўзи?
— Давлатнинг плани бор.
— Топган гапинг шу бўлдими? Ҳаром-харишинггаям давлатнинг отини бир қўшиб ол. Бу қилиғингни бошқа кўрмайин. Чачратғига ўхшамай тарқат. — Мардон шундай деганча яқинда иш бошлаган қоровул билан гаплашишни ўзига эп кўрмай гапни калта қилиб, таёғи билан қопларни кўрсатади, кейин таёғини ҳаволатиб сермаб, секин елкасига қўндиради.
Рўпарадагининг кимлигини билгач, довдираган ўрмончи гапини тўғрилаган бўлади.
— Э! Эсим қурисин. Тўғри айтасиз.
Ўрмончининг хаёли ҳар жойларга қочади. Дўмдан хўп деб қутилса, мелиса билан келишса бўлар. Лекин Мардон на кўнади, на қайтади. Ким бўлсаям, айтганини бир қилмай кўрсин. Эҳ-е, худо ургани шу бўлади.
Сачратқи деб биров ўлиб-тирилиб эккан экиннинг ўртасида бир кечада одам бўйи бўлиб ўсиб чиқадиган, гардишини михдай-михдай нишлар ўраган, кўзлари тасрайган тиконга айтилади. “Чачратғига ўхшамай тарқат!” Мардон кетиши билан ўрмончи овоз чиқаради:
— Эл оғиз! Кеб қолинг, эл оғиз!
Эл оғиз — ким нимадан тирикчилик қилса, қўлига кирганидан кўнглидан чиққанини элга тарқатиши. Элнинг оғзи тегсин, дуо қилсин, ишининг ривожини, касби-корининг баракасини берсин, дегани. Яримта донда қирқ жоннинг ризқи бор, дейишади.
Бозордан чиқаётганлар ҳам орқасига қайтиб, эринмай дўланага навбатга туради. Бировнинг ёрдами билан эшагига эндигина зўрға минган мулла, йўқ жойда кифоя муллаям уловидан ирғиб тушиб, қатордан қолмайди. Гап тополмаганидан, “Йилда бир марта дўланага тўйса, одамни мияси бутун бўлади”, дейди биров сўраса-сўрамаса, қопларнинг бир униси-бир бунисига қараркан.
* * *
Подачидан пошшо чиқса элни ё қашқатаёқ ё кўтарам қилади. Қашқатаёқ — таёқ емаса, гап эшитмаса юрмайдиган, ишга қўли бормайдиган, кўтарам деб эcа таёқ есаям, гап эшитсаям берсанг — ейман, урсанг — ўламан дегандай бўзраядиганларга айтадилар. Камига “Подачи зотини ғайрати пода қайтарда келармиш”, дейди эл истеҳзо билан. Қишлоқнинг гаплари ўзи шунақа. Ким айтганини, кимдан чиққанини, ким тўқиганини ҳеч ким билмаса-да, бу гапларни ҳамма билади. Подачининг кучи кўп, вақти давронида тўрт яшар ҳўкиз — жувонани думидан ушлаб тўхтатиб турган, бир силтаб йиқитиб қўйган дейишади. Шу қилиғи билан ном чиқарган бизнинг подачи. Қўлидан келгани шу бўлган.
Шундай қилиб, ини тайин бултурги қалдирғочлар тухум очиб, боласининг оёғига отнинг ёлидан боғлаб, тушиб кетмаслик чорасини кўришлари билан қатала* мавсуми бошланади. Подачи ўзига ўзи қонун чиқарган. Шох қўшганларнинг болалари подага қатала теккан, куйикка келган маҳалида иккита-иккита бўлиб ёрдамга чиқиши керакмиш. Югур подачига етимликка. Ў тавбангдан, Занги бобо-ей.
Қишлоқ ноилож рози бўлган.
— Бир вақтлар подачилик жонталош эди. Энди бўлса кўтар-кўтар, ким яхши — подачи яхши. Дунёда буқаталаб ғунажин билан эрига жавоб берган хотинни қайтариш мумкин эмас.
Бу қишлоқнинг тентаги номини олган Мардоннинг гапи. Унинг гаплари шундай бурама-сурама. Чаппа-чуппа. Кўртугун қилиб гапиради. Лекин чин айтади. Тушунса-тушунмаса Мардоннинг гапини биров номаъқул демаган. Деёлмаган, демайдиям. Унинг оти ўзи билан — Мардон тентак! У ҳар жойда гапнинг бўларини айтади. Тўй-маракадаям, бошқа йиғиндаям шу. Қайси йили биров қаердандир кўриб келиб катта-куттани, раис-паис, пулдор-молдорга алоҳида хонада ош беришни бошлаганда Мардон бу тўдага “ювғучиси бўлак” деган от қўйган. Амалдори амалдан кетиб, бойваччаси пулдан ажраб, эски чориғини судраганда, яна эл ошида элга қўшилиб ўтирганларни бирда тўдалаб тузлаган. Туз емаган жойи қолмаган. Элбошини чақириб, қаватига тўй эгасини тикка қилиб: “Зўр экансан “ювғучиси бўлакларга” бошқа қозон осасан, одам айириб ош берадиган сендай элбошиниям, тўйчиниям тезроқ худой кўтарсин”, деган. Қолган гапларни айтса уят бўлади. Ўшанда ошни қозон-позони билан Самарқанддаги етимхонага олиб кетаман, деб туриб олган ҳам шу Мардон. Шу-шу эл қадимгидек ошини эл бўлиб ейди. Гап келиб қолганда “Шу тентакниям борига шукур. Битта ўзи шунақаям керакки”, дейишади унинг отини тутмай. Мардоннинг бўлари шу эмиш. Манглайига шундай ёзилган эмиш. Тегмаганга тегмасмиш, теккан ё ўлиб, ё қочиб қутилармиш. Энам айтган.
Хуллас, буқага кўз cузган ғунажин подачининг таёғидан қўрқмайди. Еру-осмонга сиғмаган сигиру беўхшов шаталоқ отиб, ирғишловчи ғунажинлар куйиги босилгач бир ювош бўладики, қўяверасиз. Бузоқнинг ҳақи бузоққа дегандек, қаторасига икки йил қуруқдан қуруққа ҳўкиз етаклаб бузоқ бермаган cигирни пушти куйган дейишади. Этли бўлса бир нави, корини тўйнинг қаccоби қилади. Ўки бозори келса, кун ёришмай сўраганига бериб қутилишади. Кун ёришса сут юрмаган, қўл тегмаган елинни билган билади. Эрта-кечи мактабнинг доскаю партаси ўртасида ўтган бўш-баёв Омон муаллим эcа буни билмайди. Ҳамишаги қисир cигирни етаклаган ўқитувчининг қўлидаги арқонни кўрган борки, кўнгли совумаслиги учун “яхши нархга олибсиз” дейдию гапни қисқа қилади. Сигирнинг обрўйи елинида. Cоғимчи қўли тегмаган елинда барака бўлмайди.
Нари-бериси бир ойга борадиган куйикиш мавсуми шундай бесаранжом ўтади. На ўcпиринлар тинади, на қатала теккан моллар. Ўтган йили Энам подачига ёрдамга чиқишимга рухсат бермагандилар. Бу йил тегмади. Ўзи юборди: ўнга кирдинг — сонга кирдинг, деган машойихлар, дедилар бир парча оқ латтани чап елкамдан ошириб ўнг қўлтиғим остидан боғларканлар. Боринг болажон, тоғ-тош ҳам бир кўрсин.
Навбатга жўрам Нафас иккимиз чиқдик. Подачи подани тикон ҳам тиккаймаган Тошкамарга қамаб, камар оғзига ўзи ёнбошлаб, бирор молни қишлоққа кетиб қолишига қўймай ўзича мол боққан бўлади. Тўғриси, бу маҳал моллар ўтламайдиям. Азалдан зот кўрган, эси бор эгалар эрта саҳар ва кеч салқинида молларига егулик ташлашади.
Вақт пешинга яқинлашганда подачининг сув ичгиси келиб қолди.
— Юрак куйиб кетди. Муздайидан ичайлик, — деганча қўлимга устига кандирдан тўн тикилган елим идишни берди. Ойнабулоқ тарафни кўрсатди.
Ҳайрон бўлиб қарагандим, “орқангдан бораман” деди. Кейин қўшиб қўйди: “Ҳозир айиқлар сувга тушмайди”.
Ойнабулоқни аввал ҳам кўрганман. Отарга қўй қўшгани, қўзи ажратгани, қўй қирқимга келганда борганман. Ўнидан ўтиб, сув ичганмиз. Энамнинг эртакларидаги кийик сувини ичиб кийик, бўри сувини ичиб бўри, илон сувини ичиб илон бўлиб қолган тошларни, жоду билан маликадан дарахтга айланганларни таниб, кўзим билан кўрганимни Энамга айтиб берганман, керак бўлса. Одамлар яна булоқ бошида айиқлар кўп дейишиб бир-бирини қўрқитишади. Бироқ кўрмаганман. Қўрқинчлиси бу эмас. Қўрқинчлиси у ерда қуёш йўқ. Қоп-қоронғу. Талтайган йигирма чоғли қадим қора арча, тарвайган сон-саноқсиз ёнғоқлар, кўзининг ҳисоби йўқ каттадан катта булоқ, булоқнинг вақ-вақлаб қайнаб туриши, отини биров билмайдиган қушлар чуғури остидаги сув ҳақиқатан ҳам муздек бўлади. Қишда кўрганимни айтсам, ёлғончи бола экан дейсиз. Булоқнинг бетидан ҳар замон-ҳар замон бир қозон-бир қозон буғ буралиб-буралиб кўтарилади. Чинорларнинг томирлари панжаларини ерга тираб энди ўрнидан тураётган баҳодирларга ва арчаларнинг томирлари оппоқ бўлиб шамолда ўйнаётган узун соқолга ўхшайди. Майда томирлар тошларни қучоқлаган, уларга музлар осилган, қорлар ёпишган бўлади. Катта қорда соч-соқолини муз босган чўпонга ўхшайди.
Булоқ бошига дадил бордим. Бир чизиқ нур, ёруғлик осмондан тушади. Шарпасидан шошиб, салом дедим. Уям ўзини ўнглаб салом берган бўлди. Салом берганини сув бети жимирлаб, ялтираб кулганидан билдим. Аъзаму шаън овози, ёруғлик овози келди. Кўнглимни бўшатиб, илкис, йиғлатиб қўйди. Ёруғлик ва Қоронғулик, Нур ва Зулмат орасида турганлигимни илкис сездим. Олинда Нур, ўнгда-да Нур… сўлда-да Нур. Булоқ қайнаб кулади.
Кейин бошқатдан, шошмасдан:
— Салом Ёруғлик, — дедим Энамга ўхшагим келиб. Ёруғлик қўлини, йўқ қиличини сермаб салом берган, алик олган бўлди.
Нур бир қилич бўлиб кўринди, бир қалам бўлиб кўринди.
Кейин, кейин сон-саноқсиз ялтироқ найзалар сояларни азот тешиб, чақмоқдай келиб булоқ бошига бош уради. Ундан ҳовуз ялтиллаб, ёришиб кетади. Ойнадек. Ундан дарахт остлари ёришади.
