Боймирза Ҳайит таваллудининг 100 йиллиги олдидан

  Туркистонда XVIII аср охирида бошланган жадидчилик ҳаракати узоқ пайтдан буён давом этиб келаётган маданий масалалар борасидаги тортишувлар ва музокалараларининг янги шаклда намоён бўлиши эди. Жадидчилик ҳаракати,янги усулда таълим ва тарбияни теваракдаги Оврупо цивилизациясига мослаштириш эмас,балки Оврупо цивилизациясини ўрганиб,уни миллий маданиятга хизмат эттиришнинг бир ифодаси эди.

Боймирза Ҳайит
ТУРКИСТОНДА ЖАДИДЧИЛИК
ВА УНИНГ ТУГАТИЛИШИ*

Таниқли ўзбек олими Боймирза Ҳайит 1917 йил 17 декабрда Намангандаги Ёрқўрғон қишлоғида таваллуд топиб,саксон тўққиз ёшида Олмониянинг Кёлн шаҳрида 2006 йил 31 октябр куни оламдан ўтган. Унинг 9 фарзандни тарбиялаган онаси Робия Ҳайит ва отаси Мирза Маҳмудмирзоўғли маърифатли инсонлар бўлишган.

Ўрта мактабни якунлагандан кейин Боймирза Тошкент Давлат Университетига таҳсил олади ва 1939 йилда ўқишни муваффақиятли якунлайди. Айни ўша йили ҳарбий хизматга чақирилади.Иккинчи жаҳон уруши бошлангач кўп ўтмай 1941 йили немисларга асир тушган Боймирза Ҳайит кейинчалик «Туркистон легиони» сафларида советларга қарши урушади. Уруш тугаганидан кейин Олмонияда яшаб қолган Боймирза Ҳайит асосий фаолиятини Туркистон тарихига оид изланишларга бағишлади.

Олим Шўролар томонидан «босмачилик» деб аталган, мустақилликка эришилганидан кейин Туркистондаги миллий озодлик ҳаракати деб билинган қаршилик ҳаракатлари, ХХ асрдаги Марказий Осиё республикалари тарихига бағишланган ўнлаб китоблар, ўндан ортиқ илмий рисолалар, 400 дан зиёд мақолалар чоп эттирди. Шўролар Иттифоқида Боймирза Ҳайит асарлари тақиқланди, унга ва асарларига қарши кўплаб мақолалар эълон қилинди. Унинг Мустафо Чўқай, Чўлпон ва Фитрат каби шахслар ҳаёти ҳамда фаолиятига бағишланган асарларининг нафақат тарих, балки ғоявий кураш нуқтаи назаридан ҳам катта аҳамиятга эга экани эътироф этилади.

Туркистонда XVIII аср охирида бошланган жадидчилик ҳаракати узоқ пайтдан буён давом этиб келаётган маданий масалалар борасидаги тортишувлар ва музокалараларининг янги шаклда намоён бўлиши эди. Жадидчилик ҳаракати,янги усулда таълим ва тарбияни теваракдаги Оврупо цивилизациясига мослаштириш эмас,балки Оврупо цивилизациясини ўрганиб,уни миллий маданиятга хизмат эттиришнинг бир ифодаси эди.  Зиё Кўкалпга кўра,“замонавийлашмоқ”дегани овруполиклар каби зирҳлилар ,/броневиклар/, автомобиллар,учоқлар ишлаб чиқариб,уларни ишлата билмоқ деганидир:замонавийлашмоқ суратда,кўринишда оврополикларга ўхшаш керак дегани эмас”. (Зиё Кўкалп- Туркия маданият арбоби, шоир, олим, файласуф,“Турклашмоқ,исломлашмоқ”, Истамбул- 1974,12 бет.) Туркистондаги жадидчилик жараёни ҳам Зиё Кўкалп ифодаларидаги мазмунга эга эди.

XVIII аср охирида бошланган ва ХХаср бошида Туркистоннинг ҳар тарафига ёйилган маданиятга оид курашлар,аслида ХVIII аср охиридан бери давом этиб келаётган таълим-тарбия асослари соҳасидаги тортишувларнинг энди янги давр фикрлари,шарт-шароитлари билан бойиётганини кўрсатар эди.Туркистонда янгиланиш учун кураш жараёни таълим-тарбияни янги усулда ташкил этиш орзуларидан бошланган эди.

Туркистондаги,хусусан Бухоро шаҳридаги “мадрасаларда илм ўргатиш қандай асосларга олиб борилиши керак”,деган масала олимлар орасида 200 йилдан ортиқ давр мобайнида муҳокама ва тортишувларга сабаб бўлди.

Маълумки,Бухоро мадрасалари ХVI аср охиригача,бугунги тушунчаларга солиштирсак дорилфунун табиатига эга эди. Мадрасаларда барча илмлар ўргатиларди. ХVI аср охирида фожиа бошланди. Туркистондаги Бухоро давлатининг хони Абдуллахон Бухорода ажойиб бир мадраса биносини қурдирди. У 1587 йилда бу мадрасага бир Шайх-ул-Уламо /Ректор/ танламоқ учун уламоларни бир илмий мунозарага таклиф этди. Абдуллахоннинг амрига кўра,мударрислардан Мавланий Садриддин билан Шероздан келган мусофир мударрис Мирзажон Шерозий орасида диний ва илмий мунозара очилди. Шерозий,тортишув кунларида,ўз фикрлари билан илоҳиёт таълимотини теранлаштиришни ҳимоя қилди.Бухоро мударриси Садриддин эса,мадраса таълим-тарбиясида,динний илмлар ёнида дунёвий илмларининг ҳам аҳамияти борлиги ҳақидаги фикрни илгари сурди. Мажлисга йиғилган мударрислар Абдуллахон қаршисида Шерозийнинг фикрлари устун деб қарор чиқардилар. Хон ўз номи берилган мадрасага Шерозийни Шайх-ул-Уламо қилиб тайин этди.Хон исмини ташиган бу мадраса бошқа мадрасаларга қараганда имтиёзли хисобланади. Шерозий тез орада мадраса бошқа мадрасаларга қараганда имтиёзли хисобланади. Шерозий тез орада мадраса дарслари қаторида дунёвий илмларни ўргатилишига барҳам берди.. Бундай тадбир бошқа мадрасаларга ҳам таъсир этди. Мадрасаларда 10-12 йил давомида таҳсил олувчи талабалар,ёлғиз диний илмларни ўргана бошладилар,лекин риёзиёт,хандаса,тарих,тиббия ва адабиёт илмларидан хабарсиз қолдилар.

Мирзажон Шерозийнинг машҳур Бухоро мадрасасида давом эттирган дунёвий илмларга қарши нафрат ҳаракати ХУI аср охиридан ХУII аср бошларигача ёлғиз Бухоро хонлиги мадрасалари учун эмас. балки бутун Туркистон мадрасалари учун ҳам ўрнак бўлди. Мадрасалар,эски замондаги умумилмлар маркази ролини йўқотдилар. ХIХ аср ўрталаригача баъзи Бухоро мадрасаларида диний дарслар ёнида аруз илми,қофия илми,тарих илми,табиат,хисоб илми ,мунозара илми каби илмлар ўргатилмокда эди.Фақат булар тасирли бўлолмадилар.

Бухоро мадрасаларидаги мударрислар Мирзажон Шерозий замонидан бери,дарсларнинг мазмуни масаласида,икки хил фикрдаги гуруҳларга бўлингандилар. Шерозий тарафдорлари,диний дарслар беришни илгари сурардилар. Уларнинг қаршисидаги мударрислар эса диний дарслар билан бирга дунёвий илмлар ҳам тиббия,жўгрофия,тарих,ҳандаса,риёзиёт,адабиёт ва фалакиёт ўрганилишини талаб қилардилар XIX асрда бутун мадрасаларда таасуб ҳоким эди. Бундай фикр жараёни Туркистонни маданний нуқтаи назардан руҳий тушкунлик булутлари ортида қолдирди. Аммо ,ХIХ асргача бир гурух мударрислар мактаб ва мадрасаларда барча илмларнинг ўргатилиши фикрларидан ва талабаларидан воз кечмагандилар. XIX асрда Самарқандда Абу Саид,Андижонда Фозил домла,Вобкентда Мўмин Хўжа ,Бойсунда Мулла Худойберди ва Қозонда Шаҳобиддин Маржоний каби олимлар мадрасаларда Шерозийдан олдинги илмларни кабул килиш фикрини илгари сурардилар,фақат муваффақиятга эриша олмадилар.

