11 декабрь — Атоқли олим Ғайбуллоҳ ас-Салом туғилган куннинг 90 йиллиги
Ё раббий! Ўз тилида фикрлай олмайдиган кишилар, ўз тилида ёза олмайдиган «ёзувчилар», ўз тилида ўқий олмайдиган ўқувчилар, ўз тилида илм ярата олмайдиган олимлар, ўз тилида ваъз ўқий олмайдиган воизлар, ўз тилида куйлай олмайдиган хонандалар пайдо бўлди…
Ғайбуллоҳ ас-Салом
БУЛБУЛ ХОНИШИ ВА «ТЎТИ ФАЛСАФАСИ»
Мабодо, бирон сабабга кўра, бизнинг айрим тилшунос, адабиётшунос ва таржимашунос олимларимизни… жазолаш лозим бўлиб қолса, уларни ўзлари ёзган китобларини кўпчилик ўртасида овоз чиқазиб ўқишга мажбур қилиш керак. Бундан оғир жазо бўлмаса керак жаҳонда! «Ўқувчи» — зерикиб ўлади, тингловчини эса қўрғошиндай оғир мудроқ босади…
Мана, юқорида номи зикр этилган «Ўзбек тилининг стилистикаси» (1983) деган китобда кўзга чалинган баъзи «илмий» гаплар: «Эмоционал-экспрессив лексиканинг стилистик хусусиятлари», «стилистик норма ва функционал стилларнинг стилистик-нутқий структураси»…
Муаллифлар ранжийдилар: ўн иккита сўздан нақ (атиги! — Ғ. С.) бир жуфти ўзбекча калима-ку!..
Ундай бўлса мана булар-чи: «Профессионализм, техницизм ва терминологик лексика…», «синтактик фигуралар ва троплар», «…стилларнинг классификацияси, экстралингвистик ва лингвистик факторлар», «семантик ва эмоционал-экспрессив оттенкалар», «стилистик эффект»…
Эътироз: «Бундай қусурлар, дарвоқе, ўзларида ҳам бор!..» Начора, бўлса бордир. Гап «мен», «сиз», «улар»да эмас, балки ҳаммамизда, барчамизнинг умумий мулкимиз бўлган мавлоно тафаккур, тил, нутқ, таржима, услуб, иншо, баён ҳақида.
Муаллифларнинг яна бир эътирозини эшитиб турибман: китобнинг қиммати фақат унинг тили, илмий истилоҳлари билангина белгиланмайди.
Эҳтимол, геометрия, ҳикмат (физика), кимё дарсликлари учун тил фақат — шаклдир. Бироқ тил бадиий адабиёт, шунингдек, бадиий таржима учун ҳам шунчаки шакл, либос, ташқи кўрк-ҳашам эмас. Буни бежиз сўз санъати дейилмайди. Тил бадиий адабиётнинг жони. Тили, услубий-ифодавий тарзи ғариб, қоришиқ, бетаъсир асарни асло яхши деб бўлмайди.
Сўзшунослик фанларининг алфози ҳам ҳар қандай жимжимадорликдан холи, илмий тилга хос қанчалик «қуруқ», сипо, жиддий бўлмасин, бу инсон тафаккури, нутқи, бадиий адабиётнинг қалби эканлигини тўла ифодалаши керак. Ахир, услубиёт илми ёки, айтайлик, адабий танқидга доир китобнинг тили қандайдир чизмакашлик ё бўлмаса наботот фанларининг тилидан фарқ қилиши керак-ку!
Нутқ маданиятини қарор топтириш, парвариш қилишда ҳамма восита ва имкониятлардан билиб фойдаланиш керак. Радио, телекўрсатув, оммавий сайллар, спорт эшиттиришлари, маъруза ҳамда суҳбатларда нутқ тоза, бўлиқ, донадор, тагдор, маънодор ва шавқли бўлгани яхши. Ойнаи жаҳон орқали намойиш қилинган, дид билан тайёрланган атиги ярим соатлик оддий «томоша» (махсус нутқ маданиятига бағишланган бўлиши ҳам шарт эмас!) минглаб дарсхоналарда минг соатлаб олиб борилган панд, ўгит, насиҳатомуз ярим чин, ярим ёлғон «илмий» таҳсилдан кўра минг маротаба таъсирчан ва самаралироқ. Негаки, «оммавий ахборот воситалари» аталмиш радио, телекўрсатув ва матбуот ҳар бир хонадонга кириб боради. Тикувчининг минг ургани, темирчининг бир ургани, дейдилар. Айни вақтда ўша кўрсатув, агар пала-партиш, ғализ тайёрланган бўлса, нутқ одобига доир минг йиллик тоат-ибодатни ярим соат ичида бир пул қилиши ҳам ҳеч гапмас!..
Дарвоқе, ҳар қандай касб-корнинг ҳам ўз маънавий-руҳий иқлими, дард-ҳасрати ва ишкали бўлади. Масалан, адиблар, олимлар, муаллимлар ва турли касб эгаларининг ўз «шевалари» бор. Бинобарин, ҳар бир касб-кор эгаси: бу хоҳ муҳандис бўлсин, хоҳ шифокор, хоҳ ишчи ёки колхозчи бўлсин — ўз «тилида» гапириши керак. Ойнаи жаҳон саҳнига чиққан ҳар бир кишининг ўз мавзуи, ўз «дарди» бор. Бироқ уларнинг барчасини бирлаштирадиган битта муштарак муаммо: бу тил масаласи. Барчани, шубҳасиз, адабий тилда сўзлашга даъват этиш лозим. Шу билан бирга, ҳар ким ўз алфозини ҳам сақласин. Тилда ҳамма бирдай «олим» бўлиши шарт эмас. (Бу масалада бошқа бировлар эмас, баъзан олимларнинг ўзлари намуна бўлолмайдилар!)
Аслини олганда, бу ерда гап кимнинг кимлигида эмас. Лисоний ифода иллати, бемустасно, ҳаммамизга хос. Руҳий ҳолатимиз, тилнинг аҳволи ўзи шундай бўлиб қолган. Нима қилиш керак? Аввало, бунда жўяли, матлуб ҳамда ножўя, номатлуб ибораларни фарқлаш, сарагини саракка, пучагини пучакка ажратиш лозим. Бунинг шошилинч иложини қилмаса бўлмайди. Меъёридан ошириб солинган ўғит ернинг жонини олганидай, ўнгу сўлига қарамай, бошқа тиллардан сўз, ибора, бирикма ва «тайёр» қолипларни олавериш ҳам, бора-бора, баайни шундай бир тарзда тилимизни ишдан чиқазиб қўйиши тайин. Гап шундаки, кўпмиллатлилик шароитида тилларнинг ўзаро ҳамкорлиги, бир-бирига таъсири жараёни тоабад ошгандан ошиб бораверади. Бу табиий жараён. Масала шундаки, бу ерда лисоний-маъновий тараққиёт меъёрини йўқотмаслик, унинг ўзлигини, ўз табиий ҳаётий илдизларини омон сақлаш жуда муҳим. Акс ҳолда, ҳар қандай «лисоний ватанпарварлик» қуруқ даъват, пуч гап бўлиб қолади.
Мен тилимизнинг софлигини сақлаш учун уни «хитой девори» билан чегаралашга чақирмоқчи эмасман. Бу мутлақо ноимконий иш. Дунёда бундай «соф тил»нинг ўзи йўқ. Тил жамиятнинг ўзи, инсон тафаккури сингари, бойишга мойил. Бошқа тиллардан (ва ўз-ўзидан ҳам!) сўз олиш азалий ва абадий тақдир. Аммо бу қанчалик табиий жараён бўлмасин, қайси тилдан қачон, нимани олишни (ёки олмасликни!) билиш, буни ўз ҳолига ташлаб қўймаслик керак.
Эркин Воҳидов бизни ишонтирадики, «тилимиз бой ва ранг-баранг, ҳеч бир тушунча йўқки, унинг ифодаси бўлмасин. Мабодо, Фарғонада топилмаса, Хоразмда топилади, Тошкентда топилмаса, Самарқандда бўлади». Мен миқёсни янада кенгайтирган бўлардим: борингки, Фарғона-ю Хоразм, Тошкент-у Самарқандда ҳам топилмаса, қирғизда, қозоқда, озарбайжонда, татарда, туркман, тожик, бошқирд, усмонли турк томонларда бўлади. Фараз қилайлик, уёқларда ҳам даракланмаса, ўзимизнинг кўҳна бисотимизда: «Девону луғотит турк»да, «Қутадғу билиг»да, «Ҳибатул ҳақойиқ»да, «Муҳокаматул луғатайн», «Хамса», «Бобурнома»да бўлади. Яна таъкидлайман: биз «ўзимизда бўлмагани учун», деган важ билан ўзгалардан олаётган нарсаларни — «ўзимизда бўлмагани учун», деб эмас, балки «ўзимиз билмаганимиз учун» деб тузатиб айтайлик. Тилга наҳ уриш, унга туҳмат қилиш керакмас. Ўзимиз бурнимиздан нарини кўрмасак, бунга… тил айбдорми?
Мен «яхши қўшничилик муносабатлари» тушунчасини фақат давлатлар, халқларгагина эмас, балки жамики тилларга нисбатан ҳам қўллаган бўлардим. Замона зайли шундай бўлдики, биз ўлик тил ҳисобланмиш лотиндан, қадимги юнондан ҳамда бугун тарих «қулоқ бошига» чиқазиб қўйган халқлар — рус, инглиз, фаранг, олмон ва бошқа тиллардан жуда кўплаб сўзлар, истилоҳлар, турли атамаларни олаётганимизни эътироф этайлик. Тақдир тақозоси шу. Бироқ яна шуни ҳам эътироф этайликки, биз байналмилал алоқалар доирасини жуда торайтириб қўйганмиз, уни муайян бир мўлжалга йўналтирганмиз. Тўғрироғи, йўналтириб қўйилганмиз. Ўйлайманки, тарихан ўзаро яқин алоқада, яхши қўшничилик муносабатларида бўлиб келган халқлар: Ўрта Осиё фуқаросидан ташқари, ҳиндлар, хитойлар, турклар, араблар, форслар, афғонлар ва бошқалар ўртасидаги ўзаро байналмилал, қардошлик алоқаларини, жумладан, лисоний муносабатларни ҳам тубдан яхшилаш вақти келди. Беш йил жаҳоний мислсиз қирғинбарот уруши олиб борилган олмон (немис)лар биланки яхши, дўстона ва ҳатто демократик қардошлик алоқаларини ўрнатишга етарли даҳо, чин инсоний идрок туйғулари топилган экан, азалий яхши қўшничилик ва шериклик мақомида бўлиб келинган Шарқ халқларига бугунги муносабатимизни янада яхшилаш лозим.
«Рўзнома тили», «китобий тил», «таржима тили», «шиорлар тили», «идора тили»… деймиз. «Рўзнома тили» — зерикарли, «китобий тил» — қуруқ, «таржима тили» — ясама, «шиорлар тили» — бақироқ, «идора тили» — қашшоқ… Халқ жонли тилига нисбатан олиб қараганда, буларнинг луғати ҳам, ифодавий тарзи — услуби ҳам чегараланган. Бу табиий ҳол. Зеро, «кўча тили»да… рўзнома чиқариб бўлмаганидай, «идоравий тил»да… аския қилиш амри маҳол.
Ҳозирги қайта қуриш ва ошкоралик даврида матбуот каломининг эътибори бениҳоя ортди ва тобора ортиб бормоқда. Бундай шароитда матбуот тилининг иложи борича қуруқ, расмий бўлиб қолишидан эҳтиёт бўлиш керак. Рўзнома-журналларнинг ифодавий тарз-таровати, шевасида муайян расмиёна услуб-оҳанг бўлиши муқаррар. Айни вақтда худди шу расмиятчилик, қуруқлик, сиполик матбуотнинг бурдини кетказади, уни эл назарида субутсиз қилиб қўяди, таъсирчанлигини сусайтиради. Одамлар рўзнома ва журналларни фақат «ахборот олиш» учунгина ўқийдиган бўлиб қоладилар.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» рўзномасининг 1989 йил 17 июнь сонини ўқиганда қуйидаги сўз ва жумлалар кўзга чалинди. «Бир сўз билан айтганда» деймиз. Жумлада тўртта сўз келади. Бир сўз билан айтишни «ваъда» қиламиз-у, тўртта сўз қўллаймиз. Бу русча иккита сўз билан айтиладиган иборанинг икки баравар ошириб қилинган таржимаси. Ҳолбуки, ўзимизда шу маънода, чиндан ҳам, бир сўз билан — алқисса, хуллас ёки хулласи калом деса бўлади.
Кейинги вақтларда «кўпгина», «аллақанча», «бир қанча» маъноларида русчадан ўгириб қатор деб ишлатиладиган бўлди. Икки гапнинг бирида — «қатор» деймиз. Зарурат борми шунга? Шунингдек, «ниҳоят», «охир-оқибатда», «қизиқиш уйғотди», «биринчи навбатда»… деймиз. Ўйлаб қарасак, асл ўзимизникидай бўлиб кетган бу сингари бирикмалар ҳам русчадан ҳижжалаб ўгирилган.
«Ижодий дебют», «принципиал мулоҳаза» дейиш шартми? Шу маъноларни ўзбекча ифодалаб бўлмайдими?
Радио ёки телевизорнинг қулоғини бурасангиз, рўзнома ва журнал варақласангиз, дарсхонага кирсангиз, оммавий йиғинларга бориб қолсангиз, дарслик ва китоб бетини очсангиз, баъзан ҳатто адабий асар ўқисангиз, турли-туман оҳангга солиб айтилаётган бир хил, сидирға, ғализ ибораларни эшитавериб кўнглингиз суст тортади. Бора-бора ҳамма нарсага бефарқ бўлиб қоласиз, дилингиз ҳеч нарсани тусамайдиган бўлади, ҳеч нарсага қизиқмай қўясиз.
Қизиқ, «рисола» юзасидан берилган саволга нуқул «рисолабоп» жавобимиз тайёр.
— Халқнинг қайси қисми? — Халқнинг кенг қатламлари.
— Нутқ маданиятини нима қилиш керак? — Юқори поғоналарга кўтариш керак.
— Нимани ўрганмоқдамиз? — Реал муносабатлар доирасида яшашга ўрганмоқдамиз.
— Одамларга қандай шароит яратилган? — Қулай.
— Одамларни нима қилмоқдамиз? — Интеллектуал ва маънавий жиҳатдан камол топдирмоқдамиз.
— Нуқсонларни қандай фош этаяпмиз? — Аёвсиз.
— Партиямизнинг йўл-йўриқларига қандай амал қилинмоқда? — Оғишмай.
— Камчилик ва нуқсонларни нима қиладилар? — Бартараф этадилар.
— Масалани нима қиладилар? — Кўтарадилар.
— Муаммолар нимани кутади? — Кўтариб чиқишни ва конкрет ҳал қилишни.
— Адолатли фикрга қандай риоя қиламиз? — Тўла.
— Қандай кунларда яшаяпмиз? — Тарихий кунларда.
— Қандай вазифа? — Кечиктириб бўлмайдиган вазифа.
— Қандай ташаббус? — Ижодий ташаббус.
— Қандай ислоҳот? — Туб иқтисодий ислоҳот.
— Ишни нима қилиш керак? — Замонавий талаблар даражасига кўтариш керак.
— Қандай муҳокама? — Умумхалқ муҳокамаси.
— Қандай айтиш мумкин? — Тўла ишонч билан.
— Жўн асарларга қандай муносабатда бўламиз? — Муросасиз.
— Масала қаерда туради? — Диққат марказида.
— Масъулиятни нима қиламиз? — Ҳис этамиз.
— Қандай зайлда иш кўрамиз? — Совуққонлик билан.
— Бир нарса иккинчисига нечоғлиқ ўхшайди? — Қандайдир даражада.
— Ташаббус қандай бўлади? — Шахсий.
— Қаҳрамонларнинг қандай дунёси? — Ички дунёси.
— Дўстни қаердан топадилар? — Бошқа кишининг қиёфасидан.
— Масалага нима қиладилар? — Тўхталиб ўтадилар.
— Турмуш даражасини нима қиладилар? — Юқори босқичга кўтарадилар.
Ва ҳоказо…
Одамларни ногаҳонда уйқусидан уйғотиб сўрасангиз ҳам, улар ўқланган милтиқдай, «шундай» сўроқларга «шундай» жавоб берадилар. Ҳеч ким «камчиликни йўқотамиз» демайди. «Бартараф этамиз» дейди! «Меҳнат шавқи» эмас, «меҳнат кўтаринкилиги» дейди.
Шоирлар, воизлар, нотиқлар, муаллимлар, мутаржимлар, муҳаррирлар, муаллифлар — қўйингки, бутун матбуот-у нашриёт, радио ва ойнаи жаҳон, сўз маҳкамаси ва муассасаси, шиорлар, китоблар, чақириқ ва даъватлар, мурожаат ва баёнотлар… — шу тилда!
Ҳозир ҳамма нарсани қайта қураётган эканмиз, эҳтимол, алфозимиз, шевамиз, услубимиз, шиоримиз, иншомизни ҳам қайта қурармиз?..
Бир тилнинг бошқа тилга таъсирини биз, нима учундир, муқаррар равишда «бойиш» деб қабул қиламиз. Ҳолбуки, бу чинакам бойиш билан бирга, тилимизни булғаш бўлиши ҳам мумкин. Бу жараён, ҳам ижобий, ҳам салбий маънода, зоҳирий ва ботиний ҳолда кечади. Биз эса, кўпинча, кўзга кўриниб турган нарсаларнигина кўрамиз-у, парда ортидаги нарсаларни пайқамаймиз. Тўғрироғи, кўзга ташланиб турган натижа ёки оқибатни кўрамиз-у, уларни келтириб чиқараётган туб сабабиятларни мутлақо сезмаймиз. Ваҳоланки, илдизи, сабабияти аниқланмаган иллатни ҳеч қачон қуритиб бўлмайди. Ёки бир иллат қуритилса, ўша иллатнинг ўзи бошқа жойдан тағин ниш уриб чиқаверади…
Тилнинг бойиши ҳам, бузилиши ҳам икки хил йўсинда кечади. Бири — хорижий сўзларни ўринли ва ноўрин қўллаш. Иккинчиси — хорижий тилнинг таъсири остида, таъбир жоиз бўлса, янгича фикр қолиплари, янги нутқий таркибларнинг ҳосил бўлиши.
Иккинчи йўсин, ижобий маънода — қанчалик муқаррар ва жоиз бўлса, шунчалик самарадор; салбий маънода эса — қанчалик пинҳоний бўлса, шунчалик емирувчан ва хавфли. Чунки бу нарса меъёрни бузади, тилни кемиради… Қарабсизки, лафзингизда биронта ҳам номатлуб хорижий унсур йўқ, барчаси ўзимизнинг азалий сўзларимиз. Бироқ… жумла, фикрнинг шаклу шамойили, тарҳи, таркиб, ифодавий тарз — тилимизга ёт. Қип-қизил тақлиднинг ўзгинаси. Лисоний тақлид! Бир тил бошқа тилга гўё тақлид қилади! Ҳолбуки, ҳар қандай яхши нарсага тақлид ҳам яхши эмас.
1989
Ғайбуллоҳ ас-Салом
ТИЛ ВА ҲАЁТ ҲАҚИДА
ФИКР ВА ЗИКР
Тил ҳақида мулоҳазалар
Тилнинг ғариблиги — тафаккурнинг қашшоқлигидан.
* * *
Тилинг бўлмаса, гапириб нима қиласан?
* * *
Ё раббий! Ўз тилида фикрлай олмайдиган кишилар, ўз тилида ёза олмайдиган «ёзувчилар», ўз тилида ўқий олмайдиган ўқувчилар, ўз тилида илм ярата олмайдиган олимлар, ўз тилида ваъз ўқий олмайдиган воизлар, ўз тилида куйлай олмайдиган хонандалар пайдо бўлди… Санъаткорларимиз, нотиқларимиз, аҳли ҳунарманд, аҳли фуқаро, аҳли ҳукамо ва аҳли фузало — ўз тилида «бир нима» дея олмаса…
* * *
Ахлоқсиз ва баттол одамларга бериладиган ҳар хил танбеҳ, ҳайфсан, жазо чоралари сирасига уларни бир хилда фикрлаш, сидирға, китобий сўзлашга мажбур қилишни ҳам киритиш керак, деб ўйлайман. Бу энг оғир жазолардан бири бўлар эди!
Чамаси, тилни бузганлиги учун жарима тайин этиш керак. Ана ўшанда ҳозир турнақатор бўлиб босилиб чиқаётган юзлаб китоблар, рисолалар таққа тўхтайди. Одамларнинг қулоғи тинади. Қоғоз тежалади…
* * *
Алам қиладиган жойи шундаки, менинг «қавмларим» — таржимонлар ҳам тилни булғашда тобора жазавалари тутиб, хуруж қилмоқдалар. Таржимани — санъат деймиз. Ундай бўлса, нима учун «таржима тили» деганда ҳамманинг пешонаси тиришади?..
* * *
Ахир, табиатга қаранг-а! Дарё «шовуллайди». Жилғалар «шилдираб» оқади. Шабада — «ғир-ғир». Қушларнинг «чуғур-чуғури» ҳам жонга роҳат. Биз уларнинг «тилини», «шевасини» тушунмаганимиз боисидангина буни — «чуғур-чуғур» деб айтамиз. Аслида эса уларнинг ана шу «чуғурида» бир дунё оҳанрабо оҳанг ва маъно бор! Биз ўзимизнинг кундалик ташвишимиз билан банд, уларни эшитмаймиз, илғамаймиз, фарқламаймиз, холос. Чунки ўзимиз ўзимизнинг кундалик сидирға «чуғуримиздан» ортмаймиз. Турфа табиат, шалола, гуллар атри, паррандаю даррандаларга йўл бўлсин!
Одамларни ҳеч қачон росмана китобий тилда гапиришга ундаш керак эмас. Бусиз ҳам ҳаммаёқда — «сидирғавозлик». Ҳар ким ўз тилида «чуғурлашсин». Бир хил қироат, жонни ўртагувчи бир хил «тоат-ибодат» жонга тегди… Жуда! Мажлисда, дарсда, уйда, ҳатто тўй-ҳашам, маъракада — чучмал гаплар, ёлғон-яшиқ уйдирмалар… Қачонгача!
* * *
Мен сўзшунос профессордан кўра дидли муҳаррирни афзал кўраман. Чунки профессор — кўп, яхши муҳаррир эса — … Ҳозир Ўзбекистонда зўр муҳаррир ким? Қани, номма-ном айтинг-чи?..
* * *
Бегона тилнинг грамматикаси авахтасига тушган фикр ўзининг ҳар қандай маъносидан маҳрум бўлибгина қолмайди, балки ўқувчини калом туйғусидан бездиради, сўзнинг таъсирчанлик, сафарбарлик кучини қирқади… Сўз ўзининг сўзлигидан маҳрум бўлиб, ҳис-туйғусиз шартли тамғага айланади.
* * *
Кўп тилшунос олимларимизнинг бисоти — тили саноқли атамалар мажмуасидан иборат. Шу бисотдан ташқарида улар — йўқ.
* * *
Бу илмий китобни инсоний тилга «ўгирилса», бутун маъноси ва таъсири йўқолади. Илм бўлмай қолади. Вассалом.
* * *
Тилимиз ҳам, ўз таркибига кўра, «Пахтакор» командасига ўхшаб қолган.
* * *
Ўз тилида хиргойи қилиш нималигини билмайдиган, ўз тилида ўз дилбандига алла айтолмайдиган, ўз тилида дуойи хайр, дуойи бад айтолмайдиган, муножот, нидо қилолмайдиган ва ҳатто ўз тилида… туш кўролмайдиган бир талай одамлар пайдо бўлди!
* * *
Ўзбек тили, ўз луғавий таркиби тарафидан ҳам, пойтахт Тошкентни эслатадиган бўлиб қолди. Қандай яхши!..
Биз бола тарбияси, дидни ўстириш, ўсаётган ниҳолга шакл бериш, табиатни муҳофаза қилиш, ўрмон, кўл, денгизларни асраш ҳақида (кечикиб бўлса ҳам!) ўйлай бошладик. Йиртқичлар, балиқлар, капалаклар, чувалчанглар, шиллиқ қуртларни ҳалокатдан қутқазиш ҳақида қонунлар бор. Нега энди тилнинг софлиги, беғуборлиги, покизалиги тўғрисида ғамхўрлик йўқ. Ахир, тил — руҳий ғизо, инсоннинг инсонлиги, унинг моҳияти-ку!
* * *
Ўзбек тили ҳақида ёзувчи киши ёзувчи бўлиши керак. Бу билан тил ҳақида… роман ёзилсин, демоқчи эмасман. Демоқчиманки, ўзбек тили ҳақида ўзбек тилида ёзиш зарур. Токи бизнинг ёзганларимизни «таржима» қилишга тўғри келмасин.
Манба: “Мен сув ичган дарёлар” китоби (“Ёш гвардия”, 1990)
БЕБАҲО НАРСАНИНГ БАҲОСИ
* Туғилган кунинг эсдан чиқса чиқсину, бироқ нима учун туғилганинг эсдан чиқмасин.
* Сассиқ дарахтга қўниб, чаҳ-чаҳлаб сайраётган булбулни ким кўрибди?
* Ҳайвонлар ҳам инсоний муносабатга муҳтож.
* Сиз вақтни тежамасангиз, вақт сизни тежайди.
* Одамларни барча кучли ва заиф томонлари билан, улар қандай бўлсалар шундайлигича қабул қилиш керак.
* Агар сен ҳалол меҳнат қилсанг, одамлар сени ўзлари излаб топади.
* Кўришни истасанг, ҳар қандай кимсада ҳам истаганча яхшиликларни кўришинг мумкин. Бунинг учун некбин кўз бўлиши керак.
* Олимнинг жоҳиллиги нима-ю, жоҳилнинг олимлиги нима?
* Билмаслик гарчи айб эмас, илло фазилат ҳам эмас.
* Юксалишни истасанг – бошқаларни кўтар!
* Бошқаларни пастга тортаётган одам ўзининг ер қаърига кириб кетаётганини сезмайди.
* Чўғ пуфлаб аланга олдирилмаса, устини кул босиб сўнади. Пичоқни қайраб турмасангиз, ўтмаслашади, кесмайди. Рақобат йўқ жойда инқироз пайдо бўлади…
* Ёмоннинг ёмонлигини гапиргандан кўра, яхшининг яхшилигини гапирган яхши.
* Бирон киши билан гаплашмоқчи бўлсанг, шундай бир тилда гаплашгинки, то гаплашгунингга қадар у сенга душман бўлса – дўстга айлансин!
* Сен ўзингга бошқалар кўзи билан қара. Бошқаларга ўз кўзинг билан.
* Ҳаёт – оқар дарё… дам ғанимат. Ҳазрати одамни зиёрат қил. Ожизларга кўмаклаш. Муҳтожларнинг корига яра. Эртадан бошлайман, дейсанми? Эртага кеч бўлиши мумкин. Агар бугун ҳали кеч бўлиб қолмаган бўлса…
* Бировни ошириб-тошириб мақташ – уни ортиқ даража ерга уришдек гап. Ҳар иккала ҳолатда ҳам меъёр бузилади.
* Дунёнинг ишлари қизиқ. Одамлар бир-бирига яқинлашишлари учун гоҳо бир-бирларидан узоқлашишлари ҳам керакка ўхшайди. Ана шунда улар бир-бирларининг исини, шевасини, аъмолини соғинадилар. Кимни ва нимани йўқотганини англайдилар, бир-бирларига қараб талпина бошлайди!
* Ўзгаларнинг қалбларига тилинг билан эмас, дилинг билан кир.
* Бир-бирининг тагига сув қуймаса – чўллаб қоладиганлар бор.
* Одам боласини, мурғак қалбни бадбинлик ва нафрат билан фақат ўлдириш ва ногирон қилиб қўйиш мумкин. Уни инсон қилиб тарбиялаш учун эса фақат муҳаббат ва некбинлик керак.
* Ҳамма нарса синса синсин, одамгарчилик, нафсоният, орият, иймон-эътиқод касод бўлмасин. Йўқотилган ҳар қанда й нарсанинг ўрни тўлади, бой берилган маънавий қадриятнинг ўрнини ҳеч қандай бойлик, зар-зевар, дуру гавҳар билан қоплаб бўлмайди.
* Миллий аҳлоқ деганда мен одамларимизга хос ҳаё, ибо, шарм, меҳмондўстлик, сабр-қаноат, мулоҳазакорлик, андиша, шафқат, оилага, ота-онага, аёлга ҳурматни тушунаман.
* Истеъдод ўзини койитганида, ўқиб-ўрганганида, қора терга ботиб меҳнат қилганидагина самара беради.
* Таржима – тил ва тафаккурнинг бузилмас иттифоқи… таржима бор экан, халқлар бир-бири билан доимий жонли мулоқотда, адабиётлар бир-бирига вобаста, бир-биридан баҳраманд. Таржима бор экан, фикр-фикрдан сув ичади, бойийди, ўткирлашади.
* Иқтидор билан қилинган меҳнат, меҳнат билан эришилган иқтидор бир-биринитўлдиради.
* Қиш қўйнида баҳор, ғунча бағрида гул, ёшлик сийнасида эса келажак яшайди.
* Ўз миллатини, унинг маънавий шавкатини, салоҳиятини ва қадриятларини оёқ ости қилган, унинг дардига малҳам бўла олмайдиган киши қандай мавжудот бўлса бордир, аммо инсон эмас.
* Киши ҳар қандай аламга чидайди, аммо яхшилик эвазига ўша одамдан ёмонлик кўрганида дод деб юборади. Бундай ноҳақ аламнинг заҳми жуда ёмон бўлади.
* Ёз-ку яхши, шуниси борки, ёздан кейин қиш келади-да. Қиш совуқ, қаҳратон, илло, ортидан чарақлаган баҳор билан ёз келади. Демак, қўйнида баҳор яширинган бўлади.
* Мустақиллик заҳматларини мен ҳам роҳат деб биламан.
* Ўз ожизликлариму барча қусурларим билан ўзимдан домангир бўлсам, яхши инсоний сифатларим билан (агар улар менда бўлса?..) ота-онам, оилам, мактабим, устозларим ва дўстларимга бурчдорман.
Гуландон Саломова тайёрлади
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 2010 йил 33-сонидан олинди.
11 dekabr — Atoqli olim Gʻaybulloh as-Salom tugʻilgan kunning 90 yilligi
Yo rabbiy! O‘z tilida fikrlay olmaydigan kishilar, o‘z tilida yoza olmaydigan «yozuvchilar», o‘z tilida o‘qiy olmaydigan o‘quvchilar, o‘z tilida ilm yarata olmaydigan olimlar, o‘z tilida va’z o‘qiy olmaydigan voizlar, o‘z tilida kuylay olmaydigan xonandalar paydo bo‘ldi… San’atkorlarimiz, notiqlarimiz, ahli hunarmand, ahli fuqaro, ahli hukamo va ahli fuzalo — o‘z tilida «bir nima» deya olmasa…
Gʻaybulloh as-Salom
BULBUL XONISHI VA “TOʻTI FALSAFASI”
Mabodo, biron sababga koʻra, bizning ayrim tilshunos, adabiyotshunos va tarjimashunos olimlarimizni… jazolash lozim boʻlib qolsa, ularni oʻzlari yozgan kitoblarini koʻpchilik oʻrtasida ovoz chiqazib oʻqishga majbur qilish kerak. Bundan ogʻir jazo boʻlmasa kerak jahonda! “Oʻquvchi” — zerikib oʻladi, tinglovchini esa qoʻrgʻoshinday ogʻir mudroq bosadi…
Mana, yuqorida nomi zikr etilgan “Oʻzbek tilining stilistikasi” (1983) degan kitobda koʻzga chalingan baʼzi “ilmiy” gaplar: “Emotsional-ekspressiv leksikaning stilistik xususiyatlari”, “stilistik norma va funksional stillarning stilistik-nutqiy strukturasi”…
Mualliflar ranjiydilar: oʻn ikkita soʻzdan naq (atigi! — Gʻ. S.) bir jufti oʻzbekcha kalima-ku!..
Unday boʻlsa mana bular-chi: “Professionalizm, texnitsizm va terminologik leksika…”, “sintaktik figuralar va troplar”, “…stillarning klassifikatsiyasi, ekstralingvistik va lingvistik faktorlar”, “semantik va emotsional-ekspressiv ottenkalar”, “stilistik effekt”…
Eʼtiroz: “Bunday qusurlar, darvoqe, oʻzlarida ham bor!..” Nachora, boʻlsa bordir. Gap “men”, “siz”, “ular”da emas, balki hammamizda, barchamizning umumiy mulkimiz boʻlgan mavlono tafakkur, til, nutq, tarjima, uslub, insho, bayon haqida.
Mualliflarning yana bir eʼtirozini eshitib turibman: kitobning qimmati faqat uning tili, ilmiy istilohlari bilangina belgilanmaydi.
Ehtimol, geometriya, hikmat (fizika), kimyo darsliklari uchun til faqat — shakldir. Biroq til badiiy adabiyot, shuningdek, badiiy tarjima uchun ham shunchaki shakl, libos, tashqi koʻrk-hasham emas. Buni bejiz soʻz sanʼati deyilmaydi. Til badiiy adabiyotning joni. Tili, uslubiy-ifodaviy tarzi gʻarib, qorishiq, betaʼsir asarni aslo yaxshi deb boʻlmaydi.
Soʻzshunoslik fanlarining alfozi ham har qanday jimjimadorlikdan xoli, ilmiy tilga xos qanchalik “quruq”, sipo, jiddiy boʻlmasin, bu inson tafakkuri, nutqi, badiiy adabiyotning qalbi ekanligini toʻla ifodalashi kerak. Axir, uslubiyot ilmi yoki, aytaylik, adabiy tanqidga doir kitobning tili qandaydir chizmakashlik yo boʻlmasa nabotot fanlarining tilidan farq qilishi kerak-ku!
Nutq madaniyatini qaror toptirish, parvarish qilishda hamma vosita va imkoniyatlardan bilib foydalanish kerak. Radio, telekoʻrsatuv, ommaviy sayllar, sport eshittirishlari, maʼruza hamda suhbatlarda nutq toza, boʻliq, donador, tagdor, maʼnodor va shavqli boʻlgani yaxshi. Oynai jahon orqali namoyish qilingan, did bilan tayyorlangan atigi yarim soatlik oddiy “tomosha” (maxsus nutq madaniyatiga bagʻishlangan boʻlishi ham shart emas!) minglab darsxonalarda ming soatlab olib borilgan pand, oʻgit, nasihatomuz yarim chin, yarim yolgʻon “ilmiy” tahsildan koʻra ming marotaba taʼsirchan va samaraliroq. Negaki, “ommaviy axborot vositalari” atalmish radio, telekoʻrsatuv va matbuot har bir xonadonga kirib boradi. Tikuvchining ming urgani, temirchining bir urgani, deydilar. Ayni vaqtda oʻsha koʻrsatuv, agar pala-partish, gʻaliz tayyorlangan boʻlsa, nutq odobiga doir ming yillik toat-ibodatni yarim soat ichida bir pul qilishi ham hech gapmas!..
Darvoqe, har qanday kasb-korning ham oʻz maʼnaviy-ruhiy iqlimi, dard-hasrati va ishkali boʻladi. Masalan, adiblar, olimlar, muallimlar va turli kasb egalarining oʻz “shevalari” bor. Binobarin, har bir kasb-kor egasi: bu xoh muhandis boʻlsin, xoh shifokor, xoh ishchi yoki kolxozchi boʻlsin — oʻz “tilida” gapirishi kerak. Oynai jahon sahniga chiqqan har bir kishining oʻz mavzui, oʻz “dardi” bor. Biroq ularning barchasini birlashtiradigan bitta mushtarak muammo: bu til masalasi. Barchani, shubhasiz, adabiy tilda soʻzlashga daʼvat etish lozim. Shu bilan birga, har kim oʻz alfozini ham saqlasin. Tilda hamma birday “olim” boʻlishi shart emas. (Bu masalada boshqa birovlar emas, baʼzan olimlarning oʻzlari namuna boʻlolmaydilar!)
Aslini olganda, bu yerda gap kimning kimligida emas. Lisoniy ifoda illati, bemustasno, hammamizga xos. Ruhiy holatimiz, tilning ahvoli oʻzi shunday boʻlib qolgan. Nima qilish kerak? Avvalo, bunda joʻyali, matlub hamda nojoʻya, nomatlub iboralarni farqlash, saragini sarakka, puchagini puchakka ajratish lozim. Buning shoshilinch ilojini qilmasa boʻlmaydi. Meʼyoridan oshirib solingan oʻgʻit yerning jonini olganiday, oʻngu soʻliga qaramay, boshqa tillardan soʻz, ibora, birikma va “tayyor” qoliplarni olaverish ham, bora-bora, baayni shunday bir tarzda tilimizni ishdan chiqazib qoʻyishi tayin. Gap shundaki, koʻpmillatlilik sharoitida tillarning oʻzaro hamkorligi, bir-biriga taʼsiri jarayoni toabad oshgandan oshib boraveradi. Bu tabiiy jarayon. Masala shundaki, bu yerda lisoniy-maʼnoviy taraqqiyot meʼyorini yoʻqotmaslik, uning oʻzligini, oʻz tabiiy hayotiy ildizlarini omon saqlash juda muhim. Aks holda, har qanday “lisoniy vatanparvarlik” quruq daʼvat, puch gap boʻlib qoladi.
Men tilimizning sofligini saqlash uchun uni “xitoy devori” bilan chegaralashga chaqirmoqchi emasman. Bu mutlaqo noimkoniy ish. Dunyoda bunday “sof til”ning oʻzi yoʻq. Til jamiyatning oʻzi, inson tafakkuri singari, boyishga moyil. Boshqa tillardan (va oʻz-oʻzidan ham!) soʻz olish azaliy va abadiy taqdir. Ammo bu qanchalik tabiiy jarayon boʻlmasin, qaysi tildan qachon, nimani olishni (yoki olmaslikni!) bilish, buni oʻz holiga tashlab qoʻymaslik kerak.
Erkin Vohidov bizni ishontiradiki, “tilimiz boy va rang-barang, hech bir tushuncha yoʻqki, uning ifodasi boʻlmasin. Mabodo, Fargʻonada topilmasa, Xorazmda topiladi, Toshkentda topilmasa, Samarqandda boʻladi”. Men miqyosni yanada kengaytirgan boʻlardim: boringki, Fargʻona-yu Xorazm, Toshkent-u Samarqandda ham topilmasa, qirgʻizda, qozoqda, ozarbayjonda, tatarda, turkman, tojik, boshqird, usmonli turk tomonlarda boʻladi. Faraz qilaylik, uyoqlarda ham daraklanmasa, oʻzimizning koʻhna bisotimizda: “Devonu lugʻotit turk”da, “Qutadgʻu bilig”da, “Hibatul haqoyiq”da, “Muhokamatul lugʻatayn”, “Xamsa”, “Boburnoma”da boʻladi. Yana taʼkidlayman: biz “oʻzimizda boʻlmagani uchun”, degan vaj bilan oʻzgalardan olayotgan narsalarni — “oʻzimizda boʻlmagani uchun”, deb emas, balki “oʻzimiz bilmaganimiz uchun” deb tuzatib aytaylik. Tilga nah urish, unga tuhmat qilish kerakmas. Oʻzimiz burnimizdan narini koʻrmasak, bunga… til aybdormi?
Men “yaxshi qoʻshnichilik munosabatlari” tushunchasini faqat davlatlar, xalqlargagina emas, balki jamiki tillarga nisbatan ham qoʻllagan boʻlardim. Zamona zayli shunday boʻldiki, biz oʻlik til hisoblanmish lotindan, qadimgi yunondan hamda bugun tarix “quloq boshiga” chiqazib qoʻygan xalqlar — rus, ingliz, farang, olmon va boshqa tillardan juda koʻplab soʻzlar, istilohlar, turli atamalarni olayotganimizni eʼtirof etaylik. Taqdir taqozosi shu. Biroq yana shuni ham eʼtirof etaylikki, biz baynalmilal aloqalar doirasini juda toraytirib qoʻyganmiz, uni muayyan bir moʻljalga yoʻnaltirganmiz. Toʻgʻrirogʻi, yoʻnaltirib qoʻyilganmiz. Oʻylaymanki, tarixan oʻzaro yaqin aloqada, yaxshi qoʻshnichilik munosabatlarida boʻlib kelgan xalqlar: Oʻrta Osiyo fuqarosidan tashqari, hindlar, xitoylar, turklar, arablar, forslar, afgʻonlar va boshqalar oʻrtasidagi oʻzaro baynalmilal, qardoshlik aloqalarini, jumladan, lisoniy munosabatlarni ham tubdan yaxshilash vaqti keldi. Besh yil jahoniy mislsiz qirgʻinbarot urushi olib borilgan olmon (nemis)lar bilanki yaxshi, doʻstona va hatto demokratik qardoshlik aloqalarini oʻrnatishga yetarli daho, chin insoniy idrok tuygʻulari topilgan ekan, azaliy yaxshi qoʻshnichilik va sheriklik maqomida boʻlib kelingan Sharq xalqlariga bugungi munosabatimizni yanada yaxshilash lozim.
“Roʻznoma tili”, “kitobiy til”, “tarjima tili”, “shiorlar tili”, “idora tili”… deymiz. “Roʻznoma tili” — zerikarli, “kitobiy til” — quruq, “tarjima tili” — yasama, “shiorlar tili” — baqiroq, “idora tili” — qashshoq… Xalq jonli tiliga nisbatan olib qaraganda, bularning lugʻati ham, ifodaviy tarzi — uslubi ham chegaralangan. Bu tabiiy hol. Zero, “koʻcha tili”da… roʻznoma chiqarib boʻlmaganiday, “idoraviy til”da… askiya qilish amri mahol.
Hozirgi qayta qurish va oshkoralik davrida matbuot kalomining eʼtibori benihoya ortdi va tobora ortib bormoqda. Bunday sharoitda matbuot tilining iloji boricha quruq, rasmiy boʻlib qolishidan ehtiyot boʻlish kerak. Roʻznoma-jurnallarning ifodaviy tarz-tarovati, shevasida muayyan rasmiyona uslub-ohang boʻlishi muqarrar. Ayni vaqtda xuddi shu rasmiyatchilik, quruqlik, sipolik matbuotning burdini ketkazadi, uni el nazarida subutsiz qilib qoʻyadi, taʼsirchanligini susaytiradi. Odamlar roʻznoma va jurnallarni faqat “axborot olish” uchungina oʻqiydigan boʻlib qoladilar.
“Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati” roʻznomasining 1989 yil 17 iyun sonini oʻqiganda quyidagi soʻz va jumlalar koʻzga chalindi. “Bir soʻz bilan aytganda” deymiz. Jumlada toʻrtta soʻz keladi. Bir soʻz bilan aytishni “vaʼda” qilamiz-u, toʻrtta soʻz qoʻllaymiz. Bu ruscha ikkita soʻz bilan aytiladigan iboraning ikki baravar oshirib qilingan tarjimasi. Holbuki, oʻzimizda shu maʼnoda, chindan ham, bir soʻz bilan — alqissa, xullas yoki xullasi kalom desa boʻladi.
Keyingi vaqtlarda “koʻpgina”, “allaqancha”, “bir qancha” maʼnolarida ruschadan oʻgirib qator deb ishlatiladigan boʻldi. Ikki gapning birida — “qator” deymiz. Zarurat bormi shunga? Shuningdek, “nihoyat”, “oxir-oqibatda”, “qiziqish uygʻotdi”, “birinchi navbatda”… deymiz. Oʻylab qarasak, asl oʻzimiznikiday boʻlib ketgan bu singari birikmalar ham ruschadan hijjalab oʻgirilgan.
“Ijodiy debyut”, “prinsipial mulohaza” deyish shartmi? Shu maʼnolarni oʻzbekcha ifodalab boʻlmaydimi?
Radio yoki televizorning qulogʻini burasangiz, roʻznoma va jurnal varaqlasangiz, darsxonaga kirsangiz, ommaviy yigʻinlarga borib qolsangiz, darslik va kitob betini ochsangiz, baʼzan hatto adabiy asar oʻqisangiz, turli-tuman ohangga solib aytilayotgan bir xil, sidirgʻa, gʻaliz iboralarni eshitaverib koʻnglingiz sust tortadi. Bora-bora hamma narsaga befarq boʻlib qolasiz, dilingiz hech narsani tusamaydigan boʻladi, hech narsaga qiziqmay qoʻyasiz.
Qiziq, “risola” yuzasidan berilgan savolga nuqul “risolabop” javobimiz tayyor.
— Xalqning qaysi qismi? — Xalqning keng qatlamlari.
— Nutq madaniyatini nima qilish kerak? — Yuqori pogʻonalarga koʻtarish kerak.
— Nimani oʻrganmoqdamiz? — Real munosabatlar doirasida yashashga oʻrganmoqdamiz.
— Odamlarga qanday sharoit yaratilgan? — Qulay.
— Odamlarni nima qilmoqdamiz? — Intellektual va maʼnaviy jihatdan kamol topdirmoqdamiz.
— Nuqsonlarni qanday fosh etayapmiz? — Ayovsiz.
— Partiyamizning yoʻl-yoʻriqlariga qanday amal qilinmoqda? — Ogʻishmay.
— Kamchilik va nuqsonlarni nima qiladilar? — Bartaraf etadilar.
— Masalani nima qiladilar? — Koʻtaradilar.
— Muammolar nimani kutadi? — Koʻtarib chiqishni va konkret hal qilishni.
— Adolatli fikrga qanday rioya qilamiz? — Toʻla.
— Qanday kunlarda yashayapmiz? — Tarixiy kunlarda.
— Qanday vazifa? — Kechiktirib boʻlmaydigan vazifa.
— Qanday tashabbus? — Ijodiy tashabbus.
— Qanday islohot? — Tub iqtisodiy islohot.
— Ishni nima qilish kerak? — Zamonaviy talablar darajasiga koʻtarish kerak.
— Qanday muhokama? — Umumxalq muhokamasi.
— Qanday aytish mumkin? — Toʻla ishonch bilan.
— Joʻn asarlarga qanday munosabatda boʻlamiz? — Murosasiz.
— Masala qayerda turadi? — Diqqat markazida.
— Masʼuliyatni nima qilamiz? — His etamiz.
— Qanday zaylda ish koʻramiz? — Sovuqqonlik bilan.
— Bir narsa ikkinchisiga nechogʻliq oʻxshaydi? — Qandaydir darajada.
— Tashabbus qanday boʻladi? — Shaxsiy.
— Qahramonlarning qanday dunyosi? — Ichki dunyosi.
— Doʻstni qayerdan topadilar? — Boshqa kishining qiyofasidan.
— Masalaga nima qiladilar? — Toʻxtalib oʻtadilar.
— Turmush darajasini nima qiladilar? — Yuqori bosqichga koʻtaradilar.
Va hokazo…
Odamlarni nogahonda uyqusidan uygʻotib soʻrasangiz ham, ular oʻqlangan miltiqday, “shunday” soʻroqlarga “shunday” javob beradilar. Hech kim “kamchilikni yoʻqotamiz” demaydi. “Bartaraf etamiz” deydi! “Mehnat shavqi” emas, “mehnat koʻtarinkiligi” deydi.
Shoirlar, voizlar, notiqlar, muallimlar, mutarjimlar, muharrirlar, mualliflar — qoʻyingki, butun matbuot-u nashriyot, radio va oynai jahon, soʻz mahkamasi va muassasasi, shiorlar, kitoblar, chaqiriq va daʼvatlar, murojaat va bayonotlar… — shu tilda!
Hozir hamma narsani qayta qurayotgan ekanmiz, ehtimol, alfozimiz, shevamiz, uslubimiz, shiorimiz, inshomizni ham qayta qurarmiz?..
Bir tilning boshqa tilga taʼsirini biz, nima uchundir, muqarrar ravishda “boyish” deb qabul qilamiz. Holbuki, bu chinakam boyish bilan birga, tilimizni bulgʻash boʻlishi ham mumkin. Bu jarayon, ham ijobiy, ham salbiy maʼnoda, zohiriy va botiniy holda kechadi. Biz esa, koʻpincha, koʻzga koʻrinib turgan narsalarnigina koʻramiz-u, parda ortidagi narsalarni payqamaymiz. Toʻgʻrirogʻi, koʻzga tashlanib turgan natija yoki oqibatni koʻramiz-u, ularni keltirib chiqarayotgan tub sababiyatlarni mutlaqo sezmaymiz. Vaholanki, ildizi, sababiyati aniqlanmagan illatni hech qachon quritib boʻlmaydi. Yoki bir illat quritilsa, oʻsha illatning oʻzi boshqa joydan tagʻin nish urib chiqaveradi…
Tilning boyishi ham, buzilishi ham ikki xil yoʻsinda kechadi. Biri — xorijiy soʻzlarni oʻrinli va nooʻrin qoʻllash. Ikkinchisi — xorijiy tilning taʼsiri ostida, taʼbir joiz boʻlsa, yangicha fikr qoliplari, yangi nutqiy tarkiblarning hosil boʻlishi.
Ikkinchi yoʻsin, ijobiy maʼnoda — qanchalik muqarrar va joiz boʻlsa, shunchalik samarador; salbiy maʼnoda esa — qanchalik pinhoniy boʻlsa, shunchalik yemiruvchan va xavfli. Chunki bu narsa meʼyorni buzadi, tilni kemiradi… Qarabsizki, lafzingizda bironta ham nomatlub xorijiy unsur yoʻq, barchasi oʻzimizning azaliy soʻzlarimiz. Biroq… jumla, fikrning shaklu shamoyili, tarhi, tarkib, ifodaviy tarz — tilimizga yot. Qip-qizil taqlidning oʻzginasi. Lisoniy taqlid! Bir til boshqa tilga goʻyo taqlid qiladi! Holbuki, har qanday yaxshi narsaga taqlid ham yaxshi emas.
1989
G‘aybulloh as-Salom
TIL VA HAYOT HAQIDA
FIKR VA ZIKR
Til haqida mulohazalar
Tilning g‘aribligi — tafakkurning qashshoqligidan.
* * *
Tiling bo‘lmasa, gapirib nima qilasan?
* * *
Yo rabbiy! O‘z tilida fikrlay olmaydigan kishilar, o‘z tilida yoza olmaydigan «yozuvchilar», o‘z tilida o‘qiy olmaydigan o‘quvchilar, o‘z tilida ilm yarata olmaydigan olimlar, o‘z tilida va’z o‘qiy olmaydigan voizlar, o‘z tilida kuylay olmaydigan xonandalar paydo bo‘ldi… San’atkorlarimiz, notiqlarimiz, ahli hunarmand, ahli fuqaro, ahli hukamo va ahli fuzalo — o‘z tilida «bir nima» deya olmasa…
* * *
Axloqsiz va battol odamlarga beriladigan har xil tanbeh, hayfsan, jazo choralari sirasiga ularni bir xilda fikrlash, sidirg‘a, kitobiy so‘zlashga majbur qilishni ham kiritish kerak, deb o‘ylayman. Bu eng og‘ir jazolardan biri bo‘lar edi!
Chamasi, tilni buzganligi uchun jarima tayin etish kerak. Ana o‘shanda hozir turnaqator bo‘lib bosilib chiqayotgan yuzlab kitoblar, risolalar taqqa to‘xtaydi. Odamlarning qulog‘i tinadi. Qog‘oz tejaladi…
* * *
Alam qiladigan joyi shundaki, mening «qavmlarim» — tarjimonlar ham tilni bulg‘ashda tobora jazavalari tutib, xuruj qilmoqdalar. Tarjimani — san’at deymiz. Unday bo‘lsa, nima uchun «tarjima tili» deganda hammaning peshonasi tirishadi?..
* * *
Axir, tabiatga qarang-a! Daryo «shovullaydi». Jilg‘alar «shildirab» oqadi. Shabada — «g‘ir-g‘ir». Qushlarning «chug‘ur-chug‘uri» ham jonga rohat. Biz ularning «tilini», «shevasini» tushunmaganimiz boisidangina buni — «chug‘ur-chug‘ur» deb aytamiz. Aslida esa ularning ana shu «chug‘urida» bir dunyo ohanrabo ohang va ma’no bor! Biz o‘zimizning kundalik tashvishimiz bilan band, ularni eshitmaymiz, ilg‘amaymiz, farqlamaymiz, xolos. Chunki o‘zimiz o‘zimizning kundalik sidirg‘a «chug‘urimizdan» ortmaymiz. Turfa tabiat, shalola, gullar atri, parrandayu darrandalarga yo‘l bo‘lsin!
Odamlarni hech qachon rosmana kitobiy tilda gapirishga undash kerak emas. Busiz ham hammayoqda — «sidirg‘avozlik». Har kim o‘z tilida «chug‘urlashsin». Bir xil qiroat, jonni o‘rtaguvchi bir xil «toat-ibodat» jonga tegdi… Juda! Majlisda, darsda, uyda, hatto to‘y-hasham, ma’rakada — chuchmal gaplar, yolg‘on-yashiq uydirmalar… Qachongacha!
* * *
Men so‘zshunos professordan ko‘ra didli muharrirni afzal ko‘raman. Chunki professor — ko‘p, yaxshi muharrir esa — … Hozir O‘zbekistonda zo‘r muharrir kim? Qani, nomma-nom ayting-chi?..
* * *
Begona tilning grammatikasi avaxtasiga tushgan fikr o‘zining har qanday ma’nosidan mahrum bo‘libgina qolmaydi, balki o‘quvchini kalom tuyg‘usidan bezdiradi, so‘zning ta’sirchanlik, safarbarlik kuchini qirqadi… So‘z o‘zining so‘zligidan mahrum bo‘lib, his-tuyg‘usiz shartli tamg‘aga aylanadi.
* * *
Ko‘p tilshunos olimlarimizning bisoti — tili sanoqli atamalar majmuasidan iborat. Shu bisotdan tashqarida ular — yo‘q.
* * *
Bu ilmiy kitobni insoniy tilga «o‘girilsa», butun ma’nosi va ta’siri yo‘qoladi. Ilm bo‘lmay qoladi. Vassalom.
* * *
Tilimiz ham, o‘z tarkibiga ko‘ra, «Paxtakor» komandasiga o‘xshab qolgan.
* * *
O‘z tilida xirgoyi qilish nimaligini bilmaydigan, o‘z tilida o‘z dilbandiga alla aytolmaydigan, o‘z tilida duoyi xayr, duoyi bad aytolmaydigan, munojot, nido qilolmaydigan va hatto o‘z tilida… tush ko‘rolmaydigan bir talay odamlar paydo bo‘ldi!
* * *
O‘zbek tili, o‘z lug‘aviy tarkibi tarafidan ham, poytaxt Toshkentni eslatadigan bo‘lib qoldi. Qanday yaxshi!..
Biz bola tarbiyasi, didni o‘stirish, o‘sayotgan niholga shakl berish, tabiatni muhofaza qilish, o‘rmon, ko‘l, dengizlarni asrash haqida (kechikib bo‘lsa ham!) o‘ylay boshladik. Yirtqichlar, baliqlar, kapalaklar, chuvalchanglar, shilliq qurtlarni halokatdan qutqazish haqida qonunlar bor. Nega endi tilning sofligi, beg‘uborligi, pokizaligi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik yo‘q. Axir, til — ruhiy g‘izo, insonning insonligi, uning mohiyati-ku!
* * *
O‘zbek tili haqida yozuvchi kishi yozuvchi bo‘lishi kerak. Bu bilan til haqida… roman yozilsin, demoqchi emasman. Demoqchimanki, o‘zbek tili haqida o‘zbek tilida yozish zarur. Toki bizning yozganlarimizni «tarjima» qilishga to‘g‘ri kelmasin.
Manba: “Men suv ichgan daryolar” kitobi (“Yosh gvardiya”, 1990)
BЕBAHO NARSANING BAHOSI
* Tugʻilgan kuning esdan chiqsa chiqsinu, biroq nima uchun tugʻilganing esdan chiqmasin.
* Sassiq daraxtga qoʻnib, chah-chahlab sayrayotgan bulbulni kim koʻribdi?
* Hayvonlar ham insoniy munosabatga muhtoj.
* Siz vaqtni tejamasangiz, vaqt sizni tejaydi.
* Odamlarni barcha kuchli va zaif tomonlari bilan, ular qanday boʻlsalar shundayligicha qabul qilish kerak.
* Agar sen halol mehnat qilsang, odamlar seni oʻzlari izlab topadi.
* Koʻrishni istasang, har qanday kimsada ham istagancha yaxshiliklarni koʻrishing mumkin. Buning uchun nekbin koʻz boʻlishi kerak.
* Olimning johilligi nima-yu, johilning olimligi nima?
* Bilmaslik garchi ayb emas, illo fazilat ham emas.
* Yuksalishni istasang – boshqalarni koʻtar!
* Boshqalarni pastga tortayotgan odam oʻzining yer qaʼriga kirib ketayotganini sezmaydi.
* Choʻgʻ puflab alanga oldirilmasa, ustini kul bosib soʻnadi. Pichoqni qayrab turmasangiz, oʻtmaslashadi, kesmaydi. Raqobat yoʻq joyda inqiroz paydo boʻladi…
* Yomonning yomonligini gapirgandan koʻra, yaxshining yaxshiligini gapirgan yaxshi.
* Biron kishi bilan gaplashmoqchi boʻlsang, shunday bir tilda gaplashginki, to gaplashguningga qadar u senga dushman boʻlsa – doʻstga aylansin!
* Sen oʻzingga boshqalar koʻzi bilan qara. Boshqalarga oʻz koʻzing bilan.
* Hayot – oqar daryo… dam gʻanimat. Hazrati odamni ziyorat qil. Ojizlarga koʻmaklash. Muhtojlarning koriga yara. Ertadan boshlayman, deysanmi? Ertaga kech boʻlishi mumkin. Agar bugun hali kech boʻlib qolmagan boʻlsa…
* Birovni oshirib-toshirib maqtash – uni ortiq daraja yerga urishdek gap. Har ikkala holatda ham meʼyor buziladi.
* Dunyoning ishlari qiziq. Odamlar bir-biriga yaqinlashishlari uchun goho bir-birlaridan uzoqlashishlari ham kerakka oʻxshaydi. Ana shunda ular bir-birlarining isini, shevasini, aʼmolini sogʻinadilar. Kimni va nimani yoʻqotganini anglaydilar, bir-birlariga qarab talpina boshlaydi!
* Oʻzgalarning qalblariga tiling bilan emas, diling bilan kir.
* Bir-birining tagiga suv quymasa – choʻllab qoladiganlar bor.
* Odam bolasini, murgʻak qalbni badbinlik va nafrat bilan faqat oʻldirish va nogiron qilib qoʻyish mumkin. Uni inson qilib tarbiyalash uchun esa faqat muhabbat va nekbinlik kerak.
* Hamma narsa sinsa sinsin, odamgarchilik, nafsoniyat, oriyat, iymon-eʼtiqod kasod boʻlmasin. Yoʻqotilgan har qanda y narsaning oʻrni toʻladi, boy berilgan maʼnaviy qadriyatning oʻrnini hech qanday boylik, zar-zevar, duru gavhar bilan qoplab boʻlmaydi.
* Milliy ahloq deganda men odamlarimizga xos hayo, ibo, sharm, mehmondoʻstlik, sabr-qanoat, mulohazakorlik, andisha, shafqat, oilaga, ota-onaga, ayolga hurmatni tushunaman.
* Isteʼdod oʻzini koyitganida, oʻqib-oʻrganganida, qora terga botib mehnat qilganidagina samara beradi.
* Tarjima – til va tafakkurning buzilmas ittifoqi… tarjima bor ekan, xalqlar bir-biri bilan doimiy jonli muloqotda, adabiyotlar bir-biriga vobasta, bir-biridan bahramand. Tarjima bor ekan, fikr-fikrdan suv ichadi, boyiydi, oʻtkirlashadi.
* Iqtidor bilan qilingan mehnat, mehnat bilan erishilgan iqtidor bir-birinitoʻldiradi.
* Qish qoʻynida bahor, gʻuncha bagʻrida gul, yoshlik siynasida esa kelajak yashaydi.
* Oʻz millatini, uning maʼnaviy shavkatini, salohiyatini va qadriyatlarini oyoq osti qilgan, uning dardiga malham boʻla olmaydigan kishi qanday mavjudot boʻlsa bordir, ammo inson emas.
* Kishi har qanday alamga chidaydi, ammo yaxshilik evaziga oʻsha odamdan yomonlik koʻrganida dod deb yuboradi. Bunday nohaq alamning zahmi juda yomon boʻladi.
* Yoz-ku yaxshi, shunisi borki, yozdan keyin qish keladi-da. Qish sovuq, qahraton, illo, ortidan charaqlagan bahor bilan yoz keladi. Demak, qoʻynida bahor yashiringan boʻladi.
* Mustaqillik zahmatlarini men ham rohat deb bilaman.
* Oʻz ojizliklarimu barcha qusurlarim bilan oʻzimdan domangir boʻlsam, yaxshi insoniy sifatlarim bilan (agar ular menda boʻlsa?..) ota-onam, oilam, maktabim, ustozlarim va doʻstlarimga burchdorman.
Gulandon Salomova tayyorladi
“Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati” gazetasining 2010 yil 33-sonidan olindi.