Ёруғлик билан биринчи бўлиб эндигина тил чиқарган барглар ўйнашадилар. Ҳансираб қолган катта-катта барглар эcа бу тилcиз эзгу гурунгга қўшилишниям, қўшилмасликниям билмай қоладилар. Бири ёруғликнинг бўйнига, бири қўлига, бири бетига тегажоғлик қиладилар. Ёруғлик уларга қўл теккизмасликка ҳаракат қилади. Сув уларнинг ўйинидан кулади. Вақирлаб-вақирлаб. Худди Энам қараб тургандек ҳеч нарсадан қўрқмадим. Салом берганимни, алик олганини насиб бўлса, Энамга бориб айтаман.
Биринчи ўзим сув ичиб олиб, кейин идишни тўлдирмоқчи бўлиб оғзимни сувга қўяман. Мендан икки қадам нарига бир соя келиб уям энгашади. Мен уни чўпон деб хаёл қиламан. Сувга тўйиб чўпонга қарасам чўпон эмас экан. Айиқча. Сув ичаяпти.
Юрагимга қон жовдираб келди. Ортимда, ёнверимда саноқсиз қувватдош нигоҳлар шай турганини ичим сезди. Уларга қарамаслигим кераклигини ҳис этдим. Полвон пўстакдан пўстин, бошига боплаб қулоқчин кийиб олган боладай кўринади кўзимга. Қараб қолдим.
Шунда бирдан қўрққим келади-ю, кетади. Қўрқмайман. Тамом-вассалом. Энам айтганлар-ку, ҳамма касофат одамнинг ўзидан чиқади, тегмаса илон ҳам тегмайди деб. Лекин серрайганча қараб турувдим, у ҳам олдинги оёқларини кўтариб, одамдай тик туриб, узилишиб кетган қариндошдек нима қиларини, қаерга келганини билмай, қўлларини қаерга қўйишни тополмай қараб турарди. Қўллари худди менинг қўлларимдек икки ёнида осилиб қолди. Йиғиб олишга ақли етмасди. Аввал кўзи кулди. Оғзиям сал кулгандай кўринди. Мен унга қўшилдим. Биринчи у қилиғланди. Кейин мен. Аввал у икки қўлини сувга ботириб сув сачратди. Кейин мен. Биз маза қилдик. Вақтлар тўхтади, дарахтлар бош эгди, тошлар оғзини очиб қолди. Томошага капалаклар-да келди. Капалаклар ёруғликни айланиб ўйнашганча қур олишади. Тошбақанинг каттасидай келадиган ўргимчак осмондан немисча “w”га ўхшаб, ўрмалаб тушиб келаркан, тилаб олинган бошоғриқдек тантиғлиқ қилади. Навбатма-навбат ўнг кўзини юмиб, чап кўзини очиб, ўртада тилини бир чиқариб қўрқма, дегандек бўлади. Айниқса, унинг пиёладай-пиёладай келадиган кўзлари одамни шоширади. Кейинчалик бундай қилиқлар энг чиройли қизларда, тили ичига сиғмайдиган бойвачча қизларда, йигитларни биринчи бўлиб яхши кўрадиган қизларда бўлишини билганман.
Бир бети куйиб, бир бети кулганча ҳамишаги таниш шамол қайдандир сочи қўқиб келди. Кейин дарахтлар ўзаро уриш бошлайди. Бир-бирига қилич, найза кўтариб қолишди. Лип этиб бир шарпа ўтди. Барчаси тарқала бошлади. Охирида айиқча кетди. Онасининг қўлидан ушлаб, онаси унинг қўлидан ушлаб кетишди. Орқасига қараб-қараб, менга қараб-қараб кетди. Онаси-да пакар, боласи-да хомуш кетди. Мен орадан анча йиллар ўтиб, бу қарашни қадим жўралар нигоҳи бордеклигига бир ишониб, бир ишонмай, бир йиғлаб, бир кулиб эсладим.
Айиқча кетмасди, капалаклар ҳам. Подачи шошқалоқлаб тошни тепиб юбормаганда, тош келиб идишни сувга туширмаганда, сув бети бузилмаганда, айиқлар кетмасди. Кейин подачи ўзини тўхтатолмай чалқанча, чолорқа йиқилди. Ўрнидан туролмай, тирсакларига суяниб, ҳиқичоғи тутиб, каппа-каппа очилаётган оғзидан кўпик оқа бошлади. Бориб турғаздим.
Подачига ёрдам бериб бўлиб, навбат кунимиз тугаб, пода ортидан чангга ботиб қайтарканмиз, таққа тўхтадим. Нафасга чангга ботмай орқароқда юриш кераклигини, шундай ҳам ҳаммаси қишлоққа боришини билдиргандек қарадим. Жўрам тушунди. Подачи нимадир демоқчи бўлди-ю, бизга ҳукми ўтар вақт тугаганини илғади. Атрофга қарагим келди. Пастда, адирлар тугаган жойларда қадимги ҳукмдорларнинг таланган Мозорқўрғонлари мунғайиб турарди. Бир замонлар бу қўрғонлар яқинига йўлаб бўлмаган, қўриқчиларнинг сонидан саноғи кўп бўлган. Энди эгасиз эшаклар совуқнинг изғиринида пана топадиган жой. Кун шомга энкайди. Қишлоқ йўлида семиз чўлоқ каптар оқсоқланиб ризқ тераверди. Оч шекилли, ҳа демай кўрмай қолишидан хавотир олиб, шошиб егулик чўқинарди. Шом тушса кўрмай қолади, сўнг, ушлаб олиб кетамиз деб Насаф билан кутиб турдик. Қушлар дарров тўяр экан. Яна париллаб учди.
* * *
Ойбулоққа Ойқортоғдан қанча қорлар эриб, эниб келди, бу азим булоқ нечовларга эртаклар айтмади. Бунинг ҳеч бирининг ҳисоби бўлмади. Неча ўспириннинг кўнглида яшириб, подачининг йўлларидан ошириб ўтганини тингламади бу ҳур булоқ.
— Чивиқлиғингдан биламан, барингни. Биз энди ўтин бўлдик. Ғайратинг борида белингни синдирма, тишинг борида узиб-узиб е, яхшилик қил, — дейди Подачи ўтган-қайтгандан биронтаси бозорлиғи оғирлик қилиб нафас ростлаш баҳонасида ҳол сўраганда. — Ёлғон гапирган ўғриликдан ёмон. Ўзимизни кунимизга ўтин қалаяпмиз. Биров умрни гулхона, биров кулхона қилди, энг оғир иш тўғри йўл кўрсатиш, — дейди қаердадир эшитган гапини такрорлаб Подачи.
Подачи Жаркўча лабидаги ғовнинг оғзидаги отаси замонидан қолган ясси қайроқтош устида ўтиради. Ўтган-кетганга иши йўқ. Салом берса, илғаса олади. Бермаса хафа ҳам эмас. Хафагарчилик ҳам вақту замон, давру давроннинг кўзига қарар экан, қурғур. Тиланчи хафа бўлса тўрвасига зиён деб бекор айтилмаган. Юришдан қолиб, ясситош устига энди чиққан, белда қувват бор кунлар Подачи бесалом ўтган-қайтганни салом бермадинг деб дўқлаган кунларниям сой эшитган, жийдалар кўрган. Энди салом берсаям, бермасаям фарқи йўқ. Ёруғ кунни кўрганига, кеч бўлса ўрмалаб ғов ҳатлаганига хурсанд. Буям ғаниматлигини эс бир келиб қолганда сезиб, шукур қилади. Девор нима, бу нима, деган тенгқурлари у ҳақда. Тенгқурлар маракага ўрлаган, энгган вақтлар қулоғи остига келиб юр кетдик дегандаям эшитмай, сезмай туравергач, шундай дейишган.
Эшитса-эшитмаса подачига фақат Мардон гап қўшади. Жаркўча бўйлаб келаркан, узоқдан гап отади.
— Супангга ўзинг сиғмай қопсан-ку. Аёнга-аён. Сениям думингдан ушлаб тош устида михлаб қўйибди-да, — деганча бошини бир хам қилиб салом берган бўлади. Салом — қарзи Худо, деганча кўнглидан ўтказади. Подачи одатдагидек, оғзини очади. Ғулдирайди.
— Тил ҳам кетибди-ку, — дейди икки қўли икки ёқасини тутиб, яна кўнглига келмасин деганча, ёқасини тўғрилаган киши бўлиб, — бу кунинг ҳам бор экан-да, шўрлик.
Кунларнинг бирида қишлоғига йўли тушган мухбир, меҳмон боланинг йўл устидаги Подачига кўзи тушади. Олдига борган, кўнглини сўраган, ўзини таништирган бўлади. Подачи одамзотни биринчи бор кўраётгандай кўзларини қисгандан-қисиб узоқ тикилади. Кейин катта очади. Хира кўзлари қорани тусмоллайди. Оғзини очиб ҳол сўрашган ёки ниманидир айтган бўлади. Орага бир майдон карахтлик чўкади. Фавқулодда ясситош устида ўтирганида, олдида бош эгиб турганида хаёлига ўша булоқ бошида сувга тушган подачининг аҳволи, вақти соат бирдек келади, барчаси бирдек кўринади.
Жаркўчанинг ўртасига париллаб тушган ёлғиз чўлоқ каптар хаёлларни-да, кўчани-да тўзғитиб юборади. Подачи пиёласи ёнидаги шамолда суви қочган синиқ нондан ушатиб, кафтлари орасида ушоқлайди, кейин каптари шарпасини тусмоллаб дон сочган, каптар эcа ризқ терган бўлади.
Меҳмоннинг димоғига Жаркўча тупроғининг ҳиди урилади. Ҳув бирда, чўлда қўй боққанда, таппот уриб, кўз илғар-илғамас олисларда кўтарилган иссиқ зўридан симёғочлар ҳам иккита-иккита кўринган кун алғов-далғов тушдай ўтади.
* * *
Айиқчани, йўқ, қулоқчини ўзига ярашиқ айиқчани, йўғ-э, қишлоқда айиқ демайдилар, полвон дейдилар, ҳа, полвонни кўргим келаяпти. Кўришиб қолсак яна сувсочар ўйнармикан? Капалаклар ҳам келармикан? Жаркўчадан таниш шамолга қўшилиб болалик чопиб ўтгандек кўринади. Дунёда отасидан зўр одам йўқ, опасидан чиройли аёл бўлиши мумкин эмас болаликка қайтмоқ оғир кўринади. Болаликнинг бетига бетлашга юрак бетламайди. Подачининг ҳиқичоқ тутиб, “ҳақ” айтиб қолган турмуши кўз ўнгидан кетмайди… Қуёш қил устидаги умрнинг қонталаш уфқини бир кўрсатиб ботади…
Юрак ёлғиз соғинчдан қувват олади. Кўкай кўкдан. Умрни имон тоблайди. Ойнабулоқда, Ойқортоғ буржларида шундай гаплар ҳалиям бор. Менинг кўрганларимни cиз ҳам кўргандай бўлдингизми?
_____________________
* қатала — қорамол подаcига ёппа тегадиган беcаранжомлик. Бу безовталикда моллар емишга қарамайди, қир-адирда ўкириб, югуриб подачини cарcон қилади.