Туркистонда таълим ва тарбия тортишувлари давом этар экан,бу мамлакат XIX асрда рус истилосига дучор бўлди. Руслар орқали Оврупо цивилизацияси ҳам Туркистонга кира бошлаган эди. XIX асрда бутун ислом дунёсига ислоҳ йўли билан замонавийлашиш жараёни ҳоким эди. Усмонли императорлиги Истамбул,Крим,Озарбайжон,Қозон,Ҳижоз ва Ҳиндистонда,мусулмон ҳаётини ислоҳот ўтказиш йўли билан янгилаш фикрлари тарқалаётган эди. Усмонли императорлигидан Мустафо Рашид Пошоннинг ислоҳот ғояси,Қрим олими Исмоил Ғаспирали Бейнинг,Озарбайжоннинг маърифатпарвар ёзувчиси Мирза Фатали Охундзоданинг ва Қозонда Шаҳобиддин Маржонийнинг ғоялари ҳожилар,мактублар,сайёҳлар ва тужжорлар воситаси билан Туркистондаги Зиёлиларга илҳом бермоқда эди.

Туркистонда илк бора,Оврупо техникасини ўрганиш кераклиги масаласини Қўқон хони Олимхоннинг жияни Саид Муҳаммад Ҳакимхон,Русия,Туркия,Хижоз,Эрон ва Озарбайжонни саёҳат қилиб қайтгач,1843 йилда ёзган асари билан ўртага қўйган эди.

Туркистондаги жадидчилик ҳаракати XIX аср охирида қуруқ маданий ҳаракатнинг ўзи бўлибгина колмай,айни чоқда Турк-Ислом ҳуқуқий муносабатларининг янгитдан ўртага қўйилиши ва бу ҳуқуқий муносабатларнинг миллатга ўргатилиши маъносини ташимоқда эди. Миллий ва сиёсий ҳуррият орзулари жадидчилик ҳаракатининг бир парчаси эканлигини илк бора ўртага қўйган одам аслан Бухоро фуқароси,лекин Сибирияда яшаётган қози Абдурашид Иброҳим 1853-1940 бўлган эди. У Туркия,Макка ва Оврупо ўлкаларида узоқ йиллар яшади ва бу ўлкалардаги фикрларни ва ҳаёт тарзини ўрганиш ташабусида бўлганди. Иброҳим 1895 йилда Истамбулда “Чўлпон –Юлдуз”номи ила эълон қилинган рисоласида,мусулмонлар устидаги рус ҳокимиятига қарши шиддатли хужумлар килган эди. Исмоил Гаспирали Бей ҳам 1881 йилда ёзган бир рисоласида,мусулмонларнинг фикрий сукунатига сабаб бўлгандир”,дея шикоятда бўлинган эди. Узоқ йиллар Маккада,Истамбулда ва умрининг охирида Туркистоннинг Чугучок шаҳрида нашр этилган “Толфиқ ал-ахбор”номли асарида (икки жилд,1245 сахифа) рус ҳокимияти остидаги турклар учун мустакиллик талаб этмокда эди. (Заки Валидий Тўғон. “Букунги Туркэли /Туркистон/ ва якин тарихи”,II жилд,Истамбул 1942-47,542 бет).

Жадидчилик ҳаракатининг ХХ аср бошидаги етакчилари,ҳурриятга етишмоқ учун аввало ёш авлодни Оврупо илмлари даражасида тарбиялаш ғоясини илгари сурмоқда эдилар. Улар томонидан ташкил этилган Усул-и Жадид мактаблари 1890 йилда Фарғона водийсида ва 1893 йилда Самарқанд шаҳрида очилган эди. Улар Самарқанд ва Бухоро шаҳарларини кезиб кўришганди. Уларнинг зиёратидан кейин Самарканд жадидчилик ҳаракатининг илк маркази ролини ўйнай бошлаганди. Шуни қайд этишимиз керакки,рус ҳокимияти остидаги турклар орасида илк даъфа Коракўл (русларча,Пржевальск) шаҳрида ташкил этилган Усул-и жадид мактаби Мулла Жўрабой томонидан 1990 йилда очилганди. 1990-йилларда Туркистон Умумий Валийлигида 80 га якин,Бухоро Амирлигида 57 янги усул мактаблари очилганди.

Илк жадидчиликнинг асос марказий муаммоси,замонавий мактаб ва замонавий маълумот эди. Шоир Садриддин Айнийнинг ХХаср бошида ёзилган қуйидаги шеъридан жадидчиликнинг ўша пайтлардаги манзараси кўз ўнгимизда намоён бўлади:

“Мактабсизлик бизни қилди яп-яланғоч,
Мактабсизлик бизни этди талон-тарож.
Мактабсизлик Турон элин ўлдирди оч,
Кўзингни оч,бу хўрликдан мактабга қоч”.

Демак,илк жадидчиларнинг энг катта дардлари янгича яъни замонавий мактаб очиш масаласи бўлган эди. Жадидчилар қолоқлик ва ғафлатдан қутилиш учун аввало тез ва қулай ўқиш-ёзишни ўргатмоқ ғоясини илгари сурдилар. Мактабларда ислом асослари билан бирга ,жўғрофия,тарих,турк тили,кимё,физика ва ҳисоб илмларини ҳам ўргатаётган эдилар. Мактаблардаги дарслар туркча эди.

Туркистондаги ўқитиш системасининг Овруподаги мактаб системаларидан орқада қолаётганидан шикоят қилардилар.Таввало тахаллусли шоир бир шеърида қуйидагича киноя қилган эди:

“Сизнинг бола ўқийди китобга қараб,
Бизнинг бола ўқийди осмонга қараб,
Олиб келинг аэропланингизни,
Варрагимиз ила солиштирамиз.
Олиб келинг автомобилингизни,
Қўқон араваси ила чопиштирамиз”.

Усул-и Жадид мактаблари бой турклар томонидан курилаётган ,уларнинг мудирлари ва ўқитувчилари эса мадраса таҳсили кўрган,Оврупо ва бошқа турк мамлакатларидан келаётган фикрларни газета ва журналлар воситаси ила ўрганган зиёлилар эди. Янги усулда дарс бериш йўлини ўрганмоқ учун Туркистондан Кримга вакил ўқитувчилар юборилганди. Мактабларда турк тили грамматикасини қулай ўргатмоқ учун Мунаввар Қори 1901 йилда “Адиб-и соний”номли китоблар ёзган ва нашр эттирган эди.

Мунаввар Корининг бу асарлари Туркистонли муҳожир Мавлоно Аъзам Ҳошимий томонидан Карочида (Покистонда) 1965 йили янгитдан нашр этилди.

Жадидчилар араб харфларини қулай ўргатмоқ ва туркчани тўғри талаффуз эттирмоқ учун араб ҳарфларидаги фатха,касра ва замма ишоратлари ўрнига алохида харфларини илова қилгандилар.Улар бу алифбега туркларнинг энг эски “нг”ҳарфини ҳам қўшдилар.Туркистонда алифбе шу тариқа яратилганди.

Туркистондаги жадидчилик ҳаракати,янгиланиш фикрларини ташвиқ этмак ғоялари билан нашр этилган газета ва журналларда алоҳида қадрини топганди. Жадидчилар 1905 йилларга қадар ўз газеталарини чиқаришга имкон топа олмагандилар.Улар ,1906 йилдан эътиборан “Тараққий”,“Хуршид”,“Шуҳрат”,“Осиё”,“Бухорои Шариф”,“Турон”,“Самарқанд”,“Садои Фарғона”,“Садои Туркистон”,“Қозоқ”,“Болопон”газеталарини,”Ойна”,“Ислоҳ”ва “Юрт”журналларини нашр этдилар. Бу газета ва журналлар Туркистонда жадидчилик матбуотининг қисқа бир вақт ичида ташкил топганини кўрсатмокдадир. Биргина Самарқанд муфтиси Маҳмудхўжа Бехбудий томонидан нашр этилган адабиёт журнали –“Ойна”1913-15 йилларда узлуксиз чиқиб турди. Жадидчилик газеталари туркистонликларни замоннинг янги шароитларига қараб ҳаракат қилишга даъват этарди. Чунончи,1914 йилдан чиқа бошлаган “Садойи Туркистон”газетасининг 1 сонида қуйидаги фикрлар ёзилганди:

“Биз ҳали ҳозирда на замонга,на Шарият-Исломияга кўра ҳаракат қиламиз. Шу жаҳолат муқаддас ватанимиз ва меҳрибон онамиз бўлган Туркистонга карши бир хиёнат дея ҳис этганимиздан бу газетани таъсис этдик.”

