Устоз Бегали Қосимов таваллудининг 75 йиллигига

Биламан, ҳар кимга бу он келадир,
Сўнгги сўз айтурга имкон келадир,
Виждон-ла, юзма-юз иймон келадир,
Қувончлар чекиниб, армон келадир,
Комида яширин аламли нидо,
Ул видо онидир, видо, алвидо
(Бегали Қосимов умрининг сўнгги кунларида ёзган шеъридан)

 

Бегали ОСИМОВ
ЯНГИЧА ТАФАККУР:
ИЗЛАНИШЛАР, МАШАҚҚАТЛАР

Бегали Қосимов (1942.19.12, Касби тумани Аллот қишлоғи — 2004.25.9, Тошкент) — адабиётшунос олим, Ўзбекистон Республикаси фан арбоби (1999), филология фанлари доктори (1984), профессор (1986).

Тошкент давлат университетининг филология факултетини тугатган (1963). Шу университет филология факултетида ўқитувчи (1966—67), катта ўқитувчи (1968-70), доцент (1971—85), профессор (1986 йилдан) лавозимларида ишлаган. «Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти» кафедраси мудири (1993 йилдан), университетнинг ўқув ишлари бўйича проректори (1993— 94), филология факултети декани (1994—95).

Бегали Қосимов 30 га яқин китоб ва 300 дан ортиқ илмий мақолалар эълон қилган. Бегали Қосимовнинг илмий тадқиқотлари ўзбек мумтоз адабиёти ва адабий алоқалар, ўзбек адабиётини ўқитиш методикаси масалаларига, матншуносликка, жадидчилик ҳамда жадид адабиётини ўрганишга бағишланган.

20-аср ўзбек адабиёти муаммолари, шу давр намояндалари ҳақида «Мирмуҳсин Шермуҳамедов» (1967), «Абдулла Авлоний» (1979), «Маърифат дарғалари» (У.Долимов билан ҳамкорликда, 1990). «Исмоилбек Гаспрали» (1992) каби асарлар ёзган.

Бегали Қосимов, шунингдек, Яссавий, Навоий, Бобур ҳақида ҳам илмий тадқиқотлар олиб борган. «Ўзбек адабиёти» (5-, 7-, 9-, 11-синфлар учун), «Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти» (бакалаврлар учун) дарсликлари ҳам-муаллифи.

Яқинда таниқли файласуфлардан И. Жабборовнинг «Руҳий олам: жаҳолат ва камолат» деган китоби қўлимга тушиб қолди. Ўтган йили чиққан. Ҳажми салкам 22 босма табоқ. Руҳий оламнинг икки қутби олинибди-да, деган ўй билан варақлай бошладим. Сарлавҳаларга кўзим тушди: Жангларда синалган ғоялар; антикоммунизмнинг заҳарли наштари ва мафкуравий кураш; тафаккур чироғи ва хурофот; жаҳолатдан социал тараққиёт ва маърифатга… Ҳайратим ошди. Аввало, руҳий олам наҳотки биргина шу икки ранг — жаҳолат ва камолатдан иборат бўлар?! Ундай бўлса, нимаси олам?!

Иккинчидан, китоб атеистик мавзуда эди. Бинобарин, дин билан боғланган ҳамма нарсани жаҳолату унга қарши ҳар қандай фикрни камолат деб бўлармикан?!

Афсуски, китобда шу руҳ ҳукмрон эди. Ундаги айрим хулосаларга 3—4 йил олдин чидаш мумкин эди. Ҳозир чидаб бўлмас. Масалан, муаллиф фикрича, «Азроил, Жаброил, Иблис, Шайтон, Мункар Накир», «меҳнаткаш оммани қўрқитиб, итоатгўйликка чорлаш мақсадида тўқилган» (!) (84-бет). Бугун ҳақида гап кетганда эса, у Ўрта Осиё, Озарбайжон ва Шимолий Кавказдаги маҳаллий аҳолининг дафн маросимларида днндорликнинг ўсишини (49-бет) кўради.

Оқ^:қора тасвир капиталистик ва социалистик тараққиёт йўлларига ўтганда янада кескинроқ тус олади. Социализмдан гап очилганда, фақат «мисли кўрилмаган суръатлар» гапирилади. Буржуазия эса, «оммани ўзига эргаштира оладиган социал идеални илгари суришга мутлақо қодир бўлмай қолди» (12-бет) дейилади. Бу фикр-мулоҳаза шу куйларда етакчи мутахассисларимиздан бири томонидан айтилаётганини хотирга олсангиз, ўйланиб қоласиз. Сўз ва тушунчалар инфляцияси ҳали ҳам ўша эсқи суръатлар билан давом этмаяптимикин?! Мана, яқинда кейинги беш йиллик режаларининг лойиҳаси эълон қилинди. Биз уларни унча-бунча эмас, «Республика аҳолисининг фаровонлигини юксалтириш программаси» деб атадик. Фаровонлик дейилганда, ҳамиша тўкинчилик тушунилганку! «Фаровонлик»ни юксалтириш учун аввало ўша «фаровон»ликнинг ўзи бўлиши лозим эмасми?!

Табиатда шундай ҳодисалар борки, уларни ҳозирги фан-техника имкониятлари билан ҳам тушунтириш қийин. Яшил одамчалар, учар ликопчалар, Бермуд учбурчаги, қор одам ва ҳоказолар ҳақидаги баҳсларни эсланг. Руҳий жараёнда бу хил ҳодисалар бундан ҳам кўп. Энг оддийси, биоток, телепатия каби гапларни олинг. Шоир дунёни «сирли хилқат» дер экан, шуларга ҳам ишора бор. «Руҳий олам» тадқиқотчиси буларни тушунтиришга, изоҳлашга шошмайди. Унинг бундай масалаларда тайёр қолип, андозалари бор. Булар — уйдирма. Энг осони — шу. Таассуфки, адабиёт масалаларида ҳам узоқ муддат мана шундай иш тутилди. «Оғирнинг устидан, енгилнинг остидан» ўтиб келинди.

Тасаввуфни олайлик. Бир вақтлар Европа адабиётшунослик фани ўрта асрлар Шарқи адабиётини учга бўлиб текширган эди: қаҳрамонлик эпоси, сарой поэзияси, мистик шеърият.

Тўғри, бу қараш аллақачон эскириб кетган, лекин, эътибор қилайлик, Бертельс гуманизмни худди мана шу мистик шеъриятдан қидирган эди. Ёки унинг тасаввуф асарлари ҳақидаги мана бу фикрини кўринг:

«Бу ерда сўнгроқ ўрта асрлар Европасини ҳаяжонга солган барча муаммолар аллақачон қўйилган ва уларга аристотелчиликни шунчаки қайта ишлаш деб қараш мутлақо мумкин эмас. Агар IX—XIII асрлар Европа маданияти тарихидаги энг тушкун давр эканлигини эсга олсак, айни мана шу Шарқ файласуфларининг асарлари Европа халқларини халта йўлдан олиб чиқдилар ва уларнинг кейинги тараққиётига йўл очдилар, деган хулосага келмаслик мумкин эмас» (Е. Э. Бертельс, Суфизм и суфийская литература, М., 1965, стр. 27)

Мана шу тасаввуф Шарқ адабиётининг, шу жумладан ўзбек адабиётининг минг йилдан ортиқроқ тарихида бирга келаётган, балки унинг қон-қонига сингиб кетган бир фалсафадир. Тасаввуф шеърияти, тасаввуф адабиёти деган тушунча, истилоҳлар бор.

Мутахассислар уни ўз даврида — VII—VIII асрлардан феодаллашиб борган ислом жамоасидан, ҳокимиятидан норозилик сифатида майдонга келган деб ҳисоблайдилар. Ва, айтиш мумкинки, у бутун такомили давомида шу мақсадга хизмат қилди. Якка-ёлғизнинг армон-ғамидан эл-улуснинг, тоифа-халқнинг катта-катта дард-ҳасратларигача ифодалай олди. Шу маънода у замонни, унинг ҳодисаларини акс эттирди ва унга фаол муносабат билдирди.

Сарбадорлар нақшбандийлик билан, 1898 йилги Дукчи эшон қўзғолони сўфийларнинг XVIII—XIX асрлардаги энг оммавий диний жамоаси қаландарлик билан боғланишда бўлган. Чор ҳукумати 1898 йилдан кейин Туркистонда бекорга қаландарликни таъқиб этган эмас.

Биз кўпинча адабиётдан давр ҳақида жуда очиқ баҳони, ошкор муносабатни талаб қиламиз. Унинг образлар, тимсоллар, ҳатто ишоралар билан иш кўришини диққатдан соқит қиламиз. Бу, тўғри эмас. Ленин жуда кўп халқ ҳаракатлари дастлабки даврларда диний парда остида кечганини уқтиради. Энгельс XVI асрда Германияда майдонга келган «Худо — бизнинг паноҳимиз!» деган қўшиқни «XVI асрнинг Марсельезаси» деб атайди. Бизчи?! Биз ўтмиш шоирдан салкам худосизликни талаб қилиб келдик. Илоҳиётнинг аксарият мақсад эмас, восита бўлганини тан олишни истамадик.

Тасаввуф ҳақида шу пайтга қадар бизда бирорта кўзга кўринадиган иш йўқ. Марҳум академигимиз Воҳид Зоҳидовнинг Навоий ҳақидаги «Улуғ шоир ижодининг қалби» китобида берилган, сўнг 5 томли «Ўзбек адабиёти тарихи»га кўчириб босилган мақола бугунги кун талабларига жавоб бера олмайди.

Натижа шу бўлиб турибдики, Яссавий, Ҳаким ота, Сўфи Оллоёр, Ҳувайдо, Садоий, Мажзуб Намангоний, Ҳазиний, Сарёмий сингари шоирларимиз ҳалига қадар ўз баҳосини ололмай келади. Баҳо нимаси, уларни иложи борича, халқдан узоқроқ тутишга уринамиз. Сабаби:

1. «Худо»си бор ҳар қандай асардан чўчиб қолганмиз.

2. Изоҳлай олмаймиз.

Машрабни Машраб қилган нарсани кўрсата олмаймиз. Бизнинг «илмий» талқинларимиз билан халқнинг «жайдари» талқинлари орасида зиддият чиқиб қолмоқда. Гўё икки тилда гапираётирмиз. Ҳувайдони қаранг. Халқ орасида машҳур. Қанча ғазаллари ҳофизларимиз томонидан қўшиқ қилиб куйланиб келинган. Қанча ривоятлар тўқилган. Тошкентнинг кўчаларидан бири Ҳувайдо номида. Шоир номида маҳалла бор. Дарвоқе, ўтган йили шаҳарнинг қай бир конкурсида уч маҳалла ғолибликни қўлга киритган эди: Ҳувайдо, Мискин, Авлоний.

Хўш, мана шу шоир ҳақида хоҳлаган мактаб ўқувчисидан сўранг-чи, нима биларкин? Имоним комил, ҳеч нарса билмайди. Қулоғига ҳам чалинган эмас. Ўрта мактаб дарсликларида номи ҳам йўқ-да. Болаларни қўйинг, катталар-чи?!

Бир томондан, ғазалхон халқ, мана 2 асрдирки, севиб куйласа, иккинчи томондан, бугунги авлод уни танимаса, буни қандай изоҳлайсиз?

Яссавий-чи?! Ўн-ўн беш йилдан буён адабиётшуносликда ғалати бир вазият ҳукм суриб келади. Биз айрим ижодкорларни адабиётдан чиқаришга ҳаракат қиламиз, қўшни республикаларда эса аксинча, киритишга уринилади. Яссавий бизда мистик, қозоқларда — классик. «Қиссаи Рағбузий»га ҳам муносабат бизда деярли шундай. Қозоқларда эса дунёвий адабиёт намунаси деб талқин қилинади. Унинг поэтикаси ҳақида диссертация ёқланган. Шундай мисолларни татар адабиётидан ҳам топиш мумкин. Нима, бизда методология икки хилми? Йўқ, албатта. Ёндашиш икки хил. Ва иккаласида ҳам бир ёқламалик бор. Бизнингча, талант билан ёзилган ва ғоявий зарарли бўлмаган ҳар қандай адабий-бадиий асар ўқувчига қайтарилиши лозим.

Тўғри, Яссавий, Машраб, Ҳувайдо ва юқорида номлари санаб ўтилган ва санаб ўтилмаган яна бир қатор шоирлар ижоди мураккаб. Уларни якранг баҳолаб бўлмайди. Бу туркум шоирлар адабиётшуносликда йиллар давомида ясаб келинган қолипларга тушавермайдилар. Биз дунёни асосан оқ-қора рангда кўриб келганмиз. Бошқа рангларни кўрмасликка, улардан кўзни олиб қочишга ҳаракат қилганмиз. Бу ҳол бир гуруҳ шоирларни адабиётдан суриб чиқаришга олиб келди. Маълум ва машҳур шоирларимиздаги суфиёна оҳангни эса хаспўшлашга сабаб бўлди. Бунинг кейинги йиллардаги энг ёрқин мисоли «Хамса»нинг қисқартириб берилишидир. Ҳолбуки ўша қисқартирилган «ҳамд», «наът» ва «муножот»ларда Навоийнинг туманистик концепцияси ўзининг бетакрор ифодасини топган эди.

Хулоса шуки, масалани кенг, чуқур, малакали, комплекс ўрганиш керак. Тил-адабиёт институтимиз қошида бир илмий марказ ташкил қилиниб, масала атрофлича ўрганилса. Шундагина ўзбек тасаввуф адабиёти ҳақида кенг ва асосли фикр юритиш мумкин бўлади. Фақат тасаввуф адабиётини эмас. Навоий, Огаҳийдан Муқимий — Фурқатгача бўлган адабиётимизнинг бағрини кўтариб турган муҳим бир қанотини белгилаш ва изоҳлаш мумкин бўлади.

Маданий меросга янгича нуқтаи назар керак. Гап уни бугунги шароитимизга татбиқ этиш, такомиллаштириш устида кетяпти. Ошкоралик, адабиётшунослик учун, адабий меросни ўрганиш учун ҳам сув ва ҳаводек зарур бўлиб турибди.