ОҚ КАМАР
Бошлаб, ҳуштагини чалиб шамол келди. Бесаранжом тўзон кейин кўтарилди. Жаркўчани у бошидан бу бошига ҳаммани ҳангу манг қилганча изғиди.Ҳар бир дарахтни қўлтиқлаб, силтаб-силтаб кўрди. Ҳар бир ғовни ғиққиллатиб очиб-ёпиб, ҳар бир дарвозани дангиллатиб уриб кўрди. Ўзини қаерга қўйишни, қаерга уришини билмай Энанинг дордаги ёйиқлиқ кирлари билан ўйнашди.Бирини байроққилиб пирпиратди, бирини учириб бориб шамолдан чўчиб, пусиб ётган Олапарнинг бошига ёпди. Ит қўрққанидан сакраб ўрнидан турди. Бошига ўралиб қолган латтадан қутилиш иложини тополмади. Ўзини тўғри келган томонга урди. Шамол бошига латта ўралган итнинг аҳволига бир майдон кулимсираб қараб турди-ю, барибир кўнгли тўлмади. Қунишиб турган товуқларни қўноқдан ағдарди. Товуқлар бир-биридан ўтарига қишлоқни бошига кўтариб қақағлашга тушди. Қани энди тинса.
Шамолнинг қишлоқда кирмаган тешигию, ушламаган бешиги қолмади. Барини бир қур, қадимгидек кўриб чиқди. Сув тарк этган Туркариқ елкасидаги тегирмонни ҳам бир юргизмоқчи бўлди-ю, шаштидан қайтди. Одамлар нима дейди?Тентак шамол экан дейдилар. Беқилиқлик обрў келтирмаган.
Гули-гулшанҳидларини аввал ўзи яхшилаб қучоқлаб, тўйиб олгач, чошлаб-чошлаб қишлоқ кўчаларига сочаркан, барчанинг димоғини чоғқилди. Тўқсон кун қишда жойида қимирламай ана кетди-мана кетди бўлиб ётган чоллар ҳассага суяниб кўчага чиқдилар.
Мушуклар томга чиқиб мовлашиб қолди.
Ёш-яланглар ҳайҳотдек Тайпоқсойга сиғмай, ўзини қўярга жой тополмади.Шамол кўнгилларга қувват, дилларга шавқ, кўкайга ғурур, дийдаларга ғайрат, ақлларга ишонч бағишлаганча этагини калта йиғиштириб, Ойқор тоғ томон париллаганча ўрлади. Ойқорнинг асрий музликларига тўшини уриб-уриб ҳовуридан тушгандай бўлди. Арчаларни бир-бир санади. Охирида Отамозорга келиб тинди. Мозоротнинг бири бирига ўхшамайдиган қайроқ тошларидаги ёзувларни ўқиди. Шамол тилида ўқиди. Ўқиганини одам тушунмаса-да, шамоллар тушунишди. Ухлаб ётган жойларидан увиллашиб бош кўтаришди. Бир тўпи ота макон — Афросиёбдан, бир тўпи Бийнаймандан, бир тўпи Бадбахтдала, бир тўпи Устюрт, бир тутами Ахсикент, бир боғлами Шоҳруҳия, бир қатими Добусия, бир боғи Миздомканд, бир қопи Ерқўрғон, бир учи Энасой, бир тўпи Қалмоқсойдан изиллаганча етиб келишди. Қирқ шамол қирқ жойдан келиб, бир бўлди. Учрашган жойлари Отамозор бўлди. Отамозор бошида гир айланиб уввос солишди. Бўй етган саноқли саккизта терак аввалига нима бўлаётганини англамайсеррайдилар. Тушунишгач, чапак чалдилар. Икки кўзли булоқдан уйқусираб оқаётган сув ҳам ҳаяжони зўридан бир тўхтаб олди. Кейин нафасини ўнглаб парқиллаб, қайнаган қумғондек вақиллаб оламни бузиб, тўрт тегирмон сувни олдига солганча ғайрат билан Каттасойга ҳайдади…
* * *
Самарқанддаги Хўжаи Хизр масжиди айвонидан кун чиқарга қарасангиз, Отамозор кўринади. Кўзи борга албатта. Катта оқ салла ўраган тоғ — Ойқор. Ойқорнингқори Самарқандга ошиқлигидан бир тўлиб, бир куйиб туради дейишади. Самарқанд Каттатоғнинг сувидан ичади. ОтамозорОйқорнинг шундай кўзи остидаги камар. Камар деб уч томони қир билан ўралган, бир томони очиқ жойга айтилади. Камарнинг очиққисмини оғзи дейишади. Оғзи Самарқандга қараган. У ерда иккита мозор,икки кўзли булоқ, битта каттадан катта, қуриб қолай-қуриб қолай деган, лекиншохларининг учидагина саноқли тўртта барги тириклигини билдириб турадиган якка терак, саккизта бўй етган терак ва улар атрофида бир юз ўн тўртта теракчалар бор. Ўзим санаб чиққанман. Буни сал кейинроқ айтиб бераман.
Мозоротлар усти қайроқ тошлар билан кўтарилган. Кўк, оқ, қора, қизил, яшил… дунёда неча ранг бўлса шунча тусдаги тош бор. Биров биттасини жойидан қўзғатишни хаёлига ҳам келтирмайди.
Кўтаролмайдиям.Ҳаромнинг моли тошиб, ўғрининг ўрони ўрмалаган вақтларда қароқчидан баттар биттаси туман раҳбарига: “шу жойда шундай тошлар бор, шундан идоранинг олдига чиройли нарса қилсак сиздан яхши от қоларди”, деган. Раҳбар дарров ўша одамни бош, қурилиш ташкилотини ёнбош, тўртта мошинани уларга қўшиб, бир тўда одам билан ўша ёққа жўнатган. Одамлар Отамозор ортидаги Оқтошдантош терарканмиз, деб тушунишган. Билишсаки… ният бўлак. Катталар чиққан УАЗик Отамозор томон бурилганини кўриб, ўзларини усти очиқ мошиндан ташлаб, келган томонларига қайтишган. Иккита тош ташигич мошина шопирлари “мошина бузилди” баҳонаси билан йўлдаёқ, капотни очиб, моторни сочиб ташлашган.
Палакатпойига илашиб, текин томошадан қуруққолишни истамайдиганлар эса борган. Икки ўрис шопир билиб-билмай мошинларини Отамозорнинг оғзига тираган. Қани энди тошларни биров кўтарса-ю, мошинга ортса. У даврлар қўл телефон йўқ. Катталарга бировни ёмон кўрсатиб яхши кўринадиганлардан биттаси УАЗикка ўтириб, ҳозир булдозер олиб келаман, деб Ўсматга энган. Шу энгандан мошин-пошини билан Қуруқсойнинг қиррасидан учган. Бир шопир тирик қолган. Уям етти ой деганда тили зўрға айланиб, кўрган-билганини бировга айтишга қўрқиб, овқатни оғзига еяётганига хурсанд бўлганича, ишини йиғиштирган.
Айтишларича, зиёратгоҳнинг бири шижоатли оталар, шавкатли ва ғайратли боболарданбирининг сўнгги маскани, бири унинг ёвқур отининг гўри эмиш. Самарқандда узоқ давом этган қирғинбаротдан кейин ёвман деганни қийратиб, ўзиям, отиям ҳориб, ярадор бўлиб, шу ерда тўхтаган, одамлар хабар топиб ортидан етиб келгунча ер уларни бағрига олган. Иккита гўр пайдо бўлган. Булутлар ювиб, Ойқортоғқорлари кафанликка ўтган, дейишади. Кейин, одамлар ҳар бири биттадан тош қўйишган дейишади. Биров Отамозор дейди, биров Оталиқ мозор, биров Отмозор. Лекин, мен уни Оқ камар деб атагим келади. Бу ердаги булоқ кейин чиққан. Тераклар кейин экилган. Ҳар бир қавм биттадан терак эккан дейишади. Барлос, орлот, найман, манғит, кенагас… Терак бўй етса кесилади. Лекин, бу ердаги теракни биров кесмаган. Кесолмаган ҳам. Вақти келиб ўзи йиқилади. Селу селова далаю даштга олиб кетади. Тераклар шунда талош бўлади. Биргина терагини томига босса, бу уйга бало келмаслигини биров-бировга айтмаса ҳам ҳамма билади. Селнинг ғавғосию шовқинидан қўрқмай ҳеч бўлмаса битта шох олиб қолиш учун жонини аямайди. Қўли тегса, ушласа бўлди, ўшаники бўлади. Биров эга чиқолмайди.
Оқ камарга бир вақтлар ёлғизоёқ йўлдан, тикка жар оралаб,туби кўринмас чағат ёқалаб борадиган йўл бор эди, холос. Унга от-улов борадиган йўлни ўрмон хўжалигига Ўнғор отлиқ инсофли, диёнатли одам бош бўлганда солган. Қирнинг биқинини ёриб йўл очган. Икки тарафига бодом эктирган. Бодомлар ҳам қизиқ экан. Бир қарасанг, йиллаб қуриб қолган ўтиндай сўррайиб туради, бир қарасанг тиржайиб гуллаганча, бошига асалариларни тўплаб, дунёни бузади. Оқ камар ўрмончилари бир яхшилик, бир ёмонлик кўрган. Яхшилигини айтдим. Ёмонлиги экканидан йиқитгани кўп, отасиниям танимайдиган биттаси директор бўлганда, зиёратгоҳни чиройли қиламан деган баҳонада илинган теракни кесиб кетган. Шу-шу ранги чиқмайди. Терговини бири тугаса, бошқасига қатнайди. Айтишларича, неча дона терак кесган бўлса, шунча марта сўроққа тортилмагунча бўлмасмиш. Ишқилиб ўзининг умри етсин эмиш. Бўлмаса, болалари қатнармиш. Бу гапни эшитган борки, ёқасини тутади.
Оқ камарни менга отам таништирганлар. Энг эсимда қолгани, Оқ камарда терак қолмай қолган замонларда катта оталари жўралари билан биттадан терак эккан эканлар. У тераклар ҳам йўқолиб кетган. Изидан теракчалар чиққан. Камарнинг бағрини, чала бўлса-да, тўлдириб турган дов-дарахтлар шундан қолган. Фақат катта оталари эккан тераккина қуриб-қақшаб бўлса-да ҳануз турганини, ҳув боя ҳикоямнинг бошида айтганим, қуригандек кўринган, бироқ, учки шохларида бир тутамгина япроқлари илинибгина, пир-пирабгина турган ёлғиз терак ўша эканлигини титроқ овоз билан тушунтирганлар. Оқ камар тераксиз қолмаслиги керак, қилич тебраниб тураркан, душман тебранолмайди, қалам ҳам, дедилар гап охирида.
Иккинчи марта катта энам олиб борган. Мен эна деб чақираман. Катта эна десам узоқлашиб кетгандек бўладилар.
Оқтош авлиё мозороти остидан Каттатоғнинг минг йиллик қорлари, дард-қувончлари бўлиб сизиб чиқаётган булоқ бошида энам билан бирга бўламан. Энам зўрға юрсалар ҳам бор жонларини йиғиб, йўл яқин бўлиши учун тўғри қабристон оралаб булоқ бўйига тушадилар. Йўлма-йўл ҳар бир мозор билан саломлашиб, гаплашиб келадилар. Катта отамни бошига келиб қабр атрофини астойдил тозалаган бўладилар. Катта отам қайтган, қўйилган 1937 йил билан бугуннинг орасини, бугундақўйиладиган жой оралиғини қабристондаги мозорлар билан ҳисоблаган бўладилар. “Анча ўтибди-да. Шунча меҳмон кеб-кетибди-да”, дейдилар ўзларига ўзлари. Кўзлари ўтмаса-да, бир Ойқортоққа, бир катта отамнинг мозорига, бир Дунётепага қарайдилар. Ҳеч бирини кўзлари илғамайди. Шунда мен қўлтиқларига кираман. Энамнинг қуввати ошади. Ойқортоғҳам Дунётепаям кўнгилларидан кўтарилади. Энг азиз нарсаларини топгандек кўзлари қувнаб кетади. Икки томчи ёш қароқлари гардишида ғилтиллаганча айланади. Мен кўрмаганга оламан. Энам мени қўйниларига олиб, бошимни ҳидлаб-ҳидлаб куч йиғиб оладилар. Отамозор деганда Каттатоғни назарда тутадилар.
Оқ камарга учинчи марта қандай бориб қолганимни билмайман. Эрталабки чойни одатдагидек энам иккимиз қилдик. Энам азиз меҳмонлар келганда очиладиган сандиғидан бор-будини олиб дастурхонга тўкдилар. Меҳмон келса керак, деб ўйлагандим, ҳеч ким келмади. Менга туршаклардан кўпроқ ейишимни, юрагим бақувват бўлишини тайинладилар. Биттасини олиб ўзлариям шимидилар. Шунда Оқ камарга боргим кеп кетаверди.
“Боринг, болажон, боринг. Ман қараб тураман” дедилар энам. Ўзим ёлғиз кетдим. Туркқишлоқни тенг иккига бўлиб талтайиб ётадиган Жаркўчадан ўтарканман, оёқ товушларим жарнинг икки қирғоғига урилиб, акс садо бергани ўзимга эшитилди. Қанотларида катта-катта кўзлари бор капалакни қувганча, у билан ўйнаганча Жаркўчадан чиқиб, Мушукжардан ўтиб, Камар оғзига келиб қолгандик. Камар эснаганча оғзини очдию, қайта ёполмади. Эсидан чиқиб кетди. Аввал қадим теракнинг энг тепадаги кўзлари кулди. Хурсанд бўлганини билдириб, кўзларини қисиб-қисиб қўйди. Мен ҳам. Чўлтоққўлларидан уялиб яширмоқчи бўлганди, эплолмади. Капалак йўл бошларди. Унгадарров от қўйдим. Кўз капалак.Капалак мен билан кураш тушди. Билмай қолдим, шамол иккови бирлашиб кўтариб урди. Тупроқ билан тенг бўлиб йиқилдим. Осмон остимизда қолди. Кейин бурнимга бир қўниб, яна қочди. Капалак ҳидини билиб қолдим. Капалак гуллардан гулларга қўниб қочди. Гуллар шамолга қўшилиб тоғ-тошга салом бердилар. Хонқизи тиззамга бош урди. Қўлимга олиб “Отанг чўлда, Энанг қирда”, девдим ўртанча бармоғим учига пилдираб келганча қанотларини бир майдон очиб турдида, учди-да кетди. Кейин, опам ёз бўйи сариёғ йиғадиган қўйни қорнидай келадиган катта, оппоқ тош устига келиб қўнди. Тошни даст кўтардим. Ҳу-ҳулаб бошим узра айлантирдим. Шунда Ойқор ортидан тизгиндаги қўшиндек қорайиб булут бостириб кела бошлади. Келиши дунёни бузгудек, қор-ёмғир аралаш келарди. Қўрқмадим. Тошни авайлаб жойига қўйдим. Булут булутдай тарқаб кетди.
Капалак теракни айланиб қочди. Мен қувдим. Теракка қўлимни теккизиб, теракни қучоқлаб, теракни ҳимо қилиб қувдим. Гир айланиб қувдим. Теракнинг учларидаги барглар деб нотўғри айтган эканман, улар осмонга етган, осмонга қўшилиб кетган барглар экан. Шунда капалак капалак эмаслигини билдим. Шу пайт теракнинг боши айланиб кетди. Аввал қарсиллаган овоз чиқди. Кейин тўртга бўлиниб бирин-кетин осмондан тушиб келишди. Тўғри теракчалар тугаган майдондаги, адоғдаги сойга келиб тушди. Шунда шамолнинг қўлларини кўриб қолдим. Шамол уларни тўртга бўлиб, бирма-бир сойга тахлади. Бирорта теракка зарар етмади. Уларни қир устиданкузатиб турдим.Мени қир устига шамолми ё капалак чиқариб қўйувдиёв.
Булутлар орасидан ерга қуёш нури тушди. Оппоқйўлак очилди. Зинаси бўлмаса-да, йўлакдан осмонга чиқиб кетгудек эди. Йўлак Жаркўчани бошигача кузатиб келди. Қорайиб келаётган булутдан қўрқмасин, деди шекилли. Биров кўрмасин, деб кўча бошида лип-лип этиб хайрлашди-да, зум ўтмай Ойқордан ошиб кетди. Отамозор — Оқ камардан қайтар эканман энам ғов олдида ҳассаларига таянганча тик оёқда турардилар. Ҳайрон бўлдим. Кимни кутиб турган эканлар.
— Ҳа, отажон, яхши келдингизми, — дедилар, қарсларининг учи билан билан кўз ёшларини қайта-қайта артарканлар. — Сизни кутиб турувдим.
Шу кеча туш кўрдим. Оқ камар ғиж-ғиж теракчаларга тўлганмиш. Теракчаларнинг биттаси мен эмишман. Шамол келиб қулоғимиздан тортиб-тортиб қўярмиш. Биқинимизниқитиқлаб-қитиқлаб, юмшоқ жойимиздан чимчиб-чимчиб қўярмиш. Бир-бирингга қараб, бир-бирингни суяб ўссанг, одам бўласан, бир-бирингга соя ташласанг, кўкармайсан, гўрам бўлмайсан, қадим теракларйўл бердилар, дермиш…
Бетимни шоша-пиша ювиб, энамга салом бераман. Кейин кўчадан югуриб келаман-да,бир ирғиб молхона томига чиқаман. Ундан уй томига. Тушим ўнгидан келдими, деб Оқ камарга қарайман. Томлар усти энди етиб келган қалдирғочлардай чуғурлашган болаларга, камар теракларга тўла бўлади. Ҳар бири бир қирдай кўринади. Ҳар бири қиличдай тебранади. Осмонганайзадек интилган бўлади. Ҳеч кимдан кам эмаслигини пасту баландга кўз-кўз қилади. Бу туш бўлмайди.
Таниш шамол ҳуриллаб келади. Жой қуригандек, шолворимни қақраган жойидан кириб ниналарини санчиб-санчиб ўйнашади. Шамолни сўкмайдилар. Қаттиқҳам гапирмайдилар. Қизларнинг қирқ кокилига қирқ шамол осилган бўлармиш. Шамол кетганларнинг оҳи, келарларнинг нафаси эмиш. Энам шундай деган. Бу ҳақда бошқа сафар айтиб берарман.
Теракчалардан бири ичиккан гўдакдек, бири оталарининг гуноҳини бўйнига олгандек маъюс, биридўстга зордек гирён, бири дўстидан куйгандек гаранг, бири ҳийлагар дўст кўзидек ялтираб, бири мурдадил ўртоқдек совуқдан совуқ, бири жонботин жўрадек ботин, бири томошаталаб йўловчидек меровланаб, бири қилич кўтарган аскардек зийрак, бири шу жойда кўкарганидан кўкси баланд, шу макон учун жонфидолиги юз-кўзидан билинадиган кўнгиллардек сокин, минг-минги элнинг оғир-енгилини елкасига олишга тайёр жўмарддек мағрур, бири ер билан осмонни ёқасини бир қилиб тутамлаб урадиган баҳодирдек ғайратли, бири барчани ҳисоб-китобини қилиб кузатаётган қаттиққўл оқсоқолдек кўринарди…
Шамоллар экиб кетган сон-саноқсиз тераклар бошида не-не хаёллар, не-не ниятлар бор эди. Шулар ичидан бирини ёқтириб қоламан ва менинг терагим деб танлайман. Худди оқшомлари жўралар билан Дунётепага чиқиб юлдуз танлагандек.
Терак қўлини силкиб, салом беради. Қадим жўрамни топгандек қувонаман. Ёш болаям хурсанд бўлса кўзидан ёш чиқиб кетаркан. Биров кўрмасин деб дарров артдим.
Oynabuloq Oyqorning shundoq ko‘zi ostidagi buloq. Yana bir oti Oybuloq. Birov Oyqortoqqa qovush qo‘yilgan desa, boshqalar xuddi ko‘rgandek, oy har oqshom shu buloqqa tushib ketadi deyishadi. Bu yerda o‘zi odamlarning ham, joylarning ham oti bitta emas.
Bahodir Qobul
IKKI HIKOYA
Bahodir Qobul (Bahodir Qobulov) 1966 yilda Baxmal tumanida, O’smat qishlog’ida tug’ilgan. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Davlat universitetining o’zbek va tojik tili filologiyasi, shuningdek mazkur universitetning huquqshunoslik fakul`tetlarida tahsil olgan. O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi. “Ena shamol” kitobi chop etilgan. Yozuvchi o’z asarlarida ona tilimizning betakror tarovatini , inson qalbining jozib kechinmalarini o’zgacha zavqu hayajon, mehr va muhabbat ila go’zal tasvirlar vositasida ifodalay oladi.
OYBULOQ, OYNABULOQ
Oynabuloq Oyqorning shundoq ko‘zi ostidagi buloq. Yana bir oti Oybuloq. Birov Oyqortoqqa qovush qo‘yilgan desa, boshqalar xuddi ko‘rgandek, oy har oqshom shu buloqqa tushib ketadi deyishadi. Bu yerda o‘zi odamlarning ham, joylarning ham oti bitta emas. Bir bo‘lak odam buloqning “Paxtakor” stadionining yarimicha keladigan ko‘zi, hovuzining kunchiqar betini faqat oq toshlar yarim oy shaklida, kunbotarini qora toshlar xuddi shunday o‘rab olgani uchun Oybuloq qo‘yilgan deyishadi. Toshlar katta-kichik. Ayiqday keladiganiyam, qo‘zidaygina chiqadiganiyam bor. Oqi qorasiga qo‘shilib ketmagan. Sanoqsiz bahaybat archalar buloqning bosh tomoniga ega chiqqan. Ikki yelkasidan toshlar tushib kelgan. Enishga yo‘l topgan suv toshlarni bo‘lib turadi. Bularni o‘zim ham ko‘rganman. Elning eshitgani, bilgani, ishongani shuki, Oynabuloqqa yolg‘iz bormaydilar. Oynaday ko‘rinarmish. Shuning uchun yaqin yo‘lamaydilar, tiyiladilar. Bilgandan bilmagan tinch deydilar. Ko‘p bilca, ko‘tarish og‘irmish. Bu gaplarning yarmi Enamning, yarmi Mardonning gapi. Elning ichidagi aytolmaganini qichqirib aytuvchi Mardon tentakning gapi. U chin aytadi. “Umr ham o‘zi ikki ko‘zingga yozilgan aslida. Oynasiga yo bulog‘iga. Oynasiga tishing o‘tsa oynasiga, bulog‘ini o‘qiy olsang bulog‘iga qara”, deydi Mardon qaysi davrada Oynabuloq haqida gap borsa, yo‘q yerdan birdan paydo bo‘lib.
* * *
— Do‘lananiyam pishgani qo‘ymay, elning rizqini qiyacan, ertaga bolangga bir narsa bo‘lsa, bunisi qayerdan keldi, kimga nima qiluvdim degancha ko‘chama-ko‘cha ko‘zing suv sepib yurasan-da, — deydi Mardon bo‘yi barobar ikki qop do‘lanani bozor o‘rtasida g‘o‘ddayib sotayotgan o‘rmon qorovuliga. — Shu nag‘mangni Tog‘begi biladimi? He turishlar boshqacha. Nima amaling bor o‘zi?
— Davlatning plani bor.
— Topgan gaping shu bo‘ldimi? Harom-xarishinggayam davlatning otini bir qo‘shib ol. Bu qilig‘ingni boshqa ko‘rmayin. Chachratg‘iga o‘xshamay tarqat. — Mardon shunday degancha yaqinda ish boshlagan qorovul bilan gaplashishni o‘ziga ep ko‘rmay gapni kalta qilib, tayog‘i bilan qoplarni ko‘rsatadi, keyin tayog‘ini havolatib sermab, sekin yelkasiga qo‘ndiradi.
Ro‘paradagining kimligini bilgach, dovdiragan o‘rmonchi gapini to‘g‘rilagan bo‘ladi.
— E! Esim qurisin. To‘g‘ri aytasiz.
O‘rmonchining xayoli har joylarga qochadi. Do‘mdan xo‘p deb qutilsa, melisa bilan kelishsa bo‘lar. Lekin Mardon na ko‘nadi, na qaytadi. Kim bo‘lsayam, aytganini bir qilmay ko‘rsin. Eh-ye, xudo urgani shu bo‘ladi.
Sachratqi deb birov o‘lib-tirilib ekkan ekinning o‘rtasida bir kechada odam bo‘yi bo‘lib o‘sib chiqadigan, gardishini mixday-mixday nishlar o‘ragan, ko‘zlari tasraygan tikonga aytiladi. “Chachratg‘iga o‘xshamay tarqat!” Mardon ketishi bilan o‘rmonchi ovoz chiqaradi:
— El og‘iz! Keb qoling, el og‘iz!
El og‘iz — kim nimadan tirikchilik qilsa, qo‘liga kirganidan ko‘nglidan chiqqanini elga tarqatishi. Elning og‘zi tegsin, duo qilsin, ishining rivojini, kasbi-korining barakasini bersin, degani. Yarimta donda qirq jonning rizqi bor, deyishadi.
Bozordan chiqayotganlar ham orqasiga qaytib, erinmay do‘lanaga navbatga turadi. Birovning yordami bilan eshagiga endigina zo‘rg‘a mingan mulla, yo‘q joyda kifoya mullayam ulovidan irg‘ib tushib, qatordan qolmaydi. Gap topolmaganidan, “Yilda bir marta do‘lanaga to‘ysa, odamni miyasi butun bo‘ladi”, deydi birov so‘rasa-so‘ramasa, qoplarning bir unisi-bir bunisiga qararkan.
* * *
Podachidan poshsho chiqsa elni yo qashqatayoq yo ko‘taram qiladi. Qashqatayoq — tayoq yemasa, gap eshitmasa yurmaydigan, ishga qo‘li bormaydigan, ko‘taram deb eca tayoq yesayam, gap eshitsayam bersang — yeyman, ursang — o‘laman deganday bo‘zrayadiganlarga aytadilar. Kamiga “Podachi zotini g‘ayrati poda qaytarda kelarmish”, deydi el istehzo bilan. Qishloqning gaplari o‘zi shunaqa. Kim aytganini, kimdan chiqqanini, kim to‘qiganini hech kim bilmasa-da, bu gaplarni hamma biladi. Podachining kuchi ko‘p, vaqti davronida to‘rt yashar ho‘kiz — juvonani dumidan ushlab to‘xtatib turgan, bir siltab yiqitib qo‘ygan deyishadi. Shu qilig‘i bilan nom chiqargan bizning podachi. Qo‘lidan kelgani shu bo‘lgan.
Shunday qilib, ini tayin bulturgi qaldirg‘ochlar tuxum ochib, bolasining oyog‘iga otning yolidan bog‘lab, tushib ketmaslik chorasini ko‘rishlari bilan qatala* mavsumi boshlanadi. Podachi o‘ziga o‘zi qonun chiqargan. Shox qo‘shganlarning bolalari podaga qatala tekkan, kuyikka kelgan mahalida ikkita-ikkita bo‘lib yordamga chiqishi kerakmish. Yugur podachiga yetimlikka. O‘ tavbangdan, Zangi bobo-yey.
Qishloq noiloj rozi bo‘lgan.
— Bir vaqtlar podachilik jontalosh edi. Endi bo‘lsa ko‘tar-ko‘tar, kim yaxshi — podachi yaxshi. Dunyoda buqatalab g‘unajin bilan eriga javob bergan xotinni qaytarish mumkin emas.
Bu qishloqning tentagi nomini olgan Mardonning gapi. Uning gaplari shunday burama-surama. Chappa-chuppa. Ko‘rtugun qilib gapiradi. Lekin chin aytadi. Tushunsa-tushunmasa Mardonning gapini birov noma’qul demagan. Deyolmagan, demaydiyam. Uning oti o‘zi bilan — Mardon tentak! U har joyda gapning bo‘larini aytadi. To‘y-marakadayam, boshqa yig‘indayam shu. Qaysi yili birov qayerdandir ko‘rib kelib katta-kuttani, rais-pais, puldor-moldorga alohida xonada osh berishni boshlaganda Mardon bu to‘daga “yuvg‘uchisi bo‘lak” degan ot qo‘ygan. Amaldori amaldan ketib, boyvachchasi puldan ajrab, eski chorig‘ini sudraganda, yana el oshida elga qo‘shilib o‘tirganlarni birda to‘dalab tuzlagan. Tuz yemagan joyi qolmagan. Elboshini chaqirib, qavatiga to‘y egasini tikka qilib: “Zo‘r ekansan “yuvg‘uchisi bo‘laklarga” boshqa qozon osasan, odam ayirib osh beradigan senday elboshiniyam, to‘ychiniyam tezroq xudoy ko‘tarsin”, degan. Qolgan gaplarni aytsa uyat bo‘ladi. O‘shanda oshni qozon-pozoni bilan Samarqanddagi yetimxonaga olib ketaman, deb turib olgan ham shu Mardon. Shu-shu el qadimgidek oshini el bo‘lib yeydi. Gap kelib qolganda “Shu tentakniyam boriga shukur. Bitta o‘zi shunaqayam kerakki”, deyishadi uning otini tutmay. Mardonning bo‘lari shu emish. Manglayiga shunday yozilgan emish. Tegmaganga tegmasmish, tekkan yo o‘lib, yo qochib qutilarmish. Enam aytgan.
Xullas, buqaga ko‘z cuzgan g‘unajin podachining tayog‘idan qo‘rqmaydi. Yeru-osmonga sig‘magan sigiru beo‘xshov shataloq otib, irg‘ishlovchi g‘unajinlar kuyigi bosilgach bir yuvosh bo‘ladiki, qo‘yaverasiz. Buzoqning haqi buzoqqa degandek, qatorasiga ikki yil quruqdan quruqqa ho‘kiz yetaklab buzoq bermagan cigirni pushti kuygan deyishadi. Etli bo‘lsa bir navi, korini to‘yning qaccobi qiladi. O‘ki bozori kelsa, kun yorishmay so‘raganiga berib qutilishadi. Kun yorishsa sut yurmagan, qo‘l tegmagan yelinni bilgan biladi. Erta-kechi maktabning doskayu partasi o‘rtasida o‘tgan bo‘sh-bayov Omon muallim eca buni bilmaydi. Hamishagi qisir cigirni yetaklagan o‘qituvchining qo‘lidagi arqonni ko‘rgan borki, ko‘ngli sovumasligi uchun “yaxshi narxga olibsiz” deydiyu gapni qisqa qiladi. Sigirning obro‘yi yelinida. Cog‘imchi qo‘li tegmagan yelinda baraka bo‘lmaydi.
Nari-berisi bir oyga boradigan kuyikish mavsumi shunday besaranjom o‘tadi. Na o‘cpirinlar tinadi, na qatala tekkan mollar. O‘tgan yili Enam podachiga yordamga chiqishimga ruxsat bermagandilar. Bu yil tegmadi. O‘zi yubordi: o‘nga kirding — songa kirding, degan mashoyixlar, dedilar bir parcha oq lattani chap yelkamdan oshirib o‘ng qo‘ltig‘im ostidan bog‘larkanlar. Boring bolajon, tog‘-tosh ham bir ko‘rsin.
Navbatga jo‘ram Nafas ikkimiz chiqdik. Podachi podani tikon ham tikkaymagan Toshkamarga qamab, kamar og‘ziga o‘zi yonboshlab, biror molni qishloqqa ketib qolishiga qo‘ymay o‘zicha mol boqqan bo‘ladi. To‘g‘risi, bu mahal mollar o‘tlamaydiyam. Azaldan zot ko‘rgan, esi bor egalar erta sahar va kech salqinida mollariga yegulik tashlashadi.
Vaqt peshinga yaqinlashganda podachining suv ichgisi kelib qoldi.
— Yurak kuyib ketdi. Muzdayidan ichaylik, — degancha qo‘limga ustiga kandirdan to‘n tikilgan yelim idishni berdi. Oynabuloq tarafni ko‘rsatdi.
Hayron bo‘lib qaragandim, “orqangdan boraman” dedi. Keyin qo‘shib qo‘ydi: “Hozir ayiqlar suvga tushmaydi”.
Oynabuloqni avval ham ko‘rganman. Otarga qo‘y qo‘shgani, qo‘zi ajratgani, qo‘y qirqimga kelganda borganman. O‘nidan o‘tib, suv ichganmiz. Enamning ertaklaridagi kiyik suvini ichib kiyik, bo‘ri suvini ichib bo‘ri, ilon suvini ichib ilon bo‘lib qolgan toshlarni, jodu bilan malikadan daraxtga aylanganlarni tanib, ko‘zim bilan ko‘rganimni Enamga aytib berganman, kerak bo‘lsa. Odamlar yana buloq boshida ayiqlar ko‘p deyishib bir-birini qo‘rqitishadi. Biroq ko‘rmaganman. Qo‘rqinchlisi bu emas. Qo‘rqinchlisi u yerda quyosh yo‘q. Qop-qorong‘u. Taltaygan yigirma chog‘li qadim qora archa, tarvaygan son-sanoqsiz yong‘oqlar, ko‘zining hisobi yo‘q kattadan katta buloq, buloqning vaq-vaqlab qaynab turishi, otini birov bilmaydigan qushlar chug‘uri ostidagi suv haqiqatan ham muzdek bo‘ladi. Qishda ko‘rganimni aytsam, yolg‘onchi bola ekan deysiz. Buloqning betidan har zamon-har zamon bir qozon-bir qozon bug‘ buralib-buralib ko‘tariladi. Chinorlarning tomirlari panjalarini yerga tirab endi o‘rnidan turayotgan bahodirlarga va archalarning tomirlari oppoq bo‘lib shamolda o‘ynayotgan uzun soqolga o‘xshaydi. Mayda tomirlar toshlarni quchoqlagan, ularga muzlar osilgan, qorlar yopishgan bo‘ladi. Katta qorda soch-soqolini muz bosgan cho‘ponga o‘xshaydi.
Buloq boshiga dadil bordim. Bir chiziq nur, yorug‘lik osmondan tushadi. Sharpasidan shoshib, salom dedim. Uyam o‘zini o‘nglab salom bergan bo‘ldi. Salom berganini suv beti jimirlab, yaltirab kulganidan bildim. A’zamu sha’n ovozi, yorug‘lik ovozi keldi. Ko‘nglimni bo‘shatib, ilkis, yig‘latib qo‘ydi. Yorug‘lik va Qorong‘ulik, Nur va Zulmat orasida turganligimni ilkis sezdim. Olinda Nur, o‘ngda-da Nur… so‘lda-da Nur. Buloq qaynab kuladi.
Keyin boshqatdan, shoshmasdan:
— Salom Yorug‘lik, — dedim Enamga o‘xshagim kelib. Yorug‘lik qo‘lini, yo‘q qilichini sermab salom bergan, alik olgan bo‘ldi.
Nur bir qilich bo‘lib ko‘rindi, bir qalam bo‘lib ko‘rindi.
Keyin, keyin son-sanoqsiz yaltiroq nayzalar soyalarni azot teshib, chaqmoqday kelib buloq boshiga bosh uradi. Undan hovuz yaltillab, yorishib ketadi. Oynadek. Undan daraxt ostlari yorishadi.
Yorug‘lik bilan birinchi bo‘lib endigina til chiqargan barglar o‘ynashadilar. Hansirab qolgan katta-katta barglar eca bu tilciz ezgu gurungga qo‘shilishniyam, qo‘shilmaslikniyam bilmay qoladilar. Biri yorug‘likning bo‘yniga, biri qo‘liga, biri betiga tegajog‘lik qiladilar. Yorug‘lik ularga qo‘l tekkizmaslikka harakat qiladi. Suv ularning o‘yinidan kuladi. Vaqirlab-vaqirlab. Xuddi Enam qarab turgandek hech narsadan qo‘rqmadim. Salom berganimni, alik olganini nasib bo‘lsa, Enamga borib aytaman.
Birinchi o‘zim suv ichib olib, keyin idishni to‘ldirmoqchi bo‘lib og‘zimni suvga qo‘yaman. Mendan ikki qadam nariga bir soya kelib uyam engashadi. Men uni cho‘pon deb xayol qilaman. Suvga to‘yib cho‘ponga qarasam cho‘pon emas ekan. Ayiqcha. Suv ichayapti.
Yuragimga qon jovdirab keldi. Ortimda, yonverimda sanoqsiz quvvatdosh nigohlar shay turganini ichim sezdi. Ularga qaramasligim kerakligini his etdim. Polvon po‘stakdan po‘stin, boshiga boplab quloqchin kiyib olgan boladay ko‘rinadi ko‘zimga. Qarab qoldim.
Shunda birdan qo‘rqqim keladi-yu, ketadi. Qo‘rqmayman. Tamom-vassalom. Enam aytganlar-ku, hamma kasofat odamning o‘zidan chiqadi, tegmasa ilon ham tegmaydi deb. Lekin serraygancha qarab turuvdim, u ham oldingi oyoqlarini ko‘tarib, odamday tik turib, uzilishib ketgan qarindoshdek nima qilarini, qayerga kelganini bilmay, qo‘llarini qayerga qo‘yishni topolmay qarab turardi. Qo‘llari xuddi mening qo‘llarimdek ikki yonida osilib qoldi. Yig‘ib olishga aqli yetmasdi. Avval ko‘zi kuldi. Og‘ziyam sal kulganday ko‘rindi. Men unga qo‘shildim. Birinchi u qilig‘landi. Keyin men. Avval u ikki qo‘lini suvga botirib suv sachratdi. Keyin men. Biz maza qildik. Vaqtlar to‘xtadi, daraxtlar bosh egdi, toshlar og‘zini ochib qoldi. Tomoshaga kapalaklar-da keldi. Kapalaklar yorug‘likni aylanib o‘ynashgancha qur olishadi. Toshbaqaning kattasiday keladigan o‘rgimchak osmondan nemischa “w”ga o‘xshab, o‘rmalab tushib kelarkan, tilab olingan boshog‘riqdek tantig‘liq qiladi. Navbatma-navbat o‘ng ko‘zini yumib, chap ko‘zini ochib, o‘rtada tilini bir chiqarib qo‘rqma, degandek bo‘ladi. Ayniqsa, uning piyoladay-piyoladay keladigan ko‘zlari odamni shoshiradi. Keyinchalik bunday qiliqlar eng chiroyli qizlarda, tili ichiga sig‘maydigan boyvachcha qizlarda, yigitlarni birinchi bo‘lib yaxshi ko‘radigan qizlarda bo‘lishini bilganman.
Bir beti kuyib, bir beti kulgancha hamishagi tanish shamol qaydandir sochi qo‘qib keldi. Keyin daraxtlar o‘zaro urish boshlaydi. Bir-biriga qilich, nayza ko‘tarib qolishdi. Lip etib bir sharpa o‘tdi. Barchasi tarqala boshladi. Oxirida ayiqcha ketdi. Onasining qo‘lidan ushlab, onasi uning qo‘lidan ushlab ketishdi. Orqasiga qarab-qarab, menga qarab-qarab ketdi. Onasi-da pakar, bolasi-da xomush ketdi. Men oradan ancha yillar o‘tib, bu qarashni qadim jo‘ralar nigohi bordekligiga bir ishonib, bir ishonmay, bir yig‘lab, bir kulib esladim.
Ayiqcha ketmasdi, kapalaklar ham. Podachi shoshqaloqlab toshni tepib yubormaganda, tosh kelib idishni suvga tushirmaganda, suv beti buzilmaganda, ayiqlar ketmasdi. Keyin podachi o‘zini to‘xtatolmay chalqancha, cholorqa yiqildi. O‘rnidan turolmay, tirsaklariga suyanib, hiqichog‘i tutib, kappa-kappa ochilayotgan og‘zidan ko‘pik oqa boshladi. Borib turg‘azdim.
Podachiga yordam berib bo‘lib, navbat kunimiz tugab, poda ortidan changga botib qaytarkanmiz, taqqa to‘xtadim. Nafasga changga botmay orqaroqda yurish kerakligini, shunday ham hammasi qishloqqa borishini bildirgandek qaradim. Jo‘ram tushundi. Podachi nimadir demoqchi bo‘ldi-yu, bizga hukmi o‘tar vaqt tugaganini ilg‘adi. Atrofga qaragim keldi. Pastda, adirlar tugagan joylarda qadimgi hukmdorlarning talangan Mozorqo‘rg‘onlari mung‘ayib turardi. Bir zamonlar bu qo‘rg‘onlar yaqiniga yo‘lab bo‘lmagan, qo‘riqchilarning sonidan sanog‘i ko‘p bo‘lgan. Endi egasiz eshaklar sovuqning izg‘irinida pana topadigan joy. Kun shomga enkaydi. Qishloq yo‘lida semiz cho‘loq kaptar oqsoqlanib rizq teraverdi. Och shekilli, ha demay ko‘rmay qolishidan xavotir olib, shoshib yegulik cho‘qinardi. Shom tushsa ko‘rmay qoladi, so‘ng, ushlab olib ketamiz deb Nasaf bilan kutib turdik. Qushlar darrov to‘yar ekan. Yana parillab uchdi.
* * *
Oybuloqqa Oyqortog‘dan qancha qorlar erib, enib keldi, bu azim buloq nechovlarga ertaklar aytmadi. Buning hech birining hisobi bo‘lmadi. Necha o‘spirinning ko‘nglida yashirib, podachining yo‘llaridan oshirib o‘tganini tinglamadi bu hur buloq.
— Chiviqlig‘ingdan bilaman, baringni. Biz endi o‘tin bo‘ldik. G‘ayrating borida belingni sindirma, tishing borida uzib-uzib ye, yaxshilik qil, — deydi Podachi o‘tgan-qaytgandan birontasi bozorlig‘i og‘irlik qilib nafas rostlash bahonasida hol so‘raganda. — Yolg‘on gapirgan o‘g‘rilikdan yomon. O‘zimizni kunimizga o‘tin qalayapmiz. Birov umrni gulxona, birov kulxona qildi, eng og‘ir ish to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish, — deydi qayerdadir eshitgan gapini takrorlab Podachi.
Podachi Jarko‘cha labidagi g‘ovning og‘zidagi otasi zamonidan qolgan yassi qayroqtosh ustida o‘tiradi. O‘tgan-ketganga ishi yo‘q. Salom bersa, ilg‘asa oladi. Bermasa xafa ham emas. Xafagarchilik ham vaqtu zamon, davru davronning ko‘ziga qarar ekan, qurg‘ur. Tilanchi xafa bo‘lsa to‘rvasiga ziyon deb bekor aytilmagan. Yurishdan qolib, yassitosh ustiga endi chiqqan, belda quvvat bor kunlar Podachi besalom o‘tgan-qaytganni salom bermading deb do‘qlagan kunlarniyam soy eshitgan, jiydalar ko‘rgan. Endi salom bersayam, bermasayam farqi yo‘q. Yorug‘ kunni ko‘rganiga, kech bo‘lsa o‘rmalab g‘ov hatlaganiga xursand. Buyam g‘animatligini es bir kelib qolganda sezib, shukur qiladi. Devor nima, bu nima, degan tengqurlari u haqda. Tengqurlar marakaga o‘rlagan, enggan vaqtlar qulog‘i ostiga kelib yur ketdik degandayam eshitmay, sezmay turavergach, shunday deyishgan.
Eshitsa-eshitmasa podachiga faqat Mardon gap qo‘shadi. Jarko‘cha bo‘ylab kelarkan, uzoqdan gap otadi.
— Supangga o‘zing sig‘may qopsan-ku. Ayonga-ayon. Seniyam dumingdan ushlab tosh ustida mixlab qo‘yibdi-da, — degancha boshini bir xam qilib salom bergan bo‘ladi. Salom — qarzi Xudo, degancha ko‘nglidan o‘tkazadi. Podachi odatdagidek, og‘zini ochadi. G‘uldiraydi.
— Til ham ketibdi-ku, — deydi ikki qo‘li ikki yoqasini tutib, yana ko‘ngliga kelmasin degancha, yoqasini to‘g‘rilagan kishi bo‘lib, — bu kuning ham bor ekan-da, sho‘rlik.
Kunlarning birida qishlog‘iga yo‘li tushgan muxbir, mehmon bolaning yo‘l ustidagi Podachiga ko‘zi tushadi. Oldiga borgan, ko‘nglini so‘ragan, o‘zini tanishtirgan bo‘ladi. Podachi odamzotni birinchi bor ko‘rayotganday ko‘zlarini qisgandan-qisib uzoq tikiladi. Keyin katta ochadi. Xira ko‘zlari qorani tusmollaydi. Og‘zini ochib hol so‘rashgan yoki nimanidir aytgan bo‘ladi. Oraga bir maydon karaxtlik cho‘kadi. Favqulodda yassitosh ustida o‘tirganida, oldida bosh egib turganida xayoliga o‘sha buloq boshida suvga tushgan podachining ahvoli, vaqti soat birdek keladi, barchasi birdek ko‘rinadi.
Jarko‘chaning o‘rtasiga parillab tushgan yolg‘iz cho‘loq kaptar xayollarni-da, ko‘chani-da to‘zg‘itib yuboradi. Podachi piyolasi yonidagi shamolda suvi qochgan siniq nondan ushatib, kaftlari orasida ushoqlaydi, keyin kaptari sharpasini tusmollab don sochgan, kaptar eca rizq tergan bo‘ladi.
Mehmonning dimog‘iga Jarko‘cha tuprog‘ining hidi uriladi. Huv birda, cho‘lda qo‘y boqqanda, tappot urib, ko‘z ilg‘ar-ilg‘amas olislarda ko‘tarilgan issiq zo‘ridan simyog‘ochlar ham ikkita-ikkita ko‘ringan kun alg‘ov-dalg‘ov tushday o‘tadi.
* * *
Ayiqchani, yo‘q, quloqchini o‘ziga yarashiq ayiqchani, yo‘g‘-e, qishloqda ayiq demaydilar, polvon deydilar, ha, polvonni ko‘rgim kelayapti. Ko‘rishib qolsak yana suvsochar o‘ynarmikan? Kapalaklar ham kelarmikan? Jarko‘chadan tanish shamolga qo‘shilib bolalik chopib o‘tgandek ko‘rinadi. Dunyoda otasidan zo‘r odam yo‘q, opasidan chiroyli ayol bo‘lishi mumkin emas bolalikka qaytmoq og‘ir ko‘rinadi. Bolalikning betiga betlashga yurak betlamaydi. Podachining hiqichoq tutib, “haq” aytib qolgan turmushi ko‘z o‘ngidan ketmaydi… Quyosh qil ustidagi umrning qontalash ufqini bir ko‘rsatib botadi…
Yurak yolg‘iz sog‘inchdan quvvat oladi. Ko‘kay ko‘kdan. Umrni imon toblaydi. Oynabuloqda, Oyqortog‘ burjlarida shunday gaplar haliyam bor. Mening ko‘rganlarimni ciz ham ko‘rganday bo‘ldingizmi?
_____________________
* qatala — qoramol podaciga yoppa tegadigan becaranjomlik. Bu bezovtalikda mollar yemishga qaramaydi, qir-adirda o‘kirib, yugurib podachini carcon qiladi.
OQ KAMAR
Boshlab, hushtagini chalib shamol keldi. Besaranjom to‘zon keyin ko‘tarildi. Jarko‘chani u boshidan bu boshiga hammani hangu mang qilgancha izg‘idi.Har bir daraxtni qo‘ltiqlab, siltab-siltab ko‘rdi. Har bir g‘ovni g‘iqqillatib ochib-yopib, har bir darvozani dangillatib urib ko‘rdi. O‘zini qayerga qo‘yishni, qayerga urishini bilmay Enaning dordagi yoyiqliq kirlari bilan o‘ynashdi.Birini bayroqqilib pirpiratdi, birini uchirib borib shamoldan cho‘chib, pusib yotgan Olaparning boshiga yopdi. It qo‘rqqanidan sakrab o‘rnidan turdi. Boshiga o‘ralib qolgan lattadan qutilish ilojini topolmadi. O‘zini to‘g‘ri kelgan tomonga urdi. Shamol boshiga latta o‘ralgan itning ahvoliga bir maydon kulimsirab qarab turdi-yu, baribir ko‘ngli to‘lmadi. Qunishib turgan tovuqlarni qo‘noqdan ag‘dardi. Tovuqlar bir-biridan o‘tariga qishloqni boshiga ko‘tarib qaqag‘lashga tushdi. Qani endi tinsa.
Shamolning qishloqda kirmagan teshigiyu, ushlamagan beshigi qolmadi. Barini bir qur, qadimgidek ko‘rib chiqdi. Suv tark etgan Turkariq yelkasidagi tegirmonni ham bir yurgizmoqchi bo‘ldi-yu, shashtidan qaytdi. Odamlar nima deydi?Tentak shamol ekan deydilar. Beqiliqlik obro‘ keltirmagan.
Guli-gulshanhidlarini avval o‘zi yaxshilab quchoqlab, to‘yib olgach, choshlab-choshlab qishloq ko‘chalariga socharkan, barchaning dimog‘ini chog‘qildi. To‘qson kun qishda joyida qimirlamay ana ketdi-mana ketdi bo‘lib yotgan chollar hassaga suyanib ko‘chaga chiqdilar.
Mushuklar tomga chiqib movlashib qoldi.
Yosh-yalanglar hayhotdek Taypoqsoyga sig‘may, o‘zini qo‘yarga joy topolmadi.Shamol ko‘ngillarga quvvat, dillarga shavq, ko‘kayga g‘urur, diydalarga g‘ayrat, aqllarga ishonch bag‘ishlagancha etagini kalta yig‘ishtirib, Oyqor tog‘ tomon parillagancha o‘rladi. Oyqorning asriy muzliklariga to‘shini urib-urib hovuridan tushganday bo‘ldi. Archalarni bir-bir sanadi. Oxirida Otamozorga kelib tindi. Mozorotning biri biriga o‘xshamaydigan qayroq toshlaridagi yozuvlarni o‘qidi. Shamol tilida o‘qidi. O‘qiganini odam tushunmasa-da, shamollar tushunishdi. Uxlab yotgan joylaridan uvillashib bosh ko‘tarishdi. Bir to‘pi ota makon — Afrosiyobdan, bir to‘pi Biynaymandan, bir to‘pi Badbaxtdala, bir to‘pi Ustyurt, bir tutami Axsikent, bir bog‘lami Shohruhiya, bir qatimi Dobusiya, bir bog‘i Mizdomkand, bir qopi Yerqo‘rg‘on, bir uchi Enasoy, bir to‘pi Qalmoqsoydan izillagancha yetib kelishdi. Qirq shamol qirq joydan kelib, bir bo‘ldi. Uchrashgan joylari Otamozor bo‘ldi. Otamozor boshida gir aylanib uvvos solishdi. Bo‘y yetgan sanoqli sakkizta terak avvaliga nima bo‘layotganini anglamayserraydilar. Tushunishgach, chapak chaldilar. Ikki ko‘zli buloqdan uyqusirab oqayotgan suv ham hayajoni zo‘ridan bir to‘xtab oldi. Keyin nafasini o‘nglab parqillab, qaynagan qumg‘ondek vaqillab olamni buzib, to‘rt tegirmon suvni oldiga solgancha g‘ayrat bilan Kattasoyga haydadi…
* * *
Samarqanddagi Xo‘jai Xizr masjidi ayvonidan kun chiqarga qarasangiz, Otamozor ko‘rinadi. Ko‘zi borga albatta. Katta oq salla o‘ragan tog‘ — Oyqor. Oyqorningqori Samarqandga oshiqligidan bir to‘lib, bir kuyib turadi deyishadi. Samarqand Kattatog‘ning suvidan ichadi. OtamozorOyqorning shunday ko‘zi ostidagi kamar. Kamar deb uch tomoni qir bilan o‘ralgan, bir tomoni ochiq joyga aytiladi. Kamarning ochiqqismini og‘zi deyishadi. Og‘zi Samarqandga qaragan. U yerda ikkita mozor,ikki ko‘zli buloq, bitta kattadan katta, qurib qolay-qurib qolay degan, lekinshoxlarining uchidagina sanoqli to‘rtta bargi tirikligini bildirib turadigan yakka terak, sakkizta bo‘y yetgan terak va ular atrofida bir yuz o‘n to‘rtta terakchalar bor. O‘zim sanab chiqqanman. Buni sal keyinroq aytib beraman.
Mozorotlar usti qayroq toshlar bilan ko‘tarilgan. Ko‘k, oq, qora, qizil, yashil… dunyoda necha rang bo‘lsa shuncha tusdagi tosh bor. Birov bittasini joyidan qo‘zg‘atishni xayoliga ham keltirmaydi.
Ko‘tarolmaydiyam.Haromning moli toshib, o‘g‘rining o‘roni o‘rmalagan vaqtlarda qaroqchidan battar bittasi tuman rahbariga: “shu joyda shunday toshlar bor, shundan idoraning oldiga chiroyli narsa qilsak sizdan yaxshi ot qolardi”, degan. Rahbar darrov o‘sha odamni bosh, qurilish tashkilotini yonbosh, to‘rtta moshinani ularga qo‘shib, bir to‘da odam bilan o‘sha yoqqa jo‘natgan. Odamlar Otamozor ortidagi Oqtoshdantosh terarkanmiz, deb tushunishgan. Bilishsaki… niyat bo‘lak. Kattalar chiqqan UAZik Otamozor tomon burilganini ko‘rib, o‘zlarini usti ochiq moshindan tashlab, kelgan tomonlariga qaytishgan. Ikkita tosh tashigich moshina shopirlari “moshina buzildi” bahonasi bilan yo‘ldayoq, kapotni ochib, motorni sochib tashlashgan.
Palakatpoyiga ilashib, tekin tomoshadan quruqqolishni istamaydiganlar esa borgan. Ikki o‘ris shopir bilib-bilmay moshinlarini Otamozorning og‘ziga tiragan. Qani endi toshlarni birov ko‘tarsa-yu, moshinga ortsa. U davrlar qo‘l telefon yo‘q. Kattalarga birovni yomon ko‘rsatib yaxshi ko‘rinadiganlardan bittasi UAZikka o‘tirib, hozir buldozer olib kelaman, deb O‘smatga engan. Shu engandan moshin-poshini bilan Quruqsoyning qirrasidan uchgan. Bir shopir tirik qolgan. Uyam yetti oy deganda tili zo‘rg‘a aylanib, ko‘rgan-bilganini birovga aytishga qo‘rqib, ovqatni og‘ziga yeyayotganiga xursand bo‘lganicha, ishini yig‘ishtirgan.
Aytishlaricha, ziyoratgohning biri shijoatli otalar, shavkatli va g‘ayratli bobolardanbirining so‘nggi maskani, biri uning yovqur otining go‘ri emish. Samarqandda uzoq davom etgan qirg‘inbarotdan keyin yovman deganni qiyratib, o‘ziyam, otiyam horib, yarador bo‘lib, shu yerda to‘xtagan, odamlar xabar topib ortidan yetib kelguncha yer ularni bag‘riga olgan. Ikkita go‘r paydo bo‘lgan. Bulutlar yuvib, Oyqortog‘qorlari kafanlikka o‘tgan, deyishadi. Keyin, odamlar har biri bittadan tosh qo‘yishgan deyishadi. Birov Otamozor deydi, birov Otaliq mozor, birov Otmozor. Lekin, men uni Oq kamar deb atagim keladi. Bu yerdagi buloq keyin chiqqan. Teraklar keyin ekilgan. Har bir qavm bittadan terak ekkan deyishadi. Barlos, orlot, nayman, mang‘it, kenagas… Terak bo‘y yetsa kesiladi. Lekin, bu yerdagi terakni birov kesmagan. Kesolmagan ham. Vaqti kelib o‘zi yiqiladi. Selu selova dalayu dashtga olib ketadi. Teraklar shunda talosh bo‘ladi. Birgina teragini tomiga bossa, bu uyga balo kelmasligini birov-birovga aytmasa ham hamma biladi. Selning g‘avg‘osiyu shovqinidan qo‘rqmay hech bo‘lmasa bitta shox olib qolish uchun jonini ayamaydi. Qo‘li tegsa, ushlasa bo‘ldi, o‘shaniki bo‘ladi. Birov ega chiqolmaydi.
Oq kamarga bir vaqtlar yolg‘izoyoq yo‘ldan, tikka jar oralab,tubi ko‘rinmas chag‘at yoqalab boradigan yo‘l bor edi, xolos. Unga ot-ulov boradigan yo‘lni o‘rmon xo‘jaligiga O‘ng‘or otliq insofli, diyonatli odam bosh bo‘lganda solgan. Qirning biqinini yorib yo‘l ochgan. Ikki tarafiga bodom ektirgan. Bodomlar ham qiziq ekan. Bir qarasang, yillab qurib qolgan o‘tinday so‘rrayib turadi, bir qarasang tirjayib gullagancha, boshiga asalarilarni to‘plab, dunyoni buzadi. Oq kamar o‘rmonchilari bir yaxshilik, bir yomonlik ko‘rgan. Yaxshiligini aytdim. Yomonligi ekkanidan yiqitgani ko‘p, otasiniyam tanimaydigan bittasi direktor bo‘lganda, ziyoratgohni chiroyli qilaman degan bahonada ilingan terakni kesib ketgan. Shu-shu rangi chiqmaydi. Tergovini biri tugasa, boshqasiga qatnaydi. Aytishlaricha, necha dona terak kesgan bo‘lsa, shuncha marta so‘roqqa tortilmaguncha bo‘lmasmish. Ishqilib o‘zining umri yetsin emish. Bo‘lmasa, bolalari qatnarmish. Bu gapni eshitgan borki, yoqasini tutadi.
Oq kamarni menga otam tanishtirganlar. Eng esimda qolgani, Oq kamarda terak qolmay qolgan zamonlarda katta otalari jo‘ralari bilan bittadan terak ekkan ekanlar. U teraklar ham yo‘qolib ketgan. Izidan terakchalar chiqqan. Kamarning bag‘rini, chala bo‘lsa-da, to‘ldirib turgan dov-daraxtlar shundan qolgan. Faqat katta otalari ekkan terakkina qurib-qaqshab bo‘lsa-da hanuz turganini, huv boya hikoyamning boshida aytganim, qurigandek ko‘ringan, biroq, uchki shoxlarida bir tutamgina yaproqlari ilinibgina, pir-pirabgina turgan yolg‘iz terak o‘sha ekanligini titroq ovoz bilan tushuntirganlar. Oq kamar teraksiz qolmasligi kerak, qilich tebranib turarkan, dushman tebranolmaydi, qalam ham, dedilar gap oxirida.
Ikkinchi marta katta enam olib borgan. Men ena deb chaqiraman. Katta ena desam uzoqlashib ketgandek bo‘ladilar.
Oqtosh avliyo mozoroti ostidan Kattatog‘ning ming yillik qorlari, dard-quvonchlari bo‘lib sizib chiqayotgan buloq boshida enam bilan birga bo‘laman. Enam zo‘rg‘a yursalar ham bor jonlarini yig‘ib, yo‘l yaqin bo‘lishi uchun to‘g‘ri qabriston oralab buloq bo‘yiga tushadilar. Yo‘lma-yo‘l har bir mozor bilan salomlashib, gaplashib keladilar. Katta otamni boshiga kelib qabr atrofini astoydil tozalagan bo‘ladilar. Katta otam qaytgan, qo‘yilgan 1937 yil bilan bugunning orasini, bugundaqo‘yiladigan joy oralig‘ini qabristondagi mozorlar bilan hisoblagan bo‘ladilar. “Ancha o‘tibdi-da. Shuncha mehmon keb-ketibdi-da”, deydilar o‘zlariga o‘zlari. Ko‘zlari o‘tmasa-da, bir Oyqortoqqa, bir katta otamning mozoriga, bir Dunyotepaga qaraydilar. Hech birini ko‘zlari ilg‘amaydi. Shunda men qo‘ltiqlariga kiraman. Enamning quvvati oshadi. Oyqortog‘ham Dunyotepayam ko‘ngillaridan ko‘tariladi. Eng aziz narsalarini topgandek ko‘zlari quvnab ketadi. Ikki tomchi yosh qaroqlari gardishida g‘iltillagancha aylanadi. Men ko‘rmaganga olaman. Enam meni qo‘ynilariga olib, boshimni hidlab-hidlab kuch yig‘ib oladilar. Otamozor deganda Kattatog‘ni nazarda tutadilar.
Oq kamarga uchinchi marta qanday borib qolganimni bilmayman. Ertalabki choyni odatdagidek enam ikkimiz qildik. Enam aziz mehmonlar kelganda ochiladigan sandig‘idan bor-budini olib dasturxonga to‘kdilar. Mehmon kelsa kerak, deb o‘ylagandim, hech kim kelmadi. Menga turshaklardan ko‘proq yeyishimni, yuragim baquvvat bo‘lishini tayinladilar. Bittasini olib o‘zlariyam shimidilar. Shunda Oq kamarga borgim kep ketaverdi.
“Boring, bolajon, boring. Man qarab turaman” dedilar enam. O‘zim yolg‘iz ketdim. Turkqishloqni teng ikkiga bo‘lib taltayib yotadigan Jarko‘chadan o‘tarkanman, oyoq tovushlarim jarning ikki qirg‘og‘iga urilib, aks sado bergani o‘zimga eshitildi. Qanotlarida katta-katta ko‘zlari bor kapalakni quvgancha, u bilan o‘ynagancha Jarko‘chadan chiqib, Mushukjardan o‘tib, Kamar og‘ziga kelib qolgandik. Kamar esnagancha og‘zini ochdiyu, qayta yopolmadi. Esidan chiqib ketdi. Avval qadim terakning eng tepadagi ko‘zlari kuldi. Xursand bo‘lganini bildirib, ko‘zlarini qisib-qisib qo‘ydi. Men ham. Cho‘ltoqqo‘llaridan uyalib yashirmoqchi bo‘lgandi, eplolmadi. Kapalak yo‘l boshlardi. Ungadarrov ot qo‘ydim. Ko‘z kapalak.Kapalak men bilan kurash tushdi. Bilmay qoldim, shamol ikkovi birlashib ko‘tarib urdi. Tuproq bilan teng bo‘lib yiqildim. Osmon ostimizda qoldi. Keyin burnimga bir qo‘nib, yana qochdi. Kapalak hidini bilib qoldim. Kapalak gullardan gullarga qo‘nib qochdi. Gullar shamolga qo‘shilib tog‘-toshga salom berdilar. Xonqizi tizzamga bosh urdi. Qo‘limga olib “Otang cho‘lda, Enang qirda”, devdim o‘rtancha barmog‘im uchiga pildirab kelgancha qanotlarini bir maydon ochib turdida, uchdi-da ketdi. Keyin, opam yoz bo‘yi sariyog‘ yig‘adigan qo‘yni qorniday keladigan katta, oppoq tosh ustiga kelib qo‘ndi. Toshni dast ko‘tardim. Hu-hulab boshim uzra aylantirdim. Shunda Oyqor ortidan tizgindagi qo‘shindek qorayib bulut bostirib kela boshladi. Kelishi dunyoni buzgudek, qor-yomg‘ir aralash kelardi. Qo‘rqmadim. Toshni avaylab joyiga qo‘ydim. Bulut bulutday tarqab ketdi.
Kapalak terakni aylanib qochdi. Men quvdim. Terakka qo‘limni tekkizib, terakni quchoqlab, terakni himo qilib quvdim. Gir aylanib quvdim. Terakning uchlaridagi barglar deb noto‘g‘ri aytgan ekanman, ular osmonga yetgan, osmonga qo‘shilib ketgan barglar ekan. Shunda kapalak kapalak emasligini bildim. Shu payt terakning boshi aylanib ketdi. Avval qarsillagan ovoz chiqdi. Keyin to‘rtga bo‘linib birin-ketin osmondan tushib kelishdi. To‘g‘ri terakchalar tugagan maydondagi, adog‘dagi soyga kelib tushdi. Shunda shamolning qo‘llarini ko‘rib qoldim. Shamol ularni to‘rtga bo‘lib, birma-bir soyga taxladi. Birorta terakka zarar yetmadi. Ularni qir ustidankuzatib turdim.Meni qir ustiga shamolmi yo kapalak chiqarib qo‘yuvdiyov.
Bulutlar orasidan yerga quyosh nuri tushdi. Oppoqyo‘lak ochildi. Zinasi bo‘lmasa-da, yo‘lakdan osmonga chiqib ketgudek edi. Yo‘lak Jarko‘chani boshigacha kuzatib keldi. Qorayib kelayotgan bulutdan qo‘rqmasin, dedi shekilli. Birov ko‘rmasin, deb ko‘cha boshida lip-lip etib xayrlashdi-da, zum o‘tmay Oyqordan oshib ketdi. Otamozor — Oq kamardan qaytar ekanman enam g‘ov oldida hassalariga tayangancha tik oyoqda turardilar. Hayron bo‘ldim. Kimni kutib turgan ekanlar.
— Ha, otajon, yaxshi keldingizmi, — dedilar, qarslarining uchi bilan bilan ko‘z yoshlarini qayta-qayta artarkanlar. — Sizni kutib turuvdim.
Shu kecha tush ko‘rdim. Oq kamar g‘ij-g‘ij terakchalarga to‘lganmish. Terakchalarning bittasi men emishman. Shamol kelib qulog‘imizdan tortib-tortib qo‘yarmish. Biqinimizniqitiqlab-qitiqlab, yumshoq joyimizdan chimchib-chimchib qo‘yarmish. Bir-biringga qarab, bir-biringni suyab o‘ssang, odam bo‘lasan, bir-biringga soya tashlasang, ko‘karmaysan, go‘ram bo‘lmaysan, qadim teraklaryo‘l berdilar, dermish…
Betimni shosha-pisha yuvib, enamga salom beraman. Keyin ko‘chadan yugurib kelaman-da,bir irg‘ib molxona tomiga chiqaman. Undan uy tomiga. Tushim o‘ngidan keldimi, deb Oq kamarga qarayman. Tomlar usti endi yetib kelgan qaldirg‘ochlarday chug‘urlashgan bolalarga, kamar teraklarga to‘la bo‘ladi. Har biri bir qirday ko‘rinadi. Har biri qilichday tebranadi. Osmonganayzadek intilgan bo‘ladi. Hech kimdan kam emasligini pastu balandga ko‘z-ko‘z qiladi. Bu tush bo‘lmaydi.
Tanish shamol hurillab keladi. Joy qurigandek, sholvorimni qaqragan joyidan kirib ninalarini sanchib-sanchib o‘ynashadi. Shamolni so‘kmaydilar. Qattiqham gapirmaydilar. Qizlarning qirq kokiliga qirq shamol osilgan bo‘larmish. Shamol ketganlarning ohi, kelarlarning nafasi emish. Enam shunday degan. Bu haqda boshqa safar aytib berarman.
Terakchalardan biri ichikkan go‘dakdek, biri otalarining gunohini bo‘yniga olgandek ma’yus, birido‘stga zordek giryon, biri do‘stidan kuygandek garang, biri hiylagar do‘st ko‘zidek yaltirab, biri murdadil o‘rtoqdek sovuqdan sovuq, biri jonbotin jo‘radek botin, biri tomoshatalab yo‘lovchidek merovlanab, biri qilich ko‘targan askardek ziyrak, biri shu joyda ko‘karganidan ko‘ksi baland, shu makon uchun jonfidoligi yuz-ko‘zidan bilinadigan ko‘ngillardek sokin, ming-mingi elning og‘ir-yengilini yelkasiga olishga tayyor jo‘marddek mag‘rur, biri yer bilan osmonni yoqasini bir qilib tutamlab uradigan bahodirdek g‘ayratli, biri barchani hisob-kitobini qilib kuzatayotgan qattiqqo‘l oqsoqoldek ko‘rinardi…
Shamollar ekib ketgan son-sanoqsiz teraklar boshida ne-ne xayollar, ne-ne niyatlar bor edi. Shular ichidan birini yoqtirib qolaman va mening teragim deb tanlayman. Xuddi oqshomlari jo‘ralar bilan Dunyotepaga chiqib yulduz tanlagandek.
Terak qo‘lini silkib, salom beradi. Qadim jo‘ramni topgandek quvonaman. Yosh bolayam xursand bo‘lsa ko‘zidan yosh chiqib ketarkan. Birov ko‘rmasin deb darrov artdim.