Туркистондаги жадидчилик ҳаракати ўз адабиётини яратишда ҳам орқада қолмади. Жадидчилик адабиёти билан,Туркистон адабиёти тарихининг янги даври бошланди. Жадидчилик адабиётининг ХХ аср бошидан 1937 йилгача бўлган даврида шундай улуғ шоир ва адиблар фаолият кўрсатдиларки,уларнинг орасида қуйидаги сиймолар алоҳида танилганлардир:Мулла Нафас,Авлиё Қули,Мискин Қилич,Комил Хоразмий,Муҳаммад Аминхужа Муқумий,Зокиржон Фурқат,Муфти Маҳмудхўжа Беҳбудий,Иброиҳим Қўнанбой-Aбай,Мурёқуб Дулат,Абдурауф Фитрат,Ашурали Зоҳирий,Тавалло,Убайдулло Завқий,Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон,Аваз Ўтар,Абдулла Авлоний,Ҳамза Хакимзода Ниёзий,Садриддин Айний,Абдулла Қодирий –Жулқинбой,Мулла Қилич,Мухтор Аваз,Қосим Тинистон,Мағжон Жумабой ва ҳ. к. Шу нарса ҳам таъкидланиши керакки,Жадидчилик Адабиётининг вакиллари миллий жаҳолатга қарши жабҳа очишга ва мустақиллик йўлини излаб топишга даъват этдилар. Жадидчилар театр асарларига алохида эътибор бердилар.

Беҳбудийнинг “Падаркуш”номли театр асари жадидчилик адабиётида драмматургияга йўл очган эди. Беҳбудийга кўра,ўқимаган,жоҳил қолган фарзанд отасининг қотили бўлиши ҳеч гап эмас. Кейинги давр жадидчилик драмматургиясининг такомилида Абдурауф Фитратнинг катта роли бордир. Фитрат драматик асарларининг мавзусини Туркистон тарихидан олган ва “тарихни гапиртириб”ёшларни Туркистон миллий ҳаётига боғлашга ҳаракат қилганди.

Жадидчилик адабиёти бугунги Туркистон турк адабиётига ҳам таъсир этгандир. Афсуски,бу кунга қадар жадидчилик фикрлари ва адабиёти дунёнинг ҳеч бир ерида туркологлар томонидан теран тадқиқ этилмагандир.

Жадидчилик ҳаракати Чор Русияси ва Бухоро Амирлиги ҳукуматининг контроли ва душманлик сиёсати остида давом эттирилган бир фаолият жабҳаси эди. Чор Русияси жадидчиликдан қўрқаётган эди,чунки жадидчилик,ёшларни миллий тарбия йўли билан Рус ҳукуматига қарши сафарбар бўлиш нуқтасига кетаётган эди. Бухорода ва умуман Туркистонда мутаасиб диндорлар ҳам жадидчиликни исломга душман бир ҳаракат шаклида кўраётган эдилар. Бухоро Амири ва унинг ҳукумати жадидчиликнинг энг жиддий душмани ролини ўйнади. Бухоро Амирлигида жадидчилик қўрқуви буюк эди. Қаердаки,бир жадидчини кўрсалар ва унинг фаолиятини сезсалар ўша ерда уни ўлдирардилар. Шунга қарамай Бухоро Амирлигидаги жадидчилик фаолиятлари ҳам шиддат билан давом этган эди.

Туркистонда маданий кураш туркистонликлар орасида 1917 йилга қадар икки оқимни ташкил этарди. Зиёлилар жадидчилик ва қадимчилик гуруҳларига бўлингандилар. Ҳар иккисининг ҳам қўрқинч душмани рус ҳокимияти эди Аммо қадимчилар буни англамасдилар. Қадимчиларнинг таъсири катта эди. Шунга қарамай жадидлик энди тўхтатиб бўлмас бир фикр жараёни моҳиятини олганди. Аммо,жадидчилик ҳаракати 1910 йилгача бир ташкилот қура олмаган эди. Руслар маданият ташкилотлари ташкил қилишга рухсат бермасдилар. Жадидчилик ҳаракати бир ташкилот характерини олмаган эди. Жадидизмнинг кўзга кўринган вакилларидан Файзулла Хўжанинг фикрича,жадидчилик ҳаракати 1910 йилдан кейин Турк ва Эрон инқилобларининг таъсири остида бутун мусулмон шарқининг уйғона бошлаши билан бир ташкилот характерини олди.(Файзулла Хўжаев. “К истории револдюций в Бухаре”. Тошкент,1926. 6 бет.) Мустамлака бўлган Туркистонда жадидчилик 1917 йилга қадар бир ташкилот шаклини олаолмади. Лекин ярим мустамлака бўлган Бухоро амирлигидаги жадидчилар 1910 йилда яширинча “Жамияти тарбиаи атфол” номли бир ташкилот қурдилар. Бу жамият 1911 йилда Истамбулда,Туркистон (ва Бухоро)дан талаба ўлароқ жўнатилган Абдурауф Фитрат,Муқумиддин Бекжон ва Содиқ Ашур ўғли кабилардан ташкил топган ҳайъат “Бухоро марифат жамияти”ни қургандилар. Бу жамият Туркистон ва Бухоро амирлигидан Истамбулга жўнатилган талабаларнинг моддий ва маънавий муаммоларига ёрдамчи бўлганди. Жамиятнинг 17 моддали низомномаси,аъзолари ва фаолиятлари бўлганлиги тўғрисида маълумотлар учрайди…

Русияда 1917 йил февраль инқилобидан кейин Туркистон жадидчилари Мунавар Қори раҳбарлигида “Шўрои Ислом” исмли ташкилот туздилар. Бу ташкилот уларнинг маданий ҳаётидаги илк ва очиқ бир ташкилот эди. “Шўрои Ислом” бир тарафдан Туркистоннинг ҳар тарафида маданий ҳаётни жонлантириш учун фаолият кўрсатди,бошқа тарафдан Туркистоннинг туркистонликлар томонидан идора этилиши тушунчасини ишлаб чиқди. Рус ҳокимияти остидаги Туркистон жадидчилари Бухоро амирлигидаги жадидлар билан яқин алоқаларга киришдилар. Жадидчилар ўзларининг “Шўрои Ислом” ташкилолти воситаси ила Туркистонда ҳеч бўлмаса,Миллий мухторият (автономия) қозонмоққа ҳаракат қилардилар.

Большевик руслар 1917 йил ноябрида Тошкент шаҳрида Туркистон учун Совет ҳокимияти режимини эълон этганидан сўнг,Туркистон миллий зиёлилари ва Русияга қарши бўлган барча иш одамлари Қўқон шаҳрида тўпландилар. 1917 йил декабрида Туркистон миллий мухторият ҳукуматини қурдилар. Бу мухторият Туркистоннинг туркистонликлар томонидан идора қилинишига асосланган эди. “Шўрои Ислом” ташкилоти Русия большевизмига қарши Туркистон миллий давлатчилик ғояларини жиддият билан олиб борган ва биринчи бўлиб,“Туркистон уломолар жамияти” билан бирликда Қўқон шаҳрида Туркистон мухториятини эълон қила олганди. Совет тарихчиларининг фикрларига кўра “жадидчилар,Туркистонни русиядан айиришни ўйлардилар” (Б.Ф. Ғафуров. “История таджикского народа”. М.,1949. 451 бет.) “Шўрои Ислом” ташкилоти 1920 йилда Совет ҳукумати томонидан таъқиқланди (очерки “Истории Комунистической партии Туркистана”,Т.,1958. 95,96 бетлар).