Бир вақтлар адабиётшунослик ижодкорнинг ижтимоий келиб чиқишига алоҳида урғу берган эди. Сўнг ижоди зиддиятли қаламкашни айланиб ўтишга йўл излади. Классикларимизни бир қадар таниб-танитиб олганимиздан кейин эса уларни силлиқлашга тушдик. Бу ҳол муайян психологияни ҳам майдонга келтирди. Классикларимиз, айниқса уларнинг машҳурлари ижодидаги айрим зиддиятлар ҳақида гапириш шаккокликдай қабул қилинди. Чинакам истеъдод ҳамиша мураккаб бўлишини, ҳар қандай ижодда ҳам айрим муваффақиятсизликлар эҳтимолини, жаҳон адабиётида бунинг мисоллари тўлиб-тошиб ётганини назардан соқит қилдик. Масалан, социалистик адабиётининг асосчиси, ҳаёти ҳам, ижоди ҳам халқимиз учун бениҳоя муҳим ва қадрли бўлган Ҳамзанинг инқилобга келиш йўли адабиётшунослик ишларимизда бир қадар жўнлаштириб берилди.

Унинг «Мукаммал асарлар тўплами» сифатида тайёрланган жилдли академик нашрини олинг. Иккинчи томга киритилган, «қўлёзмаси сақланмаган», тошбосмаси асос қилиб олинган «Миллий ашувлалар учун миллий шеърлар мажмуаси»дан биринчи бўлимдаги «олти дона» шеър бештага келтирилди. Ноширлар ҳеч бир изоҳсиз «Йиғла, йиғла Туркистон!» шеърини тушириб қолдирдилар. «Дармон истариз» мусаддас эди, мухаммасга «айлантирилди»— банд охирида такрорланиб келувчи икки сатрнинг бири («Эй мусулмонлар, келинглар, ҳукми қуръон истариз!») ва 2 банди «қисқартирилди». Берилган 5 шеърнинг учтасида — жами 34 сатр ташлаб кетилди. Бу, томликлардан жой олган битта кичкина, атиги 6 шеърлик тўпламча мисолида кўринган камчилик. Ва гап ҳозирча фақат «қисқартиш», шу орқали «қалтис» жойини «силлиқлаш» устида.

Хўш, шундай ҳолда уни «Мукаммал асарлар тўплами» деб бўлармикан?!

Мана, шоир асарларининг беш томлиги чиқди.. Бу —иккинчи академик нашр. Мутасаддиларидан бири матбуотда у ҳақда «нодир нашр» деб кафолат берди: «Бу нашрнинг нодирлиги шундаки, — унда — Ҳамза нима ёзган бўлса, у мукаммалми, ё чалами, ғоявий-сиёсий хатоми ёки шахсий, оилавий ҳаётига доир ҳужжатларми, бирор сўзи ёки ҳарфи ўзгартирилмасдан, грамматик шакли бузилмасдан» айнан берилди» («Ўзбекистон адабиёти ва санъати», газе-таси, 1989, 9-сон).

Афсуски, бундай эмас. Тўғри, у 4 томлик «мукаммал» нашр андозалари билан баҳоланса, унга нисбатан мукаммал, лекин жорий академик нашр талабларига жавоб бера олмайди. Келинг, кузатишни юқорида тилга олинган «мажмуа»нинг ўша «биринчи бўлими»даги олти шеър мисолида давом эттирайлик. Аввало шуни айтиш керак, беш томликка ҳар олти шеър киритилган. Бу — яхши. Лекин қандай киритилган? «Йиғла Туркистон!…»ни кўрамиз «Шундай кечса ҳолимиз, нелар бўлғувси?!» деб бошланадиган банд тушиб қолган. «Мозорида тек ётур ихват ўргатган» ёзади Ҳамза. «Фироринда (?) тик (!) ётур…» ўқийдилар ноширлар. «Шаръ» (шариат) ёзади Ҳамза. «Шарм» (уят) ўқийдилар ноширлар. «Дармон истариз»да «биз» — «бир»га, «арода рўзимиз» — «арода сўзимиз»га, «биллоҳ, олим» — «бошда олим»га, «ҳукми қуръон» — «хатми қуръон»га айланган. «Оқибатсиз Туркистон»да «суҳулат» (енгил) «саҳвалат» ўқилади. «Яҳудийлар» 3 жойда «нобакорлар» деб «тузатилади». 4 томликда у «энг муттаҳам» деб «таҳрир» қилинган эди.

Шунчадан кейин ҳам уни «сўзи», «ҳарфи», «ҳатто» грамматик шакли» ўзгартирилмай «айнан берилди» деб бўладими?!

Бу эскича ёндашиш эмасми?!

Ахир, буларнинг ҳаммасини изоҳлаш мумкин эдику!

Афсуски, шоир ижодидаги айрим мураккабликлар, маҳорати билан боғлиқ баъзи нотекисликлар, ҳатто у ҳақда ёзилган асарнинг савияси ҳақида билдирилган ҳар қандай эътироз салкам Ҳамзага отилган тошдек қабул қилинди. Ёмони шундаки, бу муносабат моҳиятан ҳозир ҳам ўзгаргани йўқ, фақат тусини ўзгартирди. Ҳозир кўпгина редакциялар бу хил «қалтис» гапларни бениҳоя мамнуният билан қабул қилишади, фикрингизга қўшилишади, шундай ишлар жуда кераклигини, марказий матбуотда бу нарса яхши йўлга қўйилганини айтишади, сизни мақташади, лекин чиқаришмайди. «Қалтис» гапнинг қалтис томонларидан келишади, юз иссиқ, рози бўлиб кетаверасиз.

Бунинг нимаси қайта қуриш?!

Ҳамзани замонавийлаштириш керак эмас, изоҳлаш керак. Бу билан унинг қадри тушмайди, аксинча ҳаққонпйлиги ошади. Ундаги айрим даврий чекланганликни четлаб ўтишга, андавалаб кетишга бўлган ҳар қандай уриниш шубҳага, демакки сохталаштиришга йўл очади. Бу ғайриилмийликдан ташқари хатарли ҳамдир.

Адабиётдаги «силлиқлаштириш» тенденцияси Фурқатга оид тадқиқотларда ҳам кўзга ташланди. Масалан, Фурқат дунёқарашини замонавийлаштиришга мойилликда, жумладан уни икки Россияни англаб етган, 1892 йилги Тошкент қўзғолонининг салкам ғоявий лидерларидан бири сифатида кўрсатишга уринишда мен шу ҳолни кўраман.

Бой классик меросга эга бўлган республикамизда текстолог кадрларимиз етарли эмас. Улар борган сайин камайиб боришяпти. Уларни мунтазам тайёрлаб бориш йўлга қўйилган эмас. Шундай кадрларни тайёрлаб бериши лозим бўлган университетларда бу масалага етарли эътибор қилинмайди. Масалан, Тошкент давлат университетида бир неча йил олдин мутахассис текстологлар тайёрлаш масаласи планлаштирилгандек бўлган эди. Ора йўлда қолиб кетди. Ҳозирда аҳвол шундайки, филологияда ўқийдиган студент эски ёзувни билмайди, Шарқ факультетида ўқийдиган студент ўзбек адабиётидан бехабар қолади. Бу кетишда 5—10 йилдан кейин танг аҳволда қоламиз. Шошилинч тадбирлар керак. ТошДУнинг филология ёхуд Шарқ факультети қошида текстолог мутахассислар тайёрловчи группа очиш керак. Ҳозирча буни қайд этишдан нарига ўтмаяпмиз.

Ғафур Ғулом нашриётининг ўттиз жилдли «Ўзбек адабиёти бўстони» нашрини бошлагани жуда яхши бўлди, албатта. Лекин уни ҳозирги савияда, бугунги талаб даражасида чиқариш керак. Афсуски, бир қатор жилдлар қўпол фактик, текстологик хатолар билан чиқди. Масалан, «Носириддин Рабғузий» гапсиз-сўзсиз «Бурҳониддин Рабғузий»га айланди. «Қутб» тўғридан-тўғри хоразмликка айлантирилиб, «Қутб Хоразмий» қилиб берилди. «Қиссаи Рабғузий», XVI аср қўлёзмалари ўзимизда турган ҳолда энг суқутли манба — 1911 йилги Тошкент нашри асосида босмага тайёрланди. Таваллудининг 800 йиллиги 1983 йилда нишонланган Қул Алининг «Қиссаи Юсуф»и «Чингиз истилосидан кейинги» «бадиий адабиёт» намунаси сифатида тақдим қилинди. Ҳолбуки, мўғуллар Булғорга кириб борган машъум 1236 йилда у вафот этган эди.

Майли, булар — дастлабки жилдлар ва улар ҳақида матбуотда айтилган эди. Энг кейинги жилдлардан бирини, масалан, бу йил нашрдан чиққан «Шай-бонийнома»ни олиб кўрайлик.

Асарда шундай бир жой бор. Шайбонийхон Бухородан Ҳисорга Хисравшоҳ устига отланиш олдидан «бағри қаролар бисёр» Қарши «туз»ларида ов қилмоқчи бўлади. Шикорга — Бобур таъриф этган «мурғаки Қарши»га қизиқиб, Қашқадарёнинг этагига «Қасби деган манзил»га бориб қолади. Шу ҳангомда отдан йиқилиб, қўл-оёғи шикаст топади. Муҳаммад Солиҳ унинг шу муносабат билан ёзган ғазалини ҳам келтирган.

Қаршининг 40 км ғарбида жойлашган бу қадим манзил кўпгина тарихий асарларда учрайди. Академик В. В. Бартольд фикрича, у XVI асрларда Қаршидан ҳам катта бўлган. 1568 йилнинг бошида Бухоро хони Абдуллахон Хуросонга юриш олдидан ўз қароргоҳини шу ерга тиккан…

Мана шу мавзенинг номйни ноширлар «Каспи» деб берадилар (уни 30 йил муқаддам нашр қилган А. Иброҳимов «Касби» деб тўғри кўрсатган эди) ва «Каспий денгизи бўйларидаги ерлар» (328-бет) деб изоҳлайдилар. Бухородан Ҳисорга (ҳозирги Душанба атрофи) юриш олдидан Каспий денгизи бўйига овга бориб келиш қандай хаёлга келди экан?!

Бундай мисолларни, афсуски, деярли истаган томдан топиш мумкин.

Мана, нашрларимизнинг даража-савияси.

Мутахассисларга аёнки, XIV асрда Волга бўйидаги Сарой шаҳарларида (Ботусарой ва Беркасаройда майдонга келган «Олтин Ўрда маданияти» кўпгина туркий халқларнинг муштарак маданиятидир. Бунда, айниқса кўп асрлардан буён ўтроқ турмуш қечириб келаётган ва Сарой шаҳарларини бунёд қилишда бирга иштирок этган ўзбеклар ва татарларнинг даҳли кўпроқ. Аммо, бу ёдгорлик намуналарини ажратиб олишга уриниш, масалан, фақат ўзбек халқигагина даҳлдор, татарларга алоқаси йўқ дейиш ёки аксинча ҳал қилиш ғайриилмий ёндашиш бўлиб, ўқувчиларни чалғитади. Ҳолбуки, «Қутб Хоразмий» дейилганда шу тенденция кўзга ташланади. Гап шундаки, шоир Қутбни «Хоразмий» деб кўрсатувчи бирор манба шу пайтга қадар топилган эмас экан. Шу сабабли Қутб ҳақида монография ёзган татар тадқиқотчиси X. Ю. Минигулов айрим ўзбек ҳамкасбларимиз «орзуни ҳақиқат ўрнида тақдим этмоқчи бўладилар» деб истеҳзо қилган эди. Эътироз ўринли. Лекин биз бу хатони 1986 йилда яна такрорладик. Тўғри, татар ҳамкасбларимизнинг ўзлари ҳам бундай ёндашишга кўп-да риоя қилмайдилар. Масалан, 1983 йилда, ҳали номи тилга олинган Қул Алининг «Қиссаи Юсуф»и соф татар ёдгорлиги сифатида тақдим қилинди. Ҳолбуки, академик Кримскийдан Кўпрулузодагача бўлган олимларнинг ҳаммаси унда Хоразмнинг таъсири катта бўлганини қайд қиладилар. XVIII аср татар тарихчиси Тожиддин Ёлчиғил ўғли эса Қул Алининг 45 йил Хоразм мадрасаларида таҳсил олганини хабар қилган эди. Кўриниб турибдики, масалани кенгроқ доирада ҳал қилиш, чунончи СССР халқлари адабиёти тарихини ўрганишнинг регионал кенгашини чақириш ва Ўрта Осиё ҳамда Волгабўйи халқлари адабиётлари мутахассислари иштирокида муҳокама қилиш вақти аллақачон келган. Шунингдек, айрим асарлар талқини, муаллифлиги, сўзлар, ибораларнинг ўқилиши сингари жуда кўп масалаларда ҳам ҳар хилликлар бор. Буларни тартибга солиш, назорат қилиш, бошқариш учун эътиборли бир совет керак. Бундай Совет илмий-тадқиқот институтларимиз ва етакчи олий ўқув юртлари заминида ё «Фан», ё Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти қошида бўлмоғи керак.

Бизда классик мерос билан бугунги ўқувчи орасида узилиш бор. Бугунги ўқувчи классик адабиётни билмайди. Ундан баҳраманд бўлолмайди. Мен мутахассисни эмас, ўқувчини назарда тутяпман, буни тан олиш керак. Навоий достонларининг насрий баёнлари ҳам ёрдам бермаяпти. Классикадан узилишнинг маънавий савияга таъсир этмасдан иложи йўқ. Чинакам интернационализм ҳар бир кишининг ўз халқини севишидан, ўз тилини, ўз маданиятини мукаммал эгаллашидан бошланади. Ҳозирда мактаб ва олий ўқув юртлари ислоҳи кетаётганда, программа ва дарсликлар янгидан тузилаётганда шуни ҳисобга олган ҳолда муайян ўзгартишлар киритиш керак.

Адабий меросни ўрганишда кўзга ташланаётган энг катта камчиликлардан бири профессионализмнинг етишмаслиги бўлиб турибди. Таассуфки, бу нарса тажрибали мутахассисларимизда ҳам учраб қоляпти. Масалан, Э. Каримов «Демократик адабиётда реализм» (1986) номли, умуман олганда, қизиқарли кузатишлари бўлган китобида Фурқатнинг «Жаннатнинг гулларидан гулзорингиз чиройлик, Ҳуру пари юзидан рухсорингиз чиройлик» деган сатрларида «куфрона оҳанглар» кўриб ҳайратга тушади. Ҳолбуки, бундай образ-ташбиҳлар адабиётимизда 1353 йилги «Муҳаббатнома»дан буён келади. Ё бўлмаса, асрлар оша маъшуқанинг раҳмсиз, жаллод кўзларини ифодалаб келган «номусулмон», «тарсо» сўзларидан гўзал христиан қизининг кўзларини ахтаришини олинг. Бу нарса гоҳо хулосаларга ҳам таъсир этади. Ш. Юсупов «Фурқат йўлларида» (1984) номли қизиқарли китобида шоир ҳаёти ва ижоди билан боғлиқ бир қатор масалаларга янгича ёндашишни таклиф қилади. Масалан, шоирнинг чет элдан ёзган «Сабоға хитоб» шеърий мақтубидаги номлар билан қизиқиб, Фурқат чор ҳукуматига қарши оппозицияда бўлган «қудратли тўда»нинг йирик вакилларидан эди. Унинг чет элга кетиши ва умрининг охиригача ватанига қайта олмаслиги чор маъмурларининг пухта режасига мувофиқ амалга оширилган деган фикрни илгари суради. Дунёқарашидаги маълум чекланганликларни кўрсатувчи асарлар сифатида қаралиб келинган «Қасида» ва «Масарратнома» юқоридаги нуқтаи назаридан қайта баҳоланади.

