11 декабр — Атоқли олим Ғайбулла ас-Салом таваллуд топган куннинг 85 йиллиги
Юртимиздаги кўпчилик журналист ва таржимонлар, олим ва адибларнинг устози – атоқли олим ҳамда ҳассос публицист, Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган фан арбоби (1993 йил) Ғайбулла Саломов ҳаёт бўлганида шу йил 85 ёшга кирар эди.
Домланинг бевосита саъй-ҳаракатлари билан ўша пайтдаги ТошДУ (ҳозирги Миллий университет) негизида собиқ иттифоқда биринчи бўлиб ташкил этилган “Таржима назарияси ва амалиёти” кафедраси бугунги кунда ҳам изчил фаолият юритмоқда. Ғайбулла Саломов мамлакатимизда энг кўп шогирдлар тарбиялаган заҳматкаш олимлардан биридир. Маълумотларга қараганда, домланинг илмий раҳбарлигида 57 киши фан номзоди, 5 киши фан доктори бўлган. Улар орасида мамлакатимизнинг кўзга кўринган фан ва маданият ходимлари, жамоат арбоблари бор (Акмал Саидов, “Ватанингни рози қил”, “Hуррият”, 2016 йил 16 декабрь).
Устоднинг илм-фан ривожи йўлидаги самарали хизматлари туфайли таржимашунослик — икки тилдаги матнни чоғиштириш ёки бир тилдаги маънонинг иккинчи тилда акс этишини аниқлашгина эмас, балки ўзбек тилининг салоҳияти, бойлиги ва имкониятларини кўрсатиш, жаҳон адабиётини миллий заминда қайта яратиш экани тан олиниб, таржимашунослик шу жараённи умумфилологик аспектда тадқиқ қиладиган фан эканлиги аниқланди. Таржима Ватан адабиётини бойитиш, ўзаро маънавий қадриятлар, фикр-ғоялар алмашиш воситаси, таржимон эса чинакам ижодкор адиб деб қараладиган бўлди. (Қаранг: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 41-сони).
Ғулом МИРЗО
ҒАЙБДАН САЛОМ
Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган фан арбоби, профессор, филология фанлари доктори Ғайбулла Саломов (тахаллуси: Ғайбулла ас-Салом) 1932 йил 11 декабрда Самарқанд вилоятининг Хатирчи туманида туғилган. 1956 йилда Самарқанд Давлат университетининг филология факультетини тамомлаган. 1956-2003 йилларда “Фан ва турмуш” журнали, Ўзбекистон Энциклопедияси нашриёти, Фанлар академиясининг Тил ва адабиёт институти, Тошкент Давлат университети, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши академиясида турли лавозимларда фаолият юритган ҳамда ёшларга сабоқ берган. 2003 йил 31 январда Тошкент шаҳрида вафот этган.
Ғайбулла ас-Салом «Мақол ва идиомалар таржимаси» (1961), «Тил ва таржима» (1966), «Таржима назариясига кириш» (1978), «Дўстлик кўприклари» (1970, Н.Комилов билан ҳамкорликда), «Адабий анъана ва бадиий таржима» (1980), «Таржима назарияси асослари» (1983) каби илмий-назарий асарлар ёзган. Мустақиллик йилларида алломанинг “Эй, умри азиз”, “Армон”, “Ваҳийдан келар бир садо”, “Толибнома”, “Эзгуликка чоғлан, одамзод”, “Ҳалоллик бозорда сотилмайди”, шунингдек, “Жаҳонгашта “Бобурнома” (Н.Отажонов билан ҳаммуаллифликда) сингари маънавият ва маърифат, тарих ва маданият масалаларига оид китоблари нашр этилган.
Домла билан танишув: cўнмас таассуротлар
ХХ аср 90-йилларининг ўрталари. Жамият «қайта қуриш», «ошкоралик», «плюрализм» каби турфа талотумлардан кейин андак тиниб, сезиб-сезмаган ҳолда, глобал ахборот макони бўлмиш Интернет даври бўсағасида нафас ростлаб турган кезлар. Тошкент Давлат университети (ҳозирги — Ўзбекистон Миллий университети) ўзбек филологияси факультетининг юқори курсида ўқийман.
Ҳали биринчи китоби чиқмаган ёш шоирман. Бу ўзига хос «мартабам» ўша даврда ён-атрофимдагиларга анча-мунча қўл келган ҳам, чамамда. Хусусан, бир гал имтиҳон билетидаги саволларга лом-мим дея олмаган қиз-курсдошимга ўқитувчи: «Усмон Носир, Чўлпон ижоди ҳақида нима биласиз?», деб қўшимча савол берган пайтида мен ҳам аудиторияда эдим. Ўшанда курсдошим мен томонга бир қараб олиб: «Сиз сўраётган ижодкорлар Ғулом Мирзога ўхшаган ёш шоирлардир-да, мен ҳали китоби чиқмаганларни танимайман ва тан ҳам олмайман!?», деса бўладими…
Алқисса, илм толиблари ҳар қадамда ана шундай изза бўлиб қолмасликлари учун кўп ва хўп ўқиши, маънавий-маърифий савиясини ошириш устида тиришиб изланиши, профессор-ўқитувчилар эса бу борада ёшларга раҳнамо бўлиши ҳамда ўқитиш-ўргатиш ишларига янада астойдил ёндашиши фавқулодда долзарблик касб этган даврлар эди, демоқчиман.
Домла (Ғайбулла акага Университет, факультет ва кафедрада ҳам, уй ва кўча-кўйда ҳам ҳурмат билан айни шундай мурожаат этардик) ўқиган маърузалар талабаларни бефарқ ва беэътибор қолдирмаган, аксинча, ҳамиша лол қилган. Шу боис, 80 дақиқалик дарс тез ўтиб кетар, шундан сўнг ҳам у кишини қўйиб юбормасдик. Домланинг атрофини ўраб олиб, трамвай бекатигача бирга чиқардик, айримларимиз ҳатто суҳбатдош бўлиб, Бодомзоргача эргашиб кетардик.
Дарслардан бирида Домла «Қуръон» маъноларининг ўзбекча таржимаси «Шарқ юлдузи» журналида чиқа бошлаганини айтиб қолдилар. Ўша журнал сонларидан ҳар биримиз уч нусхадан олишимиз, шундан бир нусхасини бутун сақлаб, қолган икки нусхадаги варақларни ўнг-сўл тартибда оқ қоғозга елимлаб, қўлбола китоб ясаб боришмизни тайинладилар. ¥атто, қоғоз сарғайиб қолмаслиги учун қандай елимдан фойдаланиш лозим, қанақа муқовалаш керак, сўнг қаерда сақлаган маъқул – шу каби барча икир-чикирлар юзасидан батафсил тавсиялар олдик.