Русия Совет ҳукумати 1917 йилдан эътиборан жадидчилар ила иш бирлиги қилмоқ тактикасини олиб борди. Жадидчилар Чор Русиясидан озод бўлганлари учун мамнун эдилар. Ва Совет ҳокимиятининг илк даврида миллий маданий сиёсатларини давом эттира олдилар. Жадидчиларнинг “Турк эли”,“Турк сўзи”,“Улуғ Туркистон”,“Эл байроғи”,“Чўлпон” номли газеталари 1918 йилнинг ёз ойларигача ўз миллий ғояларини баён этиб улгургандилар. Жадидчилар билан иш бирлиги қилган Совет идорачилари ҳатто “Коммунизм Туркистонда жадидизм йўли орқали майдонга чиқа олди”,дея фикр билдиргандилар. (Қаранг:Б. Ҳайит. “Бухоро ва Хива мустақиллигининг битирилиши тарихи ҳақида баъзи мулоҳазалар”,“Миллий Туркистон”,1967 12 номер,12,19 бетлар) Совет идоралари жадидчиларнинг юқорида зикр этганимиз,газеталарини ёпдилар. Улар,1918 йилдан эътиборан ўз руҳларида ўнта газета нашр этдилар. Жадидчилар Совет газеталари йўли ила ўз фикрларини билдира бошладилар.

Бухоро Амирлиги ва Хева Хонлигидаги жадидчилар:булар “Ёш бухороликлар”,“Ёш хиваликлар” номлари билан танилгандирлар,Усмонли императорлигидаги “Ёш турклар” ҳаракатининг таъсири остида қолгандирлар. Уларнинг бир гуруҳи Бухоро амирлиги ва Хива хонлигини йўқ қилиб,буларнинг ўрнига жумҳуррият қурмоқ ниятида Советлар билан,ҳатто қурол билан иш бирлиги қилдилар. Совет коммунизм режими ила бирликда ишлаш масаласида жадидлар икки гуруҳга бўлинадилар. Бир гуруҳ жадидчилар Советлар томонидан Бухоро ва Хива ярим мустақил давлатларининг ишғол этилишига рози бўлмайдилар,лекин бир қисм жадид раҳбарлари Совет қизил армиясининг Бухоро ва Хивага ҳужум қилишига тарафдор бўлдилар. Совет русия қўшини 1920 йилда бу икки давлатни ишғол этар экан,жадидчиларга суянди ва жадидлар ҳам уларга қурол бўлдилар. (Болшая советская энсклопедия,4 жилд,199 бет)

Совет маданий сиёсатининг таъсири билан жадидчи ижодкорлар 1919 йилдан эътиборан,икки гуруҳга бўлинишганди. Мирёқуб Давлат,Мағжон Жумабой,Абдурауф Фитрат,Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон каби шоирлар фикрларини ўзгартирмай,Совет маданият идораларида миллий мафкура миллий маданиятнинг такомили учун фаолиятларини давом эттирдилар. Жадидларнинг эски таъсирли шоирларидан Садриддин Айний,Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий,Абдулла Авлоний ва Сакен Сайфуллин кабилар,шеърларида ва бошқа фаолиятларида коммунизм руҳини ташимоқ ролини ўйнай бошладилар.

Совет Русиясининг Туркистондаги идорачилари 1930 йилгача жадидчиларнинг фикр ва фаолиятларига изн бердилар. Фақат 1934 йилдан эътиборан,жиддият билан,“мафкура майдонида кураш” шиори остида жадидизм мафкурасидан қутилиш ҳаракатига тушдилар. Жадидларнинг ҳаёт бўлган катта бир қисми Совет давлати,коммунистик партияси ва маданият муассасаларида 1937 йилгача ишлай олдилар. Совет режими буларнинг контрол остида ишлатаётган эди,лекин ҳаётларига тажовуз қилмаётган эди.

Совет Русиясининг 1937,39 йилларда давом эттирган “давлат ва коммунистик партия идораларини халқ душманларидан ва миллатчилардан тозалаш” сиёсати натижасида жадидизмнинг Совет идораларида ишлаётган барча вакиллари қамоққа олиндилар. Буларнинг кўпчилиги тройка (уч кишилик яширин маҳкама) қарори билан отиб ташланди.

Демакки,1939 йилни Туркистонда жадидизм фаолиятларининг охири деб ҳисоблаш мумкин. Жадидчилик Коммунизм режимининг зўровонлик сиёсати остида миллий маданиятнинг такомили ва миллий давлат ҳаётини қозонмоқ йўлидаги фаолиятларини тўхтатиш мажбуриятида қолди. Жадидчилдик ҳаракати Туркистондаги фикр ҳаёти тарихининг бир парчаси сифатида давом эта бошлади. Жадидизм тугутилиши масаласида Совет Иттифоқида нашр этилган бир энсклопедияда шундай дейилгандир:“Жадидизм Совет ҳокимиятига қарши курашда сиёсий босқинчилик (бандитизм) шаклини олди. Жадидчилар чет империалист ҳукуматларининг жасуслари ролини ўйнадилар. Жадидизм оқибатда СССРда социализм зафарларидан сўнгра битказилди. (“Правда Вастока”,1962,26 январь яна қаранг:кузатувчи Б. Ҳайит:“Нега жадидчиликдан қўрқмоқдалар?”,“Миддий Туркистон” 1963,92 номер,28,30 бетлар. “Шарқ юлдузи”,Т.,1980,8 номер 100 бет.)

Советларнинг “Жадидизм сиёсий босқинчилик шаклини олди ва чет империалистларининг жасуслари ролини ўйнади”,деган фикрлари туҳматнинг бир кўринишидир. Советлар “Социализм зафари”,деганда 1938,39 йилларни тушунадилар.

Советлар жадидчилик ҳаракатининг баъзи очиқ фаолиятларига барҳам бердилар. Лекин,Туркистон зиёлилари орасида жадидизм руҳидан то ҳозирги пайтгача қутила олмадилар. Баъзи Туркистонли тарихчи ва адабиётчилар,1956 йилдан кейин жадидизм жараёнининг тарихий ҳодиса сифатида қурилиши масаласини ўртага қўйдилар. Баъзилари эса,очиқча жадидизм ғоясини ҳимоя қилиш истагида бўлдилар. Коммунизм режими буларнинг қаршисида ҳам жабҳа очиш мажбуриятида қолганди. Ўзбекистон компартиясининг биринчи котиби Ш. Рашидов режимнинг талабларини шундай ифода этган эди. “Баъзи инсонлар Сталиннинг шахсига қарши кураш билан бирга,жадидчилик ва унинг ғоясини ҳам ҳимоя қилмоқчи бўладилар. Биз бунга хайриҳоҳлик қилаолмаймиз ва бунга йўл қўймаймиз. Шахсга сиғиниш даврида баъзи жадидчилар ва уларга яқин бўлган ўқитувчилар,ёзувчилар ва газетачилар тазйиққа дучор этилдилар. Кейинги пайтларда улар афв этилдилар. Аммо,тескаричи ва аксилинқилобчи бўлган жадидизм афв этилмади. Панисламизм ва пантуркизм жадидчиларнинг асос ғояси эди. Кимки,жадидчиликни ҳимоя қилмоқ ҳаракатида бўлса,у душманни ҳимоя этаётган бўлади.” (“Правда Вастока газетаси”. Т. 1961,26 январь. Яна қаранг:“Миллий Туркистон” 1963 94 номер,28,30 бет)

Бу кунги (1981йил…)Туркистонда жадидизм йўқ. Лекин Совет режимида жадидизмдан қўрқув бор. Жадидизм мафкурасининг қолдирган таъсирлари бор. Туркистонда у замоннинг жадидчилари,шоир Абдулла Авлоний тилидан:“Тур,эй,миллат уйқудан,ҳасратлашайлик” (“Шарқ юлдузи”,1980 8 номер,100 бет) дейишарди. Бу кунги зиёлилар,миллатнинг уйқудан уйғонганини сезардилар. Улар миллатни туришга чақираётирлар,миллатни,мустақилликни олишга даъват этаётирлар. 

* Мазкур мақоланинг туркия туркчасида битилган нусхаси “Миллий эгитим ва култур”,“Mиллий таълим ва маданият”журналида туркия туркчасида босилган.)

Туркия туркчасидан Миразиз Аъзам таржимаси (1981)

BOYMIRZA HAYIT TAVALLUDINING 100 YILLIGI OLDIDAN

Turkistonda XVIII asr oxirida boshlangan jadidchilik harakati uzoq paytdan buyon davom etib kelayotgan madaniy masalalar borasidagi tortishuvlar va muzokalaralarining yangi shaklda namoyon bo‘lishi edi. Jadidchilik harakati,yangi usulda ta’lim va tarbiyani tevarakdagi Ovrupo sivilizatsiyasiga moslashtirish emas,balki Ovrupo sivilizatsiyasini o‘rganib,uni milliy madaniyatga xizmat ettirishning bir ifodasi edi.

Boymirza Hayit
TURKISTONDA JADIDCHILIK
VA UNING TUGATILISHI*

Taniqli o‘zbek olimi Boymirza Hayit 1917 yil 17 dekabrda Namangandagi Yorqo‘rg‘on qishlog‘ida tavallud topib,sakson to‘qqiz yoshida Olmoniyaning Kyoln shahrida 2006 yil 31 oktyabr kuni olamdan o‘tgan. Uning 9 farzandni tarbiyalagan onasi Robiya Hayit va otasi Mirza Mahmudmirzoo‘g‘li ma’rifatli insonlar bo‘lishgan.

O‘rta maktabni yakunlagandan keyin Boymirza Toshkent Davlat Universitetiga tahsil oladi va 1939 yilda o‘qishni muvaffaqiyatli yakunlaydi. Ayni o‘sha yili harbiy xizmatga chaqiriladi.Ikkinchi jahon urushi boshlangach ko‘p o‘tmay 1941 yili nemislarga asir tushgan Boymirza Hayit keyinchalik “Turkiston legioni” saflarida sovetlarga qarshi urushadi. Urush tugaganidan keyin Olmoniyada yashab qolgan Boymirza Hayit asosiy faoliyatini Turkiston tarixiga oid izlanishlarga bag‘ishladi.

Olim Sho‘rolar tomonidan “bosmachilik” deb atalgan, mustaqillikka erishilganidan keyin Turkistondagi milliy ozodlik harakati deb bilingan qarshilik harakatlari, XX asrdagi Markaziy Osiyo respublikalari tarixiga bag‘ishlangan o‘nlab kitoblar, o‘ndan ortiq ilmiy risolalar, 400 dan ziyod maqolalar chop ettirdi. Sho‘rolar Ittifoqida Boymirza Hayit asarlari taqiqlandi, unga va asarlariga qarshi ko‘plab maqolalar e’lon qilindi. Uning Mustafo Cho‘qay, Cho‘lpon va Fitrat kabi shaxslar hayoti hamda faoliyatiga bag‘ishlangan asarlarining nafaqat tarix, balki g‘oyaviy kurash nuqtai nazaridan ham katta ahamiyatga ega ekani e’tirof etiladi.

Turkistonda XVIII asr oxirida boshlangan jadidchilik harakati uzoq paytdan buyon davom etib kelayotgan madaniy masalalar borasidagi tortishuvlar va muzokalaralarining yangi shaklda namoyon bo‘lishi edi. Jadidchilik harakati,yangi usulda ta’lim va tarbiyani tevarakdagi Ovrupo sivilizatsiyasiga moslashtirish emas,balki Ovrupo sivilizatsiyasini o‘rganib,uni milliy madaniyatga xizmat ettirishning bir ifodasi edi. Ziyo Ko‘kalpga ko‘ra,“zamonaviylashmoq”degani ovrupoliklar kabi zirhlilar ,/broneviklar/, avtomobillar,uchoqlar ishlab chiqarib,ularni ishlata bilmoq deganidir:zamonaviylashmoq suratda,ko‘rinishda ovropoliklarga o‘xshash kerak degani emas”. (Ziyo Ko‘kalp- Turkiya madaniyat arbobi, shoir, olim, faylasuf,“Turklashmoq,islomlashmoq”, Istambul- 1974,12 bet.) Turkistondagi jadidchilik jarayoni ham Ziyo Ko‘kalp ifodalaridagi mazmunga ega edi.

XVIII asr oxirida boshlangan va XXasr boshida Turkistonning har tarafiga yoyilgan madaniyatga oid kurashlar,aslida XVIII asr oxiridan beri davom etib kelayotgan ta’lim-tarbiya asoslari sohasidagi tortishuvlarning endi yangi davr fikrlari,shart-sharoitlari bilan boyiyotganini ko‘rsatar edi.Turkistonda yangilanish uchun kurash jarayoni ta’lim-tarbiyani yangi usulda tashkil etish orzularidan boshlangan edi.

Turkistondagi,xususan Buxoro shahridagi “madrasalarda ilm o‘rgatish qanday asoslarga olib borilishi kerak”,degan masala olimlar orasida 200 yildan ortiq davr mobaynida muhokama va tortishuvlarga sabab bo‘ldi.

Ma’lumki,Buxoro madrasalari XVI asr oxirigacha,bugungi tushunchalarga solishtirsak dorilfunun tabiatiga ega edi. Madrasalarda barcha ilmlar o‘rgatilardi. XVI asr oxirida fojia boshlandi. Turkistondagi Buxoro davlatining xoni Abdullaxon Buxoroda ajoyib bir madrasa binosini qurdirdi. U 1587 yilda bu madrasaga bir Shayx-ul-Ulamo /Rektor/ tanlamoq uchun ulamolarni bir ilmiy munozaraga taklif etdi. Abdullaxonning amriga ko‘ra,mudarrislardan Mavlaniy Sadriddin bilan Sherozdan kelgan musofir mudarris Mirzajon Sheroziy orasida diniy va ilmiy munozara ochildi. Sheroziy,tortishuv kunlarida,o‘z fikrlari bilan ilohiyot ta’limotini teranlashtirishni himoya qildi.Buxoro mudarrisi Sadriddin esa,madrasa ta’lim-tarbiyasida,dinniy ilmlar yonida dunyoviy ilmlarining ham ahamiyati borligi haqidagi fikrni ilgari surdi. Majlisga yig‘ilgan mudarrislar Abdullaxon qarshisida Sheroziyning fikrlari ustun deb qaror chiqardilar. Xon o‘z nomi berilgan madrasaga Sheroziyni Shayx-ul-Ulamo qilib tayin etdi.Xon ismini tashigan bu madrasa boshqa madrasalarga qaraganda imtiyozli xisoblanadi. Sheroziy tez orada madrasa boshqa madrasalarga qaraganda imtiyozli xisoblanadi. Sheroziy tez orada madrasa darslari qatorida dunyoviy ilmlarni o‘rgatilishiga barham berdi.. Bunday tadbir boshqa madrasalarga ham ta’sir etdi. Madrasalarda 10-12 yil davomida tahsil oluvchi talabalar,yolg‘iz diniy ilmlarni o‘rgana boshladilar,lekin riyoziyot,xandasa,tarix,tibbiya va adabiyot ilmlaridan xabarsiz qoldilar.

Mirzajon Sheroziyning mashhur Buxoro madrasasida davom ettirgan dunyoviy ilmlarga qarshi nafrat harakati XUI asr oxiridan XUII asr boshlarigacha yolg‘iz Buxoro xonligi madrasalari uchun emas. balki butun Turkiston madrasalari uchun ham o‘rnak bo‘ldi. Madrasalar,eski zamondagi umumilmlar markazi rolini yo‘qotdilar. XIX asr o‘rtalarigacha ba’zi Buxoro madrasalarida diniy darslar yonida aruz ilmi,qofiya ilmi,tarix ilmi,tabiat,xisob ilmi ,munozara ilmi kabi ilmlar o‘rgatilmokda edi.Faqat bular tasirli bo‘lolmadilar.

Buxoro madrasalaridagi mudarrislar Mirzajon Sheroziy zamonidan beri,darslarning mazmuni masalasida,ikki xil fikrdagi guruhlarga bo‘lingandilar. Sheroziy tarafdorlari,diniy darslar berishni ilgari surardilar. Ularning qarshisidagi mudarrislar esa diniy darslar bilan birga dunyoviy ilmlar ham tibbiya,jo‘grofiya,tarix,handasa,riyoziyot,adabiyot va falakiyot o‘rganilishini talab qilardilar XIX asrda butun madrasalarda taasub hokim edi. Bunday fikr jarayoni Turkistonni madanniy nuqtai nazardan ruhiy tushkunlik bulutlari ortida qoldirdi. Ammo ,XIX asrgacha bir gurux mudarrislar maktab va madrasalarda barcha ilmlarning o‘rgatilishi fikrlaridan va talabalaridan voz kechmagandilar. XIX asrda Samarqandda Abu Said,Andijonda Fozil domla,Vobkentda Mo‘min Xo‘ja ,Boysunda Mulla Xudoyberdi va Qozonda Shahobiddin Marjoniy kabi olimlar madrasalarda Sheroziydan oldingi ilmlarni kabul kilish fikrini ilgari surardilar,faqat muvaffaqiyatga erisha olmadilar.

Turkistonda ta’lim va tarbiya tortishuvlari davom etar ekan,bu mamlakat XIX asrda rus istilosiga duchor bo‘ldi. Ruslar orqali Ovrupo sivilizatsiyasi ham Turkistonga kira boshlagan edi. XIX asrda butun islom dunyosiga isloh yo‘li bilan zamonaviylashish jarayoni hokim edi. Usmonli imperatorligi Istambul,Krim,Ozarbayjon,Qozon,Hijoz va Hindistonda,musulmon hayotini islohot o‘tkazish yo‘li bilan yangilash fikrlari tarqalayotgan edi. Usmonli imperatorligidan Mustafo Rashid Poshonning islohot g‘oyasi,Qrim olimi Ismoil G‘aspirali Beyning,Ozarbayjonning ma’rifatparvar yozuvchisi Mirza Fatali Oxundzodaning va Qozonda Shahobiddin Marjoniyning g‘oyalari hojilar,maktublar,sayyohlar va tujjorlar vositasi bilan Turkistondagi Ziyolilarga ilhom bermoqda edi.

Turkistonda ilk bora,Ovrupo texnikasini o‘rganish kerakligi masalasini Qo‘qon xoni Olimxonning jiyani Said Muhammad Hakimxon,Rusiya,Turkiya,Xijoz,Eron va Ozarbayjonni sayohat qilib qaytgach,1843 yilda yozgan asari bilan o‘rtaga qo‘ygan edi.

Turkistondagi jadidchilik harakati XIX asr oxirida quruq madaniy harakatning o‘zi bo‘libgina kolmay,ayni choqda Turk-Islom huquqiy munosabatlarining yangitdan o‘rtaga qo‘yilishi va bu huquqiy munosabatlarning millatga o‘rgatilishi ma’nosini tashimoqda edi. Milliy va siyosiy hurriyat orzulari jadidchilik harakatining bir parchasi ekanligini ilk bora o‘rtaga qo‘ygan odam aslan Buxoro fuqarosi,lekin Sibiriyada yashayotgan qozi Abdurashid Ibrohim 1853-1940 bo‘lgan edi. U Turkiya,Makka va Ovrupo o‘lkalarida uzoq yillar yashadi va bu o‘lkalardagi fikrlarni va hayot tarzini o‘rganish tashabusida bo‘lgandi. Ibrohim 1895 yilda Istambulda “Cho‘lpon –Yulduz”nomi ila e’lon qilingan risolasida,musulmonlar ustidagi rus hokimiyatiga qarshi shiddatli xujumlar kilgan edi. Ismoil Gaspirali Bey ham 1881 yilda yozgan bir risolasida,musulmonlarning fikriy sukunatiga sabab bo‘lgandir”,deya shikoyatda bo‘lingan edi. Uzoq yillar Makkada,Istambulda va umrining oxirida Turkistonning Chuguchok shahrida nashr etilgan “Tolfiq al-axbor”nomli asarida (ikki jild,1245 saxifa) rus hokimiyati ostidagi turklar uchun mustakillik talab etmokda edi. (Zaki Validiy To‘g‘on. “Bukungi Turkeli /Turkiston/ va yakin tarixi”,II jild,Istambul 1942-47,542 bet).

Jadidchilik harakatining XX asr boshidagi yetakchilari,hurriyatga yetishmoq uchun avvalo yosh avlodni Ovrupo ilmlari darajasida tarbiyalash g‘oyasini ilgari surmoqda edilar. Ular tomonidan tashkil etilgan Usul-i Jadid maktablari 1890 yilda Farg‘ona vodiysida va 1893 yilda Samarqand shahrida ochilgan edi. Ular Samarqand va Buxoro shaharlarini kezib ko‘rishgandi. Ularning ziyoratidan keyin Samarkand jadidchilik harakatining ilk markazi rolini o‘ynay boshlagandi. Shuni qayd etishimiz kerakki,rus hokimiyati ostidagi turklar orasida ilk da’fa Korako‘l (ruslarcha,Prjevalsk) shahrida tashkil etilgan Usul-i jadid maktabi Mulla Jo‘raboy tomonidan 1990 yilda ochilgandi. 1990-yillarda Turkiston Umumiy Valiyligida 80 ga yakin,Buxoro Amirligida 57 yangi usul maktablari ochilgandi.

Ilk jadidchilikning asos markaziy muammosi,zamonaviy maktab va zamonaviy ma’lumot edi. Shoir Sadriddin Ayniyning XXasr boshida yozilgan quyidagi she’ridan jadidchilikning o‘sha paytlardagi manzarasi ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi:

“Maktabsizlik bizni qildi yap-yalang‘och,
Maktabsizlik bizni etdi talon-taroj.
Maktabsizlik Turon elin o‘ldirdi och,
Ko‘zingni och,bu xo‘rlikdan maktabga qoch”.

Demak,ilk jadidchilarning eng katta dardlari yangicha ya’ni zamonaviy maktab ochish masalasi bo‘lgan edi. Jadidchilar qoloqlik va g‘aflatdan qutilish uchun avvalo tez va qulay o‘qish-yozishni o‘rgatmoq g‘oyasini ilgari surdilar. Maktablarda islom asoslari bilan birga ,jo‘g‘rofiya,tarix,turk tili,kimyo,fizika va hisob ilmlarini ham o‘rgatayotgan edilar. Maktablardagi darslar turkcha edi.

Turkistondagi o‘qitish sistemasining Ovrupodagi maktab sistemalaridan orqada qolayotganidan shikoyat qilardilar.Tavvalo taxallusli shoir bir she’rida quyidagicha kinoya qilgan edi:

“Sizning bola o‘qiydi kitobga qarab,
Bizning bola o‘qiydi osmonga qarab,
Olib keling aeroplaningizni,
Varragimiz ila solishtiramiz.
Olib keling avtomobilingizni,
Qo‘qon aravasi ila chopishtiramiz”.

Usul-i Jadid maktablari boy turklar tomonidan kurilayotgan ,ularning mudirlari va o‘qituvchilari esa madrasa tahsili ko‘rgan,Ovrupo va boshqa turk mamlakatlaridan kelayotgan fikrlarni gazeta va jurnallar vositasi ila o‘rgangan ziyolilar edi. Yangi usulda dars berish yo‘lini o‘rganmoq uchun Turkistondan Krimga vakil o‘qituvchilar yuborilgandi. Maktablarda turk tili grammatikasini qulay o‘rgatmoq uchun Munavvar Qori 1901 yilda “Adib-i soniy”nomli kitoblar yozgan va nashr ettirgan edi.

Munavvar Korining bu asarlari Turkistonli muhojir Mavlono A’zam Hoshimiy tomonidan Karochida (Pokistonda) 1965 yili yangitdan nashr etildi.

Jadidchilar arab xarflarini qulay o‘rgatmoq va turkchani to‘g‘ri talaffuz ettirmoq uchun arab harflaridagi fatxa,kasra va zamma ishoratlari o‘rniga aloxida xarflarini ilova qilgandilar.Ular bu alifbega turklarning eng eski “ng”harfini ham qo‘shdilar.Turkistonda alifbe shu tariqa yaratilgandi.

Turkistondagi jadidchilik harakati,yangilanish fikrlarini tashviq etmak g‘oyalari bilan nashr etilgan gazeta va jurnallarda alohida qadrini topgandi. Jadidchilar 1905 yillarga qadar o‘z gazetalarini chiqarishga imkon topa olmagandilar.Ular ,1906 yildan e’tiboran “Taraqqiy”,“Xurshid”,“Shuhrat”,“Osiyo”,“Buxoroi Sharif”,“Turon”,“Samarqand”,“Sadoi Farg‘ona”,“Sadoi Turkiston”,“Qozoq”,“Bolopon”gazetalarini,”Oyna”,“Isloh”va “Yurt”jurnallarini nashr etdilar. Bu gazeta va jurnallar Turkistonda jadidchilik matbuotining qisqa bir vaqt ichida tashkil topganini ko‘rsatmokdadir. Birgina Samarqand muftisi Mahmudxo‘ja Bexbudiy tomonidan nashr etilgan adabiyot jurnali –“Oyna”1913-15 yillarda uzluksiz chiqib turdi. Jadidchilik gazetalari turkistonliklarni zamonning yangi sharoitlariga qarab harakat qilishga da’vat etardi. Chunonchi,1914 yildan chiqa boshlagan “Sadoyi Turkiston”gazetasining 1 sonida quyidagi fikrlar yozilgandi:

“Biz hali hozirda na zamonga,na Shariyat-Islomiyaga ko‘ra harakat qilamiz. Shu jaholat muqaddas vatanimiz va mehribon onamiz bo‘lgan Turkistonga karshi bir xiyonat deya his etganimizdan bu gazetani ta’sis etdik.”

Turkistondagi jadidchilik harakati o‘z adabiyotini yaratishda ham orqada qolmadi. Jadidchilik adabiyoti bilan,Turkiston adabiyoti tarixining yangi davri boshlandi. Jadidchilik adabiyotining XX asr boshidan 1937 yilgacha bo‘lgan davrida shunday ulug‘ shoir va adiblar faoliyat ko‘rsatdilarki,ularning orasida quyidagi siymolar alohida tanilganlardir:Mulla Nafas,Avliyo Quli,Miskin Qilich,Komil Xorazmiy,Muhammad Aminxuja Muqumiy,Zokirjon Furqat,Mufti Mahmudxo‘ja Behbudiy,Ibroihim Qo‘nanboy-Abay,Muryoqub Dulat,Abdurauf Fitrat,Ashurali Zohiriy,Tavallo,Ubaydullo Zavqiy,Abdulhamid Sulaymon Cho‘lpon,Avaz O‘tar,Abdulla Avloniy,Hamza Xakimzoda Niyoziy,Sadriddin Ayniy,Abdulla Qodiriy –Julqinboy,Mulla Qilich,Muxtor Avaz,Qosim Tiniston,Mag‘jon Jumaboy va h. k. Shu narsa ham ta’kidlanishi kerakki,Jadidchilik Adabiyotining vakillari milliy jaholatga qarshi jabha ochishga va mustaqillik yo‘lini izlab topishga da’vat etdilar. Jadidchilar teatr asarlariga aloxida e’tibor berdilar.

Behbudiyning “Padarkush”nomli teatr asari jadidchilik adabiyotida drammaturgiyaga yo‘l ochgan edi. Behbudiyga ko‘ra,o‘qimagan,johil qolgan farzand otasining qotili bo‘lishi hech gap emas. Keyingi davr jadidchilik drammaturgiyasining takomilida Abdurauf Fitratning katta roli bordir. Fitrat dramatik asarlarining mavzusini Turkiston tarixidan olgan va “tarixni gapirtirib”yoshlarni Turkiston milliy hayotiga bog‘lashga harakat qilgandi.

Jadidchilik adabiyoti bugungi Turkiston turk adabiyotiga ham ta’sir etgandir. Afsuski,bu kunga qadar jadidchilik fikrlari va adabiyoti dunyoning hech bir yerida turkologlar tomonidan teran tadqiq etilmagandir.

Jadidchilik harakati Chor Rusiyasi va Buxoro Amirligi hukumatining kontroli va dushmanlik siyosati ostida davom ettirilgan bir faoliyat jabhasi edi. Chor Rusiyasi jadidchilikdan qo‘rqayotgan edi,chunki jadidchilik,yoshlarni milliy tarbiya yo‘li bilan Rus hukumatiga qarshi safarbar bo‘lish nuqtasiga ketayotgan edi. Buxoroda va umuman Turkistonda mutaasib dindorlar ham jadidchilikni islomga dushman bir harakat shaklida ko‘rayotgan edilar. Buxoro Amiri va uning hukumati jadidchilikning eng jiddiy dushmani rolini o‘ynadi. Buxoro Amirligida jadidchilik qo‘rquvi buyuk edi. Qayerdaki,bir jadidchini ko‘rsalar va uning faoliyatini sezsalar o‘sha yerda uni o‘ldirardilar. Shunga qaramay Buxoro Amirligidagi jadidchilik faoliyatlari ham shiddat bilan davom etgan edi.

Turkistonda madaniy kurash turkistonliklar orasida 1917 yilga qadar ikki oqimni tashkil etardi. Ziyolilar jadidchilik va qadimchilik guruhlariga bo‘lingandilar. Har ikkisining ham qo‘rqinch dushmani rus hokimiyati edi Ammo qadimchilar buni anglamasdilar. Qadimchilarning ta’siri katta edi. Shunga qaramay jadidlik endi to‘xtatib bo‘lmas bir fikr jarayoni mohiyatini olgandi. Ammo,jadidchilik harakati 1910 yilgacha bir tashkilot qura olmagan edi. Ruslar madaniyat tashkilotlari tashkil qilishga ruxsat bermasdilar. Jadidchilik harakati bir tashkilot xarakterini olmagan edi. Jadidizmning ko‘zga ko‘ringan vakillaridan Fayzulla Xo‘janing fikricha,jadidchilik harakati 1910 yildan keyin Turk va Eron inqiloblarining ta’siri ostida butun musulmon sharqining uyg‘ona boshlashi bilan bir tashkilot xarakterini oldi.(Fayzulla Xo‘jayev. “K istorii revoldyutsiy v Buxare”. Toshkent,1926. 6 bet.) Mustamlaka bo‘lgan Turkistonda jadidchilik 1917 yilga qadar bir tashkilot shaklini olaolmadi. Lekin yarim mustamlaka bo‘lgan Buxoro amirligidagi jadidchilar 1910 yilda yashirincha “Jamiyati tarbiai atfol” nomli bir tashkilot qurdilar. Bu jamiyat 1911 yilda Istambulda,Turkiston (va Buxoro)dan talaba o‘laroq jo‘natilgan Abdurauf Fitrat,Muqumiddin Bekjon va Sodiq Ashur o‘g‘li kabilardan tashkil topgan hay’at “Buxoro marifat jamiyati”ni qurgandilar. Bu jamiyat Turkiston va Buxoro amirligidan Istambulga jo‘natilgan talabalarning moddiy va ma’naviy muammolariga yordamchi bo‘lgandi. Jamiyatning 17 moddali nizomnomasi,a’zolari va faoliyatlari bo‘lganligi to‘g‘risida ma’lumotlar uchraydi…

Rusiyada 1917 yil fevral inqilobidan keyin Turkiston jadidchilari Munavar Qori rahbarligida “Sho‘roi Islom” ismli tashkilot tuzdilar. Bu tashkilot ularning madaniy hayotidagi ilk va ochiq bir tashkilot edi. “Sho‘roi Islom” bir tarafdan Turkistonning har tarafida madaniy hayotni jonlantirish uchun faoliyat ko‘rsatdi,boshqa tarafdan Turkistonning turkistonliklar tomonidan idora etilishi tushunchasini ishlab chiqdi. Rus hokimiyati ostidagi Turkiston jadidchilari Buxoro amirligidagi jadidlar bilan yaqin aloqalarga kirishdilar. Jadidchilar o‘zlarining “Sho‘roi Islom” tashkilolti vositasi ila Turkistonda hech bo‘lmasa,Milliy muxtoriyat (avtonomiya) qozonmoqqa harakat qilardilar.

Bolshevik ruslar 1917 yil noyabrida Toshkent shahrida Turkiston uchun Sovet hokimiyati rejimini e’lon etganidan so‘ng,Turkiston milliy ziyolilari va Rusiyaga qarshi bo‘lgan barcha ish odamlari Qo‘qon shahrida to‘plandilar. 1917 yil dekabrida Turkiston milliy muxtoriyat hukumatini qurdilar. Bu muxtoriyat Turkistonning turkistonliklar tomonidan idora qilinishiga asoslangan edi. “Sho‘roi Islom” tashkiloti Rusiya bolshevizmiga qarshi Turkiston milliy davlatchilik g‘oyalarini jiddiyat bilan olib borgan va birinchi bo‘lib,“Turkiston ulomolar jamiyati” bilan birlikda Qo‘qon shahrida Turkiston muxtoriyatini e’lon qila olgandi. Sovet tarixchilarining fikrlariga ko‘ra “jadidchilar,Turkistonni rusiyadan ayirishni o‘ylardilar” (B.F. G‘afurov. “Istoriya tadjikskogo naroda”. M.,1949. 451 bet.) “Sho‘roi Islom” tashkiloti 1920 yilda Sovet hukumati tomonidan ta’qiqlandi (ocherki “Istorii Komunisticheskoy partii Turkistana”,T.,1958. 95,96 betlar).

Rusiya Sovet hukumati 1917 yildan e’tiboran jadidchilar ila ish birligi qilmoq taktikasini olib bordi. Jadidchilar Chor Rusiyasidan ozod bo‘lganlari uchun mamnun edilar. Va Sovet hokimiyatining ilk davrida milliy madaniy siyosatlarini davom ettira oldilar. Jadidchilarning “Turk eli”,“Turk so‘zi”,“Ulug‘ Turkiston”,“El bayrog‘i”,“Cho‘lpon” nomli gazetalari 1918 yilning yoz oylarigacha o‘z milliy g‘oyalarini bayon etib ulgurgandilar. Jadidchilar bilan ish birligi qilgan Sovet idorachilari hatto “Kommunizm Turkistonda jadidizm yo‘li orqali maydonga chiqa oldi”,deya fikr bildirgandilar. (Qarang:B. Hayit. “Buxoro va Xiva mustaqilligining bitirilishi tarixi haqida ba’zi mulohazalar”,“Milliy Turkiston”,1967 12 nomer,12,19 betlar) Sovet idoralari jadidchilarning yuqorida zikr etganimiz,gazetalarini yopdilar. Ular,1918 yildan e’tiboran o‘z ruhlarida o‘nta gazeta nashr etdilar. Jadidchilar Sovet gazetalari yo‘li ila o‘z fikrlarini bildira boshladilar.

Buxoro Amirligi va Xeva Xonligidagi jadidchilar:bular “Yosh buxoroliklar”,“Yosh xivaliklar” nomlari bilan tanilgandirlar,Usmonli imperatorligidagi “Yosh turklar” harakatining ta’siri ostida qolgandirlar. Ularning bir guruhi Buxoro amirligi va Xiva xonligini yo‘q qilib,bularning o‘rniga jumhurriyat qurmoq niyatida Sovetlar bilan,hatto qurol bilan ish birligi qildilar. Sovet kommunizm rejimi ila birlikda ishlash masalasida jadidlar ikki guruhga bo‘linadilar. Bir guruh jadidchilar Sovetlar tomonidan Buxoro va Xiva yarim mustaqil davlatlarining ishg‘ol etilishiga rozi bo‘lmaydilar,lekin bir qism jadid rahbarlari Sovet qizil armiyasining Buxoro va Xivaga hujum qilishiga tarafdor bo‘ldilar. Sovet rusiya qo‘shini 1920 yilda bu ikki davlatni ishg‘ol etar ekan,jadidchilarga suyandi va jadidlar ham ularga qurol bo‘ldilar. (Bolshaya sovetskaya ensklopediya,4 jild,199 bet)

Sovet madaniy siyosatining ta’siri bilan jadidchi ijodkorlar 1919 yildan e’tiboran,ikki guruhga bo‘linishgandi. Miryoqub Davlat,Mag‘jon Jumaboy,Abdurauf Fitrat,Abdulhamid Sulaymon Cho‘lpon kabi shoirlar fikrlarini o‘zgartirmay,Sovet madaniyat idoralarida milliy mafkura milliy madaniyatning takomili uchun faoliyatlarini davom ettirdilar. Jadidlarning eski ta’sirli shoirlaridan Sadriddin Ayniy,Hamza Hakimzoda Niyoziy,Abdulla Avloniy va Saken Sayfullin kabilar,she’rlarida va boshqa faoliyatlarida kommunizm ruhini tashimoq rolini o‘ynay boshladilar.

Sovet Rusiyasining Turkistondagi idorachilari 1930 yilgacha jadidchilarning fikr va faoliyatlariga izn berdilar. Faqat 1934 yildan e’tiboran,jiddiyat bilan,“mafkura maydonida kurash” shiori ostida jadidizm mafkurasidan qutilish harakatiga tushdilar. Jadidlarning hayot bo‘lgan katta bir qismi Sovet davlati,kommunistik partiyasi va madaniyat muassasalarida 1937 yilgacha ishlay oldilar. Sovet rejimi bularning kontrol ostida ishlatayotgan edi,lekin hayotlariga tajovuz qilmayotgan edi.

Sovet Rusiyasining 1937,39 yillarda davom ettirgan “davlat va kommunistik partiya idoralarini xalq dushmanlaridan va millatchilardan tozalash” siyosati natijasida jadidizmning Sovet idoralarida ishlayotgan barcha vakillari qamoqqa olindilar. Bularning ko‘pchiligi troyka (uch kishilik yashirin mahkama) qarori bilan otib tashlandi.

Demakki,1939 yilni Turkistonda jadidizm faoliyatlarining oxiri deb hisoblash mumkin. Jadidchilik Kommunizm rejimining zo‘rovonlik siyosati ostida milliy madaniyatning takomili va milliy davlat hayotini qozonmoq yo‘lidagi faoliyatlarini to‘xtatish majburiyatida qoldi. Jadidchildik harakati Turkistondagi fikr hayoti tarixining bir parchasi sifatida davom eta boshladi. Jadidizm tugutilishi masalasida Sovet Ittifoqida nashr etilgan bir ensklopediyada shunday deyilgandir:“Jadidizm Sovet hokimiyatiga qarshi kurashda siyosiy bosqinchilik (banditizm) shaklini oldi. Jadidchilar chet imperialist hukumatlarining jasuslari rolini o‘ynadilar. Jadidizm oqibatda SSSRda sotsializm zafarlaridan so‘ngra bitkazildi. (“Pravda Vastoka”,1962,26 yanvar yana qarang:kuzatuvchi B. Hayit:“Nega jadidchilikdan qo‘rqmoqdalar?”,“Middiy Turkiston” 1963,92 nomer,28,30 betlar. “Sharq yulduzi”,T.,1980,8 nomer 100 bet.)

Sovetlarning “Jadidizm siyosiy bosqinchilik shaklini oldi va chet imperialistlarining jasuslari rolini o‘ynadi”,degan fikrlari tuhmatning bir ko‘rinishidir. Sovetlar “Sotsializm zafari”,deganda 1938,39 yillarni tushunadilar.

Sovetlar jadidchilik harakatining ba’zi ochiq faoliyatlariga barham berdilar. Lekin,Turkiston ziyolilari orasida jadidizm ruhidan to hozirgi paytgacha qutila olmadilar. Ba’zi Turkistonli tarixchi va adabiyotchilar,1956 yildan keyin jadidizm jarayonining tarixiy hodisa sifatida qurilishi masalasini o‘rtaga qo‘ydilar. Ba’zilari esa,ochiqcha jadidizm g‘oyasini himoya qilish istagida bo‘ldilar. Kommunizm rejimi bularning qarshisida ham jabha ochish majburiyatida qolgandi. O‘zbekiston kompartiyasining birinchi kotibi Sh. Rashidov rejimning talablarini shunday ifoda etgan edi. “Ba’zi insonlar Stalinning shaxsiga qarshi kurash bilan birga,jadidchilik va uning g‘oyasini ham himoya qilmoqchi bo‘ladilar. Biz bunga xayrihohlik qilaolmaymiz va bunga yo‘l qo‘ymaymiz. Shaxsga sig‘inish davrida ba’zi jadidchilar va ularga yaqin bo‘lgan o‘qituvchilar,yozuvchilar va gazetachilar tazyiqqa duchor etildilar. Keyingi paytlarda ular afv etildilar. Ammo,teskarichi va aksilinqilobchi bo‘lgan jadidizm afv etilmadi. Panislamizm va panturkizm jadidchilarning asos g‘oyasi edi. Kimki,jadidchilikni himoya qilmoq harakatida bo‘lsa,u dushmanni himoya etayotgan bo‘ladi.” (“Pravda Vastoka gazetasi”. T. 1961,26 yanvar. Yana qarang:“Milliy Turkiston” 1963 94 nomer,28,30 bet)

Bu kungi (1981yil…)Turkistonda jadidizm yo‘q. Lekin Sovet rejimida jadidizmdan qo‘rquv bor. Jadidizm mafkurasining qoldirgan ta’sirlari bor. Turkistonda u zamonning jadidchilari,shoir Abdulla Avloniy tilidan:“Tur,ey,millat uyqudan,hasratlashaylik” (“Sharq yulduzi”,1980 8 nomer,100 bet) deyishardi. Bu kungi ziyolilar,millatning uyqudan uyg‘onganini sezardilar. Ular millatni turishga chaqirayotirlar,millatni,mustaqillikni olishga da’vat etayotirlar.

* Mazkur maqolaning turkiya turkchasida bitilgan nusxasi “Milliy egitim va kultur”,“Milliy ta’lim va madaniyat”jurnalida turkiya turkchasida bosilgan.)

Turkiya turkchasidan Miraziz A’zam tarjimasi

1981 yil