Бу — Фурқат ҳаёти ва ижоди талқинида янги концепция. Фурқатдай забардаст шоиримизга бундай янгича ёндашиш ҳар қандай кишини қувонтиради. Лекин гап шундаки, бундай янги нуқтаи назар исботлангандагина мазмун ва аҳамиятга эга бўлади. Ҳозирча тадқиқотда худди мана шу жиҳат оқсайди. Муаллиф суянган факт ва далиллар орасида таги бўшлари кўп. Айримларида, масалан, «қўйга бўрини посбон этди», «замонида боқар қўйларин бўри» каби ибораларни адолат эмас, адолатсизлик тимсоли сифатида талқин қилиш) анъанавий поэтика қоидаларидан келиб чиқмаслик ҳоллари мавжуд. Китобдаги журналистик-публистик услубга мойиллик бу камчиликларни янада чуқурлаштирган. Шу жиҳатдан, китоб ҳақидаги А. Абдуғафуров, X. Расул, З. Шодиев, Э. Каримовларнинг эътирозлари асосли. Аммо, табиийки, «асарни бошдан охиригача сохта фактлар, ғайри илмий хулосалар асосига қурилган деб бўлмайди. Аксинча, унда бир қатор қизиқарли, кўпчиликнинг диққатидан четда қолган фактлар, материаллар, эътиборга лойиқ кузатишлар, мулоҳазалар бор. Улар Фурқат ижодини, ҳолатини ўрганишда, айрим фактларга ойдинлик киритишда фойдаланилмоғи керак. Умуман, эса Фурқат ижодини ўрганишда малакасизлик унга қанча зиён етказса, монополистик муносабат ҳам шунча зарар етказади.

Бугун биз жадидизм ҳодисасини ҳалол, объектив текшириш ва баҳолаш имкониятига эгамиз.

Халқимизнинг миллий-ижтимоий уйғонишида бу ҳодисанинг нақадар катта аҳамиятга эга бўлганини, ўйлайманки, гапириб ўтиришга ҳожат йўқ. Мактаб-маорифнинг янгиланиши, янги адабиётнинг вужудга келиши, ўзбек миллий театри, матбуотнинг туғилиши ҳамма-ҳаммаси бевосита мана шу жадидчилик ҳаракатининг самараларидир. У биргина маорифчилик, шунчаки маданий-оқартув ҳаракати эмас, сиёсий ҳаракат ҳам эди. Тўғри, татар ҳамкасбларимиз, хусусан И. З. Нуруллин Татаристонда жадидизм 1905 йилгача маърифатчилик билан бирга эди, кейин уларда ажралиш юз берди, деб ҳисоблайди. Озарбайжонда ҳам уни, эҳтимол шундай бир босқичларга бўлиш мумкиндир. Лекин бизда улардан фарқли равишда бу ҳаракат Октябрь инқилоби арафаларигача аралаш кечди. Негаки, ўша давр Туркистони Кавказ ва Волгабўйларидан қиёс қилиб бўлмайдиган даражада орқада эди..

Лекин замон шундай шиддатли эдики, унга инқилоб ҳам сиғди, аксилинқилоб ҳам. Гарчи жадид — янги-ю, жадидчилик — янгиликлардан урфга айлантириш шаклида бошланган бўлса-да, у шунчаки «янги» ва «янгилик»дан ҳаётни, турмушни янгилашгача бўлган доирага ёйилди. Шу маънода у маданийгина эмас, сиёсий ҳодиса ҳам эди. Бинобарин, у якранг эмас. Шунинг учун у бир хил баҳоланиши мумкин эмас. «Жадид» ибораси жуда кенг доирани қамраб олган. Масалан, Ҳамза ҳам жадид, Авлоний ҳам жадид. Машҳур инқилобчилар Файзулла Хўжаев, Низомиддин Хўжаевлар ҳам жадид. «Қўқон мухторияти»нинг асосчиси ва раҳбари, олайлик, Мустафо Чўқаев ҳам жадид. Жадидларнинг ижтимоий-сиёсий қарашларида ҳам бир хиллик йўқ эди, идораи машрутачилик (конституцион монархия)дан жумҳуриятчилик (республика)гача бор эди. Ф. Хўжаев Бухоро жадидларини Туркистон жадидларидан фарқлаш лозимлигини уқтиради. Негаки, улар икки шароитда яшадилар. Улар бир хил нарсани кўтариб чиққанларида ҳам икки шароит учун икки хил аҳамиятга эга бўлиши мумкин эди. Шунинг учун масалага дахлдор ҳар бир фактга конкрет ёндашиш керак.

«Динчиман» деб даъвода юрганларнинг ўндан саккизи имонсиз фақат дин ўғриларигина, «тараққийчиман» деб оғиз очиб юрганларнинг ўндан тўққизи тараққийларвар исмини пичратқон миллий хулиганлар бўлиб чиқади», — деб ёзган эди 1917 йилда М. Шермуҳамедов. Ҳақиқатан ҳам асосий мезон шиор эмас — иш, фаолият. Шунга қарамасдан, жадидчилик халқимизнинг уйғониши, ижтимоий-маданий кўтарилиши учун асосий маънавий омиллардан бўлиб хизмат қилди. Шу маънода у бизда — Туркистонда марксизмгача бўлган асосий революцион идеология деб қаралмоғи керак. Фанимиздаги «марк-сизм Туркистонда ўтган асрнинг охирларидан ёйила бошлади» деган ҳозиргача ҳукмрон келаётган нуқ-таи назар бир-икки тасодифий фактга қурилган бўлиб, ҳақиқий аҳволни сохталаштиришдан бошқа нарса эмас. Марксистик ғоя, бизнингча, маҳаллий халққа, унинг ҳам авангард қисмига Октябрь арафаларидагина етиб келди.

Жадидизмни яхлит, ташкилий устав-программасига эга бўлмаган дейишади. Бундай бўлиши мумкин ҳам эмас эди. Ахир унинг ўзи ҳар хил эди-ку! Лекин, бу унда маълум уюшмалар йўқ, дегани эмас. Ҳатто партиялар бор эди («Ёш бухороликлар», «Ёш хиваликлар»).

Авлоний ўз таржимаи ҳолида қизиқ бир фактни келтиради:

«Шул замонда (1894—1904 йиллар кўзда тутилади — Б. Қ.) ерли халқлар орасида эскилитс-янгилик (жадид-қадим) жанжали бошланди. Газит ўқитувчиларни муллалар «жадидчи» ном билан атар эдилар. Мен ҳам шул жадидчилар қаторига кирдим. 1904 йилда жадидлар тўдасида ишлай бошладим. 1904 йилда «жадид мактаби» очиб, ўқитувчилик қила бошладим. Муллолар жадидчиларни мунофиқ, муфсид, зиндиқ, даҳрий сўзлари билан халқ орасинда пропағанда ва ағитация қила бошладилар. Ва буларнинг қилғон бул ҳаракатлари бизнинг-да қонимизни қайнатуб, бойларнинг ёнига муллоларни ҳам қўшуб, муллоларга қарши жадидчиларнинг ҳам душманликлари орта борди. Мулло ва бойларга қарши ҳамда эски турмуш билан қатъий суратда кураша бошладук. Ўз орамиздан муллоларга қарши уюшмамиз ҳам вужудга чиқди. 1905 йилгача шул ҳолда синфий курашда давом қилдук. Бой ва уламолар «жадидчи»ларга қарши курашиб келди. 1904 йилда рус-япун уруши чиқиб, бу уруш бутун Русия ишчиларин кўзин очғондек, бизнинг ҳам кўзимиз очилди. 1905 йилдаги Русияда бошланган инқилоб тўлқуни бизға ҳам зўр таъсир қилди. Бизнинг ташкилотимиз сиёсий маслакларға тушуниб, биринчи навбатда қора халқни оқартирмоқ ва кўзин очмоқ чорасиға киришди. Бу мақсадға эришмоқ учун газит чиқармоқни муносиб кўруб, уюшманинг ҳаракати билан ўзбек тилида газеталар чиқорилди. 1906 йилда «Тараққий», «Хуршид» газеталари чиқуб, эски ҳукумат томонидан тўхтатилғондан сўнг — 1907 йилда мен ўз муҳаррирлиғим билан ҳамда темир йўл ишчиларининг социал-демократ фирқасининг алоқа ва ёрдами билан «Шуҳрат» исминдаги газитни Сафёрний кўчада чиқардим» («Таржимаи ҳол»дан).

Юқорида тилга олинган уюшмадан 30 га яқин киши 1918 йилдаёқ партия сафига ўтишиб, совет идораларида ишлашган.

Аксарият жадидларнинг фаолиятлари фидойилик намуналари бўлган эди. Уларнинг орасида «кофир»лик тамғасини олмагани жуда кам. 1905—1917 йилларда (80-йилларда эмас, социализмда эмас) уларнинг ҳиммат ва ғайратлари билан ўнлаб хайрия жамиятлари очилди. Элдан пул йиғиб, шулар ҳисобига камбағал болалар учун мактаблар, етимхоналар ташкил қилинди. Қолаверса, уларнинг асосий қисми мана шу янги жамиятнинг, янги маданиятнинг бунёдкорлари эдилар.

Жадидизмга кўпинча иккита айб қўйиб келдик:

1. Миллатчилик (пантуркизм, панисломизм).

2. Октябрь революциясини эътироф этмаслик.

Умуман олганда, миллатчилик, Октябрни тушуниб етмаслик, уни ҳатто рад этиш ўша давр бир қатор ижодкорларимизда йўқ эмас! Аслини олганда, бунинг ажабланадиган жойи йўқ. Унинг ўз сабаблари бор. Жумладан, миллатчилик чор колониал сиёсатига, великорус шовинизмига акс-садо сифатида қаралиши керак.

Бир факт. Исмоилбек Гаспиринский 1881 йилда «Русия мусулмонлари» деган китоб чиқарди. Унда мадрасаларни ислоҳ қилиш, дунёвий фанлар ўқитиш, рус тилини ўргатиш масаласини кўтаради.

Тошкентда Туркистон ўқитувчилар семинариясида шу муносабат билан 1882 йилда бўлган йиғилишда ўқитувчи М. А. Муропиев «Ғайрирус — мусулмонлар маорифининг асосларини қандай бош принциплар ташкил этмоғи лозим» деган мавзуда доклад қилйди ва шундай фикрни илгари суради:

«..агар тавсия қилинган лойиҳа қабул қилинса, шу пайтгача мудраб ётган мусулмон мутаассиблигини тирилтирган ва у орқали қўйнимизда илонни асраган бўламиз…

Шундай қилиб, мусулмонларимиз маорифи учун асос қилиб олиниши шарт бўлган биринчи бош принцип уларни руслаштиришдир…

…Иккинчи принцип… исломни бузиш… умуман диний жиҳатларини бузишдир…» (Туркестанский сборник, т. 361, стр: 145).

1916 йилда эса Фарғона губернатори Иванов аскарларига қарата «Бир минг сарт бир ўрис солдатининг этигининг пошнасиға арзимайдир» (Қаранг, «Ер юзи» ж., 1925 й., 11-сон, 10-бет) деган экан.

Энди эзилган миллатдаги миллатчиликни кўрайлик.

Абдулла Жавотбекнинг Исмоилбек Гаспиринский билан ёзишмаларидан:

«Биз ҳар шийдан аввал туркмиз, сўнгра мусулмонмиз, сўнгра одам боласимиз… Бутун миллатларнинг афроди маним қардошларимдир, маним аъзоларим кабидур. Фақат турк қавми маним қалбимдур. Ман табибман. Ҳар оврувни доруламоқ маним бурчимдур. Фақат маним отам, бобом, болаларим хаста бўлса, ҳар кимдан илк онлар билан машғул бўлурға бир қувваи ғойиба мани мажбур этадир» («Вақт» г. 1914., 1586-сон).

Буни миллатчилик ҳам деб бўлмас. Бу миллатпарастлик, тўғрироғи, миллатпарварлик. Яна бир мисол. 1912 йилда Русия мусулмонларига панисломизм айби қўйилади. Дума депутати Садри Мақсудийнинг Дума минбаридан берган жавобида шундай гапга дуч келамиз:

«…Такрор айтамак афандилар, бизда давлатга қарши ҳеч бир фикр, ҳеч бир ҳаракат йўқ. Фақат бизда бир тилак борки, улда Улуғ Русия империясининг комил ҳуқуқли ҳур граждани бўлувни тиловдан иборат…

Мен ўйлайманки, бизнинг миллий турмушимиз ила Рус давлати орасинда бир-бирисина хилоф келурлик иш йўқ. Биз ҳар вақт Русия давлатининг олға борувини, зўраювини тиловчи Русия граждани ўлароқ мамлакатнинг умумий ишларида бирга юражакмиз. Лекин ўзимизнинг оила ва миллатимиз ичинда аслофамизнинг бизга васият этуб қолдирғон муқаддас нарсаларини сақлағон ҳолда дунёда яшарға, асрлардан берли уюшқон миллий руҳимиз тилаган равишда дунёда яшарға бизга эрк беринг» («Вақт» г. 1913 й. 955-сон),

Айтиш керакки, революциядан кейин ҳам бирданига ҳаммаси йўлга тушиб кетгани йўқ. Лениннинг ўлка коммунистларига 1919 йилдаги хати бекорга ёзилган эмас, Доҳийнинг «Великорус империализмининг изларини йўқотишни чин кўнгилдан истаганлигимизни уларга иш билан исбот қилишингизни… сизлардан жуда илтимос қиламан» деб уқдириши бежиз эмас. «Турккомиссия» (1919), «Туркбюро» (1920) тасодифан юзага келмаган. «Эски большевиклар» деган ибора бекорга туғилган эмас. Совет Туркистонининг ўша даврдаги айрим раҳбарлари (улар ҳаммаси европаликлар эди) маҳаллий меҳнаткашларнинг вакилларини Совет ҳокимияти органларига тортишга қарши чиққанлари мутахассисларга маълум.

