17 декабр — Боймирза Ҳайит таваллудининг 100 йиллиги

      Таниқли ўзбек олими Боймирза Ҳайит 1917 йил 17 декабрда Намангандаги Ёрқўрғон қишлоғида таваллуд топиб,саксон тўққиз ёшида Олмониянинг Кёлн шаҳрида 2006 йил 31 октябр куни оламдан ўтган. Унинг 9 фарзандни тарбиялаган онаси Робия Ҳайит ва отаси Мирза Маҳмудмирзоўғли маърифатли инсонлар бўлишган.
Ўрта мактабни якунлагандан кейин Боймирза Тошкент Давлат Университетига таҳсил олади ва 1939 йилда ўқишни муваффақиятли якунлайди. Айни ўша йили ҳарбий хизматга чақирилади.Иккинчи жаҳон уруши бошлангач кўп ўтмай 1941 йили немисларга асир тушган Боймирза Ҳайит кейинчалик «Туркистон легиони» сафларида советларга қарши урушади. Уруш тугаганидан кейин Олмонияда яшаб қолган Боймирза Ҳайит асосий фаолиятини Туркистон тарихига оид изланишларга бағишлади.
Олим Шўролар томонидан «босмачилик» деб аталган, мустақилликка эришилганидан кейин Туркистондаги миллий озодлик ҳаракати деб билинган қаршилик ҳаракатлари, ХХ асрдаги Марказий Осиё республикалари тарихига бағишланган ўнлаб китоблар, ўндан ортиқ илмий рисолалар, 400 дан зиёд мақолалар чоп эттирди. Шўролар Иттифоқида Боймирза Ҳайит асарлари тақиқланди, унга ва асарларига қарши кўплаб мақолалар эълон қилинди. Унинг Мустафо Чўқай, Чўлпон ва Фитрат каби шахслар ҳаёти ҳамда фаолиятига бағишланган асарларининг нафақат тарих, балки ғоявий кураш нуқтаи назаридан ҳам катта аҳамиятга эга экани эътироф этилади.
Сизга Боймирза Ҳайитнинг «Туркистон Русия ва Чин орасида» асаридан олинган парча ва «Туркистоннинг мустақилликка қовушадиган пайти қачон бўлади?» мақоласини тақдим этамиз.

Боймирза Ҳайит
ИККИ МАҚОЛА

ТУРКИСТОН РУСИЯ БИЛАН ЧИН ОРАСИДА
(Парча)

ЎЗБЕКЧА НАШР УЧУН КИРИШ СЎЗИ

“Туркистон,Ўрусия ва Хитой оралигида;XVIII—XX асрларда ўруслар ва хитойлиларнинг истилолари давринда Туркистон Миллий давлатлари ва миллий мужодалалари тарихи” мавзули асар,биринчи дафъа олмон тилида Амс­тердам шаҳрида 1971 йилда нашр этилган эди. 1975 йилда турк тилида нашр этилди. Ушбу асар,Оврупо,Америка ва собиқ Советлар Иттифоқида кўп танқидларни кўрди. Советлар Иттифоқида ушбу асарга қарши кўп ёздилар. Совет — коммунизм мафкураси,бунинг ичида совет тарихшунослиги,бошқа асарларимдаги фикрларимни “ҳазм” қила олмагани каби,бу асарни ҳам ўзича хавфли ўлароқ кўрди. Ушбу асарни Совет Иттифоқида ўқимоқ ва ўқитмоқ берилажак жазоларнинг бир сабабчиси бўлар эди. Аллоҳга шукр ва миллатимизга раҳмат айтмоққа бурчлимизки:миллатимизнинг истиқлоли зулматни ўртадан кўтариб ташлади;руҳимизга ва фикрларимизга нур берди. Бунинг учундирки,ушбу асарни ўз тилимизда- ўзбек туркчасида нашр этмоқ учун йўл очилди.

Ушбу китоб миллатимизнинг фожиалари ва интилишларининг бир ифодасидир. Ўрусия ва болшевизм ҳамда Хитой сиёсатининг тазйиқи остида миллатимизга ўз кечмишини ўргатиш имкони бўлмаган эди. Истиқлол давримизнинг /Ғарбий Туркистонда/ бошланиши билан ушбу асарнинг нашр этилиши фақир ҳаётимиз янги бир муҳит ичига киришининг аломатидир. Ушбу китоб Туркия Култур Вақфининг тарихий тадқиқотлар армуғонини ва Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг Чўлпон мукофотини қозонгандир.

Ушбу асарнинг ўзбек-туркчасини нашр этишга ташаббус кўрсатишган уринган юртдошларимга жондан раҳматлар билдираман.Ушбу асарнинг чет мамлакатларда нашр этилганини ҳаммамиз биламиз. Асарда фойдаланилган манбалар чет мамлакатларнинг илмий кутубхоналарида сақланмоқда. Ўзимизнинг архивларимиз /ҳужжатхоналаримиз/ бугунга қадар илмий тадқиқотлар учун очилмади. Китобнинг нуқсонлари бўлиши табиий бир ҳолдир.

Ишонаманки,Туркистоннинг бугунги мустақил давлатларидаги олимларимиз кела­жакда бу асардан кўра жиддийрок,кўп манбаларни ўртага чиқармоқ йўли билан мукаммал асарлар ярата билажаклар. Агар ушбу асар кўпгина ҳаққоний илмий танкидларни кўтара билса,бунинг билан мағрурланаман. Холис танқидлар келажакда ўтмишимизни ўрганишга ва тадқиқотларнинг юксалишига ўз ҳиссасини қўшган бўларди.

Агар асарнинг ўзбек туркчаси нашрига 1970 йилдан кейинги тарих ҳам илова этилса,маъқул бир иш бўлар эди. Деярли сўнгги 20 йил тарихини китобнинг ушбу нашрига илова эта билмадим. Буни илмли одамларимиздан бириси ҳозирги замон қайноқлари ва руҳи билан,асарнинг давоми ўлароқ юзага чиқара олади,деган умиддаман.

Васиқаларни ўрганиш ва ўргатишда тўғри йўлда бўлган тарихчиларимиз,шоир-адибларимиз,файласуфларимиз ва журналистларимиз турли ҳукуматларнинг таёқларини едилар. Улар ўтмишдан келиб чиқиб келажак ҳақида,ҳозирдан эътиборан,ўз виждони,имони ва ҳақиқат асосида фикр юритмакка имкон топа олдилар.

Зулмдан эркинликка ўтиш даврида бир қанча қийинчиликлар кўзга ташланади . Лекин бундан қўрқмаслигимиз керак. Ушбу асар ўқув юртларимизда,токи бошқа бир мукаммал асар ёзилганига қадар,бир ўқув қуроли вазифасини бажарса,китоб ўз бурчини ўтаган бўлади. Агар ушбу китоб Туркистоннинг ҳамма шева ва тилларида нашр этилса,фойдадан холи бўлмас эди. Билмадим,онгимиздаги “маҳаллийчилик” /локализм/нинг сарқитлари бунинг амалга оширилишига имкон берармикан?

Шон-шарафлар Миллатимизникидир. Абадий ҳурматларим ила фалсафа доктори Боймирза Ҳайит.

Кёлн шаҳри,Олмония.
Апрел,1992 йил.

* * *

У Ч И Н Ч И Б Ў Л И М

ТУРКИСТОНГА ЎРУС ҲУЖУМИНИНГ БОШЛАНИШИ ТАРИХИ

1.

Ўрусия Туркистон бўсағаларида Туркистоннинг кичик ва мустақил турк давлатлари теварагида кечаётганларни англаши ва шунга лойиқ тадбирлар кўришда ожиз бўлганликлари сабабли Осиёда етакчи давлат бўлиши имкониятини йўқотди. Шунинг учун шарқда,Ўрта Осиё йўналишида ўруслар жонландилар.
Ўрусия XVI юз йилликда Туркистоннинг таҳликали бир рақибига айланди;
Туркистон давлатлари буни фаҳмлай олмадилар. Ўрусия 1480 йилда турк-мўғул истибдодидан эндигина қутулган эди. Фақат ўша замонларнинг ўлчовига кўра Ўрусия тадрижий равишда Туркистонга қарши заминли юриш қила олишини ҳеч кимса тасаввур ҳам қила олмасди. Турк ерларини қўлга киритиш учун Москав шаҳзодалари режалар ҳозирлашар ва уни амалга ошириш учун фурсат пойлар эдилар. Осиёда йирик бир мустамлакачилик сиёсатини бошлашдан аввал Русия Оврупада мавқеини мустаҳкамлаш учун ҳаракат бошлади.Турклар 1453 йили Истанбулни (Константинополни) забт этгандан сўнг Москва раҳбарияти Византия императорлиги ерларини буйсундириш умидида эдилар. Чунки бу даврда Оврупада Византия императорлиги меросига ворис бўладиган даражада қудратга эга бўлган бошқа давлат йўқ эди. Шарқий Оврупада Москва шаҳзодалари орасида христианликни исломдан ҳимоя қилиш ғояси тарқалган эди. Шу тарзда III шаҳзода Иванда Византиянинг сўнгги қайсарининг жияни София Палеологга уйланиш фикри пайдо бўлди.

Никоҳ 1473 йили қайд қилинди. Шундан сўнг Венедик Сенатосу III Иванни Византия императорлигининг қонуний меросхўри,деган қарор қабул қилди. III Иван бу мерос ҳуқуқига биноан жуфт бургутни “рамз” сифатида ўзлаштирди- XVI асрнинг ўрталарида Московда “Москов 3—Румдир” деган фикр тарқатилди. Бу ғоя рус сиёсатида етакчилик қила бошлади. Шундан бошлаб Москов шаҳзодалари шу ишонч асосида ҳаракат қилдилар.

Ўрус раҳбариятининг Московни З-Рум даражасига етказиш хаёли уларни салтанат васвасасига солди. Ўзларини усмонлиларга (туркларга) нисбатан заиф ҳис этган Ўрусия “Византия” императорлигини шарқий ерларда-Ўрта Осиёда давом эттиришни режалаштирди. Ўрусия татарлар босқинидан энди қутулиб,мустақил давлат ташкил қилган даврдаёқ ўрус ҳукумати эътиборни Шарққа қаратди1-Ўрусия IV Иваннинг ҳокимияти даврида -1437 йили Олтин Ўрдадан ажраб,мустақил ислом-турк давлати бўлган Қозон хонлигини 1552 йилда,1466 йилдан эътиборан мустақил бўлган Астрахан хонлигини 1556 йилда босиб олди2- ўруслар Идил (Волга) ва Ёйиқ (Урал) дарёларига ва бевосита Хазар (Каспий) денгизига туташдилар. Бундан кейин ўруслар Шарққа юришларини тўғридан-тўғри давом эттирди. 1558-82 йилларда Сибирия қўлга киритилди. Бу истилочилик сиёсати билан Кучумхон3 идорасидаги жанубий Сибирия туркларининг мустақиллигига ҳам барҳам берилди.

Ўрусия Туркистоннинг шимоли ва шимоли-ғарбида ўз мавқеини мустаҳкамлаш учун славян4 ирқига мансуб бўлган казакларнинг 5 эътиборини қозонишга киришди. Казаклар ўрус қўшинлари ҳимоясида Ейиқ дарёсининг ўнг қирғоғига жойлашдилар. Улар бу ерларда Туркистонга қарши қаратилган юришнинг илғорига айлана бошладилар. Казаклар хотинларини ўзлари билан олиб келмаган эдилар. Шунинг учун мусулмон хотинларни олиб қочиш кундалик заруратга айланиб қолганди. Улар бундай ёввойи босқинчиликларни эркин амалга ошира олишга ишонар ҳам эдилар. Казакларнинг йўлбошчиси Нечай 1602 йилда Урганчда пайдо булди ва шаҳарни талади. Хоразм хони Араб Муҳаммад талончиларни таъқиб этиб,ҳаммасини асир олди ва қатл қилдирди. 1604 йили казаклар Шамай бошчилигида Хивага юрдилар. Мақсадлари бу шаҳарни ишғол этиш эди. Фақат Хива кучлари томонидан орқага қайтарилди. Кўринадики,ка­заклар Сибириянинг Ўрусия томонидан ишғол қилинишида жуда катта рол ўйнаганлар. Ўрус раҳбарияти Туркистонни истило қилишни казаклар ёрдамида амалга оширишларига ишонар эдилар. Шу мақсадда 1597 йилда Ёйиқ,казаклари ҳарбий нуктаи назардан етук бир ҳолатга келтирилди. 1775 йили Ёйиқ дарёсининг номи “Урал”га ўзгартирилди. Урал казакларининг ҳарбий бириклари ниҳоят XIX асрнинг ўрталаридан эътиборан қирғизлар (қозоқ турклари) Ўрта Осиё истилосида Ўрусия фойдасига буюк хизматлар кўрсата бошладилар. Худди шундай Сибирия казаклари ҳам 1808 йилда марказлашган ҳарбий маҳкамага буйсундирилдилар. Ўрусия аста-секинлик билан Туркистон заминига кира бошлади.

“Қозоннинг,Астраханнинг,Сибирия ва Ёйиқнинг Ўрусия тарафидан қўлга киритилиши Туркистонни унинг яқинига келтирди”8. Аслида Ўрусия XVI юзйилликдан бери қатъий бир истилочилик режалари билан Туркистон дарвозалари томон катта қадамлар ташламоқда эди.

Ўрусия билан Туркистон орасида савдо ва сиёсий муносабатлар. Туркистон савдогарлари ўрус бозорларини дастлаб кашф этганлардандир. Ўрус тарихчиларининг маълумотларига кўра,Туркистон савдогарлари 1364 йилда Нижний-Новгородга борганлар. Ўруслар ҳам Қозон ва Астраханни ишғол этгач,Ўрусия ва Туркистон орасидаги савдо муносабатларини йўлга қўйиш имконига эга бўлдилар. Бу икки мамлакат ўртасидаги дипломатик муносабатлар эса,фақат XVI юзйилликка келиб ўрнатилди. 1585 йилда Хива элчиси Маҳмудхўжа ва Бухоро элчиси Муҳаммад Али Московга келиб,чор Федор Ивановичга хонларнинг дўстлик мактубларини тақдим этдилар. Бухоро хони томонидан жўнатилган мактубда,чор ўз шахсига кўрсатилган ҳурматни етарли эмас,деб ҳисоблади. Ҳар холда чор Бухоро ўзбекларининг қудратини ва улар ватани буюклигини менсимасди. Хива ва Бухоронинг бу илк дипломатик миссиясининг натижасида аён бўлдики,чор ва унинг атрофидагилар Туркистон ҳукмдорларини майда ва кучсиз деб ҳисоблар экан. 1598 йили Борис Годунов ўз элчиси Бойбўри Тайшевни (татар) Бухорога жўнатиб,улардан ўрус ҳукмдорига бошқа ҳукуматлар каби чуқур ҳурмат кўрсатишни талаб қилди Бундай ҳурматсизликка нисбатан Бухоро хони ҳеч бир монелик қилмади.1616 йили Хива элчиси Московга келиб тижорат муносабатлари юзасидан учрашувлар ўтказди. 1619 йилда Московдан Бухорога элчи жўнатилди. Москов элчисига берилган кўрсатмада:хон элчини қабули вақтида тик туришлик,чорнинг номи тилга олинганда ва аҳволи сўралганда уни Қайсар (император) сифатида ҳурмат этиши талаб қилинди. Бухоро хони бу талабларга эътибор бермади9. XVII аср давомида Туркистондан (Бухоро ва Хивадан) Ўрусияга ўн олтита дипломатик ҳайъат борди.

Ўрусиядан ҳам Туркистонга тўққиз дипломатик ҳайъат жўнатилди. Туркистон ҳайъатларининг асосий вазифаси тижорат сиёсати эди. Ўрусия ҳайъатларида эса тижорат вазифалари қаторида сиёсий топшириқлар ҳам бор эди. Масалан,Бухоро ва Хивага юборилган ўрус ҳайъатига берилган кўрсатманинг матни шундай эди:“Зиёрат этилган мамлакатнинг сиёсати,иқтисодий аҳволи,ҳарбий тузуми ва қўшни мамлакатлар билан боғланган йўллар ҳақида маълумот тўпланиши керак” 10. I Петр Туркистонга ва Ҳиндистонга,айниқса,катта эътибор берар эди. У Ўрусиянинг Туркистондаги нуфузини савдо-сотиқ воситасида кенгайтира билишига ишонар эди. Хазар денгизининг бу мақсадни амалга оширишдаги сиёсий,иқтисодий ва ҳарбий аҳамиятини яхши тушунган эди. Бу ердан Кавказ,Эрон,Туркистон ва Ҳиндистонга йўл очиларди-да!11. I Петр бу мақсадига эришмоқ учун Туркистонга мамлакатнинг аҳволини ўз ерида аниқламоқ ниятида мунтазам равишда дипломатик ва тижорат карвонлари юбориб турди.12 Ўрус савдо ва дипломатик миссияси то Туркистонни босиб олиш учун қатъий бир қарорга келгунча бу борадаги ўз ишларини давом эттирди.

Ўрус миссионерларининг ҳарбий мақсадидан ташқари ўзига хос бошқа ҳунарлари ҳам бор эди. Булар:“ишончли хабарларга кўра” каби уйдирмалар воситасида ҳукмдорлар билан қабилалар ўртасига нифоқ солиш,пора бериш,қўрқитиш,бўҳтон қилиш кабилардан иборат эди13. Ҳолбуки,Туркистон Ўрусия ҳужумидан аввал оғир бир
ғафлатга чўккан эди. Ўрусияда бўлган Туркистон вакилларига Ўрусиянинг тузуми,аҳволи ҳақида маълумот тўплаш учун Туркистон ҳукумати томонидан қандайдир бирон-бир топшириқ берилгани ҳақида манбаларда ҳеч қандай маълумот йўқ. Туркистон ҳукуматлари Урусиянинггина эмас,бошқа қўшни давлатларнинг ният ва мақсадлари ҳақида маълумот тўплаш тушунчасига эга эмас эдилар,фақат “душман билан майдонда қаҳрамонларча урушмоқ”,каби қадимий,эскирган фикрлар билан яшар эдилар.

Туркистон ҳукумати ташқи сиёсатга жуда кам эътибор берар эди. Асосан,ички масалалар билан ўралашиб қолар эдилар. Шу боисдан ўз иркдошлари ва диндошлари билан кўпроқ уруш қилар эдилар. XIX юз йилликнинг бошланишида Туркистонда тақдирга тан бериш ҳукмрон ғоя эди. Бу ҳолат ҳар қандай ҳодисани тақдирга йўйишга олиб келар эди. Бухоро ёки Хивага Московдан бирор ҳайъат келганида,“кофир”ларнинг самимиятига шубҳа қилардилар,аммо ҳеч кимсанинг ақлига Ўрусия ҳақида маълумот тўплаш фикри келмасди.

Чингизхон ва Темур даврида давлатнинг энг муҳим вазифаларидан бўлган жосуслик ғайриахлоқий ҳодиса сифатида талқин қилинарди ва шу сабабли Ўрусиянинг шум ниятларини ўз вақтида ўрганадиган кимса топилмади. Натижада,Ўрусия Туркистонни истило қилиш учун душманлигини билдирмасдан,мақсадини усталик билан яшириб,фурсат кутди ва ҳар гал “нормал савдо муносабатлари ўрнатиш” баҳонасида Туркистонга кириб келди.

3. Истиқлодан аввал Ўрусиянинг Туркистонга юборган ҳарбий разведкалари

Ўрусия XVI асрдан бери Сибирия йўли орқали Хитойга,Туркистон йўли орқали Ҳиндистонга ва Кавказ йўли орқали Эрон ҳамда Туркияга чиқиш мақсадида бўлса ҳам,XVIII асрнинг бошларига қадар Туркистонга қарши тўғридан-тўғри ҳарбий юришни ташкил қила олмади . I Петр даврида Туркистонга юборилган ҳарбий разведка бўлинмаларидан мақсад ҳам юқорида зикр этилган ниятни амалга оширишга қаратилган эди.

Астархон валиси 1713 йилда Астраханга келган туркман савдогари Хўжа Нафаснинг берган маълумотига таяниб,1 Петрга Хазар денгизи бир замонлар Амударё ўзани орқали Орол кўлига боғланганлигини;Амударёнинг ҳозирги қуйи қисмида ва Ёркент атрофида бой олтин конлари борлигини баён қилди. Бу хабар натижаси ўлароқ,Хўжа Нафасга “ўрус барони” унвони берилган эди.

Олтинга ўч бўлган I Петрнинг олтинни тез қўлга киритиш учун ҳарбий қисм жўнатишдан бошқа чораси йўқ эди. 1714 йил 22 майда у Буххголцга Тобол ва Иртиш дарё йўллари орқали Ёркентга (Шарқий Туркистон) юриш уюштириш амрини берди. Бу қисм 1716 йили Иртиш дарёсига етишди,лекин ойратларнинг қаршилиги туфайли ўз мақсадига эриша олмади. Шу йили Буххголц Омск қалъасини қурдирди. Буххголц отрядининг мағлубияти I Петрга Урусия Иртиш ҳавзасини ўз ҳокимияти остига олиши учун кучли қалъалар бунёд қилиши кераклигини англатди. Шу сабабли 1720 йилда генерал Лихаревни Иртишга юборар экан,Еттитом (Семипалатинск) ва Уст-Каменогорск қалъаларини иншо эттирди.

1714 йил 29 майда I Петр Хивага ҳарбий разведка уюштиришга қарор қилди. Бу ҳарбий разведкага раҳбарликни I Петрнинг мураббийси бўлмиш Б.А.Галинцевнинг куёви ва христианликни қабул қилган Александр Бекович Черкасскийга (асли исми Давлат Киздан Мирзо бўлиб,қабардали мусулмонлардан эди) топширди. Черкасский 1713 йилдан бери I Петрнинг “Шарқ масаласи” буйича маслаҳатчи мутахассиси эди.

1714 йил 28 сентябрда бу ҳарбий разведка (қўл илғор) 1900 нафар аскар билан Оксус (Амударё) атрофида ҳаракат бошлади. Разведканинг бир қисми 25 апрель 1715 йилда Манғишлоқ ярим оролига келди ва Ўрусия тарихида илк бора Оксуснинг (Амударёнинг) қуйи оқимидаги ҳарбий-илмий изланишини ўтказди. 1715 йилнинг сентябрида бу ҳарбий қисм Астраханга қайтди ва Черкасский 1 Петрдан ҳарбий разведкага янги кучлар жалб қилишни илтимос қилди. 1716 йил 14 февралда Петр Хивага жўнатилаётганган ҳайъат учун янги фармон ва Черкасскийга амалий ҳаракатлари учун 13 моддадан иборат кўрсатма берди. Бу кўрсатмага биноан:Черкасский Хива хонлигидагиларга билдирмай,Амударёнинг эски ўзани (Узбой ўзани ҳақида ran боряпти) да 1000 аскарга мўлжалланган қалъа қуриши;хонликнинг Ўрусия ҳимоясига киришини таъминлаши ҳамда Хива воситасида Бухорони асоратга олиш имконларини ва Ҳиндистонга борадиган йўлларни аниқлаши керак бўлган .