“Қуръони каримнинг ўзбек тилида чоп этилиши кутилмаган янгилик ва ҳайратомуз ютуқ, ғоятда муҳим тарихий воқеа”, деб изоҳ бергандилар Домла ўшанда. “Бу хайрли иш охирига етмай қолиши ва ҳатто журналнинг чиққан сонлари ҳам йиғиштириб олиниши эҳтимолдан холи эмас. Шундай экан, имкониятдан фойдаланиб қолайлик”, деган эдилар. Домла ўзларининг қўлбола “матбаа ишлари”ни бизга кўз-кўз қилиб: “¥ар бирингизнинг уйингизда «Қуръон»нинг сиз ва болаларингиз тушунадиган тилдаги нашри бўлишига не етсин!”, дея уқтирган ҳам эдилар.
Албатта, бундай хавотирни кимлардир асосли, деб топган бўлса, яна кимлардир (аслида, кўпчилик) ўша даврда ўз умрининг охирги йилларини яшаётган мустамлакачилик тузумининг зулмкор сиёсатидан, хусусан, жанговар атеизм хуружларидан зада бўлган бир юрт зиёлисининг шунчаки ҳадиги деб ҳам қабул қилган бўлиши мумкин. Аммо, кутилган эҳтимол амалда тасдиғини топди: «Шарқ юлдузи» журналида «Қуръон» маънолари ўзбекча таржимасининг давомини эълон қилиш тақа-тақ тўхтатиб қўйилди.
Кейинчалик билишимча, Домла Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Таржима кенгашининг раиси, қолаверса, «Қуръон» маънолари ўзбекча таржимаси бўйича дастлабки илмий тадқиқотларга бевосита раҳбарлик қилган олим сифатида бу йўлдаги таҳдид ва тақиқларнинг туб илдизидан яхшигина хабардор бўлганлар. Нафақат хабардор бўлган, балки ана шу ғов-тўсиқларга ўз маърифати ва жасорати билан қарши туришга интилганлар.
Биринчи Приезидентимиз 1989 йилнинг июлидан эътиборан республика раҳбари сифатида фаолият бошлагач, ушбу масала ҳам ўзининг ижобий ечимини топди. «Қуръон» маъноларининг ўзбекча таржимаси журналда тўлиқ эълон қилинди ва тез орада алоҳида китоб ҳолида ҳам нашр этилди. Бу вақтда биз Университетни битириш ва диплом олиш ташвишлари билан андармон эдик.
“Солланиб оққан дарё”[1] соҳилида
Ўтган асрнинг сўнгги йили. Университетда битириш имтиҳонлари бошланиб кетган. Факультет йўлагида Домлага дуч келдим. Ўйчан, паришон, ғамгин. Хаёлларига халал бермаслик учун жимгина ўтиб кетмоқчи эдим, аммо нигоҳларимиз тўсатдан тўқнашди. Саломлашдик. Домланинг кўзларида ҳорғин табассум жилваланди:
– Бўрини йўқласанг, қулоғи кўринади, деган гап бекорга эмас. Сизни сўраб-суриштириб юргандим. Кафедрамиздан диплом мавзуси олган экансиз. Ёзган ишингиз Тилак акангизга маъқул бўпти. Мен ҳам танишиб чиқдим. Тилак Жўра – яхши шоир ва яхши олим. Сизни кафедрамизга ишга олсак, девдим. Яхши шоирлардан яхши олимлар яна чиқаверса яхши-да.
Домланинг дабдурустдан айтилган мақтовларидан тилим каловланиб қолди. Бу ҳам етмагандек, Устоз Ғайбулла ас-Саломдек улуғ алломанинг маълуму машҳур «Таржима назарияси ва амалиёти кафедраси»га шу қадар осонлик билан ишга таклиф этилганимдан ўзимни буткул йўқотиб қўйдим. ¥аяжон шу даражага етибдики, ушбу масалада қачон ва кимга учрашишим, қандай расмиятчиликларни адо этишим кераклигини аниқлаштириш у ёқда турсин, янглишмасам, Домла билан тузук-қуруқ хайрлашмасдан ҳам кетиб қолганман. Юриб эмас, парвоз қилиб, учиб жўнагандим ўшанда.
Аксига олиб, орадан кўп ўтмай, Домла инфаркт хасталигига чалиниб, касалхонага тушиб қолдилар. Бу орада кафедрадаги менга таклиф этилган катта лаборантлик вазифаси анчагина можароли, деган гаплар ҳам қулоғимга чалинди. Яъни, бир томондан, ушбу вазифада ишлаб турган одам ҳали расман бўшатилмаган бўлса, иккинчи томондан, бу ишга мендан кўра муносиб анчагина номзодлар «от сурмоқда» экан. Мен «пиёда»га йўл бўлсин, боз устига Домла ишга таклиф этаётганларида, мен камбағалнинг на исмим, на тахаллусимни эсламадилар-ку. Кўнгил учун айтгандирлар-да, ҳойнаҳой. Шунисига ҳам раҳмат, Устоз…
Хуллас, Университет дипломини олгач, кафедрага иш даъво қилиб бориб юрмадим. ¥атто, ўзимча, Домлани ўша ваъдалари юзасидан хижолатга қўймаслик учун касалхонага кўргани ҳам бормасликка қарор қилдим. Деканатдан олинган бўш иш ўринлари ҳақидаги маълумот асосида Абдулла Қаҳҳор уй-музейига ишга жойлашдим.
Икки ойча ишладим. Бир куни эрталаб музейда Кибриё опа (Кибриё Қаҳҳорова – Абдулла Қаҳҳорнинг рафиқаси) одатдагидек мутойиба билан кутиб олди:
– Сиз ҳали ишга киришмай туриб, совчиларингиз кўпайиб кетди, шунча серхаридормисиз?
Маълум бўлишича, Домла инфаркт дардини бир оз енгиллатгач, кафедра ишлари билан касалхона палатасида шуғуллана бошлаган, шу жумладан, менинг катта лаборант вазифасига тайинланишим учун тегишли топшириқларни берганлар. Шу тариқа Кибриё опа устозлар билан ўзаро «анча савдолашеб», сўнг кафедрада ва қисман музейда ҳам ишлашим тўғрисида келишиб олишипти.
– Ғулом ҳаммага керак, – дедилар Опа кулиб. – Энди кафедрага ҳам, музейга ҳам “ғуломлик” қилаверасиз.
Саводхонликдан сабоқ
Домланинг савод борасида жуда талабчан эканликлари хусусида кўп эшитганман. Айтишларича, ҳатто бир вақтлар собиқ тузум министрларидан бирининг фарзанди ёзган диплом ишидан 500 тадан ортиқ имло хатосини топиб, тузатиб келишга қайтарганлари учун ўша мансабдор зуғуми оқибатида Устоз раҳбарлигидаги кафедра Университет асосий биносидан ташқарига «бадарға қилинган» экан.