Бунинг асоратлари кўпгина соҳаларда анчагача сақланиб қолди. А. Икромовнинг ЎзКП(б) МКнинг 1927 йил мартдаги Пленумда айтган сўзларини эслайлик: «Икки мингдан зиёдроқ студенти бўлган Ўрта Осиё университетида ўзбек атиги 80 тани, бошқа кичик миллатлар эса 64 тани ташкил этаркан. Бу Ўрта Осиё университети эмиш. Москвадаги олий ўқув юртларида ўқувчи ўзбеклар Тошкентдагидан кўпроқдир» (1-том, 1972, 260-бет).

20-йилларда Фитрат ва Чўлпон ижодида ҳазинроқ оҳанглар учраса, ажабланмаслик керак.

Яна бир масала.

Жадидизм ижтимоий тенгсизликдан кўз юмдими, уни четлаб ўтдими? Унга кўпинча шундай айб қўйилиб келади. Маълум ва машҳур бир фактни келтирамиз.

Фотиҳ Амирхон жадидчилик ҳаракатининг отаси ҳисобланмиш Гаспиринский вафоти муносабати билан «Улуғ миллатчи тўғрисида кичкина бир хотира» мақоласида унга «социалист»лик ҳақида савол берганини ёзади ва Исмоилбекнинг жавобини келтиради. У шундай жавоб берган экан:

«Ўғлим, сиз ёшсиз, тажрибангиз кам. Шу учун керагидан ортиқ катта иборалар истеъмол этасиз. Сизнинг каби қизғин руҳли ёшларимиз миллатга хизмат этиб, анинг маданий даражасин ўстирсалар, ул вақтда биз синфий ихтилофлар тўғрисинда сўйлашурмиз, фикр юритишурмиз. Маданияти йўқ бир миллатнинг саноати бўла олмас. Модомики ул йўқ экан, ҳали синфий низоларга эрта. Бизнинг бугунги вазифамиз ҳозирча маданий ўсувдан ва шунга йўллар ҳозирловдангина иборат. Ундан кейингисини биздан кейингилар қиларлар…»

Ф. Амирхон хулоса қилади:

Миллат ва маданият бобоси оғзиндаги бу сўзлар ҳам ишончли, ҳам улуғ янграйлар эди («Онг» ж. 18-сон 1914 й. 332—333-бетлар).

Энди инқилобга муносабатни олайлик. Ф. Хўжаев ёзади:

«Муваққат ҳукуматнинг ағдарилганлиги ҳақидаги хабар биринчи пайтларда «ёш бухороликлар»ни қаттиқ тушкунликка туширди. Россияда нима воқеалар бўлаётганлигини ҳеч ким аниқ билмасди».

У буни асослаш учун шундай далил келтиради:

«Бу даврда большевиклар ташкилоти бўлмаган янги Бухородаги темир йўл ишчилари орасида аксил-инқилобчилар катта иғвогарлик ишлари олиб борар эдилар. Большевикларни немислар фойдасига жосусликда, инқилобга хиёнат қилганликда ва ҳоказо ва ҳоказоларда айблар эдилар».

Агар Фитрат Октябрни «юрт қайғуси» сифатида кутиб олган бўлса, «Русияда янги бир бало бош кўтарди, большевик балоси» деб ёзган бўлса, мана шу хил сабаблари бор. Полторацкийдек инқилобчилар яшаган Янги Бухородаки аҳвол шундай бўлса, Эски Бухородаги вазиятни тасаввур қилиш қийин эмас.

Қолаверса, инқилобнинг табиати ғоят мураккаб бўлгани кичик тақдирлар эмас, катта тақдирлар мисолида ҳам ўз исботини топмоқда.

Бунга кейинги йилларда кашф этилаётган «янги кишилар» шоҳид. Жадидизмнинг муҳимлиги ҳам, мураккаблиги ҳам шунда. Унинг бутун руҳи, мазмуни, бадиий адабиётга ҳам ўтди ва у жадид адабиёти деган ном олди.

Сўнгги 20 йилда ғалати бир йўл тутдик. Шу пайтгача жадид деб келинган адибларни биз, гарчи у ўзини жадид деган бўлса-да, аслида, ундаймас, қилган ишлари бошқача, масалан ундай бўлган, бундай бўлган, ҳамиша халқ тарафида турган, деб сунъий ажратиб ола бошладик. Тўғрироғи, бу ўша 30-йилларда, Ҳамзани оқлаб қолишдан бошланган. Ҳозирда 15—20 тачаси ажратиб олинди. Ким қолди? — Беҳбудий, Мунаввар қори. Мана Беҳбудий ҳақида ҳам ёза бошладик. Яхши. Лекин, шу тўғри йўлми? Бизнингча, тўғри эмас. Ҳаракатнинг ўзини оқлаш керак. У 30-йиллар сталинизм сиёсатининг қолиплари билан баҳоланиб келган эди. Бу қолиплар уни буржуа-миллатчилик идеологияси сифатида кўрсатишга қаратилган қолиплар эди.

Биз ундан марксизмни талаб қилдик. Унинг революцион-демократик идеология эканлиги билан ҳисоблашмадик. Турқистонда марксизмгача бўлган босқич эканлиги билан ҳисоблашмадик. Афсуски, бу ҳол кейинги пайтларгача давом этиб келди. 4 томлик «Ўзбекистон ССР тарихи»нинг иккинчи томида шундай фикрга дуч келамиз:

«Жадидлар рус буржуазияси билан тенг ҳуқуқда бўлишни, Ўзбекистонда (?) кучли ва фавқулодда охранани бекор қилишни, ўлкага рус деҳқонларини кўчириб келтиришни тўхтатишни, аҳолидан ўлпон олишни чеклаб қўйишни ва ҳоказоларни талаб қилдилар.

Буржуазия бу талабларни илгари сурар экан, ўзини бутун ўзбек аҳолисининг умуммиллий манфаатлари учун курашаётгандек қилиб кўрсатмоқчи бўлди» (381-бет). Табиийки, бу эътирозни ўқитанингизда, сўнг бу талабларнинг қайси бири «ўзбек аҳолисининг умуммиллий манфаатларига» зид экан, деган ҳақли эътироз туғилади.

Ё бўлмаса, Беҳбудийга қўйиладиган айбни олинг. Унинг сиёсий қарашлари ҳақида гап кетганда, 1906 йилдаги кадетларни қўллаб, социал-демократларни рад этган фикрини келтиришни хуш кўрадилар. Буни Беҳбудий қисматини ҳал этувчи далил деб бўладими, ахир. Аввало, социал-демократлар программасига кўшилмаслик унга қарши кураш олиб бориш эмас, аксинча унинг бутун фаолияти диний-шеърий жиҳатини ҳисобга олмаса, умумдемократик характердаги жумҳурият йўлида кечди. Қолаверса, бутун умри, тушунча эътиқоди ислом билан шаклланиб тарбия топган бир кишидан марксизмни талаб қилишнинг ўзи тўғри эмас.

Шулар кўзда тутилса, бу борадаги сўнгги силжишлар, табиийки, ҳаммани қувонтиради. Мен билганим, кейинги икки йилда бу масалага бағишланган уч йиғилиш бўлди. Шундан иккитаси республика доирасида, биттаси — регионал — Ўзбекистон, Тожикистон, Озарбайжон, Татаристон олимлари иштирокида. Афсуски, улар матбуотда ёритилмади. Чамаси, раҳбарият фикр алмашув бир хулосага келгандан сўнггина берадиганга ўхшайди. Агар шундай бўлса, бу тўғри эмас. Аввало, баҳснинг бағри тораяди. Иккинчидан, нега уни жамоатчиликдан беркитиш керак?

Регионал йиғилиш шуни кўрсатдики, мазкур масала билан энг кам шуғулланаётган, бу ҳақда аниқ бир нуқтаи назарига, план-программасига эга бўлмаган республика биз бўлиб чиқдик. Бу масала татарлар ва озарбайжонларда маълум маънода ҳал қилинган. Уларда ҳозир жадид тушунчаси йўқ: маърифатчилар бор, буржуа идеологлари бор. Тожик ҳамкасбларимиз жадидизмни ўрганиш бўйича яхлит, пухта концепция билан келдилар. Лекин биз уни маърифатчиликдан нарига силжитолмай турибмиз.

Буни ўрганиш керак. Алоҳида-алоҳида эмас, яхлит, биргина республикамиз доирасида эмас, Кавказ, Татаристон ва Бошқирдистон ҳамда табиийки, бутун Ўрта Осиё билан узвий боғлиқликда, бирликда ўрганиш керак.

Уни ўрганиш, айниқса шу кунларда ҳар қачонгидан ҳам долзарб бўлиб турибди. Негаки, қайта қуриш туфайли демократия, миллатлар тенгҳуқуқлиги республикалар мустақиллигини кўзда тутувчи федерация каби шу пайтга қадар баландпарвоз сўзларга чирмаб, реал ҳаётдан узиб қўйилган тушунчалар бугун маъно касб этмоқда. Тарихни қайта қурмоқдамиз, қайта баҳоламоқдамиз. Илгари гапириш у ёқда турсин, эшитишга ҳам юрак бетламайдиган саволларга жавоб изламоқдамиз.

Яширишнинг ҳожати йўқ, Ўрта Осиёнинг Россия таркибига киритилиши масаласида яқин йилларгача «қўшилди» деган нуқтаи назар устивор эди. Ҳатто, 60-йилларда унинг 100 йиллик тантаналарига тайёргарлик бошланган эди. Чамаси четда гап-сўз кўпайиб кетгач, тўй қолдирилиб «қўшилди» — «қўшиб олинди»га ўзгартирилди. Мана, ниҳоят у ўз оти билан «босиб олинди» деб айтиладиган бўлди. Ўйлаймизки, энди бу воқеаларни шу нуқтаи назардан ёритган адабиёт материаллари, жумладан, Баёний, Шавқий, Умидий—Ҳавоий каби шоирларимизнинг тарих ва достонлари ҳам дунё юзини кўради.

Тил, миллий муносабатлар-чи?

Яқин-яқингача ҳам бирор миллатнинг она тили ҳақида гап кетса, унинг фалон фоизи рус тилини ўз она тили деб ҳисоблашини ғурур ва фахр билан тилга олар ва бу билан ўз она тилида икки сўзни бир-бирига жуфтлай олмасликни оқлар эдик. Бугун англадикки, у маданият эмас, аксинча маданиятсизлик экан. Лекин бу жараён қанчалар қийин ва оғриқли кечмоқда? Умуман, ижтимоий қарашларимиздаги инерция қонунидан яқин ўртада халос бўлиш мумкинмикин?

Мана, республикамиздаги миллий муносабатларга доир «Миллий манфаатлар ва миллий муаммолар» мақоласидан бир парча:

«Миллий маданиятлар, урф-одатлар, анъаналар ҳар томонлама ривожлантирилиши, бир-бирини бойитиши зарур. Рус, украин, халқлари турмуш тарзида, анъаналарида, табиатида, психологиясида учрайдиган бир қанча прогрессив хусусиятлар ўзбек ва бошқа халқларнинг маънавий оламини ажралмас қисмига айланиб кетди. Ўзбекларнинг баъзи бир ижобий миллий характерини, маънавий бойлигини руслар ҳам украинлар ҳам қабул қилишди» («Шарқ юлдузи» ж. 1988, 12-сон). (Таъкид бизники—Б. Қ.).

Муаллиф келтирган маълумотга кўра республикада руслар жами аҳолининг 10,8, ўзбеклар 68,7 фоизини ташкил этади. Диққат қилайлик: Мана шу 10,8 фоизнинг «бир қанча прогрессив хусусиятлар»и 68,7 фоиз «маънавий оламининг ажралмас қисми»га айланиб кетган. Аксинча 10,8 фоиз, 68,7 фоизнинг «баъзи бир ижобий» томонларини «қабул қил»ган. Муаллиф «ҳам» орқали бу маъно-мазмунни яна кучайтиради. Қабул қилмади эмас, қабул қилди-ку, дегандек бўлади.

Ўз-ўзидан савол туғилади. Нима, бу 10,8 фоизнинг имтиёзини эътироф этишми?

Ҳолбуки мақола муаллифи бугунги қайта қуришнинг республикамиздаги энг эътиборли ва энг фидойи намояндаларидан.

Бу саволларнинг кўпчилиги халқимизнинг миллий, ижтимоий уйғонишида жуда катта роль ўйнаган жадидчилик ҳаракатининг асосий муаммоларидан бўлган эди.

Бинобарин, инқилоб давом этмоқда.

Манба: “Ёш ленинчи” газетаси, 1989 йил 5 август

Мақсуда Бердимуродова
СЎНГГИ СЎЗ АЙТУРГА ИМКОН КЕЛАДИР…

Аввало, юракка чўғ ташлайдиган оловли сўз-юксак адабиёт керак.
Ва уни қабул қила оладиган муҳит-адабиётсевар қалб лозим.
Шундагина ватанпарварлик ўрнини ватанпарварлик эгаллайди.

Бегали Қосимов

     Бетакрор инсон, улуғ олим Бегали Қосимов ҳаёт бўлганида 70 ёшни қарши оларди. Марҳум Шариф Юсупов таъкидлаганидек, “Пайғамбар ёшида ҳаммани доғда қолдириб кетган Бегали Қосимовнинг асарлари дунёнинг уч қитъасидаги ўн бир мамлакатда босилиб чиққан” эди.

Жадидчиликда илмий мактаб ярата олган Бегали акани биз шу пайтгача фақат олим сифатида билардик. Шеър ёзишларини сезардик, китобларига “Излай-излай топганим”, “Навоийнинг нигоҳи тушган”, “Салом, Келажак” каби гўзал номлар топа олган инсон шеър ёзмаслиги мумкин эмас. Аммо ўқимаган эдик. Хотира юбилейи муносабати билан уларнинг шеърларини ўқидик, шеър бўлганда ҳам катта шоирлардан қолишмайдиган чинакам салоҳиятлари борлигидан хабардор бўлдик.

Бегали Қосимов ўз таржимаи ҳолида отасини эслаб шундай ёзади: “Шеъриятни, сўзни, сўз маъносини чақишни яхши кўрардилар. Шеър машқ қилардилар”. Бу эҳтимол, домлага отасидан ўтгандир, ёки Абдулла Орипов билан адабий дўстлиги таъсиридандир. Бегали Қосимов умрининг сўнгги кунларида ёзган бир шеърини сизларга ҳам илиндик:

Биламан, ҳар кимга бу он келадир,
Сўнгги сўз айтурга имкон келадир,
Виждон-ла, юзма-юз иймон келадир,
Қувончлар чекиниб, армон келадир,
Комида яширин аламли нидо,
Ул видо онидир, видо, алвидо!

Зангор хаёлларга тўлганда дунё,
Нозли келинчакдай тўнгганда дунё,
Жаннатдан бир тимсол бўлганда дунё,
Ўз-ўзига мафтун қолганда дунё,
Оҳиста қалбимга кирди бир нидо,
Ул видо онидир, видо, алвидо!

Боғимда қулади азамат чинор,
Чинорки, мен учун ҳам номус, ҳам ор.
Фарзандлар толбаргдай, кўзёш шашқатор,
Бундан аламлироқ қандайин дард бор,
Бехосдан тилимга кўчди бир нидо,
Бу нидо видодир, видо, алвидо!…

2004 йил 25 сентябрда Касбида Бегали Қосимовни сўнгги йўлга кузатиш онларида ёзилган шеърини Абдулла Орипов ўқиб, кўз ёшларини тия олмаган эди:

Тонгларим тийрадир, оқшомлар пурғам,
Бир-бир кетаётир жўраларим ҳам…

Шоир Эшқобил Шукур эса ўз изтиробларини

…Ва Сени етаклаб кетар Беҳбудий,
Алвидо, ўзбекнинг жигарпораси,

— дея ифодалаган эди.

Бегали Қосимов ўзининг теран илми билан нафақат турк дунёсини, балки дунёнинг ярмини ҳайратга сололди. Масалан, турк олими Содиқ Турол Бегали акага шундай баҳо беради “Бегали Қосимов илм заҳматини чекиб, илм чилласида ўтира олган инсон эди. Умри мобайнида юзма-юз келган вафосизликлар таъсирида паришон ва тажанг бир инсонга айланиши мумкин бўлгани ҳолда бир сўфий каби юмшоқ кўнгилли, хокисор одам бўлиб яшади”.

Туркиялик шогирди Фатма Очиқ эса ўз муҳаббатини шундай ифодалайди: “Бегали Қосимовнинг ҳаётида бекат йўқ эди. Тинимсиз изланарди. Мағлубиятни ҳеч қачон тан олмасди. Йилнинг май ойида Туркияда бўлиб ўтган симпозиумда севикли устозимга лойиқ шогирд бўлишим кераклигига яна бир бор амин бўлдим. “Биз бой маданиятга соҳибмиз”. Домланинг бу сўзлари бутун туркий халқларга тегишли эди”.

Америкалик тадқиқотчи Терезахоним эса “Профессор Бегали Қосимовни Америкада ҳам катта олим сифатида биладилар. Мен унинг юзга яқин мақоласини ўқиганман,”—деб ёзади.

Олмониялик Ингеборг Балдауф шахсан Бегали Қосимов билан адабий алоқалари натижасида “ХХ аср ўзбек адабиётига чизгилар” китобини ёзди ва Ўзбекистон миллий университетида дарс берди, домла эса Берлин университетида маърузалар ўқиди, тажриба алмашдилар. Япониялик Хомацио Комацо Фитрат ижодини ўрганиш ва тарғиб қилишда айнан Б.Қосимовга суянди.

Бегали Қосимовнинг бутун республикада, ҳамма вилоятларда шогирдлари бор. Ҳамма уни катта шахс, катта олим сифатида билади. Аммо биз унинг инсон сифатидаги изтиробларидан бехабармиз. Бегали Қосимовни ҳалоллиги учун ҳар йили қабул комиссиясига қўйишарди. Домланинг таржимаи ҳолидан “…Табиатимда бир оз қайсарлик бор. Бундан афсусланган пайтларим ҳам бўлган. Мендан кичик укам Шомуроднинг армияда бирга хизмат қилган қадрдон ўртоғи бўларди. Унинг ҳам фамилияси Қосимов эди. Оиламизга жуда яқин бўлиб кетган. Қабул пайти. Консультациядан чиқиб келаётсам, аудиторияда ўша йигит ҳам бор экан. Изимдан эргашди. Салом-алик қилгач, отангиз бир хат бериб юборган эди, деб қолди. Йўқ, имтиҳонда унақа гап кетмайди деб, хатни олмай болага дашном бердим. Эҳтимол, у дуойи салом бўлгандир. Нега ҳар бир нарсадан, ҳатто отамдан ҳам ҳадиксирашим керак. Олсам, ўқиб кўрсам бўлмасмиди? Бу армон ҳануз юрагимни тиғлаб келади. Шу йигит оиламиздан буткул узилиб кетди. Отам раҳматли умрининг охиригача бу воқеани тилга олмади. Мен ҳам эслатишга журъат қилмадим…”

Собиқ Иттифоқ қулагач, бешта мустақил туркий республикаларнинг олий таълим вазирларини Туркия ҳукумати таклиф қилиб, тақдир тақозоси билан бир-биридан узоқлашиб кетган туркий қавмларни бирлаштириш учун муштарак “умумтуркий адабиёт” яратиш таклифини ўртага ташлади. Дарслик мажмуага кимларни киритиш муҳокама бўлаётганда озарбайжонлик олим билан Бегали Қосимов ўртасида шундай тортишув бўлади. “Хотиралар”га қайтамиз:

-“Низомийнинг назирачиси ўрин олади-ю, Низомий четда қоладими?” — истеҳзо билан гап отди озарбайжонлик ҳамкасбимиз, республика маориф вазирлигининг тил-адабиёт ўқитиш мутасаддиларидан Аскар Гулиев.

Бу менга оғир ботди.

-Нимагадир, Низомий билан Навоийни сиз билан биздан яхшироқ билган академик Ҳамид Ораслининг фикри бундай эмас,-чақиб олдим мен ҳам.-Кейин бу гапларни бизга нописанд қараган айрим рус ва европалик шарқшунослар бир вақтда айтган эдилар, лекин ҳатто ўшалар ҳам бугун Навоийни оригинал ва даҳо санъаткор эканлигини тан олдилар. Сиз ҳамон бошқача фикрда экансиз-да, қардош,-“назирачи” деган сўзнинг заҳри ҳеч ичимдан чиқмас эди. Яхшиямки, турклар ўртага тушиб босди-босди қиладилар”.

Бундай мисоллар олим ҳаётида жуда кўп бўлиб, улар Бегали Қосимов шахси ва феноменини бизга янада жозибали қилиб кўрсатади.

Бегали Қосимов ўзи таҳсил олган ва умрининг охиригача ишлаган Ўзбекистон миллий университетида домланинг 70 йиллик хотира юбилейи бўлиб ўтди. Юбилей тантаналарида Ўзбекистон Қаҳрамони Абдулла Орипов бош-қош бўлди. Унда устозлар, сафдошлар, шогирдлар ва борингки, миллатимизнинг сара зиёлилари иштирок этди.

Юбилей тантаналарида А.Орипов, Муҳаммади Али, олимлар Нурбой Жабборов, Баҳодир Каримов, Узоқ Жўрақулов, Ҳамидулла Болтабоевлар сўзга чиқиб, олим ижодининг миллий ва жаҳоний аҳамияти ҳақида гапирдилар.

Шундан сўнг экрандан олимнинг 60 йиллик юбилей тантаналарида сўзлаган нутқи олиб берилди. Бегали Қосимов сўзининг охирида шундай деган: “Мен ҳалол яшадим. Кимларгадир муносабатда дипломатияни ўрнига қўя олмагандирман, аммо самимиятимни ҳеч қачон йўқотмадим”.

Хотира юбилей тантаналари Тошкентдан Қашқадарёга уланиб кетди. Кўҳна Насаф замини шундай улуғ алломага доя бўлгани билан ифтихор этади. Денов қишлоғида отаси Абулқосим Муродов қабри ёнида мангу қўним топган бу улуғ инсоннинг қабртошига шундай сўзлар ёзилган:

“Унинг азиз вужуди Ватан тупроғига,
Муқаддас руҳи эса Миллат хотирасига кўчди”.

Ҳа, Миллат хотирасига! Ватан ва Миллат деб ёнган оташқалб фарзандни унутиб бўладими?!

Ustoz Begali Qosimov tavalludining 75 yilligiga

  Taniqli turk olimi Sodiq Turol Begali Qosimovga shunday baho beradi: “Begali Qosimov ilm zahmatini chekib, ilm chillasida o‘tira olgan inson edi. Umri mobaynida yuzma-yuz kelgan vafosizliklar ta’sirida parishon va tajang bir insonga aylanishi mumkin bo‘lgani holda bir so‘fiy kabi yumshoq ko‘ngilli, xokisor odam bo‘lib yashadi…»

Begali OSIMOV
YANGICHA TAFAKKUR:
IZLANISHLAR, MASHAQQATLAR

Begali Qosimov (1942.19.12, Kasbi tumani Allot qishlog‘i — 2004.25.9, Toshkent) — adabiyotshunos olim, O‘zbekiston Respublikasi fan arbobi (1999), filologiya fanlari doktori (1984), professor (1986).

Toshkent davlat universitetining filologiya fakultetini tugatgan (1963). Shu universitet filologiya fakultetida o‘qituvchi (1966—67), katta o‘qituvchi (1968-70), dotsent (1971—85), professor (1986 yildan) lavozimlarida ishlagan. «Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti» kafedrasi mudiri (1993 yildan), universitetning o‘quv ishlari bo‘yicha prorektori (1993— 94), filologiya fakulteti dekani (1994—95).

Begali Qosimov 30 ga yaqin kitob va 300 dan ortiq ilmiy maqolalar e’lon qilgan. Begali Qosimovning ilmiy tadqiqotlari o‘zbek mumtoz adabiyoti va adabiy aloqalar, o‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi masalalariga, matnshunoslikka, jadidchilik hamda jadid adabiyotini o‘rganishga bag‘ishlangan.

20-asr o‘zbek adabiyoti muammolari, shu davr namoyandalari haqida «Mirmuhsin Shermuhamedov» (1967), «Abdulla Avloniy» (1979), «Ma’rifat darg‘alari» (U.Dolimov bilan hamkorlikda, 1990). «Ismoilbek Gasprali» (1992) kabi asarlar yozgan.

Begali Qosimov, shuningdek, Yassaviy, Navoiy, Bobur haqida ham ilmiy tadqiqotlar olib borgan. «O‘zbek adabiyoti» (5-, 7-, 9-, 11-sinflar uchun), «Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti» (bakalavrlar uchun) darsliklari ham-muallifi.

Yaqinda taniqli faylasuflardan I. Jabborovning «Ruhiy olam: jaholat va kamolat» degan kitobi qo‘limga tushib qoldi. O‘tgan yili chiqqan. Hajmi salkam 22 bosma taboq. Ruhiy olamning ikki qutbi olinibdi-da, degan o‘y bilan varaqlay boshladim. Sarlavhalarga ko‘zim tushdi: Janglarda sinalgan g‘oyalar; antikommunizmning zaharli nashtari va mafkuraviy kurash; tafakkur chirog‘i va xurofot; jaholatdan sotsial taraqqiyot va ma’rifatga… Hayratim oshdi. Avvalo, ruhiy olam nahotki birgina shu ikki rang — jaholat va kamolatdan iborat bo‘lar?! Unday bo‘lsa, nimasi olam?!

Ikkinchidan, kitob ateistik mavzuda edi. Binobarin, din bilan bog‘langan hamma narsani jaholatu unga qarshi har qanday fikrni kamolat deb bo‘larmikan?!

Afsuski, kitobda shu ruh hukmron edi. Undagi ayrim xulosalarga 3—4 yil oldin chidash mumkin edi. Hozir chidab bo‘lmas. Masalan, muallif fikricha, «Azroil, Jabroil, Iblis, Shayton, Munkar Nakir», «mehnatkash ommani qo‘rqitib, itoatgo‘ylikka chorlash maqsadida to‘qilgan» (!) (84-bet). Bugun haqida gap ketganda esa, u O‘rta Osiyo, Ozarbayjon va Shimoliy Kavkazdagi mahalliy aholining dafn marosimlarida dnndorlikning o‘sishini (49-bet) ko‘radi.

Oq^:qora tasvir kapitalistik va sotsialistik taraqqiyot yo‘llariga o‘tganda yanada keskinroq tus oladi. Sotsializmdan gap ochilganda, faqat «misli ko‘rilmagan sur’atlar» gapiriladi. Burjuaziya esa, «ommani o‘ziga ergashtira oladigan sotsial idealni ilgari surishga mutlaqo qodir bo‘lmay qoldi» (12-bet) deyiladi. Bu fikr-mulohaza shu kuylarda yetakchi mutaxassislarimizdan biri tomonidan aytilayotganini xotirga olsangiz, o‘ylanib qolasiz. So‘z va tushunchalar inflyatsiyasi hali ham o‘sha esqi sur’atlar bilan davom etmayaptimikin?! Mana, yaqinda keyingi besh yillik rejalarining loyihasi e’lon qilindi. Biz ularni uncha-buncha emas, «Respublika aholisining farovonligini yuksaltirish programmasi» deb atadik. Farovonlik deyilganda, hamisha to‘kinchilik tushunilganku! «Farovonlik»ni yuksaltirish uchun avvalo o‘sha «farovon»likning o‘zi bo‘lishi lozim emasmi?!

Tabiatda shunday hodisalar borki, ularni hozirgi fan-texnika imkoniyatlari bilan ham tushuntirish qiyin. Yashil odamchalar, uchar likopchalar, Bermud uchburchagi, qor odam va hokazolar haqidagi bahslarni eslang. Ruhiy jarayonda bu xil hodisalar bundan ham ko‘p. Eng oddiysi, biotok, telepatiya kabi gaplarni oling. Shoir dunyoni «sirli xilqat» der ekan, shularga ham ishora bor. «Ruhiy olam» tadqiqotchisi bularni tushuntirishga, izohlashga shoshmaydi. Uning bunday masalalarda tayyor qolip, andozalari bor. Bular — uydirma. Eng osoni — shu. Taassufki, adabiyot masalalarida ham uzoq muddat mana shunday ish tutildi. «Og‘irning ustidan, yengilning ostidan» o‘tib kelindi.

Tasavvufni olaylik. Bir vaqtlar Yevropa adabiyotshunoslik fani o‘rta asrlar Sharqi adabiyotini uchga bo‘lib tekshirgan edi: qahramonlik eposi, saroy poeziyasi, mistik she’riyat.

To‘g‘ri, bu qarash allaqachon eskirib ketgan, lekin, e’tibor qilaylik, Bertels gumanizmni xuddi mana shu mistik she’riyatdan qidirgan edi. Yoki uning tasavvuf asarlari haqidagi mana bu fikrini ko‘ring:

«Bu yerda so‘ngroq o‘rta asrlar Yevropasini hayajonga solgan barcha muammolar allaqachon qo‘yilgan va ularga aristotelchilikni shunchaki qayta ishlash deb qarash mutlaqo mumkin emas. Agar IX—XIII asrlar Yevropa madaniyati tarixidagi eng tushkun davr ekanligini esga olsak, ayni mana shu Sharq faylasuflarining asarlari Yevropa xalqlarini xalta yo‘ldan olib chiqdilar va ularning keyingi taraqqiyotiga yo‘l ochdilar, degan xulosaga kelmaslik mumkin emas» (Ye. E. Bertels, Sufizm i sufiyskaya literatura, M., 1965, str. 27)

Mana shu tasavvuf Sharq adabiyotining, shu jumladan o‘zbek adabiyotining ming yildan ortiqroq tarixida birga kelayotgan, balki uning qon-qoniga singib ketgan bir falsafadir. Tasavvuf she’riyati, tasavvuf adabiyoti degan tushuncha, istilohlar bor.

Mutaxassislar uni o‘z davrida — VII—VIII asrlardan feodallashib borgan islom jamoasidan, hokimiyatidan norozilik sifatida maydonga kelgan deb hisoblaydilar. Va, aytish mumkinki, u butun takomili davomida shu maqsadga xizmat qildi. Yakka-yolg‘izning armon-g‘amidan el-ulusning, toifa-xalqning katta-katta dard-hasratlarigacha ifodalay oldi. Shu ma’noda u zamonni, uning hodisalarini aks ettirdi va unga faol munosabat bildirdi.

Sarbadorlar naqshbandiylik bilan, 1898 yilgi Dukchi eshon qo‘zg‘oloni so‘fiylarning XVIII—XIX asrlardagi eng ommaviy diniy jamoasi qalandarlik bilan bog‘lanishda bo‘lgan. Chor hukumati 1898 yildan keyin Turkistonda bekorga qalandarlikni ta’qib etgan emas.

Biz ko‘pincha adabiyotdan davr haqida juda ochiq bahoni, oshkor munosabatni talab qilamiz. Uning obrazlar, timsollar, hatto ishoralar bilan ish ko‘rishini diqqatdan soqit qilamiz. Bu, to‘g‘ri emas. Lenin juda ko‘p xalq harakatlari dastlabki davrlarda diniy parda ostida kechganini uqtiradi. Engels XVI asrda Germaniyada maydonga kelgan «Xudo — bizning panohimiz!» degan qo‘shiqni «XVI asrning Marselyezasi» deb ataydi. Bizchi?! Biz o‘tmish shoirdan salkam xudosizlikni talab qilib keldik. Ilohiyotning aksariyat maqsad emas, vosita bo‘lganini tan olishni istamadik.

Tasavvuf haqida shu paytga qadar bizda birorta ko‘zga ko‘rinadigan ish yo‘q. Marhum akademigimiz Vohid Zohidovning Navoiy haqidagi «Ulug‘ shoir ijodining qalbi» kitobida berilgan, so‘ng 5 tomli «O‘zbek adabiyoti tarixi»ga ko‘chirib bosilgan maqola bugungi kun talablariga javob bera olmaydi.

Natija shu bo‘lib turibdiki, Yassaviy, Hakim ota, So‘fi Olloyor, Huvaydo, Sadoiy, Majzub Namangoniy, Haziniy, Saryomiy singari shoirlarimiz haliga qadar o‘z bahosini ololmay keladi. Baho nimasi, ularni iloji boricha, xalqdan uzoqroq tutishga urinamiz. Sababi:

1. «Xudo»si bor har qanday asardan cho‘chib qolganmiz.

2. Izohlay olmaymiz.

Mashrabni Mashrab qilgan narsani ko‘rsata olmaymiz. Bizning «ilmiy» talqinlarimiz bilan xalqning «jaydari» talqinlari orasida ziddiyat chiqib qolmoqda. Go‘yo ikki tilda gapirayotirmiz. Huvaydoni qarang. Xalq orasida mashhur. Qancha g‘azallari hofizlarimiz tomonidan qo‘shiq qilib kuylanib kelingan. Qancha rivoyatlar to‘qilgan. Toshkentning ko‘chalaridan biri Huvaydo nomida. Shoir nomida mahalla bor. Darvoqe, o‘tgan yili shaharning qay bir konkursida uch mahalla g‘oliblikni qo‘lga kiritgan edi: Huvaydo, Miskin, Avloniy.

Xo‘sh, mana shu shoir haqida xohlagan maktab o‘quvchisidan so‘rang-chi, nima bilarkin? Imonim komil, hech narsa bilmaydi. Qulog‘iga ham chalingan emas. O‘rta maktab darsliklarida nomi ham yo‘q-da. Bolalarni qo‘ying, kattalar-chi?!

Bir tomondan, g‘azalxon xalq, mana 2 asrdirki, sevib kuylasa, ikkinchi tomondan, bugungi avlod uni tanimasa, buni qanday izohlaysiz?

Yassaviy-chi?! O‘n-o‘n besh yildan buyon adabiyotshunoslikda g‘alati bir vaziyat hukm surib keladi. Biz ayrim ijodkorlarni adabiyotdan chiqarishga harakat qilamiz, qo‘shni respublikalarda esa aksincha, kiritishga uriniladi. Yassaviy bizda mistik, qozoqlarda — klassik. «Qissai Rag‘buziy»ga ham munosabat bizda deyarli shunday. Qozoqlarda esa dunyoviy adabiyot namunasi deb talqin qilinadi. Uning poetikasi haqida dissertatsiya yoqlangan. Shunday misollarni tatar adabiyotidan ham topish mumkin. Nima, bizda metodologiya ikki xilmi? Yo‘q, albatta. Yondashish ikki xil. Va ikkalasida ham bir yoqlamalik bor. Bizningcha, talant bilan yozilgan va g‘oyaviy zararli bo‘lmagan har qanday adabiy-badiiy asar o‘quvchiga qaytarilishi lozim.

To‘g‘ri, Yassaviy, Mashrab, Huvaydo va yuqorida nomlari sanab o‘tilgan va sanab o‘tilmagan yana bir qator shoirlar ijodi murakkab. Ularni yakrang baholab bo‘lmaydi. Bu turkum shoirlar adabiyotshunoslikda yillar davomida yasab kelingan qoliplarga tushavermaydilar. Biz dunyoni asosan oq-qora rangda ko‘rib kelganmiz. Boshqa ranglarni ko‘rmaslikka, ulardan ko‘zni olib qochishga harakat qilganmiz. Bu hol bir guruh shoirlarni adabiyotdan surib chiqarishga olib keldi. Ma’lum va mashhur shoirlarimizdagi sufiyona ohangni esa xaspo‘shlashga sabab bo‘ldi. Buning keyingi yillardagi eng yorqin misoli «Xamsa»ning qisqartirib berilishidir. Holbuki o‘sha qisqartirilgan «hamd», «na’t» va «munojot»larda Navoiyning tumanistik konsepsiyasi o‘zining betakror ifodasini topgan edi.

Xulosa shuki, masalani keng, chuqur, malakali, kompleks o‘rganish kerak. Til-adabiyot institutimiz qoshida bir ilmiy markaz tashkil qilinib, masala atroflicha o‘rganilsa. Shundagina o‘zbek tasavvuf adabiyoti haqida keng va asosli fikr yuritish mumkin bo‘ladi. Faqat tasavvuf adabiyotini emas. Navoiy, Ogahiydan Muqimiy — Furqatgacha bo‘lgan adabiyotimizning bag‘rini ko‘tarib turgan muhim bir qanotini belgilash va izohlash mumkin bo‘ladi.

Madaniy merosga yangicha nuqtai nazar kerak. Gap uni bugungi sharoitimizga tatbiq etish, takomillashtirish ustida ketyapti. Oshkoralik, adabiyotshunoslik uchun, adabiy merosni o‘rganish uchun ham suv va havodek zarur bo‘lib turibdi.

Bir vaqtlar adabiyotshunoslik ijodkorning ijtimoiy kelib chiqishiga alohida urg‘u bergan edi. So‘ng ijodi ziddiyatli qalamkashni aylanib o‘tishga yo‘l izladi. Klassiklarimizni bir qadar tanib-tanitib olganimizdan keyin esa ularni silliqlashga tushdik. Bu hol muayyan psixologiyani ham maydonga keltirdi. Klassiklarimiz, ayniqsa ularning mashhurlari ijodidagi ayrim ziddiyatlar haqida gapirish shakkoklikday qabul qilindi. Chinakam iste’dod hamisha murakkab bo‘lishini, har qanday ijodda ham ayrim muvaffaqiyatsizliklar ehtimolini, jahon adabiyotida buning misollari to‘lib-toshib yotganini nazardan soqit qildik. Masalan, sotsialistik adabiyotining asoschisi, hayoti ham, ijodi ham xalqimiz uchun benihoya muhim va qadrli bo‘lgan Hamzaning inqilobga kelish yo‘li adabiyotshunoslik ishlarimizda bir qadar jo‘nlashtirib berildi.

Uning «Mukammal asarlar to‘plami» sifatida tayyorlangan jildli akademik nashrini oling. Ikkinchi tomga kiritilgan, «qo‘lyozmasi saqlanmagan», toshbosmasi asos qilib olingan «Milliy ashuvlalar uchun milliy she’rlar majmuasi»dan birinchi bo‘limdagi «olti dona» she’r beshtaga keltirildi. Noshirlar hech bir izohsiz «Yig‘la, yig‘la Turkiston!» she’rini tushirib qoldirdilar. «Darmon istariz» musaddas edi, muxammasga «aylantirildi»— band oxirida takrorlanib keluvchi ikki satrning biri («Ey musulmonlar, kelinglar, hukmi qur’on istariz!») va 2 bandi «qisqartirildi». Berilgan 5 she’rning uchtasida — jami 34 satr tashlab ketildi. Bu, tomliklardan joy olgan bitta kichkina, atigi 6 she’rlik to‘plamcha misolida ko‘ringan kamchilik. Va gap hozircha faqat «qisqartish», shu orqali «qaltis» joyini «silliqlash» ustida.

Xo‘sh, shunday holda uni «Mukammal asarlar to‘plami» deb bo‘larmikan?!

Mana, shoir asarlarining besh tomligi chiqdi.. Bu —ikkinchi akademik nashr. Mutasaddilaridan biri matbuotda u haqda «nodir nashr» deb kafolat berdi: «Bu nashrning nodirligi shundaki, — unda — Hamza nima yozgan bo‘lsa, u mukammalmi, yo chalami, g‘oyaviy-siyosiy xatomi yoki shaxsiy, oilaviy hayotiga doir hujjatlarmi, biror so‘zi yoki harfi o‘zgartirilmasdan, grammatik shakli buzilmasdan» aynan berildi» («O‘zbekiston adabiyoti va san’ati», gaze-tasi, 1989, 9-son).

Afsuski, bunday emas. To‘g‘ri, u 4 tomlik «mukammal» nashr andozalari bilan baholansa, unga nisbatan mukammal, lekin joriy akademik nashr talablariga javob bera olmaydi. Keling, kuzatishni yuqorida tilga olingan «majmua»ning o‘sha «birinchi bo‘limi»dagi olti she’r misolida davom ettiraylik. Avvalo shuni aytish kerak, besh tomlikka har olti she’r kiritilgan. Bu — yaxshi. Lekin qanday kiritilgan? «Yig‘la Turkiston!…»ni ko‘ramiz «Shunday kechsa holimiz, nelar bo‘lg‘uvsi?!» deb boshlanadigan band tushib qolgan. «Mozorida tek yotur ixvat o‘rgatgan» yozadi Hamza. «Firorinda (?) tik (!) yotur…» o‘qiydilar noshirlar. «Shar’» (shariat) yozadi Hamza. «Sharm» (uyat) o‘qiydilar noshirlar. «Darmon istariz»da «biz» — «bir»ga, «aroda ro‘zimiz» — «aroda so‘zimiz»ga, «billoh, olim» — «boshda olim»ga, «hukmi qur’on» — «xatmi qur’on»ga aylangan. «Oqibatsiz Turkiston»da «suhulat» (yengil) «sahvalat» o‘qiladi. «Yahudiylar» 3 joyda «nobakorlar» deb «tuzatiladi». 4 tomlikda u «eng muttaham» deb «tahrir» qilingan edi.

Shunchadan keyin ham uni «so‘zi», «harfi», «hatto» grammatik shakli» o‘zgartirilmay «aynan berildi» deb bo‘ladimi?!

Bu eskicha yondashish emasmi?!

Axir, bularning hammasini izohlash mumkin ediku!

Afsuski, shoir ijodidagi ayrim murakkabliklar, mahorati bilan bog‘liq ba’zi notekisliklar, hatto u haqda yozilgan asarning saviyasi haqida bildirilgan har qanday e’tiroz salkam Hamzaga otilgan toshdek qabul qilindi. Yomoni shundaki, bu munosabat mohiyatan hozir ham o‘zgargani yo‘q, faqat tusini o‘zgartirdi. Hozir ko‘pgina redaksiyalar bu xil «qaltis» gaplarni benihoya mamnuniyat bilan qabul qilishadi, fikringizga qo‘shilishadi, shunday ishlar juda kerakligini, markaziy matbuotda bu narsa yaxshi yo‘lga qo‘yilganini aytishadi, sizni maqtashadi, lekin chiqarishmaydi. «Qaltis» gapning qaltis tomonlaridan kelishadi, yuz issiq, rozi bo‘lib ketaverasiz.

Buning nimasi qayta qurish?!

Hamzani zamonaviylashtirish kerak emas, izohlash kerak. Bu bilan uning qadri tushmaydi, aksincha haqqonpyligi oshadi. Undagi ayrim davriy cheklanganlikni chetlab o‘tishga, andavalab ketishga bo‘lgan har qanday urinish shubhaga, demakki soxtalashtirishga yo‘l ochadi. Bu g‘ayriilmiylikdan tashqari xatarli hamdir.

Adabiyotdagi «silliqlashtirish» tendensiyasi Furqatga oid tadqiqotlarda ham ko‘zga tashlandi. Masalan, Furqat dunyoqarashini zamonaviylashtirishga moyillikda, jumladan uni ikki Rossiyani anglab yetgan, 1892 yilgi Toshkent qo‘zg‘olonining salkam g‘oyaviy liderlaridan biri sifatida ko‘rsatishga urinishda men shu holni ko‘raman.

Boy klassik merosga ega bo‘lgan respublikamizda tekstolog kadrlarimiz yetarli emas. Ular borgan sayin kamayib borishyapti. Ularni muntazam tayyorlab borish yo‘lga qo‘yilgan emas. Shunday kadrlarni tayyorlab berishi lozim bo‘lgan universitetlarda bu masalaga yetarli e’tibor qilinmaydi. Masalan, Toshkent davlat universitetida bir necha yil oldin mutaxassis tekstologlar tayyorlash masalasi planlashtirilgandek bo‘lgan edi. Ora yo‘lda qolib ketdi. Hozirda ahvol shundayki, filologiyada o‘qiydigan student eski yozuvni bilmaydi, Sharq fakultetida o‘qiydigan student o‘zbek adabiyotidan bexabar qoladi. Bu ketishda 5—10 yildan keyin tang ahvolda qolamiz. Shoshilinch tadbirlar kerak. ToshDUning filologiya yoxud Sharq fakulteti qoshida tekstolog mutaxassislar tayyorlovchi gruppa ochish kerak. Hozircha buni qayd etishdan nariga o‘tmayapmiz.

G‘afur G‘ulom nashriyotining o‘ttiz jildli «O‘zbek adabiyoti bo‘stoni» nashrini boshlagani juda yaxshi bo‘ldi, albatta. Lekin uni hozirgi saviyada, bugungi talab darajasida chiqarish kerak. Afsuski, bir qator jildlar qo‘pol faktik, tekstologik xatolar bilan chiqdi. Masalan, «Nosiriddin Rabg‘uziy» gapsiz-so‘zsiz «Burhoniddin Rabg‘uziy»ga aylandi. «Qutb» to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorazmlikka aylantirilib, «Qutb Xorazmiy» qilib berildi. «Qissai Rabg‘uziy», XVI asr qo‘lyozmalari o‘zimizda turgan holda eng suqutli manba — 1911 yilgi Toshkent nashri asosida bosmaga tayyorlandi. Tavalludining 800 yilligi 1983 yilda nishonlangan Qul Alining «Qissai Yusuf»i «Chingiz istilosidan keyingi» «badiiy adabiyot» namunasi sifatida taqdim qilindi. Holbuki, mo‘g‘ullar Bulg‘orga kirib borgan mash’um 1236 yilda u vafot etgan edi.

Mayli, bular — dastlabki jildlar va ular haqida matbuotda aytilgan edi. Eng keyingi jildlardan birini, masalan, bu yil nashrdan chiqqan «Shay-boniynoma»ni olib ko‘raylik.

Asarda shunday bir joy bor. Shayboniyxon Buxorodan Hisorga Xisravshoh ustiga otlanish oldidan «bag‘ri qarolar bisyor» Qarshi «tuz»larida ov qilmoqchi bo‘ladi. Shikorga — Bobur ta’rif etgan «murg‘aki Qarshi»ga qiziqib, Qashqadaryoning etagiga «Qasbi degan manzil»ga borib qoladi. Shu hangomda otdan yiqilib, qo‘l-oyog‘i shikast topadi. Muhammad Solih uning shu munosabat bilan yozgan g‘azalini ham keltirgan.

Qarshining 40 km g‘arbida joylashgan bu qadim manzil ko‘pgina tarixiy asarlarda uchraydi. Akademik V. V. Bartold fikricha, u XVI asrlarda Qarshidan ham katta bo‘lgan. 1568 yilning boshida Buxoro xoni Abdullaxon Xurosonga yurish oldidan o‘z qarorgohini shu yerga tikkan…

Mana shu mavzening nomyni noshirlar «Kaspi» deb beradilar (uni 30 yil muqaddam nashr qilgan A. Ibrohimov «Kasbi» deb to‘g‘ri ko‘rsatgan edi) va «Kaspiy dengizi bo‘ylaridagi yerlar» (328-bet) deb izohlaydilar. Buxorodan Hisorga (hozirgi Dushanba atrofi) yurish oldidan Kaspiy dengizi bo‘yiga ovga borib kelish qanday xayolga keldi ekan?!

Bunday misollarni, afsuski, deyarli istagan tomdan topish mumkin.

Mana, nashrlarimizning daraja-saviyasi.

Mutaxassislarga ayonki, XIV asrda Volga bo‘yidagi Saroy shaharlarida (Botusaroy va Berkasaroyda maydonga kelgan «Oltin O‘rda madaniyati» ko‘pgina turkiy xalqlarning mushtarak madaniyatidir. Bunda, ayniqsa ko‘p asrlardan buyon o‘troq turmush qechirib kelayotgan va Saroy shaharlarini bunyod qilishda birga ishtirok etgan o‘zbeklar va tatarlarning dahli ko‘proq. Ammo, bu yodgorlik namunalarini ajratib olishga urinish, masalan, faqat o‘zbek xalqigagina dahldor, tatarlarga aloqasi yo‘q deyish yoki aksincha hal qilish g‘ayriilmiy yondashish bo‘lib, o‘quvchilarni chalg‘itadi. Holbuki, «Qutb Xorazmiy» deyilganda shu tendensiya ko‘zga tashlanadi. Gap shundaki, shoir Qutbni «Xorazmiy» deb ko‘rsatuvchi biror manba shu paytga qadar topilgan emas ekan. Shu sababli Qutb haqida monografiya yozgan tatar tadqiqotchisi X. Yu. Minigulov ayrim o‘zbek hamkasblarimiz «orzuni haqiqat o‘rnida taqdim etmoqchi bo‘ladilar» deb istehzo qilgan edi. E’tiroz o‘rinli. Lekin biz bu xatoni 1986 yilda yana takrorladik. To‘g‘ri, tatar hamkasblarimizning o‘zlari ham bunday yondashishga ko‘p-da rioya qilmaydilar. Masalan, 1983 yilda, hali nomi tilga olingan Qul Alining «Qissai Yusuf»i sof tatar yodgorligi sifatida taqdim qilindi. Holbuki, akademik Krimskiydan Ko‘pruluzodagacha bo‘lgan olimlarning hammasi unda Xorazmning ta’siri katta bo‘lganini qayd qiladilar. XVIII asr tatar tarixchisi Tojiddin Yolchig‘il o‘g‘li esa Qul Alining 45 yil Xorazm madrasalarida tahsil olganini xabar qilgan edi. Ko‘rinib turibdiki, masalani kengroq doirada hal qilish, chunonchi SSSR xalqlari adabiyoti tarixini o‘rganishning regional kengashini chaqirish va O‘rta Osiyo hamda Volgabo‘yi xalqlari adabiyotlari mutaxassislari ishtirokida muhokama qilish vaqti allaqachon kelgan. Shuningdek, ayrim asarlar talqini, muallifligi, so‘zlar, iboralarning o‘qilishi singari juda ko‘p masalalarda ham har xilliklar bor. Bularni tartibga solish, nazorat qilish, boshqarish uchun e’tiborli bir sovet kerak. Bunday Sovet ilmiy-tadqiqot institutlarimiz va yetakchi oliy o‘quv yurtlari zaminida yo «Fan», yo G‘. G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti qoshida bo‘lmog‘i kerak.

Bizda klassik meros bilan bugungi o‘quvchi orasida uzilish bor. Bugungi o‘quvchi klassik adabiyotni bilmaydi. Undan bahramand bo‘lolmaydi. Men mutaxassisni emas, o‘quvchini nazarda tutyapman, buni tan olish kerak. Navoiy dostonlarining nasriy bayonlari ham yordam bermayapti. Klassikadan uzilishning ma’naviy saviyaga ta’sir etmasdan iloji yo‘q. Chinakam internatsionalizm har bir kishining o‘z xalqini sevishidan, o‘z tilini, o‘z madaniyatini mukammal egallashidan boshlanadi. Hozirda maktab va oliy o‘quv yurtlari islohi ketayotganda, programma va darsliklar yangidan tuzilayotganda shuni hisobga olgan holda muayyan o‘zgartishlar kiritish kerak.

Adabiy merosni o‘rganishda ko‘zga tashlanayotgan eng katta kamchiliklardan biri professionalizmning yetishmasligi bo‘lib turibdi. Taassufki, bu narsa tajribali mutaxassislarimizda ham uchrab qolyapti. Masalan, E. Karimov «Demokratik adabiyotda realizm» (1986) nomli, umuman olganda, qiziqarli kuzatishlari bo‘lgan kitobida Furqatning «Jannatning gullaridan gulzoringiz chiroylik, Huru pari yuzidan ruxsoringiz chiroylik» degan satrlarida «kufrona ohanglar» ko‘rib hayratga tushadi. Holbuki, bunday obraz-tashbihlar adabiyotimizda 1353 yilgi «Muhabbatnoma»dan buyon keladi. Yo bo‘lmasa, asrlar osha ma’shuqaning rahmsiz, jallod ko‘zlarini ifodalab kelgan «nomusulmon», «tarso» so‘zlaridan go‘zal xristian qizining ko‘zlarini axtarishini oling. Bu narsa goho xulosalarga ham ta’sir etadi. Sh. Yusupov «Furqat yo‘llarida» (1984) nomli qiziqarli kitobida shoir hayoti va ijodi bilan bog‘liq bir qator masalalarga yangicha yondashishni taklif qiladi. Masalan, shoirning chet eldan yozgan «Sabog‘a xitob» she’riy maqtubidagi nomlar bilan qiziqib, Furqat chor hukumatiga qarshi oppozitsiyada bo‘lgan «qudratli to‘da»ning yirik vakillaridan edi. Uning chet elga ketishi va umrining oxirigacha vataniga qayta olmasligi chor ma’murlarining puxta rejasiga muvofiq amalga oshirilgan degan fikrni ilgari suradi. Dunyoqarashidagi ma’lum cheklanganliklarni ko‘rsatuvchi asarlar sifatida qaralib kelingan «Qasida» va «Masarratnoma» yuqoridagi nuqtai nazaridan qayta baholanadi.

Bu — Furqat hayoti va ijodi talqinida yangi konsepsiya. Furqatday zabardast shoirimizga bunday yangicha yondashish har qanday kishini quvontiradi. Lekin gap shundaki, bunday yangi nuqtai nazar isbotlangandagina mazmun va ahamiyatga ega bo‘ladi. Hozircha tadqiqotda xuddi mana shu jihat oqsaydi. Muallif suyangan fakt va dalillar orasida tagi bo‘shlari ko‘p. Ayrimlarida, masalan, «qo‘yga bo‘rini posbon etdi», «zamonida boqar qo‘ylarin bo‘ri» kabi iboralarni adolat emas, adolatsizlik timsoli sifatida talqin qilish) an’anaviy poetika qoidalaridan kelib chiqmaslik hollari mavjud. Kitobdagi jurnalistik-publistik uslubga moyillik bu kamchiliklarni yanada chuqurlashtirgan. Shu jihatdan, kitob haqidagi A. Abdug‘afurov, X. Rasul, Z. Shodiyev, E. Karimovlarning e’tirozlari asosli. Ammo, tabiiyki, «asarni boshdan oxirigacha soxta faktlar, g‘ayri ilmiy xulosalar asosiga qurilgan deb bo‘lmaydi. Aksincha, unda bir qator qiziqarli, ko‘pchilikning diqqatidan chetda qolgan faktlar, materiallar, e’tiborga loyiq kuzatishlar, mulohazalar bor. Ular Furqat ijodini, holatini o‘rganishda, ayrim faktlarga oydinlik kiritishda foydalanilmog‘i kerak. Umuman, esa Furqat ijodini o‘rganishda malakasizlik unga qancha ziyon yetkazsa, monopolistik munosabat ham shuncha zarar yetkazadi.

Bugun biz jadidizm hodisasini halol, obyektiv tekshirish va baholash imkoniyatiga egamiz.

Xalqimizning milliy-ijtimoiy uyg‘onishida bu hodisaning naqadar katta ahamiyatga ega bo‘lganini, o‘ylaymanki, gapirib o‘tirishga hojat yo‘q. Maktab-maorifning yangilanishi, yangi adabiyotning vujudga kelishi, o‘zbek milliy teatri, matbuotning tug‘ilishi hamma-hammasi bevosita mana shu jadidchilik harakatining samaralaridir. U birgina maorifchilik, shunchaki madaniy-oqartuv harakati emas, siyosiy harakat ham edi. To‘g‘ri, tatar hamkasblarimiz, xususan I. Z. Nurullin Tataristonda jadidizm 1905 yilgacha ma’rifatchilik bilan birga edi, keyin ularda ajralish yuz berdi, deb hisoblaydi. Ozarbayjonda ham uni, ehtimol shunday bir bosqichlarga bo‘lish mumkindir. Lekin bizda ulardan farqli ravishda bu harakat Oktyabr inqilobi arafalarigacha aralash kechdi. Negaki, o‘sha davr Turkistoni Kavkaz va Volgabo‘ylaridan qiyos qilib bo‘lmaydigan darajada orqada edi..

Lekin zamon shunday shiddatli ediki, unga inqilob ham sig‘di, aksilinqilob ham. Garchi jadid — yangi-yu, jadidchilik — yangiliklardan urfga aylantirish shaklida boshlangan bo‘lsa-da, u shunchaki «yangi» va «yangilik»dan hayotni, turmushni yangilashgacha bo‘lgan doiraga yoyildi. Shu ma’noda u madaniygina emas, siyosiy hodisa ham edi. Binobarin, u yakrang emas. Shuning uchun u bir xil baholanishi mumkin emas. «Jadid» iborasi juda keng doirani qamrab olgan. Masalan, Hamza ham jadid, Avloniy ham jadid. Mashhur inqilobchilar Fayzulla Xo‘jayev, Nizomiddin Xo‘jayevlar ham jadid. «Qo‘qon muxtoriyati»ning asoschisi va rahbari, olaylik, Mustafo Cho‘qayev ham jadid. Jadidlarning ijtimoiy-siyosiy qarashlarida ham bir xillik yo‘q edi, idorai mashrutachilik (konstitutsion monarxiya)dan jumhuriyatchilik (respublika)gacha bor edi. F. Xo‘jayev Buxoro jadidlarini Turkiston jadidlaridan farqlash lozimligini uqtiradi. Negaki, ular ikki sharoitda yashadilar. Ular bir xil narsani ko‘tarib chiqqanlarida ham ikki sharoit uchun ikki xil ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin edi. Shuning uchun masalaga daxldor har bir faktga konkret yondashish kerak.

«Dinchiman» deb da’voda yurganlarning o‘ndan sakkizi imonsiz faqat din o‘g‘rilarigina, «taraqqiychiman» deb og‘iz ochib yurganlarning o‘ndan to‘qqizi taraqqiylarvar ismini pichratqon milliy xuliganlar bo‘lib chiqadi», — deb yozgan edi 1917 yilda M. Shermuhamedov. Haqiqatan ham asosiy mezon shior emas — ish, faoliyat. Shunga qaramasdan, jadidchilik xalqimizning uyg‘onishi, ijtimoiy-madaniy ko‘tarilishi uchun asosiy ma’naviy omillardan bo‘lib xizmat qildi. Shu ma’noda u bizda — Turkistonda marksizmgacha bo‘lgan asosiy revolyutsion ideologiya deb qaralmog‘i kerak. Fanimizdagi «mark-sizm Turkistonda o‘tgan asrning oxirlaridan yoyila boshladi» degan hozirgacha hukmron kelayotgan nuq-tai nazar bir-ikki tasodifiy faktga qurilgan bo‘lib, haqiqiy ahvolni soxtalashtirishdan boshqa narsa emas. Marksistik g‘oya, bizningcha, mahalliy xalqqa, uning ham avangard qismiga Oktyabr arafalaridagina yetib keldi.

Jadidizmni yaxlit, tashkiliy ustav-programmasiga ega bo‘lmagan deyishadi. Bunday bo‘lishi mumkin ham emas edi. Axir uning o‘zi har xil edi-ku! Lekin, bu unda ma’lum uyushmalar yo‘q, degani emas. Hatto partiyalar bor edi («Yosh buxoroliklar», «Yosh xivaliklar»).

Avloniy o‘z tarjimai holida qiziq bir faktni keltiradi:

«Shul zamonda (1894—1904 yillar ko‘zda tutiladi — B. Q.) yerli xalqlar orasida eskilits-yangilik (jadid-qadim) janjali boshlandi. Gazit o‘qituvchilarni mullalar «jadidchi» nom bilan atar edilar. Men ham shul jadidchilar qatoriga kirdim. 1904 yilda jadidlar to‘dasida ishlay boshladim. 1904 yilda «jadid maktabi» ochib, o‘qituvchilik qila boshladim. Mullolar jadidchilarni munofiq, mufsid, zindiq, dahriy so‘zlari bilan xalq orasinda propag‘anda va ag‘itatsiya qila boshladilar. Va bularning qilg‘on bul harakatlari bizning-da qonimizni qaynatub, boylarning yoniga mullolarni ham qo‘shub, mullolarga qarshi jadidchilarning ham dushmanliklari orta bordi. Mullo va boylarga qarshi hamda eski turmush bilan qat’iy suratda kurasha boshladuk. O‘z oramizdan mullolarga qarshi uyushmamiz ham vujudga chiqdi. 1905 yilgacha shul holda sinfiy kurashda davom qilduk. Boy va ulamolar «jadidchi»larga qarshi kurashib keldi. 1904 yilda rus-yapun urushi chiqib, bu urush butun Rusiya ishchilarin ko‘zin ochg‘ondek, bizning ham ko‘zimiz ochildi. 1905 yildagi Rusiyada boshlangan inqilob to‘lquni bizg‘a ham zo‘r ta’sir qildi. Bizning tashkilotimiz siyosiy maslaklarg‘a tushunib, birinchi navbatda qora xalqni oqartirmoq va ko‘zin ochmoq chorasig‘a kirishdi. Bu maqsadg‘a erishmoq uchun gazit chiqarmoqni munosib ko‘rub, uyushmaning harakati bilan o‘zbek tilida gazetalar chiqorildi. 1906 yilda «Taraqqiy», «Xurshid» gazetalari chiqub, eski hukumat tomonidan to‘xtatilg‘ondan so‘ng — 1907 yilda men o‘z muharrirlig‘im bilan hamda temir yo‘l ishchilarining sotsial-demokrat firqasining aloqa va yordami bilan «Shuhrat» ismindagi gazitni Safyorniy ko‘chada chiqardim» («Tarjimai hol»dan).

Yuqorida tilga olingan uyushmadan 30 ga yaqin kishi 1918 yildayoq partiya safiga o‘tishib, sovet idoralarida ishlashgan.

Aksariyat jadidlarning faoliyatlari fidoyilik namunalari bo‘lgan edi. Ularning orasida «kofir»lik tamg‘asini olmagani juda kam. 1905—1917 yillarda (80-yillarda emas, sotsializmda emas) ularning himmat va g‘ayratlari bilan o‘nlab xayriya jamiyatlari ochildi. Eldan pul yig‘ib, shular hisobiga kambag‘al bolalar uchun maktablar, yetimxonalar tashkil qilindi. Qolaversa, ularning asosiy qismi mana shu yangi jamiyatning, yangi madaniyatning bunyodkorlari edilar.

Jadidizmga ko‘pincha ikkita ayb qo‘yib keldik:

1. Millatchilik (panturkizm, panislomizm).

2. Oktyabr revolyutsiyasini e’tirof etmaslik.

Umuman olganda, millatchilik, Oktyabrni tushunib yetmaslik, uni hatto rad etish o‘sha davr bir qator ijodkorlarimizda yo‘q emas! Aslini olganda, buning ajablanadigan joyi yo‘q. Uning o‘z sabablari bor. Jumladan, millatchilik chor kolonial siyosatiga, velikorus shovinizmiga aks-sado sifatida qaralishi kerak.

Bir fakt. Ismoilbek Gaspirinskiy 1881 yilda «Rusiya musulmonlari» degan kitob chiqardi. Unda madrasalarni isloh qilish, dunyoviy fanlar o‘qitish, rus tilini o‘rgatish masalasini ko‘taradi.

Toshkentda Turkiston o‘qituvchilar seminariyasida shu munosabat bilan 1882 yilda bo‘lgan yig‘ilishda o‘qituvchi M. A. Muropiyev «G‘ayrirus — musulmonlar maorifining asoslarini qanday bosh prinsiplar tashkil etmog‘i lozim» degan mavzuda doklad qilydi va shunday fikrni ilgari suradi:

«..agar tavsiya qilingan loyiha qabul qilinsa, shu paytgacha mudrab yotgan musulmon mutaassibligini tiriltirgan va u orqali qo‘ynimizda ilonni asragan bo‘lamiz…

Shunday qilib, musulmonlarimiz maorifi uchun asos qilib olinishi shart bo‘lgan birinchi bosh prinsip ularni ruslashtirishdir…

…Ikkinchi prinsip… islomni buzish… umuman diniy jihatlarini buzishdir…» (Turkestanskiy sbornik, t. 361, str: 145).

1916 yilda esa Farg‘ona gubernatori Ivanov askarlariga qarata «Bir ming sart bir o‘ris soldatining etigining poshnasig‘a arzimaydir» (Qarang, «Yer yuzi» j., 1925 y., 11-son, 10-bet) degan ekan.

Endi ezilgan millatdagi millatchilikni ko‘raylik.

Abdulla Javotbekning Ismoilbek Gaspirinskiy bilan yozishmalaridan:

«Biz har shiydan avval turkmiz, so‘ngra musulmonmiz, so‘ngra odam bolasimiz… Butun millatlarning afrodi manim qardoshlarimdir, manim a’zolarim kabidur. Faqat turk qavmi manim qalbimdur. Man tabibman. Har ovruvni dorulamoq manim burchimdur. Faqat manim otam, bobom, bolalarim xasta bo‘lsa, har kimdan ilk onlar bilan mashg‘ul bo‘lurg‘a bir quvvai g‘oyiba mani majbur etadir» («Vaqt» g. 1914., 1586-son).

Buni millatchilik ham deb bo‘lmas. Bu millatparastlik, to‘g‘rirog‘i, millatparvarlik. Yana bir misol. 1912 yilda Rusiya musulmonlariga panislomizm aybi qo‘yiladi. Duma deputati Sadri Maqsudiyning Duma minbaridan bergan javobida shunday gapga duch kelamiz:

«…Takror aytamak afandilar, bizda davlatga qarshi hech bir fikr, hech bir harakat yo‘q. Faqat bizda bir tilak borki, ulda Ulug‘ Rusiya imperiyasining komil huquqli hur grajdani bo‘luvni tilovdan iborat…

Men o‘ylaymanki, bizning milliy turmushimiz ila Rus davlati orasinda bir-birisina xilof kelurlik ish yo‘q. Biz har vaqt Rusiya davlatining olg‘a boruvini, zo‘rayuvini tilovchi Rusiya grajdani o‘laroq mamlakatning umumiy ishlarida birga yurajakmiz. Lekin o‘zimizning oila va millatimiz ichinda aslofamizning bizga vasiyat etub qoldirg‘on muqaddas narsalarini saqlag‘on holda dunyoda yasharg‘a, asrlardan berli uyushqon milliy ruhimiz tilagan ravishda dunyoda yasharg‘a bizga erk bering» («Vaqt» g. 1913 y. 955-son),

Aytish kerakki, revolyutsiyadan keyin ham birdaniga hammasi yo‘lga tushib ketgani yo‘q. Leninning o‘lka kommunistlariga 1919 yildagi xati bekorga yozilgan emas, Dohiyning «Velikorus imperializmining izlarini yo‘qotishni chin ko‘ngildan istaganligimizni ularga ish bilan isbot qilishingizni… sizlardan juda iltimos qilaman» deb uqdirishi bejiz emas. «Turkkomissiya» (1919), «Turkbyuro» (1920) tasodifan yuzaga kelmagan. «Eski bolsheviklar» degan ibora bekorga tug‘ilgan emas. Sovet Turkistonining o‘sha davrdagi ayrim rahbarlari (ular hammasi yevropaliklar edi) mahalliy mehnatkashlarning vakillarini Sovet hokimiyati organlariga tortishga qarshi chiqqanlari mutaxassislarga ma’lum.

Buning asoratlari ko‘pgina sohalarda anchagacha saqlanib qoldi. A. Ikromovning O‘zKP(b) MKning 1927 yil martdagi Plenumda aytgan so‘zlarini eslaylik: «Ikki mingdan ziyodroq studenti bo‘lgan O‘rta Osiyo universitetida o‘zbek atigi 80 tani, boshqa kichik millatlar esa 64 tani tashkil etarkan. Bu O‘rta Osiyo universiteti emish. Moskvadagi oliy o‘quv yurtlarida o‘quvchi o‘zbeklar Toshkentdagidan ko‘proqdir» (1-tom, 1972, 260-bet).

20-yillarda Fitrat va Cho‘lpon ijodida hazinroq ohanglar uchrasa, ajablanmaslik kerak.

Yana bir masala.

Jadidizm ijtimoiy tengsizlikdan ko‘z yumdimi, uni chetlab o‘tdimi? Unga ko‘pincha shunday ayb qo‘yilib keladi. Ma’lum va mashhur bir faktni keltiramiz.

Fotih Amirxon jadidchilik harakatining otasi hisoblanmish Gaspirinskiy vafoti munosabati bilan «Ulug‘ millatchi to‘g‘risida kichkina bir xotira» maqolasida unga «sotsialist»lik haqida savol berganini yozadi va Ismoilbekning javobini keltiradi. U shunday javob bergan ekan:

«O‘g‘lim, siz yoshsiz, tajribangiz kam. Shu uchun keragidan ortiq katta iboralar iste’mol etasiz. Sizning kabi qizg‘in ruhli yoshlarimiz millatga xizmat etib, aning madaniy darajasin o‘stirsalar, ul vaqtda biz sinfiy ixtiloflar to‘g‘risinda so‘ylashurmiz, fikr yuritishurmiz. Madaniyati yo‘q bir millatning sanoati bo‘la olmas. Modomiki ul yo‘q ekan, hali sinfiy nizolarga erta. Bizning bugungi vazifamiz hozircha madaniy o‘suvdan va shunga yo‘llar hozirlovdangina iborat. Undan keyingisini bizdan keyingilar qilarlar…»

F. Amirxon xulosa qiladi:

Millat va madaniyat bobosi og‘zindagi bu so‘zlar ham ishonchli, ham ulug‘ yangraylar edi («Ong» j. 18-son 1914 y. 332—333-betlar).

Endi inqilobga munosabatni olaylik. F. Xo‘jayev yozadi:

«Muvaqqat hukumatning ag‘darilganligi haqidagi xabar birinchi paytlarda «yosh buxoroliklar»ni qattiq tushkunlikka tushirdi. Rossiyada nima voqealar bo‘layotganligini hech kim aniq bilmasdi».

U buni asoslash uchun shunday dalil keltiradi:

«Bu davrda bolsheviklar tashkiloti bo‘lmagan yangi Buxorodagi temir yo‘l ishchilari orasida aksil-inqilobchilar katta ig‘vogarlik ishlari olib borar edilar. Bolsheviklarni nemislar foydasiga josuslikda, inqilobga xiyonat qilganlikda va hokazo va hokazolarda ayblar edilar».

Agar Fitrat Oktyabrni «yurt qayg‘usi» sifatida kutib olgan bo‘lsa, «Rusiyada yangi bir balo bosh ko‘tardi, bolshevik balosi» deb yozgan bo‘lsa, mana shu xil sabablari bor. Poltoraskiydek inqilobchilar yashagan Yangi Buxorodaki ahvol shunday bo‘lsa, Eski Buxorodagi vaziyatni tasavvur qilish qiyin emas.

Qolaversa, inqilobning tabiati g‘oyat murakkab bo‘lgani kichik taqdirlar emas, katta taqdirlar misolida ham o‘z isbotini topmoqda.

Bunga keyingi yillarda kashf etilayotgan «yangi kishilar» shohid. Jadidizmning muhimligi ham, murakkabligi ham shunda. Uning butun ruhi, mazmuni, badiiy adabiyotga ham o‘tdi va u jadid adabiyoti degan nom oldi.

So‘nggi 20 yilda g‘alati bir yo‘l tutdik. Shu paytgacha jadid deb kelingan adiblarni biz, garchi u o‘zini jadid degan bo‘lsa-da, aslida, undaymas, qilgan ishlari boshqacha, masalan unday bo‘lgan, bunday bo‘lgan, hamisha xalq tarafida turgan, deb sun’iy ajratib ola boshladik. To‘g‘rirog‘i, bu o‘sha 30-yillarda, Hamzani oqlab qolishdan boshlangan. Hozirda 15—20 tachasi ajratib olindi. Kim qoldