Туркистоннинг буюк фарзанди Боймирза Ҳайит таваллудининг 100 йиллиги олдидан
Салкам олти йил муқаддам сизга мазкур суҳбатни, Боймирза Ҳайит қаламига мансуб «Туркистон Русия ва Чин орасида» асаридан олинган парча ва яна унинг икки мақоласини («Туркистонда жадидчилик ва унинг тугатилиши»,»Туруистоннинг мустақилликка қовушадиган пайти қачон бўлади») тақдим этган эдик. Бугун эса маърифатпарвар ватандошимиз таваллудининг 100 йиллиги олдидан у билан 1991 йил баҳорида бўлган суҳбат билан сизни таништирамиз.
Ўша 1991 йил баҳорида мен ҳам Боймирза Ҳайит билан шўро замонида Ўзбекистон Компартиясига қарашли бўлган Шелковичная кўчасидаги хос меҳмонхонада учрашиб суҳбатлашганман. Ўша куни бугун сизга тақдим этилаётган суҳбатга сарлавҳа бўлган гапга монанд гапниям бу инсоннинг оғзидан ўз қулоғим билан эшитган эдим. Ҳаяжонланиб, идроксиз равишда «Хуш келибсиз!» деганимда, Боймирза оға ўша заҳоти «Меҳмонга хуш келибсиз дейилади. Мен меҳмон эмасман, мен ватанимга қайтдим» деган эди.
Хуршид Даврон
ВАТАН СИЗЛАРНИКИ БЎЛГАНИ КАБИ
МЕНИКИ ҲАМДИР
Боймирза Ҳайит билан суҳбат
Таниқли ўзбек олими Боймирза Ҳайит 1917 йил 17 декабрда Намангандаги Ёрқўрғон қишлоғида таваллуд топиб,саксон тўққиз ёшида Олмониянинг Кёлн шаҳрида 2006 йил 31 октябр куни оламдан ўтган. Унинг 9 фарзандни тарбиялаган онаси Робия Ҳайит ва отаси Мирза Маҳмудмирзоўғли маърифатли инсонлар бўлишган.
Ўрта мактабни якунлагандан кейин Боймирза Тошкент Давлат Университетига таҳсил олади ва 1939 йилда ўқишни муваффақиятли якунлайди. Айни ўша йили ҳарбий хизматга чақирилади.Иккинчи жаҳон уруши бошлангач кўп ўтмай 1941 йили немисларга асир тушган Боймирза Ҳайит кейинчалик «Туркистон легиони» сафларида советларга қарши урушади. Уруш тугаганидан кейин Олмонияда яшаб қолган Боймирза Ҳайит асосий фаолиятини Туркистон тарихига оид изланишларга бағишлади.
Олим Шўролар томонидан «босмачилик» деб аталган, мустақилликка эришилганидан кейин Туркистондаги миллий озодлик ҳаракати деб билинган қаршилик ҳаракатлари, ХХ асрдаги Марказий Осиё республикалари тарихига бағишланган ўнлаб китоблар, ўндан ортиқ илмий рисолалар, 400 дан зиёд мақолалар чоп эттирди.
Боймирза Ҳайитнинг “Туркистон Русия ва Чин орасида”, “Турк дунёсида рус империализмининг излари”, “Туркистонда ўлдирилган турк шоирлари”, “Совет Иттифоқида туркликнинг ва Исломнинг баъзи масалалари”, “Туркистонда миллий озодлик ҳаракати” сингари ўнлаб китоблари жаҳон афкор оммасига маълум. Унинг китоблари ва мақолалари немис, француз, инглиз, араб, турк, урду, форс тилларида қирқдан ортиқ мамлакатларда нашр этилган, мажмуа, журнал ва газеталарда эълон бўлган. Ҳозир ҳам чоп этилмоқда.
Шўролар Иттифоқида Боймирза Ҳайит асарлари тақиқланди, унга ва асарларига қарши кўплаб мақолалар эълон қилинди.
– Муҳтарам Боймирза Ҳайит! Энг аввало, ўзингиз ҳақингизда батафсил гапириб берсангиз. Зеро, сиз туғилган юртда бу ҳақда тўла маълумотга эга эмасмиз. Қолаверса, бу борада турли хил фикрлар юради…
– Шахсим ҳақида батафсил сўзлаб бермоқ учун, аввало, ҳаёт хотираларимни эслашим керак бўлади. Аммо, бунгача саволларингизга қисқа бўлса-да жавоб беришим лозим. Чунки ёзганингиздек, ватанда мен ҳақимда турли хабарлар тарқатилгандир. Мен 1917-йилда, Октабр инқилобидан бир ой кейин Қўқон мухторияти кунларида деҳқон оиласида туғилган эканман. Бир она (Робия) ва бир ота (Ҳайитмирза)нинг 15 фарзандидан 9-симан. Бошланғич мактабни Наманган даҳасининг (Кейин Уйчи даҳаси) Ёрқўрғон қишлоғида, ўрта мактабни Наманган шаҳрида, олий таълимни Тошкентда кўра олдим.
Мамлакатда “халқ душманларини ва миллатчиларни” йўқ этиш давридаги “қамашларнинг сотсиалистик мусобақалари” пайтида кўпчилик ўқитувчиларнинг қисмати қамоқхоналарга бориб тақаларди. Шу боис кўп ерда ўқитувчилар етишмасдан қолганди. Шунинг учун мени ҳам 1938-йилнинг бошида бўлса керак, ўқитувчиликка сафарбар этишди. Тошкентнинг Бешёғоч маҳаллада жойлашган педагогика институтида қисқа вақт ичида “ўқитувчиликни” ўргатдилар. Дастлаб Тўрақўрғонда муаллим бўлиб ишладим. Сўнгра Уйчи раёнига юбордилар. У ерда ҳам ўқитувчилик қилдим. Кейин раён маориф бўлимининг мудири лавозимига тайин этдилар. Шу билан бирга Тошкентдаги педагогика институтининг тарих факултетига сиртдан ўқишга имкон бердилар. Кундузи вазифам билан, кечаси дарс тайёрлаш билан шуғулландим. Давлат имтиҳонларини ёз ойлари (1939-йилда) топширдим. Шу йил “намунали ўқитувчи” эган ном бердилар ва менга “Ҳурмат белгиси” нишонини ҳам тақдим этдилар. 1939-йилнинг ёз ойларида ревматизм касалига учрадим. Шол бўлиб қолдим. Аввал, табибларнинг ҳаракати, Оллоҳнинг марҳамати ва Жалолободдаги шифо сувнинг таъсири боис ноябр ойида икки қўлтиқ таёқ билан зўрға оёққа турадиган даражага етишдим. Шу йилнинг ноябрида Уйчи раён ички ишлар шўбасининг бошлиғи Монғишев чақириб: “бизга сизни қамаш ҳақида буйруқ келди”, деди. Мен: “энди нима учун бундай буйруқ? Октабрнинг боласи Октабрга қарши бўладими? Туҳмат борми?”, дедим. Эртасига прокурор Болакеев йўқлади . У “сени қамоққа олишимиз керак. Аммо сени қамоқхонага юбормоққа қаршиман. Бунинг учун Қизил Армияга кет”, деди. Мен “хўп” дедим. Орадан уч тўрт кун ўтгач, раён ҳарбий комиссариатининг сафарбарлик комиссиясидан даъват келди. У эрга бордим. Докторлар: ”бу одам бундай касал экан, уни аскарликка қабул этишмайди”, деб қарор бердилар. Бир дўстим, Марғилонли Ўктам Аҳмад: “қамоқхонага кетгунча, Қизил Армияга кетиш яхшидир. Бунинг учун маршал Ворошиловга бир телеграмма юбориб, мен касал бўлганлигим учун ҳарбий хизматга олмадилар. Ватанга хизмат қилмоқни истайман. Бунинг учун мени армияга қабул этишингизга рухсат сўрайман”, деб ёз деди. Шундай қилдим. Маршалдан буйруқ келди. Қўлтиқ таёқ билан сафарбар этилганлар сафига киритдилар.