Нима бўлганда ҳам, кафедра лаборанти сифатида ўз вазифамни иш ҳужжатларини тартибга келтиришдан бошладим. ¥афтанинг ҳар чоршанбаси кафедра куни этиб белгиланган. Шу куни кафедра аъзоларининг мажлиси ўтказилиши ва тегишли тартибда мажлис баённомаси расмийлаштириб борилиши керак. Домла ҳали ҳам касалхонада экани, қолаверса, кафедра аъзоларининг турли факультетларда катта ҳажмдаги дарс соатлари билан бандлиги туфайли (ўша пайтларда «Давлат тили тўғрисида»ги қонун эндигина кучга киргани муносабати билан домлаларимиз ўзбек тили фанидан дарс беришга сафарбар этилганди) амалда кафедра мажлиси ўтказилмаганини инобатга олган ҳолда, кафедранинг йиллик режаси ва Домланинг телефон орқали берган кўрсатмалари асосида мажлис баённомасининг дастлабки ихчам матнини тайёрладим.
Домла келишлари билан қўлларига тутқаздим. Ўзимдан, саводимдан кўнглим тўқ. Аммо, барибир, ҳаяжон бор. Чойга уннаш билан ўзимни чалғитаяпман. Ўриндиққа жойлашиб, юзга фотиҳа тортиб, ҳол-аҳвол сўрашиб, шундан кейин кўзойнак таққанча бир вараққина қоғозга тикилган Домла бир пайт чалғидилар ва «олмос, лезвие» топиб беришимни сўрадилар.
Мендек ўзига ортиқча ишониб юборган олифтани бу ҳол бутунлай саросимага солиб қўйди. Боз устига, Домланинг ручка олиб ниманидир тузатишга шайланганини кўриб қолдим. Ранг-қутим дув ўчди. Бироқ шунда ҳам воқеани чидам билан кузата бошладим.
Гап шундаки, кафедранинг ёзув машинкасидан рус-крилл алифбосидаги биз кам ишлатадиган айрим белгилар олиб ташланган ва ўрнига тўртта ўзбекча ҳарф (ў, қ, ғ, ҳ) қўйдирилган экан. Натижада «ФАКУЛъТЕТ» сўзида юмшатиш («ь») белгисини катта ҳарф сифатида ифодалаш учун айириш белгисининг («ъ») кичик шаклидан фойдаланган эканман. Домла олмос ёрдамида («ъ») белгисининг «думча»сини заргарларга хос нафосат билан қириб ташладилар ва ҳосил бўлган («ь») белгисининг «бўйи»ни ручка орқали катта ҳарфларга «тенглаштириб» қўйдилар. Сўнгра шу тузатилган қоғозни тасдиқлаб, имзо чекдилар.
[1] Домланинг ҳамкасби ва ҳаммаслаги, ҳамфикр биродари ва оқибатли дўсти – устоз Сайди Умиров Ғайбулла ас-Саломга берган таъриф. – Ғ.М.
ҒАЙБУЛЛА САЛОМОВ – ЎЗБЕКИСТОНДА
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ АСОСЧИСИ
Шухратхон Имяминова, филология фанлари номзоди
Ўтган асрнинг 50-йилларида бадиий таржимани илм сифатида тадқиқ этиш бошланди. Бунда А.Мухтор, Ж.Шарипов, Ғ.Саломов, Н.Владимирова, Н.Комилов, К.Жўраев, Т.Жўра, С.Олим каби олимларнинг хизмати катта бўлди. Таржимашунослик кенг ривожланиб, ўзига хос илмий мактаб юзага келди.
Айниқса, филология фанлари доктори, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, Халқаро Бобур мукофоти лауреати, профессор Ғ.Т.Саломовнинг бу соҳадаги хизматлари катта бўлди. Профессор Ғайбулла Саломов ўзининг бутун илмий фаолиятини Ўзбекистонда таржимачиликни ўрганиб, уни алоҳида фан сифатида шакллантиришга бағишлаган салоҳиятли йирик олимдир.
Ўзбек тилининг чуқур билимдони, услубшунос ва қиёсий адабиётшунослик аспектида ишлар яратган Ғ.Саломов таржима назарияси, тарихи ва танқидини бирга бақамти олиб ривожлантирди, унинг ишлари туфайли Ўзбекистонда ўзига хос таржимашунослик илми юзага келиб шаклланди. Ғ.Саломов 1932 йил 12 декабрда Навоий вилоятининг Хатирчи туманида туғилган. Алишер Навоий номидаги Самарқанд университетида таҳсил кўриб, кейин (1956й.) «Фан» нашриётида ишлай бошлаган. Профессор Ж.Шарипов, О.Усмон, У.Турсун таълимини олган Ғ.Саломов рус, форс, немис, тожик ва бошқа туркий тилларни яхши билар, дунё адабиёти намуналаридан обдон баҳраманд эди.
Ғ.Саломов «Рус тилидан ўзбек тилига мақол, матал ва фразеологизмларни таржима қилиш принциплари» мавзуида номзодлик, «Бадиий таржиманинг назарий-услубий муаммолари ва таржима аниқлиги масалалари» мавзуида докторлик диссертациясини муваффақиятли ҳимоя қилади. У Ўзбекистон ФА Тил ва адабиёт институтида бўлим бошлиғи, директор ўринбосари, ЎзСЭ Бош Таҳририяти раисининг муовини лавозимларида ишлайди. 1970 йилдан бошлаб умрининг охиригача (2000 й.) у Тошкент Давлат университети (ҳозирги ЎзМУ)да очилган «Таржима назарияси ва амалиёти» кафедрасига мудирлик қилди. Проф. Ғ.Саломов собиқ иттифоқ миқёсида ягона бўлган мазкур кафедрани асослаб, талабаларга сидқидилдан дарс берар, атрофига қобилиятли шогирдларни йиғиб, таржимачилик муаммоларни кенг миқёсда тадқиқ этарди. Бевосита ўзи учта дастур тузди ва иккита дарслик ёзиб нашр эттирди.
Профессор Ғайбулла Саломов ёзиб нашр эттирган монография, рисола, дарслик ва қўлланмалар қуйидагилардир: «Мақол, матал ва идиомалар таржимаси». «Фан» нашриёти, Т., 1957, «Бадиий таржиманинг лексик-фразеологик масалалари». «Фан», Т., 1960, «Рус тилидан ўзбек тилига мақол-маталлар таржимаси». «Фан», Т., 1963, «Тил ва таржима». «Фан», Т., 1964, «Таржимон маҳорати». (ҳаммуаллифликда). «Фан», Т., 1978, «Дўстлик кўприклари» (ҳаммуаллифликда). Ғ.Ғулом нашриёти, 1979, «Бадиий таржима ва адабий таҳрир проблемалари». ТошДУнашриёти, 1980, «Таржима ташвишлари». Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт нашриёти. Т., 1981, «Адабий анъана ва бадиий таржима проблемалари». Адабиёт нашриёти. Т., 1982, «Таржима назариясига кириш». «Ўқитувчи» нашриёти, 1978, «Таржима назарияси асослари». «Ўқитувчи» нашриёти, 1983, «Таржима санъати» (тўплам). Ғ.Саломов таҳрири остида 6 та китоби босилиб чиққан, «Бобурнома» жаҳон кезади». «Академия» нашриёти, 1997, профессор Ғ.Саломов 300 га яқин илмий, танқидий, маърифий-маънавий мазмундаги мақолалар муаллифидир.