1716 йилнинг илк баҳорида 6565 аскардан ташкил топган отряд (буларнинг орасида 500 татар,32 қалмоқ,22 черкас бор эди) ҳамда 31 инженер ва 50 нафар фуқаролик маъмурлари,таржимонлар,дипломатлар ва бошқалар,138 кема билан Хива ерларида ҳаракат қила бошлади. Ҳужум чоғида юқорида номи зикр этилган Хўжа Нафас ва қозонлик Ураҳмед Аҳмедовлар бошловчилик қилдилар. Рус кучлари Хивага етмасидан олдинроқ Хива хони калмоқлар хони Аюку хон тарафидан огоҳлантирилиши эса,кўҳна тарихнинг бир жилваси эди. Чунки,бир турк ва мусулмон бўлган ҳукмдорга ўрус отрядининг шум нияти ҳақида маълумот берган,огоҳ этган одам бирор туркий ёки мусулмон эмас,балки буддист бўлган бир хукмдор эди.

1717 йилнинг илк баҳорида Черкасский 3500 аскари билан Хивага кирди. Шерғозихон (1715—1727) Черкасскийдан бунча миқдордаги аскарларни жойлаштирадиган алоҳида жой мавжуд бўлмаганлиги боис аскарларни уйларга тарқатишни илтимос қилди. Черкасский бу таклифни қабул этди. Фақат мингбоши Франкенберг Черкасскийнинг бу қарорига қарши чиқди,аммо унинг сўзи ўтмади. Рус аскарлари уйларга жойлаштирилгач,хон уларнинг барчасини ўлдиришга фармон берди. Ҳақиқатан,Черкасский ҳам бошқа бирон аскар ҳам соғ қолмади. Бундай тадбир Хоразм тарихида кўрилмаган эди;зеро,хоннинг нияти ва амрига ҳеч ким хиёнат қилмади. Бу босқинчиларни маҳв этиш билан Хива Ўрусияга мамлакатни истило этишга қаратилган ҳар қандай ҳаракат шу аҳволга тушади,деган сабоқ бергандай бўлди. Ўруслар бу фожиадан кўп нарса ўрганиб,хулоса чиқардилар Ҳарбий разведканинг ачинарли оқибатини кўнглига тугиб,дастлабки қулай фурсатдаёқ Хивани жазолаш ,ундан ўч олиш йўлини излай бошлади.

Урусия бу мағлубиятдан сўнг Хивага жавоб зарба бериш учун ҳозирлана бошлади. Бу ҳозирлик зимдан,шов-шувсиз давом этди. Ўрус ҳукумати,аввало,Орол кўлининг шимолида назоратни ўз қўлига олишга интиларди. Шу мақсадда Оренбург ҳарбий чизиғини яратишга киришилди.

1717 йилдан 122 йил ўтгач,Ўрус раҳбарияти 1839 йили Хивага қарши янгидан куч ишлатиб,хонликни ишғол этишга қарор қилди. Орадан ўтган 122 йил давомида,бироз танаффуслар билан бўлса ҳам,Хива тузуми,мамлакат аҳволи ҳақида маълумот тўпладилар. Шу ниятда 1824—25-йилларда П. Циалковский бошчилигидаги қуролли бир карвон Хивага жўнатилди. Бу карвон Хива хонлиги томонидан асир олинди. 1826 полковник (албай) Берг Орол кўлининг соҳили картографиясини ҳозирлади. Рус хукмдорлари 1838 йилда Хива хонлигини рус қуроли кучи билан бўйсундириш вақти етилганлигига ишонди.

1839 йилда генерал Перовский қўмондонлигида Хивага сафар уюштиришга қарор қилишди. Бу ҳарбий бирлашма 1839 йил 14 ноябрда 5217 аскар ва 8000 нафар бошқирдлардан ташкил топган ёрдамчи куч билан бирга 30.000 от,20000 туя ҳамда 22 тўп билан Хивага тўғри юра бошлади. Генерал Перовский:“Ўрусия ивани кўз кўриб,ҳеч қулоқ эшитмаган тарзда жазолаяжак” деган ўрон (парол) ни берди ва “Биз икки ойда Хивада бўламиз ва хонликнинг бошкентида биринчи навбатда хоч (крест) ва Инжил олдида ўрус подшосининг саломатлиги ҳамда ватанимиз шуҳрати учун дуо қиламиз”,деди.19. Бу сафардан мақсад кўп эди:аввало,Хивани ўрус назорати остига олиш,ўрус савдогарларига хонлик ҳудудида эркин ҳаракат ҳуқуқини олиб бериш,ўруслар қўл остида яшаёган туркман ва қозоқларни хоннинг таъсиридан узоқ тутиш;Сирдарё атрофидаги хонлик қалъаларини йўқ қилишга хонни мажбур этиш ва ҳк. 20

Ўрус қўшини Хива лашкари билан илк дафъа 1 декабрь 1839 йилда Уст-Юртдаги Беш Тумак воҳасида тўқнашди. Дастлабки жанг 5 декабр 1839 йили бўлди. Ўруслар бу жангни бой бердилар. Ўрус аскарларининг руҳияти тушиб кетди. Бундан ташқари,Уст-Юрт баландлигининг совуғига чидай олмадилар. Туякаш қозоқлap ҳам қиш совуғида чўлда дайдиб юрган ҳарбий бирликларни кузатиб боришдан бош тортдилар. Аскарлар орасида хасталик ҳам бошланиб қолганди. Дастлабки жангда ютқазган аскарларнинг жангарлигига ҳам путур етди. Пе­ровский Оренбургга қайтишга мажбур бўлди. Урус бирликларининг тирик қолганлари 1840 йили 1 февралида Оренбургга қайтиб келдилар.

Иккинчи мағлубиятдан сўнг ўруслар эҳтиёт бўлиб ҳаракат қилишга мажбур бўлдилар. 1852 йилгача Хива ва Қўқонга қарши йирик ҳарбий ҳаракатдан тийилдилар. Тўқнашувлар фақат чегара шаҳар ва қишлоқлар билан чегараланди. Шунда ҳам то 1852 йилга қадар Ўрусия Сирдарёнинг қуйи оқимида ўз мавқеини ҳимоя этишга муваффақ бўлди. Масалан,1847 йилда Райим қалъасини қурилиши,Орол кўли ва Сирдарё ҳавзасида ҳарбий нуқтаи назардан мавқеларини мустаҳкамлаш учун ҳаракатлари бунга бир далилдир. 1854 йили Хивага уюштирилган янги бир юриш ҳам юқоридагилари каби мағлубият билан тугади .

4. Туркистон чегаралари бўйлаб ўрус ҳарбий чизиқлари

1722 йилда I Петр:“Қирғиз (қозоқ)ларнинг ўрдалари бутун Осиё мамлакатларининг калити ва дарвозасидир. Шу боисдан бу ўрдалар ўрус ҳимояси остига олиниши керакки,улар воситасида бутун Осиё мамлакатлари билан алоқа ўрнатилсин ва Ўрусия учун фойдали ва мос тадбирлар амалга оширилсин” 23,— деганди. Бу таълимотга мувофиқ ўрус раҳбарияти ҳар уч ўрда билан алоқа қилишга киришди. Мақсадини амалга ошириш учун 1552 йилдан бери ўруслар асоратига тушиб қолган туркий жамоалар билан (бошқирд ва татарлар билан) чегарадош бўлган Кичик Юз танланди.

1734 йили Кичик Юз доирасида ўрис ҳомийлиги амалга оширилди. Юзаки қараганда,бу дашт давлатини ҳимоя қилиш учун Урусия бир мустаҳкам қалъа барпо қилиш учун мос бир ер излар эди. Бу мақсадга Ўр дарёси мавзеси мос деб топилди. Қалъани қуришдан аввалги тайёргарлик ишларини олиб бориш ва назорат қилиш учун 1734-37-йилларида Урал ва Ўр дарёларига Иван Кирилов бошчилигидаги ҳарбий разведка жўнатилган эди. Қалъа иншооти ҳақидаги топшириқда Ўр дарёсининг Талқала қишлоғида бир қалъа-шаҳар бунёд қилиш,Ўр дарёси атрофидаги табиий маъданларни тадқиқ қилиш ва Орол кўлида бир порт (бандаргох) қурилиши билан аскарларни у ерга жойлаштириш акс этган эди. Кириловга ҳарбий топшириқдан ташқари яна бир “дипломатик сиёсий вазифа” ҳам юклатилганди. Бошқа курсатмалардан ташқари бу топшириқда шундай дейилган эди:“Бошқирдларга ва қирғизларга (қозоқларга) ишонмангиз. Бу миллатлардан бири Ўрусияга қарши қўзғалган тақдирда,бошқасини унга қарши гиж гижлангиз;фақат бунинг учун тарафлардан ҳеч бирига қурол бермангиз. Урусияга қўшни бўлган барча давлатлар ҳақида маълумот тўплангиз. Жунғорларнинг ҳатти-ҳаракатларини кузатингиз. Хива хонлигига қарши курашда Кичик Юзга ёрдам беринг. Фақат аскар берман­гиз”24.

18 май 1734 йили подшо Анна Ивановнанинг разведка ҳайъатига берган топшириғига биноан қозоқлap Урал дарёсидан кечиб ўтиши учун рухсат берилмаган. Абулхайрхонга Оренбургда бир уй қуриб берилиб,ундан олдин эса сафарга чиқариш баҳонаси билан тутилиб,ўша уйда назорат остида сақланиши лозим эди. Қозоқ хонларининг садоқатига баъзан мукофотлар билан,баъзан таҳдид воситаси билан эришилар эди.25.

Денгиз офицерлари (субай),картографлар,муҳандислар (жаъми 200 киши) иштирок этган бир разведка 15 июн 1734 йилда йўлга чиқди ва 15 август 1734 йилда Ўр дарёсига етишди. Аскарлар қалъа қуришни бошлади. Татишчев қўмондонлигидаги аскарлар 1738 йил октябрида Оренбург қалъасига жойлашдилар. Урал дарёсида деворлар билан ўралган янги бир шаҳар — Оренбург иншооти тамомланганидан кейин,бу қалъанинг оти 1734 йили Орск (аввалига Талқала) деб ўзгартирилди. Кейинги даврларда Оренбург Туркистонни босиб олишда бир муҳим ҳаракат нуқтаси сифатида алоҳида рол ўйнади26.

Мустаҳкам Орен­бург шаҳрини қуриб бўлгач,Оренбург ҳарбий қисмини ташкиллаштириш бошланди. 1100 верст (1 верст—1,067 км) узунликдаги чегара чизиғи 1759 йилгача ҳосил қилинди. Бу чизиқ тўғридан-тўғри Туркистон чегараларида бўлиб,88 қалъани ўз ичига олар эди. Айни замонда Ишим дарёси бўйлаб ҳам иншоотлар қуриларди. (Ишим дарёсидан Иртишгача ундан Омскка қадар чўзилган чегара чизиғи). Бу чизиқ,асосан,1752-55 йилларда майдонга келтирилиб,6000 верст узунликда эди. 1771 йили бу ерларда 9 дан ортиқ қалъалар бор эди. Бу чизиқ кейинроқ Иртишга қадар узайтирилди ва “Иртиш чизиғи” номини олди. Бу чизиқ ҳам 1100 верст узунликда бўлиб,Иртиш дарёсидан Зайсан кўлига қадар бўлган ерларни ўз ичига олар эди. 1745 йилда Иртиш чизиғида 45 қалъа мавжуд эди. XIX асрнинг дастлабки ярмида,сўнгги икки чизиқнинг номлари бирлашиб,“Сибирия чизиғи” отини олди.

Ўрусия Қўқон хонлиги истилосини бошламасидан аввал Оренбург ва Сибирия чизиғида 141 дан ортиқ қалъага эга эди. 1855 йилда Оренбург чизиғида ҳаммаси Туркистонга қарши қаратилган 10 суворий полки;1867 йилда 12 суворий полки ва 9 та тўпчилар баталони,6 та казаклар полки бор эди27,Сибирия чизиғи 1854 йили Или дарёсигача кенгайтирилди. Мустаҳкам чегара чизиқлари қуриш билан бирга Орол кўлининг ва Сирдарёнинг қуйи оқими картографик ишларига жиддий аҳамият берилди ва бу ишлар 1855 йили тугалланди.Аслида Ўрусия 1850 йилга қадар Туркистоннинг шимолида (Оренбург атрофидан Или дарёсига қадар- ғарбдан жанубий-шарққа қараб) ўз “хитой девори” ёрдамида,ҳар қандай восита билан Туркистонга қарши ҳарбий юриш учун ҳозирланганди. Фақат Қрим уруши (1853—56) ва Урусиянинг бу урущдан мағлуб ҳолда чиқиши Туркистон юришига тўсиқ бўлди.

Қрим урушидан сўнг Ўрусия ташқи сиёсатини ва ҳарбий сиёсатини тамоман ўзгартирди. Урусия раҳбарияти Буюк Британияга орқадан зарба беришга қарор қилди,яъни унинг Ҳиндистондаги салоҳиятини сусайтиришга уринди. Ҳақиқатан,“Урусиянинг Қрим урушидаги мағлубияти,Урусиянинг ташқи сиёсатидаги оғирлик марказини Болқон ва Яқин Шарқдан,асосан,Ў рта Осиёга қаратишига сабаб бўлди”29. Шундай қилиб,Туркистон Урусиянинг халқаро сиёсати қурбонига айланди. Туркистонни босиб олиш муаммоси асосий режага айланди. Қрим урушининг ўртасидаёқ- 1853 йилда ўруслар Қўқон хонлигининг 0қ мачит қалъасини босиб олдилар. Бу муваффақият Урусияга бундан кейин кенг йўсинда Туркистон ичига юришни давом эттиришга жасорат берди. Қўқон хонлигига қарши урушнинг ашаддий ташвиқотчиларидан булмиш Д.А.Милютиннинг ҳарбий нозир ва бошқа яна бир уруш тарафдори булган Игнатевнинг 30 ўрус ташқи ишларининг Осиё Бўйича нозирлиги бўлимининг бошлиғи бўлиши Урусиянинг Туркистонга қарши ҳарбий сиёсатини 1861 йили энг юқори нуқтага кўтарди. Ялпи ҳужум бошлангунга қадар Урусия Туркистоннинг даштларида ҳокимиятни ўз қўлига олишга эришди.

5. Кичик Юзда рус ҳокимияти ўрнатилиши сабоқлари

Қозоқ туркларининг жунғорлардан енгилиб қочиши фожиаси бошқа бир фожианинг вужудга келишига сабаб бўлди. Кичик Юз қозоқлари рус истилочилик сиёсатининг илк қурбони бўлди. Ўрус раҳбарияти қозокларга таъсирини кучайтириш ва уларни-нг орасига кириб олиш учун бошқирдларни қўллаб қувватлашни лозим кўрдилар. Кичик Юз хони Абулхайрга Урал дарёси ўнг қирғоғидаги бошқирд қабила бошлиғи Алдарбой воситасида “қозоқлар бошқирдлар билан иттифоқда яшамоқ истасалар,Русиянинг ҳимоясига ўтиши лозим,”-деган талабни етказдилар. 1730 йил 8 сентябрда Абулхайрхон подшо Анна Ивановнага қуйидаги мазмунда хат битди:“Уралнинг нариги томонидаги бошқирдлар билан яқин муносабатимиз йўқ,. Ўрусвассали бўлган Алдарбой биздан бошқирдлар билан тинч-тотув яшашимиз учун жаноби олийларимизга бир элчи юбориб,ҳимоянгизни сўрашимизни талаб қилди”32.

Абулхайрхоннинг элчилари Сеитқул,Кундақул ва Қутлумбет Қўштойлар 1730 йилнинг октябрида Московга келдилар. Ташқи ишлар вазирлигида Абулхайрхоннинг юқоридаги илтимосини кўришди ва 30 сентябр 1730 йилда қозоқ 40000 юрт)нинг зодагонлари тобе бўлиш ҳақидаги истакларини билдирди. Фуқароликни қабул қилишни истаганлар дарҳол фуқароликка қабул қилиндилар. Сўнгра ташқи ишлар нозирлиги подшо хонимга Абдулхайрнинг устунлигини эътироф қилган икки хоннинг (Бароқхон ва Абдулмамбетхон) мавжудлигини ҳамда Тошкент (ҳукмдори — Абдулхайрхоннинг биродари Жўлбарс),тинч яшаши ҳақида ваъдаси Туркистон (ҳукмдори Семекехон) ва Сайрам (ҳукмдори Кучумхон) нинг қозоқларга қарамлигини билдирди. Ташқи ишлар нозирлигининг назарида юқорида номи зикр этилганлар ҳам уларга тобе бўлишни истарди. Шунинг учун юқорида номи зикр этилган шаҳарлар ва даштни руслар Абулхайрхон ёрдамида осонликча мустамлакага айлантирмок,фикрига келдилар. Бу ширин хаёлни амалга оширмоқ учун Ўрусияга 100 йилдан ортиқ вақт керак бўлди.

Ўрус ҳукумати Абулхайрхонни ўз ҳимоясига олишга қарор қилди. Подшо Анна Ивановна 19 февраль 1731 йилги бир қарори билан Абулхайрхонни ва унинг кузатувчиларини “ўрус фуқароси” деб эълон қилди. Бу буйруқда хоннинг Ўрусияга садоқат билан хизмат қилиши,солиқ тўлаши ва Ў русиянинг бошқа фуқароларига зарар етказмаслиги кабилар акс эттирилган эди. Подшо хоним эса қозоқлapra ташқаридан содир бўладиган ҳар қандай ҳужумга қарши ҳимоя воситаларини қўллаш ваъдасини берди. Алоҳида ҳужжатда бошқирдлар босиб олган қозоқ ерларини ўз эгаларига қайтариш,хоннинг қалмоқлap ва бошқирдлар билан ни олиш топшириқлари берилди.

19 февраль 1731 йили подшо хоним асилзода бир бошқирд,яъни исмини ўзгартирмасдан аввал Мирзо Қутли Таваккал ўғли деб аталган,сўнг христианликни қабул қилгач,Александр Иванович Тевкелов33 дейилган зотни Кичик Юзга элчи сифатида тайинлади. Тевкеловга садоқат ҳақидаги қасамга Абулхайрхонни имзо чектириш вазифаси топширилганди. Қозоқларнинг тили ва дилини жуда яхши билган бу шахс 1731 йил 3 октябрда Иргиз дарёси бўйидаги Мани Тубе воҳасида жойлашган хоннинг саройига келди. Бу ерда ўзининг христианлик исмини эмас,балки мусулмонлик давридаги оти билан Мирза Қутли Муҳаммад деб таништирди.

Тавкеловнинг шахсий ҳимояси учун бошқирдлар34 ва қозорқлардан қуролли қўриқчилар ажратилган эди. Тевкелов 6 октябрь 1731 йилдан 24 ноябрь 1732 йилгача Абулхайрхон ва унга тобе булган Кичик Юз султонлари билан музокаралар олиб борди. Бу музокаралар натижасида хон қарорининг кучга кириши учун султонлар томонидан маъқулланиши шартлиги,хон эса,султонлар билан келишмасдан,ўзича подшо хонимга мурожаат эта олиши имкониятлари борлиги билиниб қолади. Тевкелов бу тарздаги ҳаракатларнинг сабабини сўраганида,Абулхайрхон рус ҳимоясини қабул қилишда барча султонларнинг розилиги ҳақидаги ran нотўғри эканлигини,зеро,бундан сўнг ҳар ким ўзича мурожаат қилган тақдирда,подшо унинг илтимосини эътиборга олмаслигини назарда тутиб,шу ишга қўл урганлигини эътироф этди.

1732 йил 10 октябрда содиқликка қасам кенгаши уюштирилиши муносабати барча султонлар тўпланди. Бу қурултойда 27 киши қатнашиб,аксарияти Русияга бир ҳайъат юборилиши ва русларга:“Биз сиз билан сулҳда яшашни истаймиз,аммо фуқаронгиз бўлишни истамаймиз”,дейилиши тарафдори бўлишди. Қурултойда фақат Абулхайрхон,Букенбой ботир ва Худойназарлар Ўрусияга садоқат қасамини қабул қилдилар,бошқа ҳозир бўлганлар эса,Ўрусияга садоқат қасамини қатъий бир тарзда рад этдилар35. Тевкелов Урусиянинг ҳимоясини қабул қилишни қозоқлар учун афзалликларини санаш билан бирга қатъий бир тарзда шуни ҳам илова қилди:“Урус императорлиги козоқлардан қўрқмайди ва машҳур қиролларнинг сиз дашт қароқчилари билан сулҳ тузишининг ўзи имконсиздир. Агар қозоқлар Урусиясининг фуқароси бўлмаса,Урусияга тобе бўлган қалмоқлap,бошқирдлар ва Сибириянинг шаҳар халқи билан Ёйиқ казаклари томонидан мағлуб этилиб,қиличдан ўтказиладилар”. Абулхайрхоннинг бу ҳатти-ҳаракати анъанага хилоф эди38. Чунки анъанага кўра,хон бу хилдаги қарорларни фақат қурултойнинг қўллаши билан қабул қила оларди.

Ўрусия Абулхайрхоннинг садоқат борасидаги қасамига кўп ҳам ишонмади.Ўғли Хўжа Аҳмадни Ўрусияга гаров тариқасида жўнатишга мажбур бўлди. Аслида у ўз одамларидан қўрққанлиги учун ҳам ўрус ҳокимиятига таяниш заруратида қолган эди. Ўз-ўзини Ўрусия тузоғига илинтирган хон ундан қутулиш йўлини билмасди.1740 йилда Абулхайрхон собиқ душмани жунғорларга (бу этнос номи турки адабиётда “қалмоқ” дейилади) бир мактуб ёзиб,унда агар жунғорлар Туркистон (Ясси),Тошкент шаҳарларини босиб олишига рухсат беришса,жунғорлар ҳимоясига ўтишга тайёрлигини баён қилган эди. Аммо бу хусусда бирон бир муваффақиятга эриша олмади.

Руслар хоннинг бу ишидан мутлақо бехабар эди.Кейинроқ,1742 йилда жунғор ҳукмдори Галдан Церен ҳузуридаги рус элчисиГладишев хоннинг бу қилмишларидан хабар топди.Шундан кейин рус ҳукумати унга мутлақо ишонмай қўйди,лекин унга қарши бирон чора ҳам ишлатмади. Ўрусиянинг Кичик Юздаги сиёсати оқибат-натижада қозоқ тупроқларини урус колониясига айлантиришга қаратилган эди. Кичик Юз устига устига юриш бу борадаги дастлабки қадам эди.

Ўзининг сиёсий кучига бино қўйган ва хонлигини Ўрусиядан тасдиқлатиб олган Абулхайрхон кейин ватандошлари томонидан бир масхарабоз шахс сифатида баҳоланди. Ушбу хусусиятларидан келиб чиқиб ,Туркистоннинг шимоли хони Ўрусиянинг Туркистонга юришларининг йўл бошловчисига айланиб қолди. Ватандошлари назарида «хоин” бўлган хонга ўруслар Туркистон даштларида ўз мавқеи ва ҳокимиятини ёйишнинг бир “воситаси” сифатида қарадилар.

Оренбургдаги ўрус идоралари хон билан доимий мулоқот ўрнатган эди.Хоннинг Ўрусия ,билан муносабати юзаки эканлигига эътибор бермас ҳамда Кичик Юзнинг ички ишларига аралашмас эдилар.Султонлар томонидан тутган йўли учун нафратга йўлиққан Абулхайрхон бор обрўсидан айрилди ва рақиби Султон Бароқ томонидан ўлдирилди. Абулхайрнинг ўрнига Нурали келтирилди. Абулхайрдан сўнг Ўрусиянинг вассали сифатида иш юритган Олтин Хон . Кичик Юзни бошқарди.Ўруслар аста-секинлик билан хонларнинг ички ишларига аралаша бошладилар. Зотан Ўрусиянинг уларга ишончи йўқ эди. Абулхайрхоннинг ўғли Хўжа Аҳмад 1732 йилдан то ўлимига қадар гаров сифатида Ўрусияда яшади.

Нуралихон Оренбург валисидан рухсат олмасдан,1748 йилда жунғорлар билан муносабатларни яхшилаш учун ёзишма бошлаган вақтда,Оренбург валисининг қаттиқ назорати остига олинди. Хоннинг атрофидагилар орасида ўрусларнинг одами борлиги ва хон бундан бехабарлиги очилиб қолди. Хоннинг жунғорларга ёзган мактубининг нусхасини ўрусларга хоннинг котиби-қозон татарларидан бўлмиш Эл Муҳаммад Нур Муҳаммад берганди. Унда қалмоқлар(жунғорлар)га асир тушган қозоқларни никоҳдан ўтгач,эркин қолдиришлари,Тошкент ва Улуғ Юз ўлкаларидан ҳарбий қисмларини олиб чиқиб кетишлари таклиф этилган эди. Вазиятдан хабар топган ўруслар ушбу турли кўринишдаги ҳаракатларни мувофиқлаштирувчи йўл тутди.Бу шундай бир йўл Билан амалга оширилдики,номи тилга олинган Туркистон ерларини ва асирларни жунғорлардан қайтариб олишнинг иложи қолмади.

Ўрусия ва Кичик Юз ўртасида ўзаро ҳимоя қилиш (ёки иттифоқ)шартномаси мавжуд бўлмаганига қарамасдан,сайланган ҳар бир хон Ўрусияга садоқат қасамини ичишга мажбур эди,яъни Кичик Юзнинг ички ва ташқи сиёсатига ўрусларнинг аралашувини
оқлайдиган ҳеч бир шартнома ёки битим ҳеч қачон тузилмаганди.Шунга қарамай,ўрус ҳокимияти Кичик Юзнинг ташқи сиёсати у ёқда турсин,унинг ички сиёсати ҳам улар истаган шаклда бўлишига интиларди.Хонлар эса ўз навбатида ,лоақал ички ишларда мустақил бўлишга тиришар эди. Шунинг учун ҳам ўруслар 1837-39 йилларда Татишчев бошчилигида иккинчи бор Оренбург юришини уюштиришди.Бу сафар қозоқларни узил-кесил бўйсундириш ниятида эдилар. Аммо улар бу ниятига эриша олмадилар.

Ўруслар томонидан кўрилган кўп талбирлар-қалъаларни қуриш,хонларнинг Ўрусияга садоқат ҳақидаги қасамларига қарамай Кичик Юз халқи ўз йўлидан тоймади ва Ўрусияга қарши қўзғалди.Ўрус ҳукумати барча қалмоқларни тўплаб,уларни қурол-аслаҳа Билан таъминлаб,қозоқлар устига юриш қилиш ҳақида фармон берди. Қалмоқларга талон-тарож қилинган барча нарсалар ўзларида қолиши ҳақида ваъда ҳам берилди. Ўрус ҳукуматининг турки қабилаларни ва қалмоқларни бирини иккинчисига гиж-гижлаб уруштириб қўйиш сиёсатидаги муваффақиятлари эътиборга лойиқдир.Буни бошқирдлар мисолида кўриш масалани ойдинлаштиради деб ҳисоблаймиз.

Бошқирдлар 1755 йилда Ботиршоҳ Али (ўрус адабиётларида Алиев) бошчилигида русларга қарши бир қўзғолон кўтарадилар.Қўзғолонга бошчилик қилган бу мужоҳид Шарқнинг бутун мусулмонларини ўрусларга қарши курашга чақиради.Ўрус ҳукумати ҳам жиддий бир таҳдидни ҳис этади.Бу қўзғолонни бостириш учун Ўрусия ташқи ишлар вазирлиги кенгаши қозоқларнинг раҳбарларига мурожаат қилади.Оренбург валиси Нехлюдов қозоқлар йўлбошчиларига 50 000 бошқирд бош кўтарганини ва қозоқлар яшашни истаса,ўзларини ўзлари ҳимоя қилиши кераклигини,акс ҳолда дашт идораси қозоқлардан бошқирдларга олиб берилажагини билдирди.Бу пўписа аслида ғирт иғво эди.Нуралихон бошчилигидаги қозоқлар бу фитнани тушуниб етмадилар ва моҳиятан озодлик учун интилаётган бошқирдларга қарши кураш олиб бордилар. Исён бостирилди. 50 000 бошқирд қозоқлар ерига жойлаштирилиб ,уларга бўйсундирилди. Бу қувғин қилинганларни таъқиб ва назорат қилиб туриш учун ўрус ҳукумати 1765 йилдаёқ синовдан яхши ўтган бошқирд Тевкелевни Кичик Юзга жўнатди. Ташқи ишлар вазирлигидан Тевкелевга Кичик Юзга бўйсундирилган бошқирдлар қаерларда кўчиб юришини аниқлаш вазифаси топширилди.

1755 йилнинг 3 декабрида Тевкелев Нуралихон билан кўришди ва Ўрусия элчисига мурожаат Билан келган бошқирдларни Ўрусияга қайтариб берилишини талаб қилди.
1756 йилда бошларида Ўрусияга қайтиб кетган Тевкелев,шу йилнинг июн ойида Яна қайтиб келди ва хондан бошқирдлар қачон қайтарилишини суриштирди. 1756 йилнинг 12 августида Нуралихон султорлар йиғилиши ўтказиб,бошқирдларни Ўрусияга қайтариш ҳақида қарор қабул қилишди.Шундан сўнг 1757 йили 4502 нафар бошқирд Оренбургдаги ўрус маҳкамачиларига таслим қилинди.Бу Туркистон ялпи тарихида илк бор ёрдам сўраган инсонларга нисбатан ҳақсизлик қилиниши эди.Бу қилмиш на турки ва на исломий тамойилларга тўғри келар эди.

Зеро,мусофирсеварлик анъанаси ёрдам сўраган ва илтижо қилган кимсаларни уларни таъқиб этувчилари қўлига топширишни ғайриинсоний ҳаракат деб билади. Кичик Юз Ўрусияга бу борада ҳеч қандай ваъда бермаган бўлса-да,бу ҳодиса ўрусларнинг босқини натижаси ўлароқ юз берди. Ҳудди шундай,қозоқлар ўрусларга қарши кўтарилган чоғда,уларга қарши қалмоқлар юборилди.1763 йилда қалмоқ хони Убоши қозоқларни жазолашга бошчилик қилди. Бундан тахминан етти йил ўтиб қалмоқларнинг ўзлари ҳам ўрус иғвоси қурбони бўлди. 1770 йилда 30 000 га яқин қалмоқ оиласи Волга атрофидан Жунғорияга қочишга мажбур қилинди. !! Екатерина 1771 йил 27 январ фармонига биноан Нуралихон қалмоқларга қарши ҳаракат бошлашига ва қалмоқлар мулкини ўз мулки деб билишига очиқ изн берилди.

Ростдан ҳам,қозоқлар ўрусларнинг ва ўз хонларининг истагини амалга ошириш учун қочаётган қалмоқлар билан жанглар олиб боришига тўғри келди. Шаклан Ўрусиянинг ҳимояси остида бўлган Кичик Юзда хонни сайлаш тадбирида ҳам чалкашликлар,ғирромликлар юзага келди.Хоннинг қурултой томонидан сайланиши ва оқ ўтовда гилам устида кўтариш одатлари (булар мўғуллардан мерос одатлар) 1800 йилгача сақланиб келди. Бу одатга ҳар бир сайланган хон ўрус подшоси томонидан тасдиқланиш мажбурияти қўшилди. Агар бунга Ўрусия томонидан Кичик Юзда хоннинг ҳукмронлигини таниш,эътироф этиш,деб қаралганда ҳам,айни чоғда бунда “Ўрусияга тобелик ва садоқат”нинг ишорати бор эди.

Ўрусия қозоқларга ишонмасди,шунга қарамай,Кичик Юзни ўз қўли остида абадий сақлаб қолишга интиларди. 1756 йил 2 сентябр қарорига биноан қозоқ туркларига Уралнинг ўнг қирғоғига оёқ босиш ясоқ қилинди. Уларга ўрусларнинг мустаҳкам истеҳкомларидан чамаси 12-15 км узоқликда юриш амри берилди. 1755 йил 6 май фармони билан эса,Ўрта Юз қозоқларининг Иртиш ҳарбий чизиғига яқинлашиши ман этилди. Хонлар олган ҳар қандай тадбири ҳақида Оренбург валисига ҳисоб бериб туришга мажбур қилинди. 1770 йилдан кейин ,Абилайхон истисно,ҳеч бир қозоқ хонига ўрус таҳдидисиз бирор ҳаракат қилиш насиб қилмади. 1771 йилда хон бўлиб сайланган Абилайхонгина тўққиз йил Ўрусия Тасдиғисиз хонлик қилди. Ўрусиянинг қозоқ туркларига нисбатан “дўстлик ва ҳукмронлиги” да,хонларининг Ўрусияга нисбатан “боғлиқлик ва садоқатлари”да ёлғон ва мунофиқликлар яққол кўзга ташланади.Чунки томонлар орасида муштарак бир ишонч йўқ эди. Масалан,Кичик Юз хони Нурали ўзининг 1773 йили ёзган тарихий бир мактубида қўзғолончи Пугачёвни Ўрусиянинг подшоси деб тан олади. Бироқ ўрус идоралари хоннинг Пугачёв билан алоқалари давом этишига ғов бўлган кўринади. Туркистон даштларида Ўрусия ўз сиёсатини баралла давом эттира олишини таъмин этувчи ҳақиқий кучга эга бўлган ўрдаси бор эди.1755 йилда Оренбург ҳарбий валиси ихтиёрида 36 714,Сибирия валиси ихтиёрида 27 552 нафар аскарлари бор бўлиб,булар Туркистон билан қўшни ўлкаларга жойлаштирилган эди. Ўрус ҳукумати мунтазам равишда дашт аҳолисининг ички ишларига аралашиш йўлларини излади. Ўрусия учун ҳар қандай султонни хонга қарши гиж-гижлаб қўйиб,улар орасида ҳакамлик қилиш ички ишларга аралашишнинг энг осон усулларидан бири эди.Зарур бўлганда,обрўли қозоқнинг обрўсини тушириш йўли билан унинг халққа таъсир кучини йўққа чиқарарди. Ҳудди шунинг учун ҳам,аввало Кичик Юздаги жазо ҳуқуқлари ўзгартирилди:1799 йил 13 августида чиқарилган тарихий бир ҳужжат Билан қотилларни ўрус қонунлари бўйича жазолашга ҳуқуқ берилди. Қотилликнинг ўрус қонунлари бўйича жазоланиши ҳарбий тадбирлардан кўра кўп марта ғайриинсоний эди.Ўрусия 1780 йил 27 сентябрида ўзининг Кичик Юз билан чегаралари хавфсизлигини таъминлаш ҳақида фармонини эълон қилди. Бу фармонга биноан қозоқ дин пешволари ўрнига Ўрусияга фойдаси тегадиган қозон-татар муллаларини келтирилиши;хизмат вазифаларини ўташда кўрсатган садоқат ва ғайратлари учун бу муллаларга катта мукофотлар берилиши расмийлаштирилган эди.

2 Екатерина 1784 йил 2 май буйруғи бўйича Оренбургда бир чегара маҳкамаси қурилиши кўрсатилган. Ушбу маҳкамага ўруслар томонидан 2 полковник(субай),2 нафар божхона мудири ва икки нафар давлат маъмури,қозоқлар томонидан бир султон ва 6 нафар бий(бек) киритилди. Бу буйруқда булардан ташқари Оренбург генерал валилиги қошида ахборот ишлари бўйича шуғулланадиган 2-3 йил муҳлатли бир қозоқ ҳайъати ташкил этилиши;ўрус фуқаролигини сўраб олиш юзасидан Улуғ Юзда ташвиқот ишларини йўлга қўйиш;Ҳазар денгизи билан Орол кўли ва Иртиш дарёси оралиғида келажаги бехавотир бўлган мустаҳкам чегара чизиғи ҳосил қилиш мақсадида Эмба дарёсидан то Ўр ва Тобол дарёлари қадар қалъалар қурилиши кўрсатмаси берилган эди. Кўрсатманинг сўнгги бўлимидан кўриниб турибдики,бу вақтга келиб(1812 йил,28 май) Ўрусия давлат шўроси Кичик Юзнинг ҳар икки хонини танишга қарор қилган. Оренбург валиси Волковский икки гуруҳ орасидаги ихтилофни теранлаштирмоқ учун 1812 йил 2 августида Кичик Юзнинг ягона хони сифатида Шерғозини тайинлади.

Кичик Юзнинг парчаланишининг илк белгилари,асосан ,Нуралихоннинг ўғилларидан бири бўлган Султон Бўкейнинг 1800 йилда Норин даштларига кўчиш учун Астрахан валиси Кноррингдан рухсат талаб қилишидан бошлаб кўзга ташланди. 1801 йил 11 майда Павел Бўкейга қабиласи билан Волга ва Урал орасидаги ерларда (оқимга тескари ўнг қирғоқ ерларида) кўчиб юришга рухсат берди. Бўкей бу ерларга 1803 йилда 500 чодирли қабиласи билан кўчиб келди.Императорнинг 1808 йил 19 май буйруғи билан Бўкей ўрдасининг чегаралари Ўзен дарёсидан Бўғди тоғларигача,ундан то Ҳазар денгизи қадар қилиб белгилаб берилди. 1812 йилда эса,Ўрусия Бўкейни ушбу ҳудуд қозоқларининг хони ўлароқ эътироф этди.Бу буйруқ билан ўруслар Бўкей ўрда ёки Ич ўрда номини олган янги бир автоном давлат ташкил этди. Бўкей хоннинг ўлимидан сўнг Бўкей ўрдасининг хони унинг 14 яшар ўғли Жаҳонгир бўлди. Аслида эса ҳокимият Бўкей хоннинг биродари Шиғай қўлида эди. Жаҳонгир эса 1825 йилдан кейин 1845 йилгача давлатни ўзи идора қилди. 1827 йилда Султон Қаипғали бошчилигидаги қозоқларнинг бир гуруҳи яна Кичик Юзга қайтишга қарор берди.Бу ташаббусга ўрус ҳукумати ризолик бермади.

1829 йилда Бўкей ўрдаси қозоқлари ўруслардан изн олмасдан,яна Уралнинг нариги қирғоғига кетишни бошладилар.Шу боис султон Қаипғали ҳибсга олинди.1830 йилда у Оренбург қамоқхонасидан қочишга муваффақ бўлди. Қозоқлар «катта бир ўрус қафаси” ичига олинганини” энди англаб ета бошладилар. Ана шунинг учун ҳам 1836-1838 йилларда Бўкей ўрдаси Истай Тайман бошчилигида қозоқлар қўзғолонининг ўчоғига айланди. Жаҳонгирга ва айни чоғда ўрусларга қарши бўлган бу қўзғолон ўрус ҳукуматидагиларни ҳам саросимага солди.Ўша пайт ҳукумати берган баҳога биноан бу қўзғолон Ўрусиянинг хавфсизлигига таҳдид соларди.Шунинг учун ҳам ўрус ижрочи ҳукумати юқори доиралардан Бўкей ўрдасини тугатишга рухсат олди ва 1845 йилда Жаҳонгирхон ўлгач,ундан кейин янги хон сайланишига йўл бермади. Ич ўрдани бошқариш учун бир-иккита қозоқлар ҳам киритилган асосан,ўрус полковник (субай)ларидан иборат бир шўро ташкил этилди.

Бу ҳолат 1917 йилгача ўзгармади. Иши ўз ҳукуматларининг кўрсатмаларини бажаришдангина иборат бўлган Оренбург ва Омскдаги ўрус идоралари имкон қадар хонларнинг ҳокимиятини чегаралаш ва йўқ қилиш билан машғул бўлдилар.Ўрус васийлигидаги Ўрта Юзнинг ҳам умри қисқа бўлди. Ғарбий Сибирия генерал валиси 1819 йил августида вафот этган Валихоннинг янги хон сайланмаслигини ва умуман “хон” унвони бекор қилинишини айтди.

1822 йил 22 июнда 319 моддадан иборат “Сибирия қирғизлари(қозоқлари) мақоми” эълон қилингач,ўрус ҳукумати Ўрта Юзни ҳам бекор қилди. Хон ва султонлар юритган идора усуллари ҳам бекор қилинди. Энди идора низоми қабила асосига таянмайдиган бўлди,мухторлик ноҳия ва вилоят асосига қурилди. Вилоят бошчисига ўрус мингбошиси унвони берилиб (“бош султон”//оға султон”),у сайланиб қўйиларди. Расман «вакил султон“ номини олган бу султонлар ўрусларнинг ерли аҳолидан ёллаган маъмурлари эди.Ўруслар бу «султонлар”га маош тўлар ва шў йўсинда янги идора механизми яратар эдилар.

Султонларни Русиянинг аслзодалар синфи қаторига қўшмадилар,бироқ ўрус ҳукумати қадимдан келаётган маҳаллий аслзодаларнинг қўллашига муҳтож эди. Шунга қарамай,султонликнинг наслий ворислик ҳуқуқи ҳам бекор қилинди. Бунинг ўрнини қоплаш учунми,бош султонга 5-7 км2,ноҳия султонига 45 десятина ерга эгалик қилиш ҳуқуқи берилди. Лекин бу қонун 1868 йилдан бошлаб ўз кучини йўқотди. ХIХ юзйиллик охирларига келиб,бир замонлар қабила аслзодалари бўлганлар бутун имтиёзларини йўқотиб қўйдилар.Бугунги Қозоғистоннинг шимолий ва шарқий ўлкалари Ўрусиянинг колонияси ҳолига келтирилди (54).Ўрусия тўқсон йил(1732-1822)давомида Кичик Юздан бошлаб Ўрта Юз томон-Орол кўлининг шимоли ва Балхаш кўлининг жанубидаги Или дарёси ҳавзасида Чингизхон ёҳуд турк ҳоқонлари салафи эканлиги билан фахр этган хон ва султонларни бир четга суриб қўйишга муваффақ бўлди. Аслзодалар ўз ҳуқуқларидан маҳрум бўлиб,таваккал қилиб бош эгишди.

Ўрус ҳукуматининг “Осиё мамлакатлари комитети” 1824 йил 31 январида Оренбург вилоятининг идора услубини янгилашга қарор қилди. Бу қарорга мувофиқ Оренбург бир вилоят ва айни чоғда бир чегара ўлкаси бўлганлиги учун икки бир-биридан мустақил идорага эга бўлди.Чегара бошқармаси ўруслар тарафидан бир нозир ва нозир ёрдамчиси ,икки ассистент,қозоқлар тарафидан 4 нафар вакил ҳамда Бухоро ва Хиванинг бирор мухтор элчисидан ташкил этиладиган бўлди.Чегара бошқармасининг чегара чизиқлари ва дашт бўлимларидан ташқари уларнинг икки қуйи бўлинмаси ҳам бор эди.Чегара чизиғи бўлинмаси ихтиёрида вилоят чегара муҳофазаси билан машғул бўладиган ўрус қурилиш офицерлари уюшмаси бўлган. Бу уюшма полиция ишлари,ҳарбий қалъалар қуриш ҳамда буларнинг барчаси ўз вазифасини бажаришини назорат қилувчи ваколатга эга эди.

1824 йилнинг 31 январида махсус қарор билан Кичик Юз бекор қилинди. Хон сайланиш тизими йўқ қилинди. Кичик Юз идора ишларини дашт қуйи бўлинмаси ўз қўлига олди. Кичик Юз Ғарбий,Ўрта ўрда ва Ич ўрда деб номланувчи тўрт қисмга ажратилди. Ҳар бир қисмни идора этиш учун бир нафар “султонлик вакили” тайин этилди. Ўрус ҳукуматининг бундай қарорларига қозоқлар қаршилик қилганлиги,лекин бу норозиликларга эътибор берилмаганлигига ўша давр ўрус манбаларининг ўзи гувоҳлик беради. Оренбург вилояти бошқарув ишларида кўп ўзгаришлар қилингандан кейин 1844 йил 14 июн куни Ўрусия укумати қирғизларни (қозоқларни) бошқариш ҳақида 100 моддалик бир низом қабул қилди. Мазкур низомда ўрус тилида илк бора «Оренбург қирғизлари” бирикмаси ишлатилди. Низомнинг биринчи моддасида шундай дейилади:“Оренбург қирғизлари(собиқ Кичик Юз қозоқлари –муаллиф) Ташқи ишлар вазирлигининг Марказий Идорасига тобе Осиё шўъбаси воситасида ҳамда Оренбург ҳарбий валиси томонидан тўғридан-тўғри бошқариладиган Кичик ўрданинг идора маҳкамалари бир умумий ёки бир неча хусусий қисмлардан майдонга келади”. Бош идора ўрни Оренбургда жойлашган бўлиб,чекка идоралар собиқ Кичик Юз қозоқларига теккан эди (2-3 моддалар).

Бу тадбирлар воситасида ўрус ҳукумати Урал дарёсининг чап соҳилидан Сирдарёнинг қуйи оқимига қадар идора ишларини тўлиқ ўз қўлига олиб бўлган эди.Қозоқ ерлари ўрус императорлигининг ўз хусусий ўлкаси сифатида эълон этилди (4-модда). 1868 йилги идора ислоҳоти натижасида қозоқларни бошқариш вазифаси ташқи ва ҳарбий вазирликлардан олиниб,ички ишлар вазирлигига топширилди. Кичик Юзнинг сўнги хони Шерғози Оренбургга келтирилиб,назорат остига олинди.

Дастлабки вақтларда Ўрусия Туркистоннинг дашт ўлкалари билан,ҳар эҳтимолга қарши,чет давлат билан қилинадиган муомала каби иш тутишга уринарди. Лекин 1844 йилдан кейин чет мамлакат каби муомала қилинадиган мамлакатни ўрус императорлигининг бир парчасига айлантириш учун Яна 24 йил уринишга тўғри келди. 1868 йил 21 октябрида Оренбург ва Сибирия ўлкаларидаги қозоқларнинг идора мақомларини қайтадан тузиш ҳақида фармон эълон қилинди. Айни замонда 268 моддалик идора низоми ҳам кучга кирди. Забт этилган ўлкалардан Ақмўла(Акмолинск) ва Еттитом (Семипалатинск) Ғарбий Сибирия бош валилигига,Урал ва Тўрғай вилоятлари Оренбург бош валилигига тобе қилинди. Ниҳоят,бир ўрус тарихчисининг фикрини келтирамиз:«135 йил (1734-1869) қирғиз-қозоқлар (қозоқлар) бўйнига бўйунтуруқ осиш тарихи бошидан охиригача роса фойдали бўлди”. Бир туркистонлик тарихчи эса,ўрусларнинг кейинги шиддатли ҳаракатларидан 29 йил ўтгандан сўнг бундай деб ёзган:”Қозоқларни Ўрусияга ўз ихтиёри билан қўшилган дейиш афсонани ҳақиқатга йўғиришдир”.

Туркчадан Бахтиёр Исабек ўзбекчалаштирган.

ТУРКИСТОННИНГ МУСТАҚИЛЛИККА ҚОВУШАДИГАН ПАЙТИ ҚАЧОН БЎЛАДИ?
(Мақола 1984 йилда эълон қилинган)

Туркларнинг бешиги сифатида қабул қилинган Туркистон бу кун Ўрта Осиё ва Қозоғистон деб юритилмоқда ва 4 миллион квадрат километрли тупроқлари билан Совет Иттифоқи ҳудудининг 20 фоизини ташкил этмоқда. 15 иттифоқдош жумҳуриятдан 5 таси (Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон) Туркистондир.

Туркистон, маълумки, дунёнинг муҳим сивилизатсия марказларидан ҳисобланади. Бу ўлка 1925-йилдан бери Совет терминологиясида “Ўрта Осиё ва Қозоғистон” бўлиб қолди. Совет идора органлари бу ўлканинг исмини рад этиб, туркистонликлар орасида миллатга мансублик онгини йўққа айлантириш ниятида зўр бериб “Туркистон” номининг қўлланилишига қаршилик қилдилар.

Одамни ҳайратлантирувчи ва янглиш бир шаклда, баъзан ғарблик тадқиқотчилар ҳам 1950-йилдан буён совет таъбири бўлган “Ўрта Осиё”ни қўлламоқдалар. Шу тариқа ғарб афкори умумиясида ва Ислом оламида “Туркистон” калимасининг унутилишига ҳисса қўшиб, совет нуқтаи назарига хизмат қилмоқдалар.

Туркистон бутун Ўрта Осиёни юзага келтирмоқда, фақат Ўрта Осиё тупроқлари ичида бўлмоқда. Дунё қомусларида (масалан: Америка энсиклопедияси, Британия энсиклопедияси, Брокҳаус энсиклопедияси ва бошқаларда) бу ўлка жўғрофий жиҳатдан очиқ-ойдин суратда “Туркистон” сифатида зикр этилмоқда.

АҚШ Конгрессининг 1959-йил июл ойида қабул қилинган “Асир Миллатлар Ҳафтаси” номли қонунида ҳам аён суратда “Туркистон” исмининг қўлланилиши диққатни ўзига тортади.

Шуларга қарамай Радио Либерти (“Озодлик” радиоси)нинг раҳбарияти 1978-йил кузида ўз нашрларида “Туркистон” ўрнига “Ўрта Осиё ва Қозоғистон” таъбирини қўлланиш мажбуриятини ўртага қўйди.

Шундай қилиб, жуда катта обрўга эга бўлган Америка ташкилоти, АҚШ Конгрессида қабул қилинган қонунга зид иш қилди. Агар Ғарбда, совет терминологиясида Ўрта Осиё (“Сентрал Асиа”) атамаси ўрнига “Туркистон”ни қўлласайдик ва ўзимизни совет таъсиридан ҳимоя қилиб, бу ўлканинг миллий борлиги ва шахсиятини рад этмасайдик, фойдалироқ ва одилроқ бўлардик.

Бу кун Туркистонда яшаётган 42 миллион инсондан 32 миллиондан ортиғини турк ва мусулмон бўлган ўзбеклар, қозоқлар, қирғизлар, туркманлар, қорақалпоқлар, уйғурлар, татарлар, озарбайжонлар ва тожиклар ташкил қилмоқда. Булардан қолган халқ эса рус мустамлакачилари (идора персоналлари, аскарий персонал) ва бу минтақага жойлаштирилган украинлар, белоруслар, эстонлар, литваликлар, олмонлар ва корейслардир.

Умуман, маълумки, Туркистоннинг бу кунги тупроқлари 1715–1897-йиллар орасида Россия томонидан одим-одим ишғол этилгандир. Шунга қарамай, Бухоро ва Хева давлатлари Чор Русияси замонида ич ишларида мустақилликларини сақлаб қолгандилар. Фақат бу давлатлар ҳам 1920-йилда совет тажовузи оқибатида “Бухоро ва Хева совет Халқ Жумҳуриятлари” ўлароқ эълон этилдилар. Совет ҳукумати бу икки давлатнинг мустақиллик ҳақларини музокаралар чоғида қабул этган эди. Аммо 1924-йилда совет ҳукумати бир уруш оператсияси йўли билан бу икки давлатнинг чегараларида ёйилиб ва таҳдид этиб, давлат борлиқларига барҳам бериб, амалда тупроқларини ҳам ўзига қарам қилди.

Совет Иттифоқининг идора кучлари, Туркистоннинг дунё сиёсатидаги ва стратегик аҳамиятини халқлардан яширмоқдалар. Биз бу ҳолни хусусан қуйидаги соҳаларда кўряпмиз.

Туркистон Осиё ва Оврупо орасида боғланиш бунёд етган кўприкдир

Туркистон Татар-Бошқирдистон, Сибирия, Мўғулистон, Хитой (Хитой ҳокимиятидаги Шарқий Туркистон билан), Ҳиндистон, Покистон, Эрон ва Кавказия билан муштарак чегаралари бўлган жўғрофий бир макондир. Туркистонга қўшни бўлган бу ўлкаларнинг катталиги 33 миллион квадрат километрга тўғри келади. Бу ўлкалар Туркистоннинг 4 миллион квадрат километрлик юз ўлчови билан биргаликда жуда катта жуғрофий минтақа еканлиги шак-шубҳасиздир.

Туркистон ва унга қўшни бўлган ўлкалар маданий, иқтисодий ва диний нуқтаи назардан бир-бирлари билан мустаҳкам боғлиқдирлар.

Туркистондан Оврупога ва Ўрта Шарқ ўлкаларига қулай ва қисқа йўллардан бориш-боғланиш мумкин.

Масалан, Москва Туркистон чегарасидан ҳаво йўли ила 1000 км, Краков – Украина 770 км, Ростов – Дон 711 км, Арзрум, – Туркия 1010 км, Бағдод – Ироқ 1210 км, Теҳрон – Ерон 640 км, Кобул – Афғонистон 290 км узоқликдадир.

Рақамлардан ҳам англашиладики, Туркистоннинг Оврупо, Ўрта Шарқ ва Ич Осиё билан боғланиш имконлари жуда қулайдир. Бундай бир геополитик минтақа узра жойлашган Туркистон Совет Иттифоқига ҳар турли ташаббуслар имконини бермоқда.

Туркистон Совет Иттифоқининг бебаҳо ҳарбий истеҳкомидир

Совет Иттифоқи Туркистонда қўшни ўлкаларга қарши икки ҳарбий округига эга. Туркистондаги Ўзбекистон, Тожикистон, Туркманистон Совет Жумҳуриятлари орқали Ўрта Шарқ, Ҳиндистон ва Покистон давлатлари ва Ўрта Осиёдаги Қозоғистон, Қирғизистон Совет жумҳуриятлари орқали Хитой ва Мўғулистон давлатлари контрол қилиб борилади, керак бўлганда ижро этиладиган ҳарбий оператсиялар шу икки ҳарбий округ томонидан планлаштирилади ва амалга оширилади.

Ҳар икки ҳарбий округ ҳам энг замонавий қуроллар билан таъминланган бўлиб, совет ҳарбий идораси томонидан ҳам ҳамлакорлик кучи жуда юксак баҳоланмоқда.

Бу икки аскарий қўмондонлик айни замонда Шарқда кўтарилиши мумкин бўлган масалаларга қарши совет аскарий идорасининг стратегик ва тактик жиҳатдан илк планлаштириш марказлари бўлиб қабул қилинмоқда.

Туркистон, Ўрта Шарқ, Ич Осиё, Оврупога қарши совет планлари ва амалга оширадиган тадбирлари жиҳатидан ҳам етакчи куч сифатида саналмоқда.

Бутун дунё жамоатчилиги, 1979-йил декабр ойидан буён Совет Иттифоқининг Афғонистонга қилган урушининг Туркистондаги ҳарбий округ томонидан планлаштирилганини яхши билиб олди. Туркистон геополитик ва табиий жўғрофияси ҳолатига кўра (жуда кенг ва ранг-баранг майдон эканлиги: саҳролар, водийлар, жарлар, тоғлар) атом бомбаси, ракеталар, учоқларнинг эҳтиёт қисмлари каби совет уруш воситалари ва Совет Армиясининг едириб-ичирилиши учун керакли бўлган маҳсулотларни сақлай олувчи асосий омбор бўлиб диққатни тортмоқдалар. Совет Иттифоқи ракеталарини ўт олдирувчи ва ҳаракатга солувчи майдон ҳам Туркистоннинг Бойқўнғир шаҳрида жойлашгандир.

Совет Иттифоқи керак ҳолларда эҳтиёжи бўлган уруш материалларини Туркистонда созлаб (ўнглаб) олиш имконига ҳам эгадир. Сталин 1943-йилда сўзлаган бир нутқида ўз фикрини изоҳлаб: “Ўрта Осиё Совет Жумҳуриятлари ва Қозоғистон (яъни Туркистон) Қизил Армиянинг енг муҳим қурол омбори бўлганини” маълум қилган эди. Биз, бошқа совет нашридан ҳам 1942-йилда Совет Иттифоқининг бутун тупроқларида фойдаланилган ҳарбий материал Иккинчи жаҳон урушидан олдин Туркистонда тайёр қилиб қўйилганлигини ўргандик. Бундан ҳам, Совет Иттифоқи керакли ҳолларда Совет Армиясининг эҳтиёжи бўлган бутун ҳарбий материлалини Туркистонда созлаб олиш имконига ега, деган маъно чиқмоқдадир. Туркистондаги совет қуролли кучларининг Ўрта Шарқдаги бутун ўлкалардан кучли еканлиги очиқ-равшандир.

Туркистон Совет Иттифоқининг хом-ашё базасидир

Афкор оламга маълумки, Туркистон советларнинг энг қимматли хом ашё базасидир, буни советларнинг ўзи ҳам бир неча бора эътироф этганлар. Совет индустриясининг хом моддага бўлган эҳтиёжини қоплашда бу ўлка ҳал қилувчи рол ўйнамоқда.

Бу ҳақда “Бу кунги Туркистоннинг сиёсий ва сотсиал манзаралари” номли мақоламизнинг бир бобида баҳс юритгандик. Бу ердаги гапларга қўшимча қилиб шуни айтиш мумкинки, Туркистонда яна ниҳоятда бой запасга эга бўлган уран, олтин, кумуш ва платина конлари мавжуддир. Бир совет газетасида Туркистоннинг бой қазилма бойликларига мисол қилиб шундай маълумот берилган: “Қозоғистон Совет Жумҳуриятида ҳар йили 120-130 миллион тоннага яқин темир, 100 миллион тонна нефт ва 35 миллион тонна пўлат олинади”.

Туркистоннинг ер ости манбалари нормал бир шаклда Совет Иттифоқининг бутун эҳтиёжларини қоплайди.

Туркистоннинг зироат бойликлари ҳам кенг бир суратда маълум бўлмоқда. Совет Иттифоқидаги бутун пахта ҳосилининг 95 фоизи, мева маҳсулотларининг 60 фоизи, каноп ҳосилининг 100 фоизи, пилланинг 75 фоизи, гуручнинг 65 фоизи, каучукнинг 100 фоизи, қоракўлнинг 100 фоизи Туркистонда тайёрланмоқда. Туркистон айни замонда Совет Иттифоқининг учинчи катта ҳубубот ётоғидир. Туркистоннинг иқтисодий бойликлари Совет Иттифоқига дунёнинг иқтисодий сиёсатида бир супер куч бўлиб ўз сўзига ега бўлиш имконини беради. Туркистоннинг иқтисодий бойликлари бўлмасайди, Совет Иттифоқининг еришган муваффақиятларига эришуви тўгрисида гап ҳам бўлолмасди.

Туркистон Шарқда коммунизмнинг таъсир марказидир

Туркистон коммунизмнинг Шарқдаги энг илғор қуролли кучи бўлиб майдонга чиқиши керак, деган тушунчаси, совет идорасининг қуйидаги ғоялари коммунизмнинг Шарқда ёйилиши борасида Туркистоннинг ўйнаган ролини тўла-тўкис намоён этмоқда.:

“Туркистон Шарқда ғояларимизнинг таъсир марказидир”;

“Туркистон коммунистик инқилоб микробини Шарқдаги ёювчиси бўлиши керак”;

“Туркистон тарихда Осиёнинг Оврупога очилган эшиги ролини ўйнаган. Ҳозир эса Оврупо учун (Русия учун деб тушунаверинг) Осиёга очилган эшик ролини ўйнаши керак”;

“Шарқ халқлари келажакда сотсиализм ва коммунизмдан қочиб қутулолмайдилар”.

Совет Иттифоқининг Шарқ сиёсатида Туркистон қандай масалаларда керак бўлиши ва янада аниқроғи Шарқда коммунизмнинг ёйилишига хизмат қилиши зарурлиги мавзуида совет идорасининг бундан бошқа яна бир қанча кўрсатмалари бордир.

Кенг жамоатчиликка маълумки, советлар коммунизмни Шарқда (айниқса, Ўрта Шарқда) тарқатиш учун олис масофаларга қўл узатганлар. Бу ерда мисол тариқасида совет ибораси бўлган “Тошкент руҳи”нинг туғилишини кўрсатиб ўтиш ўринли бўлар эди. Осиё, Африка ва Жанубий Америка ўлкалари учун 50-йиллари Туркистонда ташкил қилинган халқаро конференсия ва симпозиумларда Туркистоннинг оз ривожланган мамлакатлар учун “Совет системасининг мўжиза модели” сифатида тақдим этилганини ва кам ривожланаётган мамлакатларда кўпгина тарафдор ва симпатия қозонилганини эслайлик. Аслида Совет Русияси ҳокимияти остида эзилиб ётган Туркистон гўё ривожланган машъал жумҳурият сифатида кўрсатилиб, у орқали советлар тарафидан Ислом ўлкаларида қанчадан-қанча тарғибот олиб борилганини унутиб бўлмайди.

Совет Русияси Афғонистонни ишғол этгандан кейин, коммунизм аввал Русиядан Туркистонга киритилганлиги ва қурол кучи билан ўрнатилганлиги ойдинлашиб қолди. Коммунизм бу сафар айни ўша методлар билан Афғонистонда иш олиб бормоқда. Бу орада 20000 дан ортиқ туркистонлининг Ўрта Шарқ ўлкаларида совет мутахассислари сифатида иш кўрганлиги ва советларнинг обрўсини орттириш мақсади билан қўлланганлиги ҳам қайд етишга арзигулик бир хусусдир.

Совет рус империализмининг миллий мустақиллик масалаларидаги афсоналари ва буларнинг Шарқдаги таъсирлари дунё аҳлига маълумдир.

Руслар томонидан икки марта забт этилган Туркистон (биринчиси чоризм даврида, иккинчиси Совет Русияси замонида) мустамлака сифатида миллий борлиғини давом эттиришга, инсон ҳақ-ҳуқуқлари ва ҳурриятларидан баҳраманд бўлишга ҳақли эмасдир.

Туркистон Москванинг жуда кескин ва қаттиқ контроли остида қолган. Совет Иттифоқи Туркистонни босиб ушлаб туриш учун қўлидан келган ҳар нарсани қилган. Шунга қарамай, Туркистон ҳақли равишда мустақиллик истагидан ҳеч қачон воз кечмаган. Биз бу ҳақиқатни 1918–1934-йиллар орасида (1923-йилгача жуда кенг миқёсда) олиб борилган миллий-озодик урушларидан, совет маданияти остида яшаётган туркистонлиларнинг миллий маданиятлари, урф ва одатларини сақлаб қолиш учун олиб борган курашларидан, ислом динининг коммунизмга қарши олиб бораётган кураши таъсирларидан ва ниҳоят, туркистонлиларнинг Иккинчи жаҳон уруши пайтидаги курашларидан тушуниб олишимиз мумкин.

Бу кун Афғонистонда сиғинди бўлиб яшаётган минг-минглаган туркистонлиларнинг (ўзбек, туркман ва тожик) совет ёйилмачилигига (совет аскарлари ва ғояларининг Афғонистонга зўравонлик билан киритилиши ва у йерларда ўрнашиб қолиб кетишга интилиши назарда тутилмоқда) қарши афғон муҳожирлари билан бирга енг олдинги сафларда урушганлари ҳар бир киши билиши лозим бўлган ҳақиқатдир.

Айни чоқда, Совет Армиясининг Афғонистонга киритилиши асносида совет сафларидаги туркистонли аскарларнинг Афғонистонга қарши жанг қилишга рози бўлмаганлари ҳам аён бўлди. Советлар шу сабабли мусулмон ва турк бўлган бу совет ватандошларини жабҳадан қайтармоққа мажбур бўлгандилар. Мана шуларнинг ҳаммасидан, коммунизм туркистонлилардан содиқ совет ватандошларни бунёдга келтириш имконига ега бўлолмаган, деган ҳақиқат келиб чиқади.

Туркистонда мустақиллик курашининг бошланиши дунё сиёсати ва хусусан, Ўрта Шарқ сиёсатида ғарбли кучларга ва шарқдаги мусулмон ўлкаларга қимматли бир стратегик позитсия олиб берди. Туркистоннинг миллий мустақиллика қовушишини талаб қилувчи асосий иш шундан иборатки, енг олдин Туркистонда миллий шуурнинг катта куч касб етишига еришиш керак. Фақат шундан кейингина Туркистон муаммоларини ҳал етиш мавзуи билан шуғулланиш мумкин бўлади. Ғарбли кучлар ва ислом ўлкалари Туркистон миллий мустақиллигини таъмин етиш йўлида муштарак дўстлар бўлиб биргаликда курашмоқлари лозим. Мустақил Туркистон давлатининг қурилиши – Русия ва Хитойнинг бир-биридан ажралишини, Ўрта Шарқда совет таъсирининг тугатилишини, шундагина Ўрта Шарқ ўлкаларининг бехавотир яшашлари мумкинлигини англаб йетмоқ керак. Фақат шундагина Туркистон Шарқда, ислом оламига ва ҳур дунёга очилади ва ҳур дунё ҳам Туркистон экономикасига боғлана олади. Фақат шундагина Туркистоннинг миллий борлиғи таъмин етилади.

Туркистон мустақиллигини талаб этиш асло Совет Иттифоқининг ички ишларига аралашиш деб баҳоланмаслиги керак. Совет Конститутсияси шаклан бўлса-да, Совет Жумҳуриятларига хоҳлаганлари тақдирда СССРдан чиқиш ҳуқуқини берган. Байналмилал принсиплар ўрин олган декларатсияларда, масалан, Бирлашган Миллатларнинг 14-декабр 1960-йилда эълон қилинган “Мустамлакачилик ва миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқлари” номли декларатсия ва 19-декабр, 1968-йили қабул этилган “Миллатлараро пакт”, “Маданий ҳуқуқлар” билан боғлиқ декларатсияда “Туркистоннинг миллий борлиғини ҳимоя қилиш ҳуқуқи ва инсон ҳуқуқлари” рад этилмагандир. Дунё тарихида биринчи марта 1959-йилда АҚШ Конгресси қабул қилган “Асир Миллатлар Ҳафтаси” қонунида Туркистон ҳам асир миллатлар орасида саналгандир. Бу қонун мустақиллик талабларини ўртага қўйиш учун бебаҳо бир маънавий манба бўла олади. 1965-йил май ойида Саудия Арабистонининг Макка шаҳрида ўтган “Дунё мусулмонлари бирлиги” халқаро йиғилишида Туркистон билан алоқадор бўлган қарорлар қабул қилинган.

Бирлашган Миллатлар Бош Ассамблеяси йиғилишларида “колониализм”га оид олиб борилган муҳокамаларда Туркистонда рус колониализмига барҳам бериш ва бу ўлканинг миллий мустақилликка қовуштирилиши мавзуларида байналмилал чиқиш фурсатлари бўлди. Юксак тараққий этган миллатлардан инглиз тамсилчиси 26-ноябр 1962-йилда бўлган Бош Ассамблея йиғилишида сўзга чиқиб, жумладан қуйидаги очиқ гапларни ўртага қўйди:

“Айни тарихларда мустақил Марказий Осиё давлатларининг ўз маданиятлари билан бирга руслар томонидан мустамлака қилинганлиги ҳаммага маълум. Сўнгра Қозоқ давлати 1854-йилда рус бўйинтуруғига кирди. 1876-йилда Туркистондаги уч ўзбек давлатининг ишғоли тугалланди. 1880-йилда бутун Туркманистон Русия ҳокимияти остига кирди. Ўртача ҳисоб билан айтганда бир аср кейин, 1957-йилда Гана, 1960-йилда Нигерия мустақилликка қовушдилар. Ўрта Осиё тупроқлари (Туркистон)нинг мустақилликка қовушадиган пайти қачон бўлади?”

Сўралиши керак бўлган асил сўроқ шудир. Совет ҳукумати бу саволга бу кунгача жавоб бермади. Лекин Бирлашган Миллатларга аъзо ҳеч бир ўлка Совет Иттифоқидан, бу саволга қачон жавоб бўлади, деб сўрагани йўқ. Шу сабабли савол ҳамон жавобсизлигича турибди. Дунё афкори умумияси “Совет ўрта Осиёси” (“Туркистон”) қачон мустақиллигига қовушади, саволини беришга, Москвадан бу борада бир жавоб олишга, берилажак жавобни муҳокама қилишга ва бу йўлда Туркистоннинг мустақиллиги учун тайинли бир кунни белгилашга ҳақлидир.

17 dekabr — Boymirza Hayit tavalludining 100 yilligi

Taniqli o‘zbek olimi Boymirza Hayit 1917 yil 17 dekabrda Namangandagi Yorqo‘rg‘on qishlog‘ida tavallud topib,sakson to‘qqiz yoshida Olmoniyaning Kyoln shahrida 2006 yil 31 oktyabr kuni olamdan o‘tgan. Uning 9 farzandni tarbiyalagan onasi Robiya Hayit va otasi Mirza Mahmudmirzoo‘g‘li ma’rifatli insonlar bo‘lishgan. O‘rta maktabni yakunlagandan keyin Boymirza Toshkent Davlat Universitetiga tahsil oladi va 1939 yilda o‘qishni muvaffaqiyatli yakunlaydi. Ayni o‘sha yili harbiy xizmatga chaqiriladi.Ikkinchi jahon urushi boshlangach ko‘p o‘tmay 1941 yili nemislarga asir tushgan Boymirza Hayit keyinchalik “Turkiston legioni” saflarida sovetlarga qarshi urushadi. Urush tugaganidan keyin Olmoniyada yashab qolgan Boymirza Hayit asosiy faoliyatini Turkiston tarixiga oid izlanishlarga bag‘ishladi.

Olim Sho‘rolar tomonidan “bosmachilik” deb atalgan, mustaqillikka erishilganidan keyin Turkistondagi milliy ozodlik harakati deb bilingan qarshilik harakatlari, XX asrdagi Markaziy Osiyo respublikalari tarixiga bag‘ishlangan o‘nlab kitoblar, o‘ndan ortiq ilmiy risolalar, 400 dan ziyod maqolalar chop ettirdi. Sho‘rolar Ittifoqida Boymirza Hayit asarlari taqiqlandi, unga va asarlariga qarshi ko‘plab maqolalar e’lon qilindi. Uning Mustafo Cho‘qay, Cho‘lpon va Fitrat kabi shaxslar hayoti hamda faoliyatiga bag‘ishlangan asarlarining nafaqat tarix, balki g‘oyaviy kurash nuqtai nazaridan ham katta ahamiyatga ega ekani e’tirof etiladi.

Sizga Boymirza Hayitning “Turkiston Rusiya va Chin orasida” asaridan olingan parcha va “Turkistonning mustaqillikka qovushadigan payti qachon bo‘ladi?” maqolasini taqdim etamiz.

Boymirza Hayit
IKKI MAQOLA

TURKISTON RUSIYA BILAN CHIN ORASIDA
(Parcha)

O‘ZBЕKCHA NASHR UCHUN KIRISH SO‘ZI

“Turkiston,O‘rusiya va Xitoy oraligida;XVIII—XX asrlarda o‘ruslar va xitoylilarning istilolari davrinda Turkiston Milliy davlatlari va milliy mujodalalari tarixi” mavzuli asar,birinchi daf’a olmon tilida Ams­terdam shahrida 1971 yilda nashr etilgan edi. 1975 yilda turk tilida nashr etildi. Ushbu asar,Ovrupo,Amerika va sobiq Sovetlar Ittifoqida ko‘p tanqidlarni ko‘rdi. Sovetlar Ittifoqida ushbu asarga qarshi ko‘p yozdilar. Sovet — kommunizm mafkurasi,buning ichida sovet tarixshunosligi,boshqa asarlarimdagi fikrlarimni “hazm” qila olmagani kabi,bu asarni ham o‘zicha xavfli o‘laroq ko‘rdi. Ushbu asarni Sovet Ittifoqida o‘qimoq va o‘qitmoq berilajak jazolarning bir sababchisi bo‘lar edi. Allohga shukr va millatimizga rahmat aytmoqqa burchlimizki:millatimizning istiqloli zulmatni o‘rtadan ko‘tarib tashladi;ruhimizga va fikrlarimizga nur berdi. Buning uchundirki,ushbu asarni o‘z tilimizda- o‘zbek turkchasida nashr etmoq uchun yo‘l ochildi.

Ushbu kitob millatimizning fojialari va intilishlarining bir ifodasidir. O‘rusiya va bolshevizm hamda Xitoy siyosatining tazyiqi ostida millatimizga o‘z kechmishini o‘rgatish imkoni bo‘lmagan edi. Istiqlol davrimizning /G‘arbiy Turkistonda/ boshlanishi bilan ushbu asarning nashr etilishi faqir hayotimiz yangi bir muhit ichiga kirishining alomatidir. Ushbu kitob Turkiya Kultur Vaqfining tarixiy tadqiqotlar armug‘onini va O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining Cho‘lpon mukofotini qozongandir.

Ushbu asarning o‘zbek-turkchasini nashr etishga tashabbus ko‘rsatishgan uringan yurtdoshlarimga jondan rahmatlar bildiraman.Ushbu asarning chet mamlakatlarda nashr etilganini hammamiz bilamiz. Asarda foydalanilgan manbalar chet mamlakatlarning ilmiy kutubxonalarida saqlanmoqda. O‘zimizning arxivlarimiz /hujjatxonalarimiz/ bugunga qadar ilmiy tadqiqotlar uchun ochilmadi. Kitobning nuqsonlari bo‘lishi tabiiy bir holdir.

Ishonamanki,Turkistonning bugungi mustaqil davlatlaridagi olimlarimiz kela­jakda bu asardan ko‘ra jiddiyrok,ko‘p manbalarni o‘rtaga chiqarmoq yo‘li bilan mukammal asarlar yarata bilajaklar. Agar ushbu asar ko‘pgina haqqoniy ilmiy tankidlarni ko‘tara bilsa,buning bilan mag‘rurlanaman. Xolis tanqidlar kelajakda o‘tmishimizni o‘rganishga va tadqiqotlarning yuksalishiga o‘z hissasini qo‘shgan bo‘lardi.

Agar asarning o‘zbek turkchasi nashriga 1970 yildan keyingi tarix ham ilova etilsa,ma’qul bir ish bo‘lar edi. Deyarli so‘nggi 20 yil tarixini kitobning ushbu nashriga ilova eta bilmadim. Buni ilmli odamlarimizdan birisi hozirgi zamon qaynoqlari va ruhi bilan,asarning davomi o‘laroq yuzaga chiqara oladi,degan umiddaman.

Vasiqalarni o‘rganish va o‘rgatishda to‘g‘ri yo‘lda bo‘lgan tarixchilarimiz,shoir-adiblarimiz,faylasuflarimiz va jurnalistlarimiz turli hukumatlarning tayoqlarini yedilar. Ular o‘tmishdan kelib chiqib kelajak haqida,hozirdan e’tiboran,o‘z vijdoni,imoni va haqiqat asosida fikr yuritmakka imkon topa oldilar.

Zulmdan erkinlikka o‘tish davrida bir qancha qiyinchiliklar ko‘zga tashlanadi . Lekin bundan qo‘rqmasligimiz kerak. Ushbu asar o‘quv yurtlarimizda,toki boshqa bir mukammal asar yozilganiga qadar,bir o‘quv quroli vazifasini bajarsa,kitob o‘z burchini o‘tagan bo‘ladi. Agar ushbu kitob Turkistonning hamma sheva va tillarida nashr etilsa,foydadan xoli bo‘lmas edi. Bilmadim,ongimizdagi “mahalliychilik” /lokalizm/ning sarqitlari buning amalga oshirilishiga imkon berarmikan?

Shon-sharaflar Millatimiznikidir. Abadiy hurmatlarim ila falsafa doktori Boymirza Hayit.

Kyoln shahri,Olmoniya.
Aprel,1992 yil.

* * *

U Ch I N Ch I B O‘ L I M

TURKISTONGA O‘RUS HUJUMINING BOSHLANISHI TARIXI

1.

O‘rusiya Turkiston bo‘sag‘alarida Turkistonning kichik va mustaqil turk davlatlari tevaragida kechayotganlarni anglashi va shunga loyiq tadbirlar ko‘rishda ojiz bo‘lganliklari sababli Osiyoda yetakchi davlat bo‘lishi imkoniyatini yo‘qotdi. Shuning uchun sharqda,O‘rta Osiyo yo‘nalishida o‘ruslar jonlandilar.
O‘rusiya XVI yuz yillikda Turkistonning tahlikali bir raqibiga aylandi;
Turkiston davlatlari buni fahmlay olmadilar. O‘rusiya 1480 yilda turk-mo‘g‘ul istibdodidan endigina qutulgan edi. Faqat o‘sha zamonlarning o‘lchoviga ko‘ra O‘rusiya tadrijiy ravishda Turkistonga qarshi zaminli yurish qila olishini hech kimsa tasavvur ham qila olmasdi. Turk yerlarini qo‘lga kiritish uchun Moskav shahzodalari rejalar hozirlashar va uni amalga oshirish uchun fursat poylar edilar. Osiyoda yirik bir mustamlakachilik siyosatini boshlashdan avval Rusiya Ovrupada mavqeini mustahkamlash uchun harakat boshladi.Turklar 1453 yili Istanbulni (Konstantinopolni) zabt etgandan so‘ng Moskva rahbariyati Vizantiya imperatorligi yerlarini buysundirish umidida edilar. Chunki bu davrda Ovrupada Vizantiya imperatorligi merosiga voris bo‘ladigan darajada qudratga ega bo‘lgan boshqa davlat yo‘q edi. Sharqiy Ovrupada Moskva shahzodalari orasida xristianlikni islomdan himoya qilish g‘oyasi tarqalgan edi. Shu tarzda III shahzoda Ivanda Vizantiyaning so‘nggi qaysarining jiyani Sofiya Paleologga uylanish fikri paydo bo‘ldi.

Nikoh 1473 yili qayd qilindi. Shundan so‘ng Venedik Senatosu III Ivanni Vizantiya imperatorligining qonuniy merosxo‘ri,degan qaror qabul qildi. III Ivan bu meros huquqiga binoan juft burgutni “ramz” sifatida o‘zlashtirdi- XVI asrning o‘rtalarida Moskovda “Moskov 3—Rumdir” degan fikr tarqatildi. Bu g‘oya rus siyosatida yetakchilik qila boshladi. Shundan boshlab Moskov shahzodalari shu ishonch asosida harakat qildilar.

O‘rus rahbariyatining Moskovni Z-Rum darajasiga yetkazish xayoli ularni saltanat vasvasasiga soldi. O‘zlarini usmonlilarga (turklarga) nisbatan zaif his etgan O‘rusiya “Vizantiya” imperatorligini sharqiy yerlarda-O‘rta Osiyoda davom ettirishni rejalashtirdi. O‘rusiya tatarlar bosqinidan endi qutulib,mustaqil davlat tashkil qilgan davrdayoq o‘rus hukumati e’tiborni Sharqqa qaratdi1-O‘rusiya IV Ivanning hokimiyati davrida -1437 yili Oltin O‘rdadan ajrab,mustaqil islom-turk davlati bo‘lgan Qozon xonligini 1552 yilda,1466 yildan e’tiboran mustaqil bo‘lgan Astraxan xonligini 1556 yilda bosib oldi2- o‘ruslar Idil (Volga) va Yoyiq (Ural) daryolariga va bevosita Xazar (Kaspiy) dengiziga tutashdilar. Bundan keyin o‘ruslar Sharqqa yurishlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri davom ettirdi. 1558-82 yillarda Sibiriya qo‘lga kiritildi. Bu istilochilik siyosati bilan Kuchumxon3 idorasidagi janubiy Sibiriya turklarining mustaqilligiga ham barham berildi.

O‘rusiya Turkistonning shimoli va shimoli-g‘arbida o‘z mavqeini mustahkamlash uchun slavyan4 irqiga mansub bo‘lgan kazaklarning 5 e’tiborini qozonishga kirishdi. Kazaklar o‘rus qo‘shinlari himoyasida Yeyiq daryosining o‘ng qirg‘og‘iga joylashdilar. Ular bu yerlarda Turkistonga qarshi qaratilgan yurishning ilg‘origa aylana boshladilar. Kazaklar xotinlarini o‘zlari bilan olib kelmagan edilar. Shuning uchun musulmon xotinlarni olib qochish kundalik zaruratga aylanib qolgandi. Ular bunday yovvoyi bosqinchiliklarni erkin amalga oshira olishga ishonar ham edilar. Kazaklarning yo‘lboshchisi Nechay 1602 yilda Urganchda paydo buldi va shaharni taladi. Xorazm xoni Arab Muhammad talonchilarni ta’qib etib,hammasini asir oldi va qatl qildirdi. 1604 yili kazaklar Shamay boshchiligida Xivaga yurdilar. Maqsadlari bu shaharni ishg‘ol etish edi. Faqat Xiva kuchlari tomonidan orqaga qaytarildi. Ko‘rinadiki,ka­zaklar Sibiriyaning O‘rusiya tomonidan ishg‘ol qilinishida juda katta rol o‘ynaganlar. O‘rus rahbariyati Turkistonni istilo qilishni kazaklar yordamida amalga oshirishlariga ishonar edilar. Shu maqsadda 1597 yilda Yoyiq,kazaklari harbiy nuktai nazardan yetuk bir holatga keltirildi. 1775 yili Yoyiq daryosining nomi “Ural”ga o‘zgartirildi. Ural kazaklarining harbiy biriklari nihoyat XIX asrning o‘rtalaridan e’tiboran qirg‘izlar (qozoq turklari) O‘rta Osiyo istilosida O‘rusiya foydasiga buyuk xizmatlar ko‘rsata boshladilar. Xuddi shunday Sibiriya kazaklari ham 1808 yilda markazlashgan harbiy mahkamaga buysundirildilar. O‘rusiya asta-sekinlik bilan Turkiston zaminiga kira boshladi.

“Qozonning,Astraxanning,Sibiriya va Yoyiqning O‘rusiya tarafidan qo‘lga kiritilishi Turkistonni uning yaqiniga keltirdi”8. Aslida O‘rusiya XVI yuzyillikdan beri qat’iy bir istilochilik rejalari bilan Turkiston darvozalari tomon katta qadamlar tashlamoqda edi.

O‘rusiya bilan Turkiston orasida savdo va siyosiy munosabatlar. Turkiston savdogarlari o‘rus bozorlarini dastlab kashf etganlardandir. O‘rus tarixchilarining ma’lumotlariga ko‘ra,Turkiston savdogarlari 1364 yilda Nijniy-Novgorodga borganlar. O‘ruslar ham Qozon va Astraxanni ishg‘ol etgach,O‘rusiya va Turkiston orasidagi savdo munosabatlarini yo‘lga qo‘yish imkoniga ega bo‘ldilar. Bu ikki mamlakat o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar esa,faqat XVI yuzyillikka kelib o‘rnatildi. 1585 yilda Xiva elchisi Mahmudxo‘ja va Buxoro elchisi Muhammad Ali Moskovga kelib,chor Fedor Ivanovichga xonlarning do‘stlik maktublarini taqdim etdilar. Buxoro xoni tomonidan jo‘natilgan maktubda,chor o‘z shaxsiga ko‘rsatilgan hurmatni yetarli emas,deb hisobladi. Har xolda chor Buxoro o‘zbeklarining qudratini va ular vatani buyukligini mensimasdi. Xiva va Buxoroning bu ilk diplomatik missiyasining natijasida ayon bo‘ldiki,chor va uning atrofidagilar Turkiston hukmdorlarini mayda va kuchsiz deb hisoblar ekan. 1598 yili Boris Godunov o‘z elchisi Boybo‘ri Tayshevni (tatar) Buxoroga jo‘natib,ulardan o‘rus hukmdoriga boshqa hukumatlar kabi chuqur hurmat ko‘rsatishni talab qildi Bunday hurmatsizlikka nisbatan Buxoro xoni hech bir monelik qilmadi.1616 yili Xiva elchisi Moskovga kelib tijorat munosabatlari yuzasidan uchrashuvlar o‘tkazdi. 1619 yilda Moskovdan Buxoroga elchi jo‘natildi. Moskov elchisiga berilgan ko‘rsatmada:xon elchini qabuli vaqtida tik turishlik,chorning nomi tilga olinganda va ahvoli so‘ralganda uni Qaysar (imperator) sifatida hurmat etishi talab qilindi. Buxoro xoni bu talablarga e’tibor bermadi9. XVII asr davomida Turkistondan (Buxoro va Xivadan) O‘rusiyaga o‘n oltita diplomatik hay’at bordi.

O‘rusiyadan ham Turkistonga to‘qqiz diplomatik hay’at jo‘natildi. Turkiston hay’atlarining asosiy vazifasi tijorat siyosati edi. O‘rusiya hay’atlarida esa tijorat vazifalari qatorida siyosiy topshiriqlar ham bor edi. Masalan,Buxoro va Xivaga yuborilgan o‘rus hay’atiga berilgan ko‘rsatmaning matni shunday edi:“Ziyorat etilgan mamlakatning siyosati,iqtisodiy ahvoli,harbiy tuzumi va qo‘shni mamlakatlar bilan bog‘langan yo‘llar haqida ma’lumot to‘planishi kerak” 10. I Petr Turkistonga va Hindistonga,ayniqsa,katta e’tibor berar edi. U O‘rusiyaning Turkistondagi nufuzini savdo-sotiq vositasida kengaytira bilishiga ishonar edi. Xazar dengizining bu maqsadni amalga oshirishdagi siyosiy,iqtisodiy va harbiy ahamiyatini yaxshi tushungan edi. Bu yerdan Kavkaz,Eron,Turkiston va Hindistonga yo‘l ochilardi-da!11. I Petr bu maqsadiga erishmoq uchun Turkistonga mamlakatning ahvolini o‘z yerida aniqlamoq niyatida muntazam ravishda diplomatik va tijorat karvonlari yuborib turdi.12 O‘rus savdo va diplomatik missiyasi to Turkistonni bosib olish uchun qat’iy bir qarorga kelguncha bu boradagi o‘z ishlarini davom ettirdi.

O‘rus missionerlarining harbiy maqsadidan tashqari o‘ziga xos boshqa hunarlari ham bor edi. Bular:“ishonchli xabarlarga ko‘ra” kabi uydirmalar vositasida hukmdorlar bilan qabilalar o‘rtasiga nifoq solish,pora berish,qo‘rqitish,bo‘hton qilish kabilardan iborat edi13. Holbuki,Turkiston O‘rusiya hujumidan avval og‘ir bir
g‘aflatga cho‘kkan edi. O‘rusiyada bo‘lgan Turkiston vakillariga O‘rusiyaning tuzumi,ahvoli haqida ma’lumot to‘plash uchun Turkiston hukumati tomonidan qandaydir biron-bir topshiriq berilgani haqida manbalarda hech qanday ma’lumot yo‘q. Turkiston hukumatlari Urusiyaninggina emas,boshqa qo‘shni davlatlarning niyat va maqsadlari haqida ma’lumot to‘plash tushunchasiga ega emas edilar,faqat “dushman bilan maydonda qahramonlarcha urushmoq”,kabi qadimiy,eskirgan fikrlar bilan yashar edilar.

Turkiston hukumati tashqi siyosatga juda kam e’tibor berar edi. Asosan,ichki masalalar bilan o‘ralashib qolar edilar. Shu boisdan o‘z irkdoshlari va dindoshlari bilan ko‘proq urush qilar edilar. XIX yuz yillikning boshlanishida Turkistonda taqdirga tan berish hukmron g‘oya edi. Bu holat har qanday hodisani taqdirga yo‘yishga olib kelar edi. Buxoro yoki Xivaga Moskovdan biror hay’at kelganida,“kofir”larning samimiyatiga shubha qilardilar,ammo hech kimsaning aqliga O‘rusiya haqida ma’lumot to‘plash fikri kelmasdi.

Chingizxon va Temur davrida davlatning eng muhim vazifalaridan bo‘lgan josuslik g‘ayriaxloqiy hodisa sifatida talqin qilinardi va shu sababli O‘rusiyaning shum niyatlarini o‘z vaqtida o‘rganadigan kimsa topilmadi. Natijada,O‘rusiya Turkistonni istilo qilish uchun dushmanligini bildirmasdan,maqsadini ustalik bilan yashirib,fursat kutdi va har gal “normal savdo munosabatlari o‘rnatish” bahonasida Turkistonga kirib keldi.

3. Istiqlodan avval O‘rusiyaning Turkistonga yuborgan harbiy razvedkalari

O‘rusiya XVI asrdan beri Sibiriya yo‘li orqali Xitoyga,Turkiston yo‘li orqali Hindistonga va Kavkaz yo‘li orqali Eron hamda Turkiyaga chiqish maqsadida bo‘lsa ham,XVIII asrning boshlariga qadar Turkistonga qarshi to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy yurishni tashkil qila olmadi . I Petr davrida Turkistonga yuborilgan harbiy razvedka bo‘linmalaridan maqsad ham yuqorida zikr etilgan niyatni amalga oshirishga qaratilgan edi.

Astarxon valisi 1713 yilda Astraxanga kelgan turkman savdogari Xo‘ja Nafasning bergan ma’lumotiga tayanib,1 Petrga Xazar dengizi bir zamonlar Amudaryo o‘zani orqali Orol ko‘liga bog‘langanligini;Amudaryoning hozirgi quyi qismida va Yorkent atrofida boy oltin konlari borligini bayon qildi. Bu xabar natijasi o‘laroq,Xo‘ja Nafasga “o‘rus baroni” unvoni berilgan edi.

Oltinga o‘ch bo‘lgan I Petrning oltinni tez qo‘lga kiritish uchun harbiy qism jo‘natishdan boshqa chorasi yo‘q edi. 1714 yil 22 mayda u Buxxgolsga Tobol va Irtish daryo yo‘llari orqali Yorkentga (Sharqiy Turkiston) yurish uyushtirish amrini berdi. Bu qism 1716 yili Irtish daryosiga yetishdi,lekin oyratlarning qarshiligi tufayli o‘z maqsadiga erisha olmadi. Shu yili Buxxgols Omsk qal’asini qurdirdi. Buxxgols otryadining mag‘lubiyati I Petrga Urusiya Irtish havzasini o‘z hokimiyati ostiga olishi uchun kuchli qal’alar bunyod qilishi kerakligini anglatdi. Shu sababli 1720 yilda general Lixarevni Irtishga yuborar ekan,Yettitom (Semipalatinsk) va Ust-Kamenogorsk qal’alarini insho ettirdi.

1714 yil 29 mayda I Petr Xivaga harbiy razvedka uyushtirishga qaror qildi. Bu harbiy razvedkaga rahbarlikni I Petrning murabbiysi bo‘lmish B.A.Galinsevning kuyovi va xristianlikni qabul qilgan Aleksandr Bekovich Cherkasskiyga (asli ismi Davlat Kizdan Mirzo bo‘lib,qabardali musulmonlardan edi) topshirdi. Cherkasskiy 1713 yildan beri I Petrning “Sharq masalasi” buyicha maslahatchi mutaxassisi edi.

1714 yil 28 sentyabrda bu harbiy razvedka (qo‘l ilg‘or) 1900 nafar askar bilan Oksus (Amudaryo) atrofida harakat boshladi. Razvedkaning bir qismi 25 aprel 1715 yilda Mang‘ishloq yarim oroliga keldi va O‘rusiya tarixida ilk bora Oksusning (Amudaryoning) quyi oqimidagi harbiy-ilmiy izlanishini o‘tkazdi. 1715 yilning sentyabrida bu harbiy qism Astraxanga qaytdi va Cherkasskiy 1 Petrdan harbiy razvedkaga yangi kuchlar jalb qilishni iltimos qildi. 1716 yil 14 fevralda Petr Xivaga jo‘natilayotgangan hay’at uchun yangi farmon va Cherkasskiyga amaliy harakatlari uchun 13 moddadan iborat ko‘rsatma berdi. Bu ko‘rsatmaga binoan:Cherkasskiy Xiva xonligidagilarga bildirmay,Amudaryoning eski o‘zani (Uzboy o‘zani haqida ran boryapti) da 1000 askarga mo‘ljallangan qal’a qurishi;xonlikning O‘rusiya himoyasiga kirishini ta’minlashi hamda Xiva vositasida Buxoroni asoratga olish imkonlarini va Hindistonga boradigan yo‘llarni aniqlashi kerak bo‘lgan .

1716 yilning ilk bahorida 6565 askardan tashkil topgan otryad (bularning orasida 500 tatar,32 qalmoq,22 cherkas bor edi) hamda 31 injener va 50 nafar fuqarolik ma’murlari,tarjimonlar,diplomatlar va boshqalar,138 kema bilan Xiva yerlarida harakat qila boshladi. Hujum chog‘ida yuqorida nomi zikr etilgan Xo‘ja Nafas va qozonlik Urahmed Ahmedovlar boshlovchilik qildilar. Rus kuchlari Xivaga yetmasidan oldinroq Xiva xoni kalmoqlar xoni Ayuku xon tarafidan ogohlantirilishi esa,ko‘hna tarixning bir jilvasi edi. Chunki,bir turk va musulmon bo‘lgan hukmdorga o‘rus otryadining shum niyati haqida ma’lumot bergan,ogoh etgan odam biror turkiy yoki musulmon emas,balki buddist bo‘lgan bir xukmdor edi.

1717 yilning ilk bahorida Cherkasskiy 3500 askari bilan Xivaga kirdi. Sherg‘ozixon (1715—1727) Cherkasskiydan buncha miqdordagi askarlarni joylashtiradigan alohida joy mavjud bo‘lmaganligi bois askarlarni uylarga tarqatishni iltimos qildi. Cherkasskiy bu taklifni qabul etdi. Faqat mingboshi Frankenberg Cherkasskiyning bu qaroriga qarshi chiqdi,ammo uning so‘zi o‘tmadi. Rus askarlari uylarga joylashtirilgach,xon ularning barchasini o‘ldirishga farmon berdi. Haqiqatan,Cherkasskiy ham boshqa biron askar ham sog‘ qolmadi. Bunday tadbir Xorazm tarixida ko‘rilmagan edi;zero,xonning niyati va amriga hech kim xiyonat qilmadi. Bu bosqinchilarni mahv etish bilan Xiva O‘rusiyaga mamlakatni istilo etishga qaratilgan har qanday harakat shu ahvolga tushadi,degan saboq berganday bo‘ldi. O‘ruslar bu fojiadan ko‘p narsa o‘rganib,xulosa chiqardilar Harbiy razvedkaning achinarli oqibatini ko‘ngliga tugib,dastlabki qulay fursatdayoq Xivani jazolash ,undan o‘ch olish yo‘lini izlay boshladi.

Urusiya bu mag‘lubiyatdan so‘ng Xivaga javob zarba berish uchun hozirlana boshladi. Bu hozirlik zimdan,shov-shuvsiz davom etdi. O‘rus hukumati,avvalo,Orol ko‘lining shimolida nazoratni o‘z qo‘liga olishga intilardi. Shu maqsadda Orenburg harbiy chizig‘ini yaratishga kirishildi.

1717 yildan 122 yil o‘tgach,O‘rus rahbariyati 1839 yili Xivaga qarshi yangidan kuch ishlatib,xonlikni ishg‘ol etishga qaror qildi. Oradan o‘tgan 122 yil davomida,biroz tanaffuslar bilan bo‘lsa ham,Xiva tuzumi,mamlakat ahvoli haqida ma’lumot to‘pladilar. Shu niyatda 1824—25-yillarda P. Sialkovskiy boshchiligidagi qurolli bir karvon Xivaga jo‘natildi. Bu karvon Xiva xonligi tomonidan asir olindi. 1826 polkovnik (albay) Berg Orol ko‘lining sohili kartografiyasini hozirladi. Rus xukmdorlari 1838 yilda Xiva xonligini rus quroli kuchi bilan bo‘ysundirish vaqti yetilganligiga ishondi.

1839 yilda general Perovskiy qo‘mondonligida Xivaga safar uyushtirishga qaror qilishdi. Bu harbiy birlashma 1839 yil 14 noyabrda 5217 askar va 8000 nafar boshqirdlardan tashkil topgan yordamchi kuch bilan birga 30.000 ot,20000 tuya hamda 22 to‘p bilan Xivaga to‘g‘ri yura boshladi. General Perovskiy:“O‘rusiya ivani ko‘z ko‘rib,hech quloq eshitmagan tarzda jazolayajak” degan o‘ron (parol) ni berdi va “Biz ikki oyda Xivada bo‘lamiz va xonlikning boshkentida birinchi navbatda xoch (krest) va Injil oldida o‘rus podshosining salomatligi hamda vatanimiz shuhrati uchun duo qilamiz”,dedi.19. Bu safardan maqsad ko‘p edi:avvalo,Xivani o‘rus nazorati ostiga olish,o‘rus savdogarlariga xonlik hududida erkin harakat huquqini olib berish,o‘ruslar qo‘l ostida yashayogan turkman va qozoqlarni xonning ta’siridan uzoq tutish;Sirdaryo atrofidagi xonlik qal’alarini yo‘q qilishga xonni majbur etish va hk. 20

O‘rus qo‘shini Xiva lashkari bilan ilk daf’a 1 dekabr 1839 yilda Ust-Yurtdagi Besh Tumak vohasida to‘qnashdi. Dastlabki jang 5 dekabr 1839 yili bo‘ldi. O‘ruslar bu jangni boy berdilar. O‘rus askarlarining ruhiyati tushib ketdi. Bundan tashqari,Ust-Yurt balandligining sovug‘iga chiday olmadilar. Tuyakash qozoqlap ham qish sovug‘ida cho‘lda daydib yurgan harbiy birliklarni kuzatib borishdan bosh tortdilar. Askarlar orasida xastalik ham boshlanib qolgandi. Dastlabki jangda yutqazgan askarlarning jangarligiga ham putur yetdi. Pe­rovskiy Orenburgga qaytishga majbur bo‘ldi. Urus birliklarining tirik qolganlari 1840 yili 1 fevralida Orenburgga qaytib keldilar.

Ikkinchi mag‘lubiyatdan so‘ng o‘ruslar ehtiyot bo‘lib harakat qilishga majbur bo‘ldilar. 1852 yilgacha Xiva va Qo‘qonga qarshi yirik harbiy harakatdan tiyildilar. To‘qnashuvlar faqat chegara shahar va qishloqlar bilan chegaralandi. Shunda ham to 1852 yilga qadar O‘rusiya Sirdaryoning quyi oqimida o‘z mavqeini himoya etishga muvaffaq bo‘ldi. Masalan,1847 yilda Rayim qal’asini qurilishi,Orol ko‘li va Sirdaryo havzasida harbiy nuqtai nazardan mavqelarini mustahkamlash uchun harakatlari bunga bir dalildir. 1854 yili Xivaga uyushtirilgan yangi bir yurish ham yuqoridagilari kabi mag‘lubiyat bilan tugadi .

4. Turkiston chegaralari bo‘ylab o‘rus harbiy chiziqlari

1722 yilda I Petr:“Qirg‘iz (qozoq)larning o‘rdalari butun Osiyo mamlakatlarining kaliti va darvozasidir. Shu boisdan bu o‘rdalar o‘rus himoyasi ostiga olinishi kerakki,ular vositasida butun Osiyo mamlakatlari bilan aloqa o‘rnatilsin va O‘rusiya uchun foydali va mos tadbirlar amalga oshirilsin” 23,— degandi. Bu ta’limotga muvofiq o‘rus rahbariyati har uch o‘rda bilan aloqa qilishga kirishdi. Maqsadini amalga oshirish uchun 1552 yildan beri o‘ruslar asoratiga tushib qolgan turkiy jamoalar bilan (boshqird va tatarlar bilan) chegaradosh bo‘lgan Kichik Yuz tanlandi.

1734 yili Kichik Yuz doirasida o‘ris homiyligi amalga oshirildi. Yuzaki qaraganda,bu dasht davlatini himoya qilish uchun Urusiya bir mustahkam qal’a barpo qilish uchun mos bir yer izlar edi. Bu maqsadga O‘r daryosi mavzesi mos deb topildi. Qal’ani qurishdan avvalgi tayyorgarlik ishlarini olib borish va nazorat qilish uchun 1734-37-yillarida Ural va O‘r daryolariga Ivan Kirilov boshchiligidagi harbiy razvedka jo‘natilgan edi. Qal’a inshooti haqidagi topshiriqda O‘r daryosining Talqala qishlog‘ida bir qal’a-shahar bunyod qilish,O‘r daryosi atrofidagi tabiiy ma’danlarni tadqiq qilish va Orol ko‘lida bir port (bandargox) qurilishi bilan askarlarni u yerga joylashtirish aks etgan edi. Kirilovga harbiy topshiriqdan tashqari yana bir “diplomatik siyosiy vazifa” ham yuklatilgandi. Boshqa kursatmalardan tashqari bu topshiriqda shunday deyilgan edi:“Boshqirdlarga va qirg‘izlarga (qozoqlarga) ishonmangiz. Bu millatlardan biri O‘rusiyaga qarshi qo‘zg‘algan taqdirda,boshqasini unga qarshi gij gijlangiz;faqat buning uchun taraflardan hech biriga qurol bermangiz. Urusiyaga qo‘shni bo‘lgan barcha davlatlar haqida ma’lumot to‘plangiz. Jung‘orlarning hatti-harakatlarini kuzatingiz. Xiva xonligiga qarshi kurashda Kichik Yuzga yordam bering. Faqat askar berman­giz”24.

18 may 1734 yili podsho Anna Ivanovnaning razvedka hay’atiga bergan topshirig‘iga binoan qozoqlap Ural daryosidan kechib o‘tishi uchun ruxsat berilmagan. Abulxayrxonga Orenburgda bir uy qurib berilib,undan oldin esa safarga chiqarish bahonasi bilan tutilib,o‘sha uyda nazorat ostida saqlanishi lozim edi. Qozoq xonlarining sadoqatiga ba’zan mukofotlar bilan,ba’zan tahdid vositasi bilan erishilar edi.25.

Dengiz ofitserlari (subay),kartograflar,muhandislar (ja’mi 200 kishi) ishtirok etgan bir razvedka 15 iyun 1734 yilda yo‘lga chiqdi va 15 avgust 1734 yilda O‘r daryosiga yetishdi. Askarlar qal’a qurishni boshladi. Tatishchev qo‘mondonligidagi askarlar 1738 yil oktyabrida Orenburg qal’asiga joylashdilar. Ural daryosida devorlar bilan o‘ralgan yangi bir shahar — Orenburg inshooti tamomlanganidan keyin,bu qal’aning oti 1734 yili Orsk (avvaliga Talqala) deb o‘zgartirildi. Keyingi davrlarda Orenburg Turkistonni bosib olishda bir muhim harakat nuqtasi sifatida alohida rol o‘ynadi26.

Mustahkam Oren­burg shahrini qurib bo‘lgach,Orenburg harbiy qismini tashkillashtirish boshlandi. 1100 verst (1 verst—1,067 km) uzunlikdagi chegara chizig‘i 1759 yilgacha hosil qilindi. Bu chiziq to‘g‘ridan-to‘g‘ri Turkiston chegaralarida bo‘lib,88 qal’ani o‘z ichiga olar edi. Ayni zamonda Ishim daryosi bo‘ylab ham inshootlar qurilardi. (Ishim daryosidan Irtishgacha undan Omskka qadar cho‘zilgan chegara chizig‘i). Bu chiziq,asosan,1752-55 yillarda maydonga keltirilib,6000 verst uzunlikda edi. 1771 yili bu yerlarda 9 dan ortiq qal’alar bor edi. Bu chiziq keyinroq Irtishga qadar uzaytirildi va “Irtish chizig‘i” nomini oldi. Bu chiziq ham 1100 verst uzunlikda bo‘lib,Irtish daryosidan Zaysan ko‘liga qadar bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olar edi. 1745 yilda Irtish chizig‘ida 45 qal’a mavjud edi. XIX asrning dastlabki yarmida,so‘nggi ikki chiziqning nomlari birlashib,“Sibiriya chizig‘i” otini oldi.

O‘rusiya Qo‘qon xonligi istilosini boshlamasidan avval Orenburg va Sibiriya chizig‘ida 141 dan ortiq qal’aga ega edi. 1855 yilda Orenburg chizig‘ida hammasi Turkistonga qarshi qaratilgan 10 suvoriy polki;1867 yilda 12 suvoriy polki va 9 ta to‘pchilar bataloni,6 ta kazaklar polki bor edi27,Sibiriya chizig‘i 1854 yili Ili daryosigacha kengaytirildi. Mustahkam chegara chiziqlari qurish bilan birga Orol ko‘lining va Sirdaryoning quyi oqimi kartografik ishlariga jiddiy ahamiyat berildi va bu ishlar 1855 yili tugallandi.Aslida O‘rusiya 1850 yilga qadar Turkistonning shimolida (Orenburg atrofidan Ili daryosiga qadar- g‘arbdan janubiy-sharqqa qarab) o‘z “xitoy devori” yordamida,har qanday vosita bilan Turkistonga qarshi harbiy yurish uchun hozirlangandi. Faqat Qrim urushi (1853—56) va Urusiyaning bu uruщdan mag‘lub holda chiqishi Turkiston yurishiga to‘siq bo‘ldi.

Qrim urushidan so‘ng O‘rusiya tashqi siyosatini va harbiy siyosatini tamoman o‘zgartirdi. Urusiya rahbariyati Buyuk Britaniyaga orqadan zarba berishga qaror qildi,ya’ni uning Hindistondagi salohiyatini susaytirishga urindi. Haqiqatan,“Urusiyaning Qrim urushidagi mag‘lubiyati,Urusiyaning tashqi siyosatidagi og‘irlik markazini Bolqon va Yaqin Sharqdan,asosan,O‘ rta Osiyoga qaratishiga sabab bo‘ldi”29. Shunday qilib,Turkiston Urusiyaning xalqaro siyosati qurboniga aylandi. Turkistonni bosib olish muammosi asosiy rejaga aylandi. Qrim urushining o‘rtasidayoq- 1853 yilda o‘ruslar Qo‘qon xonligining 0q machit qal’asini bosib oldilar. Bu muvaffaqiyat Urusiyaga bundan keyin keng yo‘sinda Turkiston ichiga yurishni davom ettirishga jasorat berdi. Qo‘qon xonligiga qarshi urushning ashaddiy tashviqotchilaridan bulmish D.A.Milyutinning harbiy nozir va boshqa yana bir urush tarafdori bulgan Ignatevning 30 o‘rus tashqi ishlarining Osiyo Bo‘yicha nozirligi bo‘limining boshlig‘i bo‘lishi Urusiyaning Turkistonga qarshi harbiy siyosatini 1861 yili eng yuqori nuqtaga ko‘tardi. Yalpi hujum boshlangunga qadar Urusiya Turkistonning dashtlarida hokimiyatni o‘z qo‘liga olishga erishdi.

5. Kichik Yuzda rus hokimiyati o‘rnatilishi saboqlari

Qozoq turklarining jung‘orlardan yengilib qochishi fojiasi boshqa bir fojianing vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Kichik Yuz qozoqlari rus istilochilik siyosatining ilk qurboni bo‘ldi. O‘rus rahbariyati qozoklarga ta’sirini kuchaytirish va ularni-ng orasiga kirib olish uchun boshqirdlarni qo‘llab quvvatlashni lozim ko‘rdilar. Kichik Yuz xoni Abulxayrga Ural daryosi o‘ng qirg‘og‘idagi boshqird qabila boshlig‘i Aldarboy vositasida “qozoqlar boshqirdlar bilan ittifoqda yashamoq istasalar,Rusiyaning himoyasiga o‘tishi lozim,”-degan talabni yetkazdilar. 1730 yil 8 sentyabrda Abulxayrxon podsho Anna Ivanovnaga quyidagi mazmunda xat bitdi:“Uralning narigi tomonidagi boshqirdlar bilan yaqin munosabatimiz yo‘q,. O‘rusvassali bo‘lgan Aldarboy bizdan boshqirdlar bilan tinch-totuv yashashimiz uchun janobi oliylarimizga bir elchi yuborib,himoyangizni so‘rashimizni talab qildi”32.

Abulxayrxonning elchilari Seitqul,Kundaqul va Qutlumbet Qo‘shtoylar 1730 yilning oktyabrida Moskovga keldilar. Tashqi ishlar vazirligida Abulxayrxonning yuqoridagi iltimosini ko‘rishdi va 30 sentyabr 1730 yilda qozoq 40000 yurt)ning zodagonlari tobe bo‘lish haqidagi istaklarini bildirdi. Fuqarolikni qabul qilishni istaganlar darhol fuqarolikka qabul qilindilar. So‘ngra tashqi ishlar nozirligi podsho xonimga Abdulxayrning ustunligini e’tirof qilgan ikki xonning (Baroqxon va Abdulmambetxon) mavjudligini hamda Toshkent (hukmdori — Abdulxayrxonning birodari Jo‘lbars),tinch yashashi haqida va’dasi Turkiston (hukmdori Semekexon) va Sayram (hukmdori Kuchumxon) ning qozoqlarga qaramligini bildirdi. Tashqi ishlar nozirligining nazarida yuqorida nomi zikr etilganlar ham ularga tobe bo‘lishni istardi. Shuning uchun yuqorida nomi zikr etilgan shaharlar va dashtni ruslar Abulxayrxon yordamida osonlikcha mustamlakaga aylantirmok,fikriga keldilar. Bu shirin xayolni amalga oshirmoq uchun O‘rusiyaga 100 yildan ortiq vaqt kerak bo‘ldi.

O‘rus hukumati Abulxayrxonni o‘z himoyasiga olishga qaror qildi. Podsho Anna Ivanovna 19 fevral 1731 yilgi bir qarori bilan Abulxayrxonni va uning kuzatuvchilarini “o‘rus fuqarosi” deb e’lon qildi. Bu buyruqda xonning O‘rusiyaga sadoqat bilan xizmat qilishi,soliq to‘lashi va O‘ rusiyaning boshqa fuqarolariga zarar yetkazmasligi kabilar aks ettirilgan edi. Podsho xonim esa qozoqlapra tashqaridan sodir bo‘ladigan har qanday hujumga qarshi himoya vositalarini qo‘llash va’dasini berdi. Alohida hujjatda boshqirdlar bosib olgan qozoq yerlarini o‘z egalariga qaytarish,xonning qalmoqlap va boshqirdlar bilan ni olish topshiriqlari berildi.

19 fevral 1731 yili podsho xonim asilzoda bir boshqird,ya’ni ismini o‘zgartirmasdan avval Mirzo Qutli Tavakkal o‘g‘li deb atalgan,so‘ng xristianlikni qabul qilgach,Aleksandr Ivanovich Tevkelov33 deyilgan zotni Kichik Yuzga elchi sifatida tayinladi. Tevkelovga sadoqat haqidagi qasamga Abulxayrxonni imzo chektirish vazifasi topshirilgandi. Qozoqlarning tili va dilini juda yaxshi bilgan bu shaxs 1731 yil 3 oktyabrda Irgiz daryosi bo‘yidagi Mani Tube vohasida joylashgan xonning saroyiga keldi. Bu yerda o‘zining xristianlik ismini emas,balki musulmonlik davridagi oti bilan Mirza Qutli Muhammad deb tanishtirdi.

Tavkelovning shaxsiy himoyasi uchun boshqirdlar34 va qozorqlardan qurolli qo‘riqchilar ajratilgan edi. Tevkelov 6 oktyabr 1731 yildan 24 noyabr 1732 yilgacha Abulxayrxon va unga tobe bulgan Kichik Yuz sultonlari bilan muzokaralar olib bordi. Bu muzokaralar natijasida xon qarorining kuchga kirishi uchun sultonlar tomonidan ma’qullanishi shartligi,xon esa,sultonlar bilan kelishmasdan,o‘zicha podsho xonimga murojaat eta olishi imkoniyatlari borligi bilinib qoladi. Tevkelov bu tarzdagi harakatlarning sababini so‘raganida,Abulxayrxon rus himoyasini qabul qilishda barcha sultonlarning roziligi haqidagi ran noto‘g‘ri ekanligini,zero,bundan so‘ng har kim o‘zicha murojaat qilgan taqdirda,podsho uning iltimosini e’tiborga olmasligini nazarda tutib,shu ishga qo‘l urganligini e’tirof etdi.

1732 yil 10 oktyabrda sodiqlikka qasam kengashi uyushtirilishi munosabati barcha sultonlar to‘plandi. Bu qurultoyda 27 kishi qatnashib,aksariyati Rusiyaga bir hay’at yuborilishi va ruslarga:“Biz siz bilan sulhda yashashni istaymiz,ammo fuqarongiz bo‘lishni istamaymiz”,deyilishi tarafdori bo‘lishdi. Qurultoyda faqat Abulxayrxon,Bukenboy botir va Xudoynazarlar O‘rusiyaga sadoqat qasamini qabul qildilar,boshqa hozir bo‘lganlar esa,O‘rusiyaga sadoqat qasamini qat’iy bir tarzda rad etdilar35. Tevkelov Urusiyaning himoyasini qabul qilishni qozoqlar uchun afzalliklarini sanash bilan birga qat’iy bir tarzda shuni ham ilova qildi:“Urus imperatorligi kozoqlardan qo‘rqmaydi va mashhur qirollarning siz dasht qaroqchilari bilan sulh tuzishining o‘zi imkonsizdir. Agar qozoqlar Urusiyasining fuqarosi bo‘lmasa,Urusiyaga tobe bo‘lgan qalmoqlap,boshqirdlar va Sibiriyaning shahar xalqi bilan Yoyiq kazaklari tomonidan mag‘lub etilib,qilichdan o‘tkaziladilar”. Abulxayrxonning bu hatti-harakati an’anaga xilof edi38. Chunki an’anaga ko‘ra,xon bu xildagi qarorlarni faqat qurultoyning qo‘llashi bilan qabul qila olardi.

O‘rusiya Abulxayrxonning sadoqat borasidagi qasamiga ko‘p ham ishonmadi.O‘g‘li Xo‘ja Ahmadni O‘rusiyaga garov tariqasida jo‘natishga majbur bo‘ldi. Aslida u o‘z odamlaridan qo‘rqqanligi uchun ham o‘rus hokimiyatiga tayanish zaruratida qolgan edi. O‘z-o‘zini O‘rusiya tuzog‘iga ilintirgan xon undan qutulish yo‘lini bilmasdi.1740 yilda Abulxayrxon sobiq dushmani jung‘orlarga (bu etnos nomi turki adabiyotda “qalmoq” deyiladi) bir maktub yozib,unda agar jung‘orlar Turkiston (Yassi),Toshkent shaharlarini bosib olishiga ruxsat berishsa,jung‘orlar himoyasiga o‘tishga tayyorligini bayon qilgan edi. Ammo bu xususda biron bir muvaffaqiyatga erisha olmadi.

Ruslar xonning bu ishidan mutlaqo bexabar edi.Keyinroq,1742 yilda jung‘or hukmdori Galdan Seren huzuridagi rus elchisiGladishev xonning bu qilmishlaridan xabar topdi.Shundan keyin rus hukumati unga mutlaqo ishonmay qo‘ydi,lekin unga qarshi biron chora ham ishlatmadi. O‘rusiyaning Kichik Yuzdagi siyosati oqibat-natijada qozoq tuproqlarini urus koloniyasiga aylantirishga qaratilgan edi. Kichik Yuz ustiga ustiga yurish bu boradagi dastlabki qadam edi.

O‘zining siyosiy kuchiga bino qo‘ygan va xonligini O‘rusiyadan tasdiqlatib olgan Abulxayrxon keyin vatandoshlari tomonidan bir masxaraboz shaxs sifatida baholandi. Ushbu xususiyatlaridan kelib chiqib ,Turkistonning shimoli xoni O‘rusiyaning Turkistonga yurishlarining yo‘l boshlovchisiga aylanib qoldi. Vatandoshlari nazarida «xoin” bo‘lgan xonga o‘ruslar Turkiston dashtlarida o‘z mavqei va hokimiyatini yoyishning bir “vositasi” sifatida qaradilar.

Orenburgdagi o‘rus idoralari xon bilan doimiy muloqot o‘rnatgan edi.Xonning O‘rusiya ,bilan munosabati yuzaki ekanligiga e’tibor bermas hamda Kichik Yuzning ichki ishlariga aralashmas edilar.Sultonlar tomonidan tutgan yo‘li uchun nafratga yo‘liqqan Abulxayrxon bor obro‘sidan ayrildi va raqibi Sulton Baroq tomonidan o‘ldirildi. Abulxayrning o‘rniga Nurali keltirildi. Abulxayrdan so‘ng O‘rusiyaning vassali sifatida ish yuritgan Oltin Xon . Kichik Yuzni boshqardi.O‘ruslar asta-sekinlik bilan xonlarning ichki ishlariga aralasha boshladilar. Zotan O‘rusiyaning ularga ishonchi yo‘q edi. Abulxayrxonning o‘g‘li Xo‘ja Ahmad 1732 yildan to o‘limiga qadar garov sifatida O‘rusiyada yashadi.

Nuralixon Orenburg valisidan ruxsat olmasdan,1748 yilda jung‘orlar bilan munosabatlarni yaxshilash uchun yozishma boshlagan vaqtda,Orenburg valisining qattiq nazorati ostiga olindi. Xonning atrofidagilar orasida o‘ruslarning odami borligi va xon bundan bexabarligi ochilib qoldi. Xonning jung‘orlarga yozgan maktubining nusxasini o‘ruslarga xonning kotibi-qozon tatarlaridan bo‘lmish El Muhammad Nur Muhammad bergandi. Unda qalmoqlar(jung‘orlar)ga asir tushgan qozoqlarni nikohdan o‘tgach,erkin qoldirishlari,Toshkent va Ulug‘ Yuz o‘lkalaridan harbiy qismlarini olib chiqib ketishlari taklif etilgan edi. Vaziyatdan xabar topgan o‘ruslar ushbu turli ko‘rinishdagi harakatlarni muvofiqlashtiruvchi yo‘l tutdi.Bu shunday bir yo‘l Bilan amalga oshirildiki,nomi tilga olingan Turkiston yerlarini va asirlarni jung‘orlardan qaytarib olishning iloji qolmadi.

O‘rusiya va Kichik Yuz o‘rtasida o‘zaro himoya qilish (yoki ittifoq)shartnomasi mavjud bo‘lmaganiga qaramasdan,saylangan har bir xon O‘rusiyaga sadoqat qasamini ichishga majbur edi,ya’ni Kichik Yuzning ichki va tashqi siyosatiga o‘ruslarning aralashuvini
oqlaydigan hech bir shartnoma yoki bitim hech qachon tuzilmagandi.Shunga qaramay,o‘rus hokimiyati Kichik Yuzning tashqi siyosati u yoqda tursin,uning ichki siyosati ham ular istagan shaklda bo‘lishiga intilardi.Xonlar esa o‘z navbatida ,loaqal ichki ishlarda mustaqil bo‘lishga tirishar edi. Shuning uchun ham o‘ruslar 1837-39 yillarda Tatishchev boshchiligida ikkinchi bor Orenburg yurishini uyushtirishdi.Bu safar qozoqlarni uzil-kesil bo‘ysundirish niyatida edilar. Ammo ular bu niyatiga erisha olmadilar.

O‘ruslar tomonidan ko‘rilgan ko‘p talbirlar-qal’alarni qurish,xonlarning O‘rusiyaga sadoqat haqidagi qasamlariga qaramay Kichik Yuz xalqi o‘z yo‘lidan toymadi va O‘rusiyaga qarshi qo‘zg‘aldi.O‘rus hukumati barcha qalmoqlarni to‘plab,ularni qurol-aslaha Bilan ta’minlab,qozoqlar ustiga yurish qilish haqida farmon berdi. Qalmoqlarga talon-taroj qilingan barcha narsalar o‘zlarida qolishi haqida va’da ham berildi. O‘rus hukumatining turki qabilalarni va qalmoqlarni birini ikkinchisiga gij-gijlab urushtirib qo‘yish siyosatidagi muvaffaqiyatlari e’tiborga loyiqdir.Buni boshqirdlar misolida ko‘rish masalani oydinlashtiradi deb hisoblaymiz.

Boshqirdlar 1755 yilda Botirshoh Ali (o‘rus adabiyotlarida Aliyev) boshchiligida ruslarga qarshi bir qo‘zg‘olon ko‘taradilar.Qo‘zg‘olonga boshchilik qilgan bu mujohid Sharqning butun musulmonlarini o‘ruslarga qarshi kurashga chaqiradi.O‘rus hukumati ham jiddiy bir tahdidni his etadi.Bu qo‘zg‘olonni bostirish uchun O‘rusiya tashqi ishlar vazirligi kengashi qozoqlarning rahbarlariga murojaat qiladi.Orenburg valisi Nexlyudov qozoqlar yo‘lboshchilariga 50 000 boshqird bosh ko‘targanini va qozoqlar yashashni istasa,o‘zlarini o‘zlari himoya qilishi kerakligini,aks holda dasht idorasi qozoqlardan boshqirdlarga olib berilajagini bildirdi.Bu po‘pisa aslida g‘irt ig‘vo edi.Nuralixon boshchiligidagi qozoqlar bu fitnani tushunib yetmadilar va mohiyatan ozodlik uchun intilayotgan boshqirdlarga qarshi kurash olib bordilar. Isyon bostirildi. 50 000 boshqird qozoqlar yeriga joylashtirilib ,ularga bo‘ysundirildi. Bu quvg‘in qilinganlarni ta’qib va nazorat qilib turish uchun o‘rus hukumati 1765 yildayoq sinovdan yaxshi o‘tgan boshqird Tevkelevni Kichik Yuzga jo‘natdi. Tashqi ishlar vazirligidan Tevkelevga Kichik Yuzga bo‘ysundirilgan boshqirdlar qayerlarda ko‘chib yurishini aniqlash vazifasi topshirildi.

1755 yilning 3 dekabrida Tevkelev Nuralixon bilan ko‘rishdi va O‘rusiya elchisiga murojaat Bilan kelgan boshqirdlarni O‘rusiyaga qaytarib berilishini talab qildi.
1756 yilda boshlarida O‘rusiyaga qaytib ketgan Tevkelev,shu yilning iyun oyida Yana qaytib keldi va xondan boshqirdlar qachon qaytarilishini surishtirdi. 1756 yilning 12 avgustida Nuralixon sultorlar yig‘ilishi o‘tkazib,boshqirdlarni O‘rusiyaga qaytarish haqida qaror qabul qilishdi.Shundan so‘ng 1757 yili 4502 nafar boshqird Orenburgdagi o‘rus mahkamachilariga taslim qilindi.Bu Turkiston yalpi tarixida ilk bor yordam so‘ragan insonlarga nisbatan haqsizlik qilinishi edi.Bu qilmish na turki va na islomiy tamoyillarga to‘g‘ri kelar edi.

Zero,musofirsevarlik an’anasi yordam so‘ragan va iltijo qilgan kimsalarni ularni ta’qib etuvchilari qo‘liga topshirishni g‘ayriinsoniy harakat deb biladi. Kichik Yuz O‘rusiyaga bu borada hech qanday va’da bermagan bo‘lsa-da,bu hodisa o‘ruslarning bosqini natijasi o‘laroq yuz berdi. Huddi shunday,qozoqlar o‘ruslarga qarshi ko‘tarilgan chog‘da,ularga qarshi qalmoqlar yuborildi.1763 yilda qalmoq xoni Uboshi qozoqlarni jazolashga boshchilik qildi. Bundan taxminan yetti yil o‘tib qalmoqlarning o‘zlari ham o‘rus ig‘vosi qurboni bo‘ldi. 1770 yilda 30 000 ga yaqin qalmoq oilasi Volga atrofidan Jung‘oriyaga qochishga majbur qilindi. !! Yekaterina 1771 yil 27 yanvar farmoniga binoan Nuralixon qalmoqlarga qarshi harakat boshlashiga va qalmoqlar mulkini o‘z mulki deb bilishiga ochiq izn berildi.

Rostdan ham,qozoqlar o‘ruslarning va o‘z xonlarining istagini amalga oshirish uchun qochayotgan qalmoqlar bilan janglar olib borishiga to‘g‘ri keldi. Shaklan O‘rusiyaning himoyasi ostida bo‘lgan Kichik Yuzda xonni saylash tadbirida ham chalkashliklar,g‘irromliklar yuzaga keldi.Xonning qurultoy tomonidan saylanishi va oq o‘tovda gilam ustida ko‘tarish odatlari (bular mo‘g‘ullardan meros odatlar) 1800 yilgacha saqlanib keldi. Bu odatga har bir saylangan xon o‘rus podshosi tomonidan tasdiqlanish majburiyati qo‘shildi. Agar bunga O‘rusiya tomonidan Kichik Yuzda xonning hukmronligini tanish,e’tirof etish,deb qaralganda ham,ayni chog‘da bunda “O‘rusiyaga tobelik va sadoqat”ning ishorati bor edi.

O‘rusiya qozoqlarga ishonmasdi,shunga qaramay,Kichik Yuzni o‘z qo‘li ostida abadiy saqlab qolishga intilardi. 1756 yil 2 sentyabr qaroriga binoan qozoq turklariga Uralning o‘ng qirg‘og‘iga oyoq bosish yasoq qilindi. Ularga o‘ruslarning mustahkam istehkomlaridan chamasi 12-15 km uzoqlikda yurish amri berildi. 1755 yil 6 may farmoni bilan esa,O‘rta Yuz qozoqlarining Irtish harbiy chizig‘iga yaqinlashishi man etildi. Xonlar olgan har qanday tadbiri haqida Orenburg valisiga hisob berib turishga majbur qilindi. 1770 yildan keyin ,Abilayxon istisno,hech bir qozoq xoniga o‘rus tahdidisiz biror harakat qilish nasib qilmadi. 1771 yilda xon bo‘lib saylangan Abilayxongina to‘qqiz yil O‘rusiya Tasdig‘isiz xonlik qildi. O‘rusiyaning qozoq turklariga nisbatan “do‘stlik va hukmronligi” da,xonlarining O‘rusiyaga nisbatan “bog‘liqlik va sadoqatlari”da yolg‘on va munofiqliklar yaqqol ko‘zga tashlanadi.Chunki tomonlar orasida mushtarak bir ishonch yo‘q edi. Masalan,Kichik Yuz xoni Nurali o‘zining 1773 yili yozgan tarixiy bir maktubida qo‘zg‘olonchi Pugachyovni O‘rusiyaning podshosi deb tan oladi. Biroq o‘rus idoralari xonning Pugachyov bilan aloqalari davom etishiga g‘ov bo‘lgan ko‘rinadi. Turkiston dashtlarida O‘rusiya o‘z siyosatini baralla davom ettira olishini ta’min etuvchi haqiqiy kuchga ega bo‘lgan o‘rdasi bor edi.1755 yilda Orenburg harbiy valisi ixtiyorida 36 714,Sibiriya valisi ixtiyorida 27 552 nafar askarlari bor bo‘lib,bular Turkiston bilan qo‘shni o‘lkalarga joylashtirilgan edi. O‘rus hukumati muntazam ravishda dasht aholisining ichki ishlariga aralashish yo‘llarini izladi. O‘rusiya uchun har qanday sultonni xonga qarshi gij-gijlab qo‘yib,ular orasida hakamlik qilish ichki ishlarga aralashishning eng oson usullaridan biri edi.Zarur bo‘lganda,obro‘li qozoqning obro‘sini tushirish yo‘li bilan uning xalqqa ta’sir kuchini yo‘qqa chiqarardi. Huddi shuning uchun ham,avvalo Kichik Yuzdagi jazo huquqlari o‘zgartirildi:1799 yil 13 avgustida chiqarilgan tarixiy bir hujjat Bilan qotillarni o‘rus qonunlari bo‘yicha jazolashga huquq berildi. Qotillikning o‘rus qonunlari bo‘yicha jazolanishi harbiy tadbirlardan ko‘ra ko‘p marta g‘ayriinsoniy edi.O‘rusiya 1780 yil 27 sentyabrida o‘zining Kichik Yuz bilan chegaralari xavfsizligini ta’minlash haqida farmonini e’lon qildi. Bu farmonga binoan qozoq din peshvolari o‘rniga O‘rusiyaga foydasi tegadigan qozon-tatar mullalarini keltirilishi;xizmat vazifalarini o‘tashda ko‘rsatgan sadoqat va g‘ayratlari uchun bu mullalarga katta mukofotlar berilishi rasmiylashtirilgan edi.

2 Yekaterina 1784 yil 2 may buyrug‘i bo‘yicha Orenburgda bir chegara mahkamasi qurilishi ko‘rsatilgan. Ushbu mahkamaga o‘ruslar tomonidan 2 polkovnik(subay),2 nafar bojxona mudiri va ikki nafar davlat ma’muri,qozoqlar tomonidan bir sulton va 6 nafar biy(bek) kiritildi. Bu buyruqda bulardan tashqari Orenburg general valiligi qoshida axborot ishlari bo‘yicha shug‘ullanadigan 2-3 yil muhlatli bir qozoq hay’ati tashkil etilishi;o‘rus fuqaroligini so‘rab olish yuzasidan Ulug‘ Yuzda tashviqot ishlarini yo‘lga qo‘yish;Hazar dengizi bilan Orol ko‘li va Irtish daryosi oralig‘ida kelajagi bexavotir bo‘lgan mustahkam chegara chizig‘i hosil qilish maqsadida Emba daryosidan to O‘r va Tobol daryolari qadar qal’alar qurilishi ko‘rsatmasi berilgan edi. Ko‘rsatmaning so‘nggi bo‘limidan ko‘rinib turibdiki,bu vaqtga kelib(1812 yil,28 may) O‘rusiya davlat sho‘rosi Kichik Yuzning har ikki xonini tanishga qaror qilgan. Orenburg valisi Volkovskiy ikki guruh orasidagi ixtilofni teranlashtirmoq uchun 1812 yil 2 avgustida Kichik Yuzning yagona xoni sifatida Sherg‘ozini tayinladi.

Kichik Yuzning parchalanishining ilk belgilari,asosan ,Nuralixonning o‘g‘illaridan biri bo‘lgan Sulton Bo‘keyning 1800 yilda Norin dashtlariga ko‘chish uchun Astraxan valisi Knorringdan ruxsat talab qilishidan boshlab ko‘zga tashlandi. 1801 yil 11 mayda Pavel Bo‘keyga qabilasi bilan Volga va Ural orasidagi yerlarda (oqimga teskari o‘ng qirg‘oq yerlarida) ko‘chib yurishga ruxsat berdi. Bo‘key bu yerlarga 1803 yilda 500 chodirli qabilasi bilan ko‘chib keldi.Imperatorning 1808 yil 19 may buyrug‘i bilan Bo‘key o‘rdasining chegaralari O‘zen daryosidan Bo‘g‘di tog‘larigacha,undan to Hazar dengizi qadar qilib belgilab berildi. 1812 yilda esa,O‘rusiya Bo‘keyni ushbu hudud qozoqlarining xoni o‘laroq e’tirof etdi.Bu buyruq bilan o‘ruslar Bo‘key o‘rda yoki Ich o‘rda nomini olgan yangi bir avtonom davlat tashkil etdi. Bo‘key xonning o‘limidan so‘ng Bo‘key o‘rdasining xoni uning 14 yashar o‘g‘li Jahongir bo‘ldi. Aslida esa hokimiyat Bo‘key xonning birodari Shig‘ay qo‘lida edi. Jahongir esa 1825 yildan keyin 1845 yilgacha davlatni o‘zi idora qildi. 1827 yilda Sulton Qaipg‘ali boshchiligidagi qozoqlarning bir guruhi yana Kichik Yuzga qaytishga qaror berdi.Bu tashabbusga o‘rus hukumati rizolik bermadi.

1829 yilda Bo‘key o‘rdasi qozoqlari o‘ruslardan izn olmasdan,yana Uralning narigi qirg‘og‘iga ketishni boshladilar.Shu bois sulton Qaipg‘ali hibsga olindi.1830 yilda u Orenburg qamoqxonasidan qochishga muvaffaq bo‘ldi. Qozoqlar «katta bir o‘rus qafasi” ichiga olinganini” endi anglab yeta boshladilar. Ana shuning uchun ham 1836-1838 yillarda Bo‘key o‘rdasi Istay Tayman boshchiligida qozoqlar qo‘zg‘olonining o‘chog‘iga aylandi. Jahongirga va ayni chog‘da o‘ruslarga qarshi bo‘lgan bu qo‘zg‘olon o‘rus hukumatidagilarni ham sarosimaga soldi.O‘sha payt hukumati bergan bahoga binoan bu qo‘zg‘olon O‘rusiyaning xavfsizligiga tahdid solardi.Shuning uchun ham o‘rus ijrochi hukumati yuqori doiralardan Bo‘key o‘rdasini tugatishga ruxsat oldi va 1845 yilda Jahongirxon o‘lgach,undan keyin yangi xon saylanishiga yo‘l bermadi. Ich o‘rdani boshqarish uchun bir-ikkita qozoqlar ham kiritilgan asosan,o‘rus polkovnik (subay)laridan iborat bir sho‘ro tashkil etildi.

Bu holat 1917 yilgacha o‘zgarmadi. Ishi o‘z hukumatlarining ko‘rsatmalarini bajarishdangina iborat bo‘lgan Orenburg va Omskdagi o‘rus idoralari imkon qadar xonlarning hokimiyatini chegaralash va yo‘q qilish bilan mashg‘ul bo‘ldilar.O‘rus vasiyligidagi O‘rta Yuzning ham umri qisqa bo‘ldi. G‘arbiy Sibiriya general valisi 1819 yil avgustida vafot etgan Valixonning yangi xon saylanmasligini va umuman “xon” unvoni bekor qilinishini aytdi.

1822 yil 22 iyunda 319 moddadan iborat “Sibiriya qirg‘izlari(qozoqlari) maqomi” e’lon qilingach,o‘rus hukumati O‘rta Yuzni ham bekor qildi. Xon va sultonlar yuritgan idora usullari ham bekor qilindi. Endi idora nizomi qabila asosiga tayanmaydigan bo‘ldi,muxtorlik nohiya va viloyat asosiga qurildi. Viloyat boshchisiga o‘rus mingboshisi unvoni berilib (“bosh sulton”//og‘a sulton”),u saylanib qo‘yilardi. Rasman «vakil sulton“ nomini olgan bu sultonlar o‘ruslarning yerli aholidan yollagan ma’murlari edi.O‘ruslar bu «sultonlar”ga maosh to‘lar va sho‘ yo‘sinda yangi idora mexanizmi yaratar edilar.

Sultonlarni Rusiyaning aslzodalar sinfi qatoriga qo‘shmadilar,biroq o‘rus hukumati qadimdan kelayotgan mahalliy aslzodalarning qo‘llashiga muhtoj edi. Shunga qaramay,sultonlikning nasliy vorislik huquqi ham bekor qilindi. Buning o‘rnini qoplash uchunmi,bosh sultonga 5-7 km2,nohiya sultoniga 45 desyatina yerga egalik qilish huquqi berildi. Lekin bu qonun 1868 yildan boshlab o‘z kuchini yo‘qotdi. XIX yuzyillik oxirlariga kelib,bir zamonlar qabila aslzodalari bo‘lganlar butun imtiyozlarini yo‘qotib qo‘ydilar.Bugungi Qozog‘istonning shimoliy va sharqiy o‘lkalari O‘rusiyaning koloniyasi holiga keltirildi (54).O‘rusiya to‘qson yil(1732-1822)davomida Kichik Yuzdan boshlab O‘rta Yuz tomon-Orol ko‘lining shimoli va Balxash ko‘lining janubidagi Ili daryosi havzasida Chingizxon yohud turk hoqonlari salafi ekanligi bilan faxr etgan xon va sultonlarni bir chetga surib qo‘yishga muvaffaq bo‘ldi. Aslzodalar o‘z huquqlaridan mahrum bo‘lib,tavakkal qilib bosh egishdi.

O‘rus hukumatining “Osiyo mamlakatlari komiteti” 1824 yil 31 yanvarida Orenburg viloyatining idora uslubini yangilashga qaror qildi. Bu qarorga muvofiq Orenburg bir viloyat va ayni chog‘da bir chegara o‘lkasi bo‘lganligi uchun ikki bir-biridan mustaqil idoraga ega bo‘ldi.Chegara boshqarmasi o‘ruslar tarafidan bir nozir va nozir yordamchisi ,ikki assistent,qozoqlar tarafidan 4 nafar vakil hamda Buxoro va Xivaning biror muxtor elchisidan tashkil etiladigan bo‘ldi.Chegara boshqarmasining chegara chiziqlari va dasht bo‘limlaridan tashqari ularning ikki quyi bo‘linmasi ham bor edi.Chegara chizig‘i bo‘linmasi ixtiyorida viloyat chegara muhofazasi bilan mashg‘ul bo‘ladigan o‘rus qurilish ofitserlari uyushmasi bo‘lgan. Bu uyushma politsiya ishlari,harbiy qal’alar qurish hamda bularning barchasi o‘z vazifasini bajarishini nazorat qiluvchi vakolatga ega edi.

1824 yilning 31 yanvarida maxsus qaror bilan Kichik Yuz bekor qilindi. Xon saylanish tizimi yo‘q qilindi. Kichik Yuz idora ishlarini dasht quyi bo‘linmasi o‘z qo‘liga oldi. Kichik Yuz G‘arbiy,O‘rta o‘rda va Ich o‘rda deb nomlanuvchi to‘rt qismga ajratildi. Har bir qismni idora etish uchun bir nafar “sultonlik vakili” tayin etildi. O‘rus hukumatining bunday qarorlariga qozoqlar qarshilik qilganligi,lekin bu noroziliklarga e’tibor berilmaganligiga o‘sha davr o‘rus manbalarining o‘zi guvohlik beradi. Orenburg viloyati boshqaruv ishlarida ko‘p o‘zgarishlar qilingandan keyin 1844 yil 14 iyun kuni O‘rusiya ukumati qirg‘izlarni (qozoqlarni) boshqarish haqida 100 moddalik bir nizom qabul qildi. Mazkur nizomda o‘rus tilida ilk bora «Orenburg qirg‘izlari” birikmasi ishlatildi. Nizomning birinchi moddasida shunday deyiladi:“Orenburg qirg‘izlari(sobiq Kichik Yuz qozoqlari –muallif) Tashqi ishlar vazirligining Markaziy Idorasiga tobe Osiyo sho‘basi vositasida hamda Orenburg harbiy valisi tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqariladigan Kichik o‘rdaning idora mahkamalari bir umumiy yoki bir necha xususiy qismlardan maydonga keladi”. Bosh idora o‘rni Orenburgda joylashgan bo‘lib,chekka idoralar sobiq Kichik Yuz qozoqlariga tekkan edi (2-3 moddalar).

Bu tadbirlar vositasida o‘rus hukumati Ural daryosining chap sohilidan Sirdaryoning quyi oqimiga qadar idora ishlarini to‘liq o‘z qo‘liga olib bo‘lgan edi.Qozoq yerlari o‘rus imperatorligining o‘z xususiy o‘lkasi sifatida e’lon etildi (4-modda). 1868 yilgi idora islohoti natijasida qozoqlarni boshqarish vazifasi tashqi va harbiy vazirliklardan olinib,ichki ishlar vazirligiga topshirildi. Kichik Yuzning so‘ngi xoni Sherg‘ozi Orenburgga keltirilib,nazorat ostiga olindi.

Dastlabki vaqtlarda O‘rusiya Turkistonning dasht o‘lkalari bilan,har ehtimolga qarshi,chet davlat bilan qilinadigan muomala kabi ish tutishga urinardi. Lekin 1844 yildan keyin chet mamlakat kabi muomala qilinadigan mamlakatni o‘rus imperatorligining bir parchasiga aylantirish uchun Yana 24 yil urinishga to‘g‘ri keldi. 1868 yil 21 oktyabrida Orenburg va Sibiriya o‘lkalaridagi qozoqlarning idora maqomlarini qaytadan tuzish haqida farmon e’lon qilindi. Ayni zamonda 268 moddalik idora nizomi ham kuchga kirdi. Zabt etilgan o‘lkalardan Aqmo‘la(Akmolinsk) va Yettitom (Semipalatinsk) G‘arbiy Sibiriya bosh valiligiga,Ural va To‘rg‘ay viloyatlari Orenburg bosh valiligiga tobe qilindi. Nihoyat,bir o‘rus tarixchisining fikrini keltiramiz:«135 yil (1734-1869) qirg‘iz-qozoqlar (qozoqlar) bo‘yniga bo‘yunturuq osish tarixi boshidan oxirigacha rosa foydali bo‘ldi”. Bir turkistonlik tarixchi esa,o‘ruslarning keyingi shiddatli harakatlaridan 29 yil o‘tgandan so‘ng bunday deb yozgan:”Qozoqlarni O‘rusiyaga o‘z ixtiyori bilan qo‘shilgan deyish afsonani haqiqatga yo‘g‘irishdir”.

Turkchadan Baxtiyor Isabek o‘zbekchalashtirgan.

TURKISTONNING MUSTAQILLIKKA QOVUSHADIGAN PAYTI QACHON BO‘LADI?
(Maqola 1984 yilda e’lon qilingan)

Turklarning beshigi sifatida qabul qilingan Turkiston bu kun O‘rta Osiyo va Qozog‘iston deb yuritilmoqda va 4 million kvadrat kilometrli tuproqlari bilan Sovet Ittifoqi hududining 20 foizini tashkil etmoqda. 15 ittifoqdosh jumhuriyatdan 5 tasi (O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston) Turkistondir.

Turkiston, ma’lumki, dunyoning muhim sivilizatsiya markazlaridan hisoblanadi. Bu o‘lka 1925-yildan beri Sovet terminologiyasida “O‘rta Osiyo va Qozog‘iston” bo‘lib qoldi. Sovet idora organlari bu o‘lkaning ismini rad etib, turkistonliklar orasida millatga mansublik ongini yo‘qqa aylantirish niyatida zo‘r berib “Turkiston” nomining qo‘llanilishiga qarshilik qildilar.

Odamni hayratlantiruvchi va yanglish bir shaklda, ba’zan g‘arblik tadqiqotchilar ham 1950-yildan buyon sovet ta’biri bo‘lgan “O‘rta Osiyo”ni qo‘llamoqdalar. Shu tariqa g‘arb afkori umumiyasida va Islom olamida “Turkiston” kalimasining unutilishiga hissa qo‘shib, sovet nuqtai nazariga xizmat qilmoqdalar.

Turkiston butun O‘rta Osiyoni yuzaga keltirmoqda, faqat O‘rta Osiyo tuproqlari ichida bo‘lmoqda. Dunyo qomuslarida (masalan: Amerika ensiklopediyasi, Britaniya ensiklopediyasi, Brokhaus ensiklopediyasi va boshqalarda) bu o‘lka jo‘g‘rofiy jihatdan ochiq-oydin suratda “Turkiston” sifatida zikr etilmoqda.

AQSH Kongressining 1959-yil iyul oyida qabul qilingan “Asir Millatlar Haftasi” nomli qonunida ham ayon suratda “Turkiston” ismining qo‘llanilishi diqqatni o‘ziga tortadi.

Shularga qaramay Radio Liberti (“Ozodlik” radiosi)ning rahbariyati 1978-yil kuzida o‘z nashrlarida “Turkiston” o‘rniga “O‘rta Osiyo va Qozog‘iston” ta’birini qo‘llanish majburiyatini o‘rtaga qo‘ydi.

Shunday qilib, juda katta obro‘ga ega bo‘lgan Amerika tashkiloti, AQSH Kongressida qabul qilingan qonunga zid ish qildi. Agar G‘arbda, sovet terminologiyasida O‘rta Osiyo (“Sentral Asia”) atamasi o‘rniga “Turkiston”ni qo‘llasaydik va o‘zimizni sovet ta’siridan himoya qilib, bu o‘lkaning milliy borligi va shaxsiyatini rad etmasaydik, foydaliroq va odilroq bo‘lardik.

Bu kun Turkistonda yashayotgan 42 million insondan 32 milliondan ortig‘ini turk va musulmon bo‘lgan o‘zbeklar, qozoqlar, qirg‘izlar, turkmanlar, qoraqalpoqlar, uyg‘urlar, tatarlar, ozarbayjonlar va tojiklar tashkil qilmoqda. Bulardan qolgan xalq esa rus mustamlakachilari (idora personallari, askariy personal) va bu mintaqaga joylashtirilgan ukrainlar, beloruslar, estonlar, litvaliklar, olmonlar va koreyslardir.

Umuman, ma’lumki, Turkistonning bu kungi tuproqlari 1715–1897-yillar orasida Rossiya tomonidan odim-odim ishg‘ol etilgandir. Shunga qaramay, Buxoro va Xeva davlatlari Chor Rusiyasi zamonida ich ishlarida mustaqilliklarini saqlab qolgandilar. Faqat bu davlatlar ham 1920-yilda sovet tajovuzi oqibatida “Buxoro va Xeva sovet Xalq Jumhuriyatlari” o‘laroq e’lon etildilar. Sovet hukumati bu ikki davlatning mustaqillik haqlarini muzokaralar chog‘ida qabul etgan edi. Ammo 1924-yilda sovet hukumati bir urush operatsiyasi yo‘li bilan bu ikki davlatning chegaralarida yoyilib va tahdid etib, davlat borliqlariga barham berib, amalda tuproqlarini ham o‘ziga qaram qildi.

Sovet Ittifoqining idora kuchlari, Turkistonning dunyo siyosatidagi va strategik ahamiyatini xalqlardan yashirmoqdalar. Biz bu holni xususan quyidagi sohalarda ko‘ryapmiz.

Turkiston Osiyo va Ovrupo orasida bog‘lanish bunyod yetgan ko‘prikdir

Turkiston Tatar-Boshqirdiston, Sibiriya, Mo‘g‘uliston, Xitoy (Xitoy hokimiyatidagi Sharqiy Turkiston bilan), Hindiston, Pokiston, Eron va Kavkaziya bilan mushtarak chegaralari bo‘lgan jo‘g‘rofiy bir makondir. Turkistonga qo‘shni bo‘lgan bu o‘lkalarning kattaligi 33 million kvadrat kilometrga to‘g‘ri keladi. Bu o‘lkalar Turkistonning 4 million kvadrat kilometrlik yuz o‘lchovi bilan birgalikda juda katta jug‘rofiy mintaqa yekanligi shak-shubhasizdir.

Turkiston va unga qo‘shni bo‘lgan o‘lkalar madaniy, iqtisodiy va diniy nuqtai nazardan bir-birlari bilan mustahkam bog‘liqdirlar.

Turkistondan Ovrupoga va O‘rta Sharq o‘lkalariga qulay va qisqa yo‘llardan borish-bog‘lanish mumkin.

Masalan, Moskva Turkiston chegarasidan havo yo‘li ila 1000 km, Krakov – Ukraina 770 km, Rostov – Don 711 km, Arzrum, – Turkiya 1010 km, Bag‘dod – Iroq 1210 km, Tehron – Yeron 640 km, Kobul – Afg‘oniston 290 km uzoqlikdadir.

Raqamlardan ham anglashiladiki, Turkistonning Ovrupo, O‘rta Sharq va Ich Osiyo bilan bog‘lanish imkonlari juda qulaydir. Bunday bir geopolitik mintaqa uzra joylashgan Turkiston Sovet Ittifoqiga har turli tashabbuslar imkonini bermoqda.

Turkiston Sovet Ittifoqining bebaho harbiy istehkomidir

Sovet Ittifoqi Turkistonda qo‘shni o‘lkalarga qarshi ikki harbiy okrugiga ega. Turkistondagi O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston Sovet Jumhuriyatlari orqali O‘rta Sharq, Hindiston va Pokiston davlatlari va O‘rta Osiyodagi Qozog‘iston, Qirg‘iziston Sovet jumhuriyatlari orqali Xitoy va Mo‘g‘uliston davlatlari kontrol qilib boriladi, kerak bo‘lganda ijro etiladigan harbiy operatsiyalar shu ikki harbiy okrug tomonidan planlashtiriladi va amalga oshiriladi.

Har ikki harbiy okrug ham eng zamonaviy qurollar bilan ta’minlangan bo‘lib, sovet harbiy idorasi tomonidan ham hamlakorlik kuchi juda yuksak baholanmoqda.

Bu ikki askariy qo‘mondonlik ayni zamonda Sharqda ko‘tarilishi mumkin bo‘lgan masalalarga qarshi sovet askariy idorasining strategik va taktik jihatdan ilk planlashtirish markazlari bo‘lib qabul qilinmoqda.

Turkiston, O‘rta Sharq, Ich Osiyo, Ovrupoga qarshi sovet planlari va amalga oshiradigan tadbirlari jihatidan ham yetakchi kuch sifatida sanalmoqda.

Butun dunyo jamoatchiligi, 1979-yil dekabr oyidan buyon Sovet Ittifoqining Afg‘onistonga qilgan urushining Turkistondagi harbiy okrug tomonidan planlashtirilganini yaxshi bilib oldi. Turkiston geopolitik va tabiiy jo‘g‘rofiyasi holatiga ko‘ra (juda keng va rang-barang maydon ekanligi: sahrolar, vodiylar, jarlar, tog‘lar) atom bombasi, raketalar, uchoqlarning ehtiyot qismlari kabi sovet urush vositalari va Sovet Armiyasining yedirib-ichirilishi uchun kerakli bo‘lgan mahsulotlarni saqlay oluvchi asosiy ombor bo‘lib diqqatni tortmoqdalar. Sovet Ittifoqi raketalarini o‘t oldiruvchi va harakatga soluvchi maydon ham Turkistonning Boyqo‘ng‘ir shahrida joylashgandir.

Sovet Ittifoqi kerak hollarda ehtiyoji bo‘lgan urush materiallarini Turkistonda sozlab (o‘nglab) olish imkoniga ham egadir. Stalin 1943-yilda so‘zlagan bir nutqida o‘z fikrini izohlab: “O‘rta Osiyo Sovet Jumhuriyatlari va Qozog‘iston (ya’ni Turkiston) Qizil Armiyaning yeng muhim qurol ombori bo‘lganini” ma’lum qilgan edi. Biz, boshqa sovet nashridan ham 1942-yilda Sovet Ittifoqining butun tuproqlarida foydalanilgan harbiy material Ikkinchi jahon urushidan oldin Turkistonda tayyor qilib qo‘yilganligini o‘rgandik. Bundan ham, Sovet Ittifoqi kerakli hollarda Sovet Armiyasining ehtiyoji bo‘lgan butun harbiy materilalini Turkistonda sozlab olish imkoniga yega, degan ma’no chiqmoqdadir. Turkistondagi sovet qurolli kuchlarining O‘rta Sharqdagi butun o‘lkalardan kuchli yekanligi ochiq-ravshandir.

Turkiston Sovet Ittifoqining xom-ashyo bazasidir

Afkor olamga ma’lumki, Turkiston sovetlarning eng qimmatli xom ashyo bazasidir, buni sovetlarning o‘zi ham bir necha bora e’tirof etganlar. Sovet industriyasining xom moddaga bo‘lgan ehtiyojini qoplashda bu o‘lka hal qiluvchi rol o‘ynamoqda.

Bu haqda “Bu kungi Turkistonning siyosiy va sotsial manzaralari” nomli maqolamizning bir bobida bahs yuritgandik. Bu yerdagi gaplarga qo‘shimcha qilib shuni aytish mumkinki, Turkistonda yana nihoyatda boy zapasga ega bo‘lgan uran, oltin, kumush va platina konlari mavjuddir. Bir sovet gazetasida Turkistonning boy qazilma boyliklariga misol qilib shunday ma’lumot berilgan: “Qozog‘iston Sovet Jumhuriyatida har yili 120-130 million tonnaga yaqin temir, 100 million tonna neft va 35 million tonna po‘lat olinadi”.

Turkistonning yer osti manbalari normal bir shaklda Sovet Ittifoqining butun ehtiyojlarini qoplaydi.

Turkistonning ziroat boyliklari ham keng bir suratda ma’lum bo‘lmoqda. Sovet Ittifoqidagi butun paxta hosilining 95 foizi, meva mahsulotlarining 60 foizi, kanop hosilining 100 foizi, pillaning 75 foizi, guruchning 65 foizi, kauchukning 100 foizi, qorako‘lning 100 foizi Turkistonda tayyorlanmoqda. Turkiston ayni zamonda Sovet Ittifoqining uchinchi katta hububot yotog‘idir. Turkistonning iqtisodiy boyliklari Sovet Ittifoqiga dunyoning iqtisodiy siyosatida bir super kuch bo‘lib o‘z so‘ziga yega bo‘lish imkonini beradi. Turkistonning iqtisodiy boyliklari bo‘lmasaydi, Sovet Ittifoqining yerishgan muvaffaqiyatlariga erishuvi to‘grisida gap ham bo‘lolmasdi.

Turkiston Sharqda kommunizmning ta’sir markazidir

Turkiston kommunizmning Sharqdagi eng ilg‘or qurolli kuchi bo‘lib maydonga chiqishi kerak, degan tushunchasi, sovet idorasining quyidagi g‘oyalari kommunizmning Sharqda yoyilishi borasida Turkistonning o‘ynagan rolini to‘la-to‘kis namoyon etmoqda.:

“Turkiston Sharqda g‘oyalarimizning ta’sir markazidir”;

“Turkiston kommunistik inqilob mikrobini Sharqdagi yoyuvchisi bo‘lishi kerak”;

“Turkiston tarixda Osiyoning Ovrupoga ochilgan eshigi rolini o‘ynagan. Hozir esa Ovrupo uchun (Rusiya uchun deb tushunavering) Osiyoga ochilgan eshik rolini o‘ynashi kerak”;

“Sharq xalqlari kelajakda sotsializm va kommunizmdan qochib qutulolmaydilar”.

Sovet Ittifoqining Sharq siyosatida Turkiston qanday masalalarda kerak bo‘lishi va yanada aniqrog‘i Sharqda kommunizmning yoyilishiga xizmat qilishi zarurligi mavzuida sovet idorasining bundan boshqa yana bir qancha ko‘rsatmalari bordir.

Keng jamoatchilikka ma’lumki, sovetlar kommunizmni Sharqda (ayniqsa, O‘rta Sharqda) tarqatish uchun olis masofalarga qo‘l uzatganlar. Bu yerda misol tariqasida sovet iborasi bo‘lgan “Toshkent ruhi”ning tug‘ilishini ko‘rsatib o‘tish o‘rinli bo‘lar edi. Osiyo, Afrika va Janubiy Amerika o‘lkalari uchun 50-yillari Turkistonda tashkil qilingan xalqaro konferensiya va simpoziumlarda Turkistonning oz rivojlangan mamlakatlar uchun “Sovet sistemasining mo‘jiza modeli” sifatida taqdim etilganini va kam rivojlanayotgan mamlakatlarda ko‘pgina tarafdor va simpatiya qozonilganini eslaylik. Aslida Sovet Rusiyasi hokimiyati ostida ezilib yotgan Turkiston go‘yo rivojlangan mash’al jumhuriyat sifatida ko‘rsatilib, u orqali sovetlar tarafidan Islom o‘lkalarida qanchadan-qancha targ‘ibot olib borilganini unutib bo‘lmaydi.

Sovet Rusiyasi Afg‘onistonni ishg‘ol etgandan keyin, kommunizm avval Rusiyadan Turkistonga kiritilganligi va qurol kuchi bilan o‘rnatilganligi oydinlashib qoldi. Kommunizm bu safar ayni o‘sha metodlar bilan Afg‘onistonda ish olib bormoqda. Bu orada 20000 dan ortiq turkistonlining O‘rta Sharq o‘lkalarida sovet mutaxassislari sifatida ish ko‘rganligi va sovetlarning obro‘sini orttirish maqsadi bilan qo‘llanganligi ham qayd yetishga arzigulik bir xususdir.

Sovet rus imperializmining milliy mustaqillik masalalaridagi afsonalari va bularning Sharqdagi ta’sirlari dunyo ahliga ma’lumdir.

Ruslar tomonidan ikki marta zabt etilgan Turkiston (birinchisi chorizm davrida, ikkinchisi Sovet Rusiyasi zamonida) mustamlaka sifatida milliy borlig‘ini davom ettirishga, inson haq-huquqlari va hurriyatlaridan bahramand bo‘lishga haqli emasdir.

Turkiston Moskvaning juda keskin va qattiq kontroli ostida qolgan. Sovet Ittifoqi Turkistonni bosib ushlab turish uchun qo‘lidan kelgan har narsani qilgan. Shunga qaramay, Turkiston haqli ravishda mustaqillik istagidan hech qachon voz kechmagan. Biz bu haqiqatni 1918–1934-yillar orasida (1923-yilgacha juda keng miqyosda) olib borilgan milliy-ozodik urushlaridan, sovet madaniyati ostida yashayotgan turkistonlilarning milliy madaniyatlari, urf va odatlarini saqlab qolish uchun olib borgan kurashlaridan, islom dinining kommunizmga qarshi olib borayotgan kurashi ta’sirlaridan va nihoyat, turkistonlilarning Ikkinchi jahon urushi paytidagi kurashlaridan tushunib olishimiz mumkin.

Bu kun Afg‘onistonda sig‘indi bo‘lib yashayotgan ming-minglagan turkistonlilarning (o‘zbek, turkman va tojik) sovet yoyilmachiligiga (sovet askarlari va g‘oyalarining Afg‘onistonga zo‘ravonlik bilan kiritilishi va u yerlarda o‘rnashib qolib ketishga intilishi nazarda tutilmoqda) qarshi afg‘on muhojirlari bilan birga yeng oldingi saflarda urushganlari har bir kishi bilishi lozim bo‘lgan haqiqatdir.

Ayni choqda, Sovet Armiyasining Afg‘onistonga kiritilishi asnosida sovet saflaridagi turkistonli askarlarning Afg‘onistonga qarshi jang qilishga rozi bo‘lmaganlari ham ayon bo‘ldi. Sovetlar shu sababli musulmon va turk bo‘lgan bu sovet vatandoshlarini jabhadan qaytarmoqqa majbur bo‘lgandilar. Mana shularning hammasidan, kommunizm turkistonlilardan sodiq sovet vatandoshlarni bunyodga keltirish imkoniga yega bo‘lolmagan, degan haqiqat kelib chiqadi.

Turkistonda mustaqillik kurashining boshlanishi dunyo siyosati va xususan, O‘rta Sharq siyosatida g‘arbli kuchlarga va sharqdagi musulmon o‘lkalarga qimmatli bir strategik pozitsiya olib berdi. Turkistonning milliy mustaqillika qovushishini talab qiluvchi asosiy ish shundan iboratki, yeng oldin Turkistonda milliy shuurning katta kuch kasb yetishiga yerishish kerak. Faqat shundan keyingina Turkiston muammolarini hal yetish mavzui bilan shug‘ullanish mumkin bo‘ladi. G‘arbli kuchlar va islom o‘lkalari Turkiston milliy mustaqilligini ta’min yetish yo‘lida mushtarak do‘stlar bo‘lib birgalikda kurashmoqlari lozim. Mustaqil Turkiston davlatining qurilishi – Rusiya va Xitoyning bir-biridan ajralishini, O‘rta Sharqda sovet ta’sirining tugatilishini, shundagina O‘rta Sharq o‘lkalarining bexavotir yashashlari mumkinligini anglab yetmoq kerak. Faqat shundagina Turkiston Sharqda, islom olamiga va hur dunyoga ochiladi va hur dunyo ham Turkiston ekonomikasiga bog‘lana oladi. Faqat shundagina Turkistonning milliy borlig‘i ta’min yetiladi.

Turkiston mustaqilligini talab etish aslo Sovet Ittifoqining ichki ishlariga aralashish deb baholanmasligi kerak. Sovet Konstitutsiyasi shaklan bo‘lsa-da, Sovet Jumhuriyatlariga xohlaganlari taqdirda SSSRdan chiqish huquqini bergan. Baynalmilal prinsiplar o‘rin olgan deklaratsiyalarda, masalan, Birlashgan Millatlarning 14-dekabr 1960-yilda e’lon qilingan “Mustamlakachilik va millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqlari” nomli deklaratsiya va 19-dekabr, 1968-yili qabul etilgan “Millatlararo pakt”, “Madaniy huquqlar” bilan bog‘liq deklaratsiyada “Turkistonning milliy borlig‘ini himoya qilish huquqi va inson huquqlari” rad etilmagandir. Dunyo tarixida birinchi marta 1959-yilda AQSH Kongressi qabul qilgan “Asir Millatlar Haftasi” qonunida Turkiston ham asir millatlar orasida sanalgandir. Bu qonun mustaqillik talablarini o‘rtaga qo‘yish uchun bebaho bir ma’naviy manba bo‘la oladi. 1965-yil may oyida Saudiya Arabistonining Makka shahrida o‘tgan “Dunyo musulmonlari birligi” xalqaro yig‘ilishida Turkiston bilan aloqador bo‘lgan qarorlar qabul qilingan.

Birlashgan Millatlar Bosh Assambleyasi yig‘ilishlarida “kolonializm”ga oid olib borilgan muhokamalarda Turkistonda rus kolonializmiga barham berish va bu o‘lkaning milliy mustaqillikka qovushtirilishi mavzularida baynalmilal chiqish fursatlari bo‘ldi. Yuksak taraqqiy etgan millatlardan ingliz tamsilchisi 26-noyabr 1962-yilda bo‘lgan Bosh Assambleya yig‘ilishida so‘zga chiqib, jumladan quyidagi ochiq gaplarni o‘rtaga qo‘ydi:

“Ayni tarixlarda mustaqil Markaziy Osiyo davlatlarining o‘z madaniyatlari bilan birga ruslar tomonidan mustamlaka qilinganligi hammaga ma’lum. So‘ngra Qozoq davlati 1854-yilda rus bo‘yinturug‘iga kirdi. 1876-yilda Turkistondagi uch o‘zbek davlatining ishg‘oli tugallandi. 1880-yilda butun Turkmaniston Rusiya hokimiyati ostiga kirdi. O‘rtacha hisob bilan aytganda bir asr keyin, 1957-yilda Gana, 1960-yilda Nigeriya mustaqillikka qovushdilar. O‘rta Osiyo tuproqlari (Turkiston)ning mustaqillikka qovushadigan payti qachon bo‘ladi?”

So‘ralishi kerak bo‘lgan asil so‘roq shudir. Sovet hukumati bu savolga bu kungacha javob bermadi. Lekin Birlashgan Millatlarga a’zo hech bir o‘lka Sovet Ittifoqidan, bu savolga qachon javob bo‘ladi, deb so‘ragani yo‘q. Shu sababli savol hamon javobsizligicha turibdi. Dunyo afkori umumiyasi “Sovet o‘rta Osiyosi” (“Turkiston”) qachon mustaqilligiga qovushadi, savolini berishga, Moskvadan bu borada bir javob olishga, berilajak javobni muhokama qilishga va bu yo‘lda Turkistonning mustaqilligi uchun tayinli bir kunni belgilashga haqlidir.