1939- йилнинг 24-декабрида Наманган шаҳридаги оташарава (поезд) стансиясидан юк вагонлари ичига киритишди. Худо раҳматли онам: “ўғлим, мендан айрилмасдан аввал қариндош-уруғларимиз ва дўстларимиз қаршисида калимайи шаҳодатни ўқи”, дедилар. Мен орзуларини ижро этдим. Ота-онам ва ватанимдан ажралган ҳолда йўлга чиқдим. Йўлда дардим оғирлашди. Ватандошларимнинг ҳимматлари билан улардан ёрдам кўрдим. Оллоҳ уларга кўрсатган марҳамати учун қутлуғ йўлласин. Бир ойдан кейин (1940-йилда) Полшанинг Чижов деган жойига келдик. Бизни қабул этган офитсер: “нима учун бу касал одамни бизга юборишган”, деди. Биз билан борувчи: “ўртоқ капитан, бу одам йўлда касал бўлди. Бунга қўлтиқ таёқ топдик ва бу ерга келтира бордик, чунки хизмат этмоқни истайди”, деди. Капитан докторнинг ихтиёрига ҳавола этди. Баҳорга қадар тузалдим. Танк қисмига тайин этдилар…
Июл ойининг бошида (1941-йил) бомба парчаларидан бўлаги ўнг оёғимга келиб теккан эди. Бундай бир заиф,ярадор, оч ва сувсиз қолған бир вақтда олмонларга асир тушдим. Асирлик бизни Зилитск шаҳри яқинидаги асирлар лагерига киритдилар. Бу лагерда олмонлар асирлар орасидан яҳудийларни излаша бошладилар. Қандайдир бир одамга ўхшаган Оллоҳнинг бир ҳайвони, “булар (бизни кўрсатиб) яҳудуйлар” деб маълумот берибди. Олмон офитсери одамни сочига, бурнига ва суннат ерига қараб, “яҳудий” деб қарор чиқаргач, буларни отиб ўлдиришарди. Навбат менга келди. “Отишга ол”, деб у буйруқ берди. Мен ялинган ҳолда таржимонга (таржимон бир лазгин эди, олмонча-русчани яхши билган кавказли яҳудий экан) айтдим: “ўлдирмасдан аввал, икки ракат намоз ўқишга рухсат сўрайман”. Офитсер ўқисин, дебди. Намоз ўқидим. Дуо ўқиганимдан кейин, “амр этингиз, мен ўлимга ҳозирман”, дедим. Олмон офитсери ҳайрон бўлди. “Яҳудий эмасмисан”, деди. Мен, “йўқ, яҳудий эмасман, мусулмон ва турк-ўзбекман”, дедим. У икки қамчи урди ва кет, деди. Асирлар орасига қайтиб кириш насиб бўлди. Асирликнинг жабри-жафоларини баён этмоқ учун туйғу ва ирода етишмайди. Бу инсон ҳаётидаги фожиалар тўпламидир. Полшанинг Чнестахов шаҳрида асирлик кунларини бошимдан кечирдим. Бу лагерда, аввалон, ёрдамчи ишчи, ишчи, ошпаз, сўнгра биринчи ошхона бошлиғи, гуржистонлик Гого Удигиндан кейин асирлар лагерининг ушбу ошхонасига мудир бўлдим.
1942-йилнинг қиши. Асирларни икки олмон чўпон ити билан назорат этувчи бир олмон аскари ошхонага кириб: “сен итларимга овқат тайёрлай оласанми?” деб сўради. Мен, албатта, биламан, дедим. Фақат итларингиз нималарни яхши ейди, деб сўрадим. Булар ҳар куни лаҳм гўшт ейди, деди. Менинг ҳунарим ошпаз бўлмагани боис энди нима қиламан, деб ҳайрон бўлдим. Олмонга “гўшт, сабзи, гуруч ва тоза ёғ келтиринг, аввал буни пишираман, есалар, унга қараб ҳаракат қиламан”, дедим. Хўп, деди. Айтганларимни келтирди. Палов пиширдим: унинг итлари овқатни яхши ейишди. Ҳар куни палов қилардим: аввал ўзим ейишим керак эди, чунки итларининг заҳарланишидан қўрқар эди.
Асирлар лагерларида дунё тарихида кўрилмаган хўрликларни кўрдик. Биз ишонган давлат ва Сталин очиқдан-очиқ байналмилал қизил ой жамиятига: “биз асирларни танимаймиз ва бунинг учун уларга ёрдам бера олмаймиз”, дейишган экан. Бунинг устига “доно ва доҳий Сталин” ўзининг 270-сонли буйруғи билан “совет асирлари қаерда тутилса, шу ерда йўқ этилсин”, деган “доҳиёна”, аслида ваҳшиёна амрини билдирган. Бизнинг аҳволимизга йиғлайдиган “маймунлар” ҳам йўқ, деган таассурот остида эдик. Оврупода икки туркистонлик – Мустафо Чўқай билан Вали Қаюмхон – бизнинг фожиали қисматимизни ўрганганлар ва бизларни қутқариш учун йўллар қидиришган. Шуни ҳам баён этайинки, Чнестахов шаҳридаги лагерда 260 мингга яқин туркистонли асирлар тўпланганди. 1942-йилнинг баҳорига келиб фақат 300 га яқин юртдошларимиз тирик қолишди. Совуқ, очлик, касаллик кўпчиликнинг умрига зомин бўлди.
Олмонлар рус бўлмаган Қизил Армиядан келган асирларни кўнгилли ўлароқ аскарликка қабул қилишга қарор қилишганди. Шу асосда 1942-йилнинг март ойи ўрталарида Туркистон легионига кирдим. “Аскар бўлиб, Туркистон учун курашамиз, Москванинг зулмидан ўзимизни, яъни халқимизни қутқарамиз”, деган ёшлар Туркистоннинг нима эканлигини билмас эдилар. Легионнинг бир қисм ҳолида, Туркистон фидойилари компаниясини ташкил этишган экан. Фидойиларда Туркистон тарихи ҳамда жуғрофиясини ўргатадирган одамларни излаганлар ва уларнинг қаторида мени ҳам бунга қобилиятли кўришган. 1942-йилнинг 6-октабрида бу ерда Туркистон тарихини ўргатиш билан машғул бўлдим. Мактабларда таълим олган вақтида ҳеч бир устозим Туркистон тарихи ҳақида таълимот бермаган эди. Туркистон тарихини ватанда, талабалик вақтида ва легионда, Бартолднинг “Туркистон тарихи” (русча), “Туркистон мўғул истилоси замонида”, “Туркистон маданий ҳаёти тарихи” (рус тилида) асарларини яхшигина ўзлаштирган эдим.
Уруш тугади. Урушнинг сабаб-уқубатларини кўргандан кейин яна бир ҳаяжонли ҳаёт ичига киргандек бўлдик. Буларни орасида мен ҳам бор эдим. Кўп юртдошларимиз Совет Иттифоқига қайтмасликни истадилар. Лекин уларни мажбурий равишда Совет Иттифоқига йўлладилар. Баъзилардан, 800 га яқин кишилар бу тарафларда қолиб кетишга муваффақ бўлдилар. Улар орасида мен ҳам бор эдим.
1956-йилдан эътиборан, Совет Иттифоқида ва Туркистонда менга қарши, яъни фикрларимга қарши жиддий ташвиқот бошладилар. Мени “ватан хоини”, сотқин, гитлерчи, қотил, империалистларнинг айғоқчи-хизматчиси, Ўрта Осиё тарихини ва ленинча миллий сиёсатни сохталаштирувчи, пантуркист, панисломист, жосус, миллатчи” каби шиорлар билан тасвир этишга киришилди. Менга қарши ҳисобсиз мақолалар, рисолалар, китоблар ва радиоешиттиришлар уюштирилди. Бундай туҳматлар билан халқимизнинг кўзини бўядилар, афкор умумиянинг фикрларини буздилар ва ҳатто чет мамлакатдаги дўстлари ва лаганбардорлари воситаси билан менинг фикр-фаолиятимга зарба бермоқ йўлидан кетдилар. Бу шунинг учундирки, кози очилиб, бошқа эркинлик ҳаётини кўрмаган ёш авлод, советларнинг туҳматчи ташвиқоти таъсири остида қолган бўлишлари ҳам мумкиндир. Энг яхшиси, менинг ҳаёт йўлим ҳақида бошқа бир вақтда ва бошқа шароит ичида муфассал ёзиш керак бўлади.
– Урушдан кейинги фаолиятингиз нималар билан боғлиқ бўлган? Сизда ўтган йиллар мобайнида ватанга қайтиш ҳисси туғилганми?
– Урушдан кейинги фаолиятларим ҳам ўзига хос бир тарихга эгадир. Аммо буларни қисқа равишда ифода этишга ҳаракат қиламан. Урушдан кейин Олмония дорулфунунларидан бирида таҳсил олмоқ орзусида эдим. Бунга муваффақ бўлдим. Мюнхен дорулфунунининг (1946–1950-йиллар) фалсафа факултетида, Ислом илмлари (араб, эрон, турк тиллари ва ислом тарихи), яъни янги замон тарихи ва славяншунослик (рус, украин, поляк, чех, словак, серб тиллари) бўлимида ўқидим. Имтиҳонларни топширгандан кейин “Қўқон ва Олаш Ўрда ҳукуматлари” мавзусида ёзган диссертация асосида фалсафа доктори унвонини олдим. 1951-йилдан эътиборан илмий тадқиқотлар билан машғулман. Оврўпада тўғридан тўғри Туркистон тарихи ва маданияти билан шуғулланувчи илм одамлари бўлмаганлиги сабабли менинг олмон профессорларим менга Туркистон тадқиқотлари билан машғул бўлиб, бу соҳадаги бўшлиқни тўлдиришга хизмат этишимни тавсия қилишди. Мен бир тарафдан буларни тавсияси ва асосан ўзимнинг ватан туйғуларимни ифодаси ўлароқ шу йўлдан боришни ният этдим. 1987-йилга қадар 9 китоб, 11 рисола, 260 дан ортиқ илмий ва оммабоп мақолалар ёзиб нашр эттирдим. Буларнинг ёнида илмий анжуманларда Туркистон тарихи ва бу билан боғлиқ бўлган масалалари мавзуида маърузалар ўқидим. Дунёнинг қайси мамлакатида, чет юртларда туркистонликлар бўлишсалар, у ерларда Туркистон миллий масалалари билан машғул бўлдим. Унинг натижасида кўп сонли дўстлар ҳам топдим. Ҳозир 1974-йилда ташкил этилган Туркистон Тадқиқотлари институтининг бошлиғи бўлиб, тадқиқотларга даъват этмоқдаман. Бизнинг ватандаги юртдошларимиз фикрларини очиқ билдиришга, Горбачев жанобларининг ошкоралик сиёсати кўланкасида имкон топа олдилар. Мен эса муҳожирлик ҳаётининг аччиқ-чучук шароитлари ичида аввалроқ фикрларимни манбалар асосида илмий жиҳатдан ишонганимдан кейин, билдириш имкониятига эга бўла олдим.
Иккинчи саволингизнинг кейинги қисмида “сизда ўтган йиллар мобайнида ватанга қайтиш ҳисси туғилмадими” деган жумла бор. Менда ватанга қайтиш туйғуси 1940-йил 6-январдан бери мавжуддир, чунки 1939-йил 24-декабрда оташ аравага чиққанимдан кейин ўша куни Туркистон диёридан айрилдим. Шундан бери ватанга қайтиш туйғусидан ҳеч бир ажралган эмасман. Ватанга қайтишнинг ҳам ўзига хос бир саволи бор. Қайси шаклдаги ватанга қайтишим керак? Инсонлари инграган, кўз ёшларидан оққан қонли дарёси хусусиятини билдирган ватанга келгиндиларгина эмас, узлуксиз равишда чет ҳокимият остида яшашга мажбур бўлган ватанга борайми ёки мустақил ва озод ватанга борайми? Қаноатимча, мен мустақил ва озод ватанимга қайтиб боришни истайман. Бу қарорим менинг виждонимнинг бўлинмас бир парчасидир. Қафасдан қутилган қуш яна қафас ичига киришни ҳавас қиладими? Йўқ, бундай қила олмайман. Мен ватан деб 51 йилдан бери улуғламоқдаман. Оллоҳ умр берса яна бир неча йиллар ҳайратларда бўларман. Лекин титраган, ҳақсиз, эзилган мазлумликка ўргатилиб, бизни “зағчалар” ҳолига келтирганларга раҳматномалар билдириш учун ватанга бора олмайман.
– Ўтган вақтда ватанингиз билан алоқа боғлашга ҳаракат қилдингизми?
– Ватан билан ўтган вақтда алоқалар ўрнатиш учун ҳаракатларда бўлдим. Натижа аъло бўлмади. Балки тузумнинг бюрократияси ва менинг ҳақимда у тарафларда юритилмоқда бўлинган туҳматлар натижасида бўлса керакки, ватан билан боғлана олмадим. Орадан 51 йил ўтгандан кейин менинг ҳаёт бўлган бир синглимнинг бор эканлигини ва ҳатто бир ўғлим ҳам бор эканлигини билдиришди. Буларнинг қанчалик тўғрилигини тўлиқ ўргана олмадим. Горбачев давридан илгари чет мамлакатларга илмий мажлисларга келган илм одамлари билан алоқаларни фақат мажлис пайтида боғладим. 1939-йил 24-декабрдан бери Ватандан хабар келмади.
– Ҳозирги кунда биз сизни ўзбек адабиётининг чет элдаги билимдонларидан бири сифатида биламиз. Айтингчи, сизнинг ижодий фаолиятингиз адабиётнинг қайси даврларини кўпроқ қамраб олган? 20-30-йиллар ўзбек адабиёти ҳақида сизнинг фикрингиз қандай?
– Саволингизда менинг ўзбек адабиётининг чет эллардаги билимдони сифатида танилганимни баён этган экансиз. Мен адабиёт тарихчиси эмасман. Тарихчиман. Тарих ичига адабиёт руҳий ҳаётнинг муҳим бир қисми шаклида ҳам киради. Бунинг учун тарих тадқиқотларида адабиётимизнинг яқин ўтмишимиздаги кўринишларига ҳам бироз диққат берган эдим. Бир тарихчи сифатида айтишим мумкинки, 20-30-йиллар адабиёти бир томондан, яъни янги даврда қоронғи кечалардан ёруғликка чиқиш нурларини кўрмоққа бошланган бир даврда ва бир тарафдан “пролетар адабиёти”, кейинроқ эса “сотсиалистик таълим” деган оқимнинг адабий ҳаётимизга киритилишининг бошланишидир.
– Адабиётимизнинг босиб ўтган йўлини қандай баҳолайсиз? Бугунги ўзбек ижодкорларидан кимларнинг асарлари сизга маълум?
– Адабиётимизнинг босиб ўтган йўли фожиалар йўлидир. Жадид адабиёти очиқ туйғуларни ташвиқ этган бир даврда унга зарба берилди. “Шаклан миллий, мазмунан сотсиалистик маданият” яратиш деб маданиятсизлар орасига ёки қаторига киритиб юборган эдилар. Табиийки, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор каби адибларнинг таъсирлари ва ижодий жозибалари ўткирдир. Аммо буларнинг сони оздир.
– Жумҳуриятимизнинг мустақиллик йўлидаги дастлабки қадамлари сизни қизиқтирадими?
– Ватаннинг мустақиллиги фақат менигина эмас, балки ҳамма муҳожирларнинг, булардан копроқ ва жиддийроқ халқимизнинг истагидир. Бунга қизиқмаган кишини орамиздан топа олсак, у вақтда буюк устозимиз Мир Алишер Навоийнинг “Одамий эрсанг демагил одамий, оники йўқ халқ ғамидин ғами” деган ҳикмати билан жавоб беришимиз мумкин. Бугунги ватанда мустақиллик ҳақида сўзлашлар кўп, лекин бу соҳада ҳатто мустақилликнинг чегарасига кела олмадик. “Ҳолва” деганимиз билан оғзимиз ширин бўлмайди”, деган халқ мақолига назар солайлик. Бизнинг илм одамларимиз, айниқса, ташвиқотчиларимиз Сталин ва ундан кейинги ҳукуматлар даврида ҳам “суверен жумҳуриятмиз”, деб айтар эдилар. Ватанда бошланган мустақиллик ҳаракати севинчли ва умидли ҳамда миллий ироданинг яққол кўринишидир. Биз чет элларда ватанга мустақиллик берилсин, деган фикр билан ҳаракатда бўлиб келмоқдамиз. Миллий мустақил бўлмасдан аввал бизлар байналмилалчи бўлолмаймиз. “Пичоқни ўзингга ур, оғримаса бировга” деганлар. Биз ўзимизни танимасдан, қандай қилиб бошқаларни яхши таний оламиз? Ватанда бошланадиган мустақиллик талаблари орзуларимнинг табиий кўринишидир. Бу бизга сўзсиз ва шартсиз керак. Агар бунга эриша олмасак, у вақтда бизни асрлардан кейин йўқ қилиб юборадилар. Миллий мустақиллик миллатлар орасида ҳамкорликни ва уларнинг бирини бошқасига нисбатан ҳурматини оширади. Мустақиллик сўзлари бошланди. Бу истакни амалга ошириш учун ташаббусларнинг бор эканлигини, ҳатто жиддий эканлигини ўрганмоқдамиз. Ниятга етмоқ учун қиладирган кўпгина юмушларимиз бор. Булардан бир қисми билан бандмиз, уни декабр ойининг бошларида (1990-йил, Истанбул) тўпланган иккинчи байналмилал Туркистон қурултойида баён этган эдим. Маърузамни таҳрир қилмаган ҳолда ёзув орқали билдирган эдим. Бу ёзувни Тошкентдан келган кузатувчи юртдошларга ҳам бердик. Мустақиллик масаласида менинг фикрларимни ўрганишни истаган юртдошларимиз топилса хурсанд бўлардим. Шу боис уни “Мулоқот”га юбориб, балки уни танқидий нуқтаи назар юзасидан эълон этилиши мумкин.
– Олмонияда яшаётган ўзбеклар билан алоқангиз қандай? Улар нима билан шуғулланишади? Қайси мамлакатлардаги ватандошларингиз билан алоқа ўрнатгансиз?
– Менинг Олмонияда яшаётган ўзбеклар билангина эмас, балки барча туркистонликлар (ўзбек, қозоқ, қирғиз, тожик, туркман, қорақалпоқ, уйғурлар) билан ҳам яқиндан алоқаларим бор. Шунинг билан бирга дунёнинг қайси мамлакатларида (чет элларда) туркистонликлар бўлсалар, уларнинг кўпчилиги билан алоқаларим ва дўстлик-ватандошлик ҳамда ғоя бирлигимиз мавжуд. Ватандошлар ўз имкониятларига кўра турли соҳаларда ишлашади. Уларнинг ҳаёт шароити ёмон эмас. Ораларида бойлар ҳам кўп (бой сўзини ёзар эканман, юрагим бироз титради, чунки Туркистондаги қатлиомнинг жирканч кўринишларидан бири бойлар масаласи эди).
– Агар сизни Тошкентга таклиф қилишса, келармидингиз? Ватандошларингизга айтадиган биринчи сўзингиз нималардан иборат бўларди?
– Тошкентга даъват қилишса, келармидингиз, деган саволингизнинг ҳазилкашликми ёки жиддий эканлигини билмадим. Мени нега Тошкентга таклиф қилишмоқчи? Ватан сизларники бўлгани каби меники ҳамдир. Ватанимга мен даъватсиз боришим керак. Бунинг учун эса шарт-шароитлар етарли эмас. Ҳар бир шахсда шон-шараф ва иззат-орият туйғуси бор. Мени 35 йилдан кўпроқ вақт ичида “Ватан хоини”, “қотил” деб келган мамлакатга бориб: “сизлар ватанпарварсизлар!”, “сизлар адолатлисизлар” десам қандай бўларкин? Мана энди замон нақадар бузилдики, бир “ватан хоини” совет ватанпарварлари билан бирга ўлтириб чой ичайлик ёки муаммоларни баравар муҳокама этайлик!?
Ватанга борадиган бўлсам, айтадиган сўзларим жуда ҳам кўп. Аввало, миллий мустақиллик учун кураш масалаларини баён этар эдим. Сўнгра руслар билан туркистонликлар орасида ўтмишдаги ва келажакдаги муносабатлар, миллий маданиятимизни қурмоқ, Ислом дини ҳаётини тикламоқ, ўзимизни ўзимиз танишимиз, ҳозирги иқтисодий бўҳрондан қутулмоқ, халқнинг ҳаёти ва тўқ яшаши йўллари каби масалалар, тарихимизнинг сохталаштирилишига қарши курашнинг зарурлиги, дунё халқлари орасидаги мавқеимиз, Туркистон ташқарисида Туркистон масалаларидаги тадқиқотларнинг кўринишлари, энг охирги муҳим масалалар сифатида Ўрта Осиё ва Қозоғистон атамаси ўрнига Туркистон атамасининг тикланиши каби масалалар ҳақида фикрлар билдирар эдим.
– Оилангиз, фарзандларингиз ҳақида сўзлаб бера оласизми? Улар ўзбек тилини билишадими? Рўзғор тутиш тартибингиз қандай?
– Оилавий ҳаётим ҳақида маълумот беришим мумкин. Хотиним – олмон, тиббия докторидир. Уч фарзандимиз ва олти набирамиз бор. Улар дорулфунун таълимини олишган. Икки ўғил – нашриётчи. Қизимиз спортчи, яъни спорт муаллимаси. Чўлоқ, кўр, жинни, юраги оғир хасталарни ва қарияларни спорт йўли билан соғлом тутиш соҳасида ишлайди. Ўзбек туркчасини ўргана олмадилар. Туркистонга боғлиқдирлар. Оила ҳаётимиз самимийдир. Фарзандлар, келинлар ва куёв, набиралар ҳар ҳафтада бир дафъа уйимизга келиб, Фарғона паловини еб, оилавий маслаҳатлашиб кетадилар.
Сўзларимни сизларга раҳмат билдириш билан битирмоқчиман. Чунки юрагимда тўпланган зардобларимни чиқаришга имкон берган бўлдиларингиз. Саломат қолингизлар. Менинг фикрларимни ўқиётганларга ҳам чандон раҳматлар билдираман.
Ислом УСМОНОВ суҳбатлашди.
“Мулоқот” журнали, 1991-йил, Май
Turkistonning buyuk farzandi Boymirza Hayit tavalludining 100 yilligi oldidan
Salkam olti yil muqaddam sizga mazkur suhbatni, Boymirza Hayit qalamiga mansub «Turkiston Rusiya va Chin orasida» asaridan olingan parcha va yana uning ikki maqolasini (“Turkistonda jadidchilik va uning tugatilishi”,“Turuistonning mustaqillikka qovushadigan payti qachon bo‘ladi”) taqdim etgan edik. Bugun esa ma’rifatparvar vatandoshimiz tavalludining 100 yilligi oldidan u bilan 1991 yil bahorida bo‘lgan suhbat bilan sizni tanishtiramiz. 
O‘sha 1991 yil bahorida men ham Boymirza Hayit bilan sho‘ro zamonida O‘zbekiston Kompartiyasiga qarashli bo‘lgan Shelkovichnaya ko‘chasidagi xos mehmonxonada uchrashib suhbatlashganman. O‘sha kuni bugun sizga taqdim etilayotgan suhbatga sarlavha bo‘lgan gapga monand gapniyam bu insonning og‘zidan o‘z qulog‘im bilan eshitgan edim. Hayajonlanib, idroksiz ravishda “Xush kelibsiz!” deganimda, Boymirza og‘a o‘sha zahoti “Mehmonga xush kelibsiz deyiladi. Men mehmon emasman, men vatanimga qaytdim” degan edi.
Xurshid Davron
VATAN SIZLARNIKI BO‘LGANI KABI
MЕNIKI HAMDIR
Boymirza Hayit bilan suhbat
Taniqli o‘zbek olimi Boymirza Hayit 1917 yil 17 dekabrda Namangandagi Yorqo‘rg‘on qishlog‘ida tavallud topib,sakson to‘qqiz yoshida Olmoniyaning Kyoln shahrida 2006 yil 31 oktyabr kuni olamdan o‘tgan. Uning 9 farzandni tarbiyalagan onasi Robiya Hayit va otasi Mirza Mahmudmirzoo‘g‘li ma’rifatli insonlar bo‘lishgan.
O‘rta maktabni yakunlagandan keyin Boymirza Toshkent Davlat Universitetiga tahsil oladi va 1939 yilda o‘qishni muvaffaqiyatli yakunlaydi. Ayni o‘sha yili harbiy xizmatga chaqiriladi.Ikkinchi jahon urushi boshlangach ko‘p o‘tmay 1941 yili nemislarga asir tushgan Boymirza Hayit keyinchalik «Turkiston legioni» saflarida sovetlarga qarshi urushadi. Urush tugaganidan keyin Olmoniyada yashab qolgan Boymirza Hayit asosiy faoliyatini Turkiston tarixiga oid izlanishlarga bag‘ishladi.
Olim Sho‘rolar tomonidan «bosmachilik» deb atalgan, mustaqillikka erishilganidan keyin Turkistondagi milliy ozodlik harakati deb bilingan qarshilik harakatlari, XX asrdagi Markaziy Osiyo respublikalari tarixiga bag‘ishlangan o‘nlab kitoblar, o‘ndan ortiq ilmiy risolalar, 400 dan ziyod maqolalar chop ettirdi.
Boymirza Hayitning “Turkiston Rusiya va Chin orasida”, “Turk dunyosida rus imperializmining izlari”, “Turkistonda o‘ldirilgan turk shoirlari”, “Sovet Ittifoqida turklikning va Islomning ba’zi masalalari”, “Turkistonda milliy ozodlik harakati” singari o‘nlab kitoblari jahon afkor ommasiga ma’lum. Uning kitoblari va maqolalari nemis, fransuz, ingliz, arab, turk, urdu, fors tillarida qirqdan ortiq mamlakatlarda nashr etilgan, majmua, jurnal va gazetalarda e’lon bo‘lgan. Hozir ham chop etilmoqda.
Sho‘rolar Ittifoqida Boymirza Hayit asarlari taqiqlandi, unga va asarlariga qarshi ko‘plab maqolalar e’lon qilindi.
– Muhtaram Boymirza Hayit! Eng avvalo, o‘zingiz haqingizda batafsil gapirib bersangiz. Zero, siz tug‘ilgan yurtda bu haqda to‘la ma’lumotga ega emasmiz. Qolaversa, bu borada turli xil fikrlar yuradi…
– Shaxsim haqida batafsil so‘zlab bermoq uchun, avvalo, hayot xotiralarimni eslashim kerak bo‘ladi. Ammo, bungacha savollaringizga qisqa bo‘lsa-da javob berishim lozim. Chunki yozganingizdek, vatanda men haqimda turli xabarlar tarqatilgandir. Men 1917-yilda, Oktabr inqilobidan bir oy keyin Qo‘qon muxtoriyati kunlarida dehqon oilasida tug‘ilgan ekanman. Bir ona (Robiya) va bir ota (Hayitmirza)ning 15 farzandidan 9-siman. Boshlang‘ich maktabni Namangan dahasining (Keyin Uychi dahasi) Yorqo‘rg‘on qishlog‘ida, o‘rta maktabni Namangan shahrida, oliy ta’limni Toshkentda ko‘ra oldim.
Mamlakatda “xalq dushmanlarini va millatchilarni” yo‘q etish davridagi “qamashlarning sotsialistik musobaqalari” paytida ko‘pchilik o‘qituvchilarning qismati qamoqxonalarga borib taqalardi. Shu bois ko‘p yerda o‘qituvchilar yetishmasdan qolgandi. Shuning uchun meni ham 1938-yilning boshida bo‘lsa kerak, o‘qituvchilikka safarbar etishdi. Toshkentning Beshyog‘och mahallada joylashgan pedagogika institutida qisqa vaqt ichida “o‘qituvchilikni” o‘rgatdilar. Dastlab To‘raqo‘rg‘onda muallim bo‘lib ishladim. So‘ngra Uychi rayoniga yubordilar. U yerda ham o‘qituvchilik qildim. Keyin rayon maorif bo‘limining mudiri lavozimiga tayin etdilar. Shu bilan birga Toshkentdagi pedagogika institutining tarix fakultetiga sirtdan o‘qishga imkon berdilar. Kunduzi vazifam bilan, kechasi dars tayyorlash bilan shug‘ullandim. Davlat imtihonlarini yoz oylari (1939-yilda) topshirdim. Shu yil “namunali o‘qituvchi” egan nom berdilar va menga “Hurmat belgisi” nishonini ham taqdim etdilar. 1939-yilning yoz oylarida revmatizm kasaliga uchradim. Shol bo‘lib qoldim. Avval, tabiblarning harakati, Ollohning marhamati va Jaloloboddagi shifo suvning ta’siri bois noyabr oyida ikki qo‘ltiq tayoq bilan zo‘rg‘a oyoqqa turadigan darajaga yetishdim. Shu yilning noyabrida Uychi rayon ichki ishlar sho‘basining boshlig‘i Mong‘ishev chaqirib: “bizga sizni qamash haqida buyruq keldi”, dedi. Men: “endi nima uchun bunday buyruq? Oktabrning bolasi Oktabrga qarshi bo‘ladimi? Tuhmat bormi?”, dedim. Ertasiga prokuror Bolakeyev yo‘qladi . U “seni qamoqqa olishimiz kerak. Ammo seni qamoqxonaga yubormoqqa qarshiman. Buning uchun Qizil Armiyaga ket”, dedi. Men “xo‘p” dedim. Oradan uch to‘rt kun o‘tgach, rayon harbiy komissariatining safarbarlik komissiyasidan da’vat keldi. U erga bordim. Doktorlar: ”bu odam bunday kasal ekan, uni askarlikka qabul etishmaydi”, deb qaror berdilar. Bir do‘stim, Marg‘ilonli O‘ktam Ahmad: “qamoqxonaga ketguncha, Qizil Armiyaga ketish yaxshidir. Buning uchun marshal Voroshilovga bir telegramma yuborib, men kasal bo‘lganligim uchun harbiy xizmatga olmadilar. Vatanga xizmat qilmoqni istayman. Buning uchun meni armiyaga qabul etishingizga ruxsat so‘rayman”, deb yoz dedi. Shunday qildim. Marshaldan buyruq keldi. Qo‘ltiq tayoq bilan safarbar etilganlar safiga kiritdilar.
1939- yilning 24-dekabrida Namangan shahridagi otasharava (poyezd) stansiyasidan yuk vagonlari ichiga kiritishdi. Xudo rahmatli onam: “o‘g‘lim, mendan ayrilmasdan avval qarindosh-urug‘larimiz va do‘stlarimiz qarshisida kalimayi shahodatni o‘qi”, dedilar. Men orzularini ijro etdim. Ota-onam va vatanimdan ajralgan holda yo‘lga chiqdim. Yo‘lda dardim og‘irlashdi. Vatandoshlarimning himmatlari bilan ulardan yordam ko‘rdim. Olloh ularga ko‘rsatgan marhamati uchun qutlug‘ yo‘llasin. Bir oydan keyin (1940-yilda) Polshaning Chijov degan joyiga keldik. Bizni qabul etgan ofitser: “nima uchun bu kasal odamni bizga yuborishgan”, dedi. Biz bilan boruvchi: “o‘rtoq kapitan, bu odam yo‘lda kasal bo‘ldi. Bunga qo‘ltiq tayoq topdik va bu yerga keltira bordik, chunki xizmat etmoqni istaydi”, dedi. Kapitan doktorning ixtiyoriga havola etdi. Bahorga qadar tuzaldim. Tank qismiga tayin etdilar…
Iyul oyining boshida (1941-yil) bomba parchalaridan bo‘lagi o‘ng oyog‘imga kelib tekkan edi. Bunday bir zaif,yarador, och va suvsiz qolg‘an bir vaqtda olmonlarga asir tushdim. Asirlik bizni Zilitsk shahri yaqinidagi asirlar lageriga kiritdilar. Bu lagerda olmonlar asirlar orasidan yahudiylarni izlasha boshladilar. Qandaydir bir odamga o‘xshagan Ollohning bir hayvoni, “bular (bizni ko‘rsatib) yahuduylar” deb ma’lumot beribdi. Olmon ofitseri odamni sochiga, burniga va sunnat yeriga qarab, “yahudiy” deb qaror chiqargach, bularni otib o‘ldirishardi. Navbat menga keldi. “Otishga ol”, deb u buyruq berdi. Men yalingan holda tarjimonga (tarjimon bir lazgin edi, olmoncha-ruschani yaxshi bilgan kavkazli yahudiy ekan) aytdim: “o‘ldirmasdan avval, ikki rakat namoz o‘qishga ruxsat so‘rayman”. Ofitser o‘qisin, debdi. Namoz o‘qidim. Duo o‘qiganimdan keyin, “amr etingiz, men o‘limga hozirman”, dedim. Olmon ofitseri hayron bo‘ldi. “Yahudiy emasmisan”, dedi. Men, “yo‘q, yahudiy emasman, musulmon va turk-o‘zbekman”, dedim. U ikki qamchi urdi va ket, dedi. Asirlar orasiga qaytib kirish nasib bo‘ldi. Asirlikning jabri-jafolarini bayon etmoq uchun tuyg‘u va iroda yetishmaydi. Bu inson hayotidagi fojialar to‘plamidir. Polshaning Chnestaxov shahrida asirlik kunlarini boshimdan kechirdim. Bu lagerda, avvalon, yordamchi ishchi, ishchi, oshpaz, so‘ngra birinchi oshxona boshlig‘i, gurjistonlik Gogo Udigindan keyin asirlar lagerining ushbu oshxonasiga mudir bo‘ldim.
1942-yilning qishi. Asirlarni ikki olmon cho‘pon iti bilan nazorat etuvchi bir olmon askari oshxonaga kirib: “sen itlarimga ovqat tayyorlay olasanmi?” deb so‘radi. Men, albatta, bilaman, dedim. Faqat itlaringiz nimalarni yaxshi yeydi, deb so‘radim. Bular har kuni lahm go‘sht yeydi, dedi. Mening hunarim oshpaz bo‘lmagani bois endi nima qilaman, deb hayron bo‘ldim. Olmonga “go‘sht, sabzi, guruch va toza yog‘ keltiring, avval buni pishiraman, yesalar, unga qarab harakat qilaman”, dedim. Xo‘p, dedi. Aytganlarimni keltirdi. Palov pishirdim: uning itlari ovqatni yaxshi yeyishdi. Har kuni palov qilardim: avval o‘zim yeyishim kerak edi, chunki itlarining zaharlanishidan qo‘rqar edi.
Asirlar lagerlarida dunyo tarixida ko‘rilmagan xo‘rliklarni ko‘rdik. Biz ishongan davlat va Stalin ochiqdan-ochiq baynalmilal qizil oy jamiyatiga: “biz asirlarni tanimaymiz va buning uchun ularga yordam bera olmaymiz”, deyishgan ekan. Buning ustiga “dono va dohiy Stalin” o‘zining 270-sonli buyrug‘i bilan “sovet asirlari qayerda tutilsa, shu yerda yo‘q etilsin”, degan “dohiyona”, aslida vahshiyona amrini bildirgan. Bizning ahvolimizga yig‘laydigan “maymunlar” ham yo‘q, degan taassurot ostida edik. Ovrupoda ikki turkistonlik – Mustafo Cho‘qay bilan Vali Qayumxon – bizning fojiali qismatimizni o‘rganganlar va bizlarni qutqarish uchun yo‘llar qidirishgan. Shuni ham bayon etayinki, Chnestaxov shahridagi lagerda 260 mingga yaqin turkistonli asirlar to‘plangandi. 1942-yilning bahoriga kelib faqat 300 ga yaqin yurtdoshlarimiz tirik qolishdi. Sovuq, ochlik, kasallik ko‘pchilikning umriga zomin bo‘ldi.
Olmonlar rus bo‘lmagan Qizil Armiyadan kelgan asirlarni ko‘ngilli o‘laroq askarlikka qabul qilishga qaror qilishgandi. Shu asosda 1942-yilning mart oyi o‘rtalarida Turkiston legioniga kirdim. “Askar bo‘lib, Turkiston uchun kurashamiz, Moskvaning zulmidan o‘zimizni, ya’ni xalqimizni qutqaramiz”, degan yoshlar Turkistonning nima ekanligini bilmas edilar. Legionning bir qism holida, Turkiston fidoyilari kompaniyasini tashkil etishgan ekan. Fidoyilarda Turkiston tarixi hamda jug‘rofiyasini o‘rgatadirgan odamlarni izlaganlar va ularning qatorida meni ham bunga qobiliyatli ko‘rishgan. 1942-yilning 6-oktabrida bu yerda Turkiston tarixini o‘rgatish bilan mashg‘ul bo‘ldim. Maktablarda ta’lim olgan vaqtida hech bir ustozim Turkiston tarixi haqida ta’limot bermagan edi. Turkiston tarixini vatanda, talabalik vaqtida va legionda, Bartoldning “Turkiston tarixi” (ruscha), “Turkiston mo‘g‘ul istilosi zamonida”, “Turkiston madaniy hayoti tarixi” (rus tilida) asarlarini yaxshigina o‘zlashtirgan edim.
Urush tugadi. Urushning sabab-uqubatlarini ko‘rgandan keyin yana bir hayajonli hayot ichiga kirgandek bo‘ldik. Bularni orasida men ham bor edim. Ko‘p yurtdoshlarimiz Sovet Ittifoqiga qaytmaslikni istadilar. Lekin ularni majburiy ravishda Sovet Ittifoqiga yo‘lladilar. Ba’zilardan, 800 ga yaqin kishilar bu taraflarda qolib ketishga muvaffaq bo‘ldilar. Ular orasida men ham bor edim.
1956-yildan e’tiboran, Sovet Ittifoqida va Turkistonda menga qarshi, ya’ni fikrlarimga qarshi jiddiy tashviqot boshladilar. Meni “vatan xoini”, sotqin, gitlerchi, qotil, imperialistlarning ayg‘oqchi-xizmatchisi, O‘rta Osiyo tarixini va lenincha milliy siyosatni soxtalashtiruvchi, panturkist, panislomist, josus, millatchi” kabi shiorlar bilan tasvir etishga kirishildi. Menga qarshi hisobsiz maqolalar, risolalar, kitoblar va radioyeshittirishlar uyushtirildi. Bunday tuhmatlar bilan xalqimizning ko‘zini bo‘yadilar, afkor umumiyaning fikrlarini buzdilar va hatto chet mamlakatdagi do‘stlari va laganbardorlari vositasi bilan mening fikr-faoliyatimga zarba bermoq yo‘lidan ketdilar. Bu shuning uchundirki, kozi ochilib, boshqa erkinlik hayotini ko‘rmagan yosh avlod, sovetlarning tuhmatchi tashviqoti ta’siri ostida qolgan bo‘lishlari ham mumkindir. Eng yaxshisi, mening hayot yo‘lim haqida boshqa bir vaqtda va boshqa sharoit ichida mufassal yozish kerak bo‘ladi.
– Urushdan keyingi faoliyatingiz nimalar bilan bog‘liq bo‘lgan? Sizda o‘tgan yillar mobaynida vatanga qaytish hissi tug‘ilganmi?
– Urushdan keyingi faoliyatlarim ham o‘ziga xos bir tarixga egadir. Ammo bularni qisqa ravishda ifoda etishga harakat qilaman. Urushdan keyin Olmoniya dorulfununlaridan birida tahsil olmoq orzusida edim. Bunga muvaffaq bo‘ldim. Myunxen dorulfununining (1946–1950-yillar) falsafa fakultetida, Islom ilmlari (arab, eron, turk tillari va islom tarixi), ya’ni yangi zamon tarixi va slavyanshunoslik (rus, ukrain, polyak, chex, slovak, serb tillari) bo‘limida o‘qidim. Imtihonlarni topshirgandan keyin “Qo‘qon va Olash O‘rda hukumatlari” mavzusida yozgan dissertatsiya asosida falsafa doktori unvonini oldim. 1951-yildan e’tiboran ilmiy tadqiqotlar bilan mashg‘ulman. Ovro‘pada to‘g‘ridan to‘g‘ri Turkiston tarixi va madaniyati bilan shug‘ullanuvchi ilm odamlari bo‘lmaganligi sababli mening olmon professorlarim menga Turkiston tadqiqotlari bilan mashg‘ul bo‘lib, bu sohadagi bo‘shliqni to‘ldirishga xizmat etishimni tavsiya qilishdi. Men bir tarafdan bularni tavsiyasi va asosan o‘zimning vatan tuyg‘ularimni ifodasi o‘laroq shu yo‘ldan borishni niyat etdim. 1987-yilga qadar 9 kitob, 11 risola, 260 dan ortiq ilmiy va ommabop maqolalar yozib nashr ettirdim. Bularning yonida ilmiy anjumanlarda Turkiston tarixi va bu bilan bog‘liq bo‘lgan masalalari mavzuida ma’ruzalar o‘qidim. Dunyoning qaysi mamlakatida, chet yurtlarda turkistonliklar bo‘lishsalar, u yerlarda Turkiston milliy masalalari bilan mashg‘ul bo‘ldim. Uning natijasida ko‘p sonli do‘stlar ham topdim. Hozir 1974-yilda tashkil etilgan Turkiston Tadqiqotlari institutining boshlig‘i bo‘lib, tadqiqotlarga da’vat etmoqdaman. Bizning vatandagi yurtdoshlarimiz fikrlarini ochiq bildirishga, Gorbachev janoblarining oshkoralik siyosati ko‘lankasida imkon topa oldilar. Men esa muhojirlik hayotining achchiq-chuchuk sharoitlari ichida avvalroq fikrlarimni manbalar asosida ilmiy jihatdan ishonganimdan keyin, bildirish imkoniyatiga ega bo‘la oldim.
Ikkinchi savolingizning keyingi qismida “sizda o‘tgan yillar mobaynida vatanga qaytish hissi tug‘ilmadimi” degan jumla bor. Menda vatanga qaytish tuyg‘usi 1940-yil 6-yanvardan beri mavjuddir, chunki 1939-yil 24-dekabrda otash aravaga chiqqanimdan keyin o‘sha kuni Turkiston diyoridan ayrildim. Shundan beri vatanga qaytish tuyg‘usidan hech bir ajralgan emasman. Vatanga qaytishning ham o‘ziga xos bir savoli bor. Qaysi shakldagi vatanga qaytishim kerak? Insonlari ingragan, ko‘z yoshlaridan oqqan qonli daryosi xususiyatini bildirgan vatanga kelgindilargina emas, uzluksiz ravishda chet hokimiyat ostida yashashga majbur bo‘lgan vatanga boraymi yoki mustaqil va ozod vatanga boraymi? Qanoatimcha, men mustaqil va ozod vatanimga qaytib borishni istayman. Bu qarorim mening vijdonimning bo‘linmas bir parchasidir. Qafasdan qutilgan qush yana qafas ichiga kirishni havas qiladimi? Yo‘q, bunday qila olmayman. Men vatan deb 51 yildan beri ulug‘lamoqdaman. Olloh umr bersa yana bir necha yillar hayratlarda bo‘larman. Lekin titragan, haqsiz, ezilgan mazlumlikka o‘rgatilib, bizni “zag‘chalar” holiga keltirganlarga rahmatnomalar bildirish uchun vatanga bora olmayman.
– O‘tgan vaqtda vataningiz bilan aloqa bog‘lashga harakat qildingizmi?
– Vatan bilan o‘tgan vaqtda aloqalar o‘rnatish uchun harakatlarda bo‘ldim. Natija a’lo bo‘lmadi. Balki tuzumning byurokratiyasi va mening haqimda u taraflarda yuritilmoqda bo‘lingan tuhmatlar natijasida bo‘lsa kerakki, vatan bilan bog‘lana olmadim. Oradan 51 yil o‘tgandan keyin mening hayot bo‘lgan bir singlimning bor ekanligini va hatto bir o‘g‘lim ham bor ekanligini bildirishdi. Bularning qanchalik to‘g‘riligini to‘liq o‘rgana olmadim. Gorbachev davridan ilgari chet mamlakatlarga ilmiy majlislarga kelgan ilm odamlari bilan aloqalarni faqat majlis paytida bog‘ladim. 1939-yil 24-dekabrdan beri Vatandan xabar kelmadi.
– Hozirgi kunda biz sizni o‘zbek adabiyotining chet eldagi bilimdonlaridan biri sifatida bilamiz. Aytingchi, sizning ijodiy faoliyatingiz adabiyotning qaysi davrlarini ko‘proq qamrab olgan? 20-30-yillar o‘zbek adabiyoti haqida sizning fikringiz qanday?
– Savolingizda mening o‘zbek adabiyotining chet ellardagi bilimdoni sifatida tanilganimni bayon etgan ekansiz. Men adabiyot tarixchisi emasman. Tarixchiman. Tarix ichiga adabiyot ruhiy hayotning muhim bir qismi shaklida ham kiradi. Buning uchun tarix tadqiqotlarida adabiyotimizning yaqin o‘tmishimizdagi ko‘rinishlariga ham biroz diqqat bergan edim. Bir tarixchi sifatida aytishim mumkinki, 20-30-yillar adabiyoti bir tomondan, ya’ni yangi davrda qorong‘i kechalardan yorug‘likka chiqish nurlarini ko‘rmoqqa boshlangan bir davrda va bir tarafdan “proletar adabiyoti”, keyinroq esa “sotsialistik ta’lim” degan oqimning adabiy hayotimizga kiritilishining boshlanishidir.
– Adabiyotimizning bosib o‘tgan yo‘lini qanday baholaysiz? Bugungi o‘zbek ijodkorlaridan kimlarning asarlari sizga ma’lum?
– Adabiyotimizning bosib o‘tgan yo‘li fojialar yo‘lidir. Jadid adabiyoti ochiq tuyg‘ularni tashviq etgan bir davrda unga zarba berildi. “Shaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyat” yaratish deb madaniyatsizlar orasiga yoki qatoriga kiritib yuborgan edilar. Tabiiyki, Oybek, Abdulla Qahhor kabi adiblarning ta’sirlari va ijodiy jozibalari o‘tkirdir. Ammo bularning soni ozdir.
– Jumhuriyatimizning mustaqillik yo‘lidagi dastlabki qadamlari sizni qiziqtiradimi?
– Vatanning mustaqilligi faqat menigina emas, balki hamma muhojirlarning, bulardan koproq va jiddiyroq xalqimizning istagidir. Bunga qiziqmagan kishini oramizdan topa olsak, u vaqtda buyuk ustozimiz Mir Alisher Navoiyning “Odamiy ersang demagil odamiy, oniki yo‘q xalq g‘amidin g‘ami” degan hikmati bilan javob berishimiz mumkin. Bugungi vatanda mustaqillik haqida so‘zlashlar ko‘p, lekin bu sohada hatto mustaqillikning chegarasiga kela olmadik. “Holva” deganimiz bilan og‘zimiz shirin bo‘lmaydi”, degan xalq maqoliga nazar solaylik. Bizning ilm odamlarimiz, ayniqsa, tashviqotchilarimiz Stalin va undan keyingi hukumatlar davrida ham “suveren jumhuriyatmiz”, deb aytar edilar. Vatanda boshlangan mustaqillik harakati sevinchli va umidli hamda milliy irodaning yaqqol ko‘rinishidir. Biz chet ellarda vatanga mustaqillik berilsin, degan fikr bilan harakatda bo‘lib kelmoqdamiz. Milliy mustaqil bo‘lmasdan avval bizlar baynalmilalchi bo‘lolmaymiz. “Pichoqni o‘zingga ur, og‘rimasa birovga” deganlar. Biz o‘zimizni tanimasdan, qanday qilib boshqalarni yaxshi taniy olamiz? Vatanda boshlanadigan mustaqillik talablari orzularimning tabiiy ko‘rinishidir. Bu bizga so‘zsiz va shartsiz kerak. Agar bunga erisha olmasak, u vaqtda bizni asrlardan keyin yo‘q qilib yuboradilar. Milliy mustaqillik millatlar orasida hamkorlikni va ularning birini boshqasiga nisbatan hurmatini oshiradi. Mustaqillik so‘zlari boshlandi. Bu istakni amalga oshirish uchun tashabbuslarning bor ekanligini, hatto jiddiy ekanligini o‘rganmoqdamiz. Niyatga yetmoq uchun qiladirgan ko‘pgina yumushlarimiz bor. Bulardan bir qismi bilan bandmiz, uni dekabr oyining boshlarida (1990-yil, Istanbul) to‘plangan ikkinchi baynalmilal Turkiston qurultoyida bayon etgan edim. Ma’ruzamni tahrir qilmagan holda yozuv orqali bildirgan edim. Bu yozuvni Toshkentdan kelgan kuzatuvchi yurtdoshlarga ham berdik. Mustaqillik masalasida mening fikrlarimni o‘rganishni istagan yurtdoshlarimiz topilsa xursand bo‘lardim. Shu bois uni “Muloqot”ga yuborib, balki uni tanqidiy nuqtai nazar yuzasidan e’lon etilishi mumkin.
– Olmoniyada yashayotgan o‘zbeklar bilan aloqangiz qanday? Ular nima bilan shug‘ullanishadi? Qaysi mamlakatlardagi vatandoshlaringiz bilan aloqa o‘rnatgansiz?
– Mening Olmoniyada yashayotgan o‘zbeklar bilangina emas, balki barcha turkistonliklar (o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, tojik, turkman, qoraqalpoq, uyg‘urlar) bilan ham yaqindan aloqalarim bor. Shuning bilan birga dunyoning qaysi mamlakatlarida (chet ellarda) turkistonliklar bo‘lsalar, ularning ko‘pchiligi bilan aloqalarim va do‘stlik-vatandoshlik hamda g‘oya birligimiz mavjud. Vatandoshlar o‘z imkoniyatlariga ko‘ra turli sohalarda ishlashadi. Ularning hayot sharoiti yomon emas. Oralarida boylar ham ko‘p (boy so‘zini yozar ekanman, yuragim biroz titradi, chunki Turkistondagi qatliomning jirkanch ko‘rinishlaridan biri boylar masalasi edi).
– Agar sizni Toshkentga taklif qilishsa, kelarmidingiz? Vatandoshlaringizga aytadigan birinchi so‘zingiz nimalardan iborat bo‘lardi?
– Toshkentga da’vat qilishsa, kelarmidingiz, degan savolingizning hazilkashlikmi yoki jiddiy ekanligini bilmadim. Meni nega Toshkentga taklif qilishmoqchi? Vatan sizlarniki bo‘lgani kabi meniki hamdir. Vatanimga men da’vatsiz borishim kerak. Buning uchun esa shart-sharoitlar yetarli emas. Har bir shaxsda shon-sharaf va izzat-oriyat tuyg‘usi bor. Meni 35 yildan ko‘proq vaqt ichida “Vatan xoini”, “qotil” deb kelgan mamlakatga borib: “sizlar vatanparvarsizlar!”, “sizlar adolatlisizlar” desam qanday bo‘larkin? Mana endi zamon naqadar buzildiki, bir “vatan xoini” sovet vatanparvarlari bilan birga o‘ltirib choy ichaylik yoki muammolarni baravar muhokama etaylik!?
Vatanga boradigan bo‘lsam, aytadigan so‘zlarim juda ham ko‘p. Avvalo, milliy mustaqillik uchun kurash masalalarini bayon etar edim. So‘ngra ruslar bilan turkistonliklar orasida o‘tmishdagi va kelajakdagi munosabatlar, milliy madaniyatimizni qurmoq, Islom dini hayotini tiklamoq, o‘zimizni o‘zimiz tanishimiz, hozirgi iqtisodiy bo‘hrondan qutulmoq, xalqning hayoti va to‘q yashashi yo‘llari kabi masalalar, tariximizning soxtalashtirilishiga qarshi kurashning zarurligi, dunyo xalqlari orasidagi mavqeimiz, Turkiston tashqarisida Turkiston masalalaridagi tadqiqotlarning ko‘rinishlari, eng oxirgi muhim masalalar sifatida O‘rta Osiyo va Qozog‘iston atamasi o‘rniga Turkiston atamasining tiklanishi kabi masalalar haqida fikrlar bildirar edim.
– Oilangiz, farzandlaringiz haqida so‘zlab bera olasizmi? Ular o‘zbek tilini bilishadimi? Ro‘zg‘or tutish tartibingiz qanday?
– Oilaviy hayotim haqida ma’lumot berishim mumkin. Xotinim – olmon, tibbiya doktoridir. Uch farzandimiz va olti nabiramiz bor. Ular dorulfunun ta’limini olishgan. Ikki o‘g‘il – nashriyotchi. Qizimiz sportchi, ya’ni sport muallimasi. Cho‘loq, ko‘r, jinni, yuragi og‘ir xastalarni va qariyalarni sport yo‘li bilan sog‘lom tutish sohasida ishlaydi. O‘zbek turkchasini o‘rgana olmadilar. Turkistonga bog‘liqdirlar. Oila hayotimiz samimiydir. Farzandlar, kelinlar va kuyov, nabiralar har haftada bir daf’a uyimizga kelib, Farg‘ona palovini yeb, oilaviy maslahatlashib ketadilar.
So‘zlarimni sizlarga rahmat bildirish bilan bitirmoqchiman. Chunki yuragimda to‘plangan zardoblarimni chiqarishga imkon bergan bo‘ldilaringiz. Salomat qolingizlar. Mening fikrlarimni o‘qiyotganlarga ham chandon rahmatlar bildiraman.
Islom USMONOV suhbatlashdi.
“Muloqot” jurnali, 1991-yil, May