Устоз олимнинг фаолияти серқирра ва ниҳоят баракали эди. Унинг илмий раҳбарлигида 57 та номзодлик иши ёзилган бўлса, шулар ичидан 6 таси фан доктори илмий даражасини олишга эришди. Булар, профессор Н.Комилов, профессор Ҳ.С.Кароматов, профессор К.Жўраев,профессор Н.Отажонов, профессор Муҳаббат Боқиева, профессор А.Умаровдир.
Домла шогирдлари ҳам илм-фаннинг ўзлари танлаган соҳаси-таржимашуносликнинг турли йўналишларини ривожлантирдилар. Масалан, Н.Комилов, С.Олимов, М.Соипова, А.Умаров-таржима тарихи, Ҳ.Кароматов, А.Хўжаев, Г.Хожибоева, -хорижий тиллардан ўзбек тилига ва ўзбек тилидан хорижий тилларга таржима, Н.Отажонов, Ф.Салимова – «Бобурнома» таржималари таҳлили бўйича қатор ишларни амалга оширдилар. Ғ.Т.Саломов раҳбарлигидаги кафедра Шекспиршунослик, Бобуршунослик, Навоийшуносликни ўзига хос объектларига айлантирилган бўлиб, бу адиблар асарлари таржималарини қиёсий ўрганиш анъана тусини олган эди.
Ғ.Саломов таржима назарияси умуммиллий маданиятнинг таркибий қисми деб қараб, тил тараққиёти, адабий ҳаёт, давр руҳини ҳисобга олишни таълим бериб келди. Шуни айтиш керакки, собиқ иттифоқ олимлари орасида таржима ҳодисасига турли қарашлар бор эди: бир гуруҳ олимлар таржимани фақат лисоний (тил) ҳодисаси деб ўрганар, бошқалари буни инкор этиб, бадиий таржимани адабий-эстетик ҳодиса сифатида тадқиқ этардилар. Таржима услуби, таржимон маҳорати масалалари ҳам баҳсли эди.
Профессор Ғ.Саломов биринчилардан бўлиб бу икки йўналишни қўшди, яъни таржима ҳам лисоний ва ҳам бадиий ҳодиса эканини илмий исботлади. Таржима жараёни негизида услуб ётади. Профессор Ғ.Саломов илмий мактабидаги асосий принциплар қуйидагилар:
1.Таржима ва халқаро адабий алоқа, қиёсий адабиётшунослик бирга ўрганилиши лозим.
2.Бунда- қиёсий тилшунослик ютуқларига суяниши, тил ва адабиёт ҳодисалари биргаликда олиб қаралиши шарт.
3.Таржимашунослик негизида услубларни чоғиштириш ётади, муаллиф услуби ва таржимон услуби тўқнаш келади, ёзувчи услуби таржимон услуби орқали реаллашади.
4.Таржима – кенг маънодаги ижодкорлик, аммо у асарни ўзгартирадиган ижодкорлик эмас. Бу «Ўзгалар орқали ўзини ва ўзи орқали ўзгаларни намоён этиш» санъатидир.
5.Бадиий таржимада ички шарҳ – интерпретация бўлиб туради, бироқ бунинг меъёрини сақлаш лозим.
6.Таржимашунослик – умумфилологик илм, уни бир соҳа билан чегаралаб қўйиш ноўрин.
ҒайбуллаАс-Салом мунаққид, публицист ва шоир ҳам эди. Юртимизда содир бўлаётган воқеалар, адабий ҳаётдаги жараёнлар, маънавият масалалари уни бефарқ қолдирмасди. Шу асосда домланинг «Эй умри азиз (1997), «Армон» (1996), «Ваҳийдан келарбир садо» (1992), «Толибнома» (1996), «Эзгуликка чоғлан одамзод» (1997), «Ҳалоллик бозорда сотилмайди» (2000) каби миллат дарди билан ёзилган китоблари чоп этилди.
Ғ.Саломов собиқ иттифоқда нафақат ўзбек таржимашунослик мактаби фанини асослаган йирик олим сифатида, балки жаҳон таниган ва тан олган тадқиқотчи сифатида машҳур эди. Уни Москва, Санкт-Петербургда, Киевда, Душанбе, Олмаота, Боку ва Ереван каби шаҳарларда кетма-кет ўтказиладиган илмий анжуманларда иштирок этарди, маъруза қиларди. Мақолалари бир қанча хорижий тўпламларда ва журналларда босилган.
ЎзМУ Таржима назарияси кафедрасида қиёсий адабиётшунослик ва таржима бўйича бир қанча мавзулар белгиланган эди. Чунончи, «Қуръон ва жаҳон адабиёти», «Бобурнома»нинг дунё тилларига таржимасини қиёсий ўрганиш» шундай мавзулардан эди. Профессор Л.Бархударов, профессорлар С.Иванов, М.Левин (Санкт-Петербург), проф. М.И.Османов (Москва), профессор Ғ.Алиев, Т.Тоирбеков (Боку) ҒайбуллаСаломовнингдоимийалоқадабўлганҳамкасблари, дўстлариэди. Ғ.Саломов рус, тожик, озарбайжон тилларида ёзаолар, шу тилларда мақолалари чоп этилган эди.
Ғ.Саломовнинг ташкилотчилиги Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Таржима бўлимини бошқаришда, нашриёт ишлари ва кафедра ишларини бошқаришда ҳам намоён бўлди. У кўзга кўринган йирик олим, илм-фан ривожига камарбаста ёшларнинг меҳрибон ва талабчан устози, фидойи инсон эди.
Фойдалнилган адабиётлар
1. Сайди Умиров. Ажойиб кишилар ҳаёти. Солланиб оқаётган дарё (Олим, муаллим, мутаржим, муҳаррир, ношир, шоир, мақоланавис ва инсон Ғайбулла Ас-Салом портеретига чизгилар). Тошкент, “Фан”, 1992
2. Профессор Ғайбулла ас – Салом (Тожиддин ўғли Ғайбулла Саломов). Илмий ва ижодий фаолиятига оид маълумотлар. Самарқанд, 1992.
11 DEKABR — ATOQLI OLIM G‘AYBULLA AS-SALOM TAVALLUD TOPGAN KUNNING 85 YILLIGI
Yurtimizdagi ko‘pchilik jurnalist va tarjimonlar, olim va adiblarning ustozi – atoqli olim hamda hassos publitsist, O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1993 yil) G‘aybulla Salomov hayot bo‘lganida shu yil 85 yoshga kirar edi.
Domlaning bevosita sa’y-harakatlari bilan o‘sha paytdagi ToshDU (hozirgi Milliy universitet) negizida sobiq ittifoqda birinchi bo‘lib tashkil etilgan “Tarjima nazariyasi va amaliyoti” kafedrasi bugungi kunda ham izchil faoliyat yuritmoqda. G‘aybulla Salomov mamlakatimizda eng ko‘p shogirdlar tarbiyalagan zahmatkash olimlardan biridir. Ma’lumotlarga qaraganda, domlaning ilmiy rahbarligida 57 kishi fan nomzodi, 5 kishi fan doktori bo‘lgan. Ular orasida mamlakatimizning ko‘zga ko‘ringan fan va madaniyat xodimlari, jamoat arboblari bor (Akmal Saidov, “Vataningni rozi qil”, “Hurriyat”, 2016 yil 16 dekabr).
Ustodning ilm-fan rivoji yo‘lidagi samarali xizmatlari tufayli tarjimashunoslik — ikki tildagi matnni chog‘ishtirish yoki bir tildagi ma’noning ikkinchi tilda aks etishini aniqlashgina emas, balki o‘zbek tilining salohiyati, boyligi va imkoniyatlarini ko‘rsatish, jahon adabiyotini milliy zaminda qayta yaratish ekani tan olinib, tarjimashunoslik shu jarayonni umumfilologik aspektda tadqiq qiladigan fan ekanligi aniqlandi. Tarjima Vatan adabiyotini boyitish, o‘zaro ma’naviy qadriyatlar, fikr-g‘oyalar almashish vositasi, tarjimon esa chinakam ijodkor adib deb qaraladigan bo‘ldi. (Qarang: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 41-soni).
G‘ulom MIRZO
G‘AYBDAN SALOM
O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, professor, filologiya fanlari doktori G‘aybulla Salomov (taxallusi: G‘aybulla as-Salom) 1932 yil 11 dekabrda Samarqand viloyatining Xatirchi tumanida tug‘ilgan. 1956 yilda Samarqand Davlat universitetining filologiya fakultetini tamomlagan. 1956-2003 yillarda “Fan va turmush” jurnali, O‘zbekiston Ensiklopediyasi nashriyoti, Fanlar akademiyasining Til va adabiyot instituti, Toshkent Davlat universiteti, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasida turli lavozimlarda faoliyat yuritgan hamda yoshlarga saboq bergan. 2003 yil 31 yanvarda Toshkent shahrida vafot etgan.
G‘aybulla as-Salom «Maqol va idiomalar tarjimasi» (1961), «Til va tarjima» (1966), «Tarjima nazariyasiga kirish» (1978), «Do‘stlik ko‘priklari» (1970, N.Komilov bilan hamkorlikda), «Adabiy an’ana va badiiy tarjima» (1980), «Tarjima nazariyasi asoslari» (1983) kabi ilmiy-nazariy asarlar yozgan. Mustaqillik yillarida allomaning “Ey, umri aziz”, “Armon”, “Vahiydan kelar bir sado”, “Tolibnoma”, “Ezgulikka chog‘lan, odamzod”, “Halollik bozorda sotilmaydi”, shuningdek, “Jahongashta “Boburnoma” (N.Otajonov bilan hammualliflikda) singari ma’naviyat va ma’rifat, tarix va madaniyat masalalariga oid kitoblari nashr etilgan.
Domla bilan tanishuv: co‘nmas taassurotlar
XX asr 90-yillarining o‘rtalari. Jamiyat “qayta qurish”, “oshkoralik”, “plyuralizm” kabi turfa talotumlardan keyin andak tinib, sezib-sezmagan holda, global axborot makoni bo‘lmish Internet davri bo‘sag‘asida nafas rostlab turgan kezlar. Toshkent Davlat universiteti (hozirgi — O‘zbekiston Milliy universiteti) o‘zbek filologiyasi fakultetining yuqori kursida o‘qiyman.
Hali birinchi kitobi chiqmagan yosh shoirman. Bu o‘ziga xos “martabam” o‘sha davrda yon-atrofimdagilarga ancha-muncha qo‘l kelgan ham, chamamda. Xususan, bir gal imtihon biletidagi savollarga lom-mim deya olmagan qiz-kursdoshimga o‘qituvchi: “Usmon Nosir, Cho‘lpon ijodi haqida nima bilasiz?”, deb qo‘shimcha savol bergan paytida men ham auditoriyada edim. O‘shanda kursdoshim men tomonga bir qarab olib: “Siz so‘rayotgan ijodkorlar G‘ulom Mirzoga o‘xshagan yosh shoirlardir-da, men hali kitobi chiqmaganlarni tanimayman va tan ham olmayman!?”, desa bo‘ladimi…
Alqissa, ilm toliblari har qadamda ana shunday izza bo‘lib qolmasliklari uchun ko‘p va xo‘p o‘qishi, ma’naviy-ma’rifiy saviyasini oshirish ustida tirishib izlanishi, professor-o‘qituvchilar esa bu borada yoshlarga rahnamo bo‘lishi hamda o‘qitish-o‘rgatish ishlariga yanada astoydil yondashishi favqulodda dolzarblik kasb etgan davrlar edi, demoqchiman.
Domla (G‘aybulla akaga Universitet, fakultet va kafedrada ham, uy va ko‘cha-ko‘yda ham hurmat bilan ayni shunday murojaat etardik) o‘qigan ma’ruzalar talabalarni befarq va bee’tibor qoldirmagan, aksincha, hamisha lol qilgan. Shu bois, 80 daqiqalik dars tez o‘tib ketar, shundan so‘ng ham u kishini qo‘yib yubormasdik. Domlaning atrofini o‘rab olib, tramvay bekatigacha birga chiqardik, ayrimlarimiz hatto suhbatdosh bo‘lib, Bodomzorgacha ergashib ketardik.
Darslardan birida Domla “Qur’on” ma’nolarining o‘zbekcha tarjimasi “Sharq yulduzi” jurnalida chiqa boshlaganini aytib qoldilar. O‘sha jurnal sonlaridan har birimiz uch nusxadan olishimiz, shundan bir nusxasini butun saqlab, qolgan ikki nusxadagi varaqlarni o‘ng-so‘l tartibda oq qog‘ozga yelimlab, qo‘lbola kitob yasab borishmizni tayinladilar. ¥atto, qog‘oz sarg‘ayib qolmasligi uchun qanday yelimdan foydalanish lozim, qanaqa muqovalash kerak, so‘ng qayerda saqlagan ma’qul – shu kabi barcha ikir-chikirlar yuzasidan batafsil tavsiyalar oldik.
“Qur’oni karimning o‘zbek tilida chop etilishi kutilmagan yangilik va hayratomuz yutuq, g‘oyatda muhim tarixiy voqea”, deb izoh bergandilar Domla o‘shanda. “Bu xayrli ish oxiriga yetmay qolishi va hatto jurnalning chiqqan sonlari ham yig‘ishtirib olinishi ehtimoldan xoli emas. Shunday ekan, imkoniyatdan foydalanib qolaylik”, degan edilar. Domla o‘zlarining qo‘lbola “matbaa ishlari”ni bizga ko‘z-ko‘z qilib: “¥ar biringizning uyingizda “Qur’on”ning siz va bolalaringiz tushunadigan tildagi nashri bo‘lishiga ne yetsin!”, deya uqtirgan ham edilar.
Albatta, bunday xavotirni kimlardir asosli, deb topgan bo‘lsa, yana kimlardir (aslida, ko‘pchilik) o‘sha davrda o‘z umrining oxirgi yillarini yashayotgan mustamlakachilik tuzumining zulmkor siyosatidan, xususan, jangovar ateizm xurujlaridan zada bo‘lgan bir yurt ziyolisining shunchaki hadigi deb ham qabul qilgan bo‘lishi mumkin. Ammo, kutilgan ehtimol amalda tasdig‘ini topdi: “Sharq yulduzi” jurnalida “Qur’on” ma’nolari o‘zbekcha tarjimasining davomini e’lon qilish taqa-taq to‘xtatib qo‘yildi.
Keyinchalik bilishimcha, Domla O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Tarjima kengashining raisi, qolaversa, “Qur’on” ma’nolari o‘zbekcha tarjimasi bo‘yicha dastlabki ilmiy tadqiqotlarga bevosita rahbarlik qilgan olim sifatida bu yo‘ldagi tahdid va taqiqlarning tub ildizidan yaxshigina xabardor bo‘lganlar. Nafaqat xabardor bo‘lgan, balki ana shu g‘ov-to‘siqlarga o‘z ma’rifati va jasorati bilan qarshi turishga intilganlar.
Birinchi Priyezidentimiz 1989 yilning iyulidan e’tiboran respublika rahbari sifatida faoliyat boshlagach, ushbu masala ham o‘zining ijobiy yechimini topdi. “Qur’on” ma’nolarining o‘zbekcha tarjimasi jurnalda to‘liq e’lon qilindi va tez orada alohida kitob holida ham nashr etildi. Bu vaqtda biz Universitetni bitirish va diplom olish tashvishlari bilan andarmon edik.
“Sollanib oqqan daryo”[1] sohilida
O‘tgan asrning so‘nggi yili. Universitetda bitirish imtihonlari boshlanib ketgan. Fakultet yo‘lagida Domlaga duch keldim. O‘ychan, parishon, g‘amgin. Xayollariga xalal bermaslik uchun jimgina o‘tib ketmoqchi edim, ammo nigohlarimiz to‘satdan to‘qnashdi. Salomlashdik. Domlaning ko‘zlarida horg‘in tabassum jilvalandi:
– Bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinadi, degan gap bekorga emas. Sizni so‘rab-surishtirib yurgandim. Kafedramizdan diplom mavzusi olgan ekansiz. Yozgan ishingiz Tilak akangizga ma’qul bo‘pti. Men ham tanishib chiqdim. Tilak Jo‘ra – yaxshi shoir va yaxshi olim. Sizni kafedramizga ishga olsak, devdim. Yaxshi shoirlardan yaxshi olimlar yana chiqaversa yaxshi-da.
Domlaning dabdurustdan aytilgan maqtovlaridan tilim kalovlanib qoldi. Bu ham yetmagandek, Ustoz G‘aybulla as-Salomdek ulug‘ allomaning ma’lumu mashhur “Tarjima nazariyasi va amaliyoti kafedrasi”ga shu qadar osonlik bilan ishga taklif etilganimdan o‘zimni butkul yo‘qotib qo‘ydim. ¥ayajon shu darajaga yetibdiki, ushbu masalada qachon va kimga uchrashishim, qanday rasmiyatchiliklarni ado etishim kerakligini aniqlashtirish u yoqda tursin, yanglishmasam, Domla bilan tuzuk-quruq xayrlashmasdan ham ketib qolganman. Yurib emas, parvoz qilib, uchib jo‘nagandim o‘shanda.
Aksiga olib, oradan ko‘p o‘tmay, Domla infarkt xastaligiga chalinib, kasalxonaga tushib qoldilar. Bu orada kafedradagi menga taklif etilgan katta laborantlik vazifasi anchagina mojaroli, degan gaplar ham qulog‘imga chalindi. Ya’ni, bir tomondan, ushbu vazifada ishlab turgan odam hali rasman bo‘shatilmagan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bu ishga mendan ko‘ra munosib anchagina nomzodlar “ot surmoqda” ekan. Men “piyoda”ga yo‘l bo‘lsin, boz ustiga Domla ishga taklif etayotganlarida, men kambag‘alning na ismim, na taxallusimni eslamadilar-ku. Ko‘ngil uchun aytgandirlar-da, hoynahoy. Shunisiga ham rahmat, Ustoz…
Xullas, Universitet diplomini olgach, kafedraga ish da’vo qilib borib yurmadim. ¥atto, o‘zimcha, Domlani o‘sha va’dalari yuzasidan xijolatga qo‘ymaslik uchun kasalxonaga ko‘rgani ham bormaslikka qaror qildim. Dekanatdan olingan bo‘sh ish o‘rinlari haqidagi ma’lumot asosida Abdulla Qahhor uy-muzeyiga ishga joylashdim.
Ikki oycha ishladim. Bir kuni ertalab muzeyda Kibriyo opa (Kibriyo Qahhorova – Abdulla Qahhorning rafiqasi) odatdagidek mutoyiba bilan kutib oldi:
– Siz hali ishga kirishmay turib, sovchilaringiz ko‘payib ketdi, shuncha serxaridormisiz?
Ma’lum bo‘lishicha, Domla infarkt dardini bir oz yengillatgach, kafedra ishlari bilan kasalxona palatasida shug‘ullana boshlagan, shu jumladan, mening katta laborant vazifasiga tayinlanishim uchun tegishli topshiriqlarni berganlar. Shu tariqa Kibriyo opa ustozlar bilan o‘zaro “ancha savdolasheb”, so‘ng kafedrada va qisman muzeyda ham ishlashim to‘g‘risida kelishib olishipti.
– G‘ulom hammaga kerak, – dedilar Opa kulib. – Endi kafedraga ham, muzeyga ham “g‘ulomlik” qilaverasiz.
Savodxonlikdan saboq
Domlaning savod borasida juda talabchan ekanliklari xususida ko‘p eshitganman. Aytishlaricha, hatto bir vaqtlar sobiq tuzum ministrlaridan birining farzandi yozgan diplom ishidan 500 tadan ortiq imlo xatosini topib, tuzatib kelishga qaytarganlari uchun o‘sha mansabdor zug‘umi oqibatida Ustoz rahbarligidagi kafedra Universitet asosiy binosidan tashqariga “badarg‘a qilingan” ekan.
Nima bo‘lganda ham, kafedra laboranti sifatida o‘z vazifamni ish hujjatlarini tartibga keltirishdan boshladim. ¥aftaning har chorshanbasi kafedra kuni etib belgilangan. Shu kuni kafedra a’zolarining majlisi o‘tkazilishi va tegishli tartibda majlis bayonnomasi rasmiylashtirib borilishi kerak. Domla hali ham kasalxonada ekani, qolaversa, kafedra a’zolarining turli fakultetlarda katta hajmdagi dars soatlari bilan bandligi tufayli (o‘sha paytlarda “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun endigina kuchga kirgani munosabati bilan domlalarimiz o‘zbek tili fanidan dars berishga safarbar etilgandi) amalda kafedra majlisi o‘tkazilmaganini inobatga olgan holda, kafedraning yillik rejasi va Domlaning telefon orqali bergan ko‘rsatmalari asosida majlis bayonnomasining dastlabki ixcham matnini tayyorladim.
Domla kelishlari bilan qo‘llariga tutqazdim. O‘zimdan, savodimdan ko‘nglim to‘q. Ammo, baribir, hayajon bor. Choyga unnash bilan o‘zimni chalg‘itayapman. O‘rindiqqa joylashib, yuzga fotiha tortib, hol-ahvol so‘rashib, shundan keyin ko‘zoynak taqqancha bir varaqqina qog‘ozga tikilgan Domla bir payt chalg‘idilar va “olmos, lezviye” topib berishimni so‘radilar.
Mendek o‘ziga ortiqcha ishonib yuborgan oliftani bu hol butunlay sarosimaga solib qo‘ydi. Boz ustiga, Domlaning ruchka olib nimanidir tuzatishga shaylanganini ko‘rib qoldim. Rang-qutim duv o‘chdi. Biroq shunda ham voqeani chidam bilan kuzata boshladim.
Gap shundaki, kafedraning yozuv mashinkasidan rus-krill alifbosidagi biz kam ishlatadigan ayrim belgilar olib tashlangan va o‘rniga to‘rtta o‘zbekcha harf (o‘, q, g‘, h) qo‘ydirilgan ekan. Natijada “FAKUL’TЕT” so‘zida yumshatish (“”) belgisini katta harf sifatida ifodalash uchun ayirish belgisining (“’”) kichik shaklidan foydalangan ekanman. Domla olmos yordamida (“’”) belgisining “dumcha”sini zargarlarga xos nafosat bilan qirib tashladilar va hosil bo‘lgan (“”) belgisining “bo‘yi”ni ruchka orqali katta harflarga “tenglashtirib” qo‘ydilar. So‘ngra shu tuzatilgan qog‘ozni tasdiqlab, imzo chekdilar.
[1] Domlaning hamkasbi va hammaslagi, hamfikr birodari va oqibatli do‘sti – ustoz Saydi Umirov G‘aybulla as-Salomga bergan ta’rif. – G‘.M.
G‘AYBULLA SALOMOV – O‘ZBЕKISTONDA
TARJIMA NAZARIYASI ASOSCHISI
Shuxratxon Imyaminova, filologiya fanlari nomzodi
O‘tgan asrning 50-yillarida badiiy tarjimani ilm sifatida tadqiq etish boshlandi. Bunda A.Muxtor, J.Sharipov, G‘.Salomov, N.Vladimirova, N.Komilov, K.Jo‘rayev, T.Jo‘ra, S.Olim kabi olimlarning xizmati katta bo‘ldi. Tarjimashunoslik keng rivojlanib, o‘ziga xos ilmiy maktab yuzaga keldi.
Ayniqsa, filologiya fanlari doktori, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, Xalqaro Bobur mukofoti laureati, professor G‘.T.Salomovning bu sohadagi xizmatlari katta bo‘ldi. Professor G‘aybulla Salomov o‘zining butun ilmiy faoliyatini O‘zbekistonda tarjimachilikni o‘rganib, uni alohida fan sifatida shakllantirishga bag‘ishlagan salohiyatli yirik olimdir. O‘zbek tilining chuqur bilimdoni, uslubshunos va qiyosiy adabiyotshunoslik aspektida ishlar yaratgan G‘.Salomov tarjima nazariyasi, tarixi va tanqidini birga baqamti olib rivojlantirdi, uning ishlari tufayli O‘zbekistonda o‘ziga xos tarjimashunoslik ilmi yuzaga kelib shakllandi.
G‘.Salomov 1932 yil 12 dekabrda Navoiy viloyatining Xatirchi tumanida tug‘ilgan. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand universitetida tahsil ko‘rib, keyin (1956y.) «Fan» nashriyotida ishlay boshlagan. Professor J.Sharipov, O.Usmon, U.Tursun ta’limini olgan G‘.Salomov rus, fors, nemis, tojik va boshqa turkiy tillarni yaxshi bilar, dunyo adabiyoti namunalaridan obdon bahramand edi. G‘.Salomov «Rus tilidan o‘zbek tiliga maqol, matal va frazeologizmlarni tarjima qilish prinsiplari» mavzuida nomzodlik, «Badiiy tarjimaning nazariy-uslubiy muammolari va tarjima aniqligi masalalari» mavzuida doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qiladi. U O‘zbekiston FA Til va adabiyot institutida bo‘lim boshlig‘i, direktor o‘rinbosari, O‘zSE Bosh Tahririyati raisining muovini lavozimlarida ishlaydi. 1970 yildan boshlab umrining oxirigacha (2000 y.) u Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O‘zMU)da ochilgan «Tarjima nazariyasi va amaliyoti» kafedrasiga mudirlik qildi. Prof. G‘.Salomov sobiq ittifoq miqyosida yagona bo‘lgan mazkur kafedrani asoslab, talabalarga sidqidildan dars berar, atrofiga qobiliyatli shogirdlarni yig‘ib, tarjimachilik muammolarni keng miqyosda tadqiq etardi. Bevosita o‘zi uchta dastur tuzdi va ikkita darslik yozib nashr ettirdi.
Professor G‘aybulla Salomov yozib nashr ettirgan monografiya, risola, darslik va qo‘llanmalar quyidagilardir: «Maqol, matal va idiomalar tarjimasi». «Fan» nashriyoti, T., 1957, «Badiiy tarjimaning leksik-frazeologik masalalari». «Fan», T., 1960, «Rus tilidan o‘zbek tiliga maqol-matallar tarjimasi». «Fan», T., 1963, «Til va tarjima». «Fan», T., 1964, «Tarjimon mahorati». (hammualliflikda). «Fan», T., 1978, «Do‘stlik ko‘priklari» (hammualliflikda). G‘.G‘ulom nashriyoti, 1979, «Badiiy tarjima va adabiy tahrir problemalari». ToshDUnashriyoti, 1980, «Tarjima tashvishlari». G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot nashriyoti. T., 1981, «Adabiy an’ana va badiiy tarjima problemalari». Adabiyot nashriyoti. T., 1982, «Tarjima nazariyasiga kirish». «O‘qituvchi» nashriyoti, 1978, «Tarjima nazariyasi asoslari». «O‘qituvchi» nashriyoti, 1983, «Tarjima san’ati» (to‘plam). G‘.Salomov tahriri ostida 6 ta kitobi bosilib chiqqan, «Boburnoma» jahon kezadi». «Akademiya» nashriyoti, 1997, professor G‘.Salomov 300 ga yaqin ilmiy, tanqidiy, ma’rifiy-ma’naviy mazmundagi maqolalar muallifidir.
Ustoz olimning faoliyati serqirra va nihoyat barakali edi. Uning ilmiy rahbarligida 57 ta nomzodlik ishi yozilgan bo‘lsa, shular ichidan 6 tasi fan doktori ilmiy darajasini olishga erishdi. Bular, professor N.Komilov, professor H.S.Karomatov, professor K.Jo‘rayev,professor N.Otajonov, professor Muhabbat Boqiyeva, professor A.Umarovdir.
Domla shogirdlari ham ilm-fanning o‘zlari tanlagan sohasi-tarjimashunoslikning turli yo‘nalishlarini rivojlantirdilar. Masalan, N.Komilov, S.Olimov, M.Soipova, A.Umarov-tarjima tarixi, H.Karomatov, A.Xo‘jayev, G.Xojiboyeva, -xorijiy tillardan o‘zbek tiliga va o‘zbek tilidan xorijiy tillarga tarjima, N.Otajonov, F.Salimova – «Boburnoma» tarjimalari tahlili bo‘yicha qator ishlarni amalga oshirdilar. G‘.T.Salomov rahbarligidagi kafedra Shekspirshunoslik, Boburshunoslik, Navoiyshunoslikni o‘ziga xos obyektlariga aylantirilgan bo‘lib, bu adiblar asarlari tarjimalarini qiyosiy o‘rganish an’ana tusini olgan edi.
G‘.Salomov tarjima nazariyasi umummilliy madaniyatning tarkibiy qismi deb qarab, til taraqqiyoti, adabiy hayot, davr ruhini hisobga olishni ta’lim berib keldi. Shuni aytish kerakki, sobiq ittifoq olimlari orasida tarjima hodisasiga turli qarashlar bor edi: bir guruh olimlar tarjimani faqat lisoniy (til) hodisasi deb o‘rganar, boshqalari buni inkor etib, badiiy tarjimani adabiy-estetik hodisa sifatida tadqiq etardilar. Tarjima uslubi, tarjimon mahorati masalalari ham bahsli edi.
Professor G‘.Salomov birinchilardan bo‘lib bu ikki yo‘nalishni qo‘shdi, ya’ni tarjima ham lisoniy va ham badiiy hodisa ekanini ilmiy isbotladi. Tarjima jarayoni negizida uslub yotadi. Professor G‘.Salomov ilmiy maktabidagi asosiy prinsiplar quyidagilar:
1.Tarjima va xalqaro adabiy aloqa, qiyosiy adabiyotshunoslik birga o‘rganilishi lozim.
2.Bunda- qiyosiy tilshunoslik yutuqlariga suyanishi, til va adabiyot hodisalari birgalikda olib qaralishi shart.
3.Tarjimashunoslik negizida uslublarni chog‘ishtirish yotadi, muallif uslubi va tarjimon uslubi to‘qnash keladi, yozuvchi uslubi tarjimon uslubi orqali reallashadi.
4.Tarjima – keng ma’nodagi ijodkorlik, ammo u asarni o‘zgartiradigan ijodkorlik emas. Bu «O‘zgalar orqali o‘zini va o‘zi orqali o‘zgalarni namoyon etish» san’atidir.
5.Badiiy tarjimada ichki sharh – interpretatsiya bo‘lib turadi, biroq buning me’yorini saqlash lozim.
6.Tarjimashunoslik – umumfilologik ilm, uni bir soha bilan chegaralab qo‘yish noo‘rin.
G‘aybullaAs-Salom munaqqid, publitsist va shoir ham edi. Yurtimizda sodir bo‘layotgan voqealar, adabiy hayotdagi jarayonlar, ma’naviyat masalalari uni befarq qoldirmasdi. Shu asosda domlaning «Ey umri aziz (1997), «Armon» (1996), «Vahiydan kelarbir sado» (1992), «Tolibnoma» (1996), «Ezgulikka chog‘lan odamzod» (1997), «Halollik bozorda sotilmaydi» (2000) kabi millat dardi bilan yozilgan kitoblari chop etildi.
G‘.Salomov sobiq ittifoqda nafaqat o‘zbek tarjimashunoslik maktabi fanini asoslagan yirik olim sifatida, balki jahon tanigan va tan olgan tadqiqotchi sifatida mashhur edi. Uni Moskva, Sankt-Peterburgda, Kiyevda, Dushanbe, Olmaota, Boku va Yerevan kabi shaharlarda ketma-ket o‘tkaziladigan ilmiy anjumanlarda ishtirok etardi, ma’ruza qilardi. Maqolalari bir qancha xorijiy to‘plamlarda va jurnallarda bosilgan.
O‘zMU Tarjima nazariyasi kafedrasida qiyosiy adabiyotshunoslik va tarjima bo‘yicha bir qancha mavzular belgilangan edi. Chunonchi, «Qur’on va jahon adabiyoti», «Boburnoma»ning dunyo tillariga tarjimasini qiyosiy o‘rganish» shunday mavzulardan edi. Professor L.Barxudarov, professorlar S.Ivanov, M.Levin (Sankt-Peterburg), prof. M.I.Osmanov (Moskva), professor G‘.Aliyev, T.Toirbekov (Boku) G‘aybullaSalomovningdoimiyaloqadabo‘lganhamkasblari, do‘stlariedi. G‘.Salomov rus, tojik, ozarbayjon tillarida yozaolar, shu tillarda maqolalari chop etilgan edi.
G‘.Salomovning tashkilotchiligi O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Tarjima bo‘limini boshqarishda, nashriyot ishlari va kafedra ishlarini boshqarishda ham namoyon bo‘ldi. U ko‘zga ko‘ringan yirik olim, ilm-fan rivojiga kamarbasta yoshlarning mehribon va talabchan ustozi, fidoyi inson edi.
Foydalnilgan adabiyotlar
1. Saydi Umirov. Ajoyib kishilar hayoti. Sollanib oqayotgan daryo (Olim, muallim, mutarjim, muharrir, noshir, shoir, maqolanavis va inson G‘aybulla As-Salom porteretiga chizgilar). Toshkent, “Fan”, 1992
2. Professor G‘aybulla as – Salom (Tojiddin o‘g‘li G‘aybulla Salomov). Ilmiy va ijodiy faoliyatiga oid ma’lumotlar. Samarqand, 1992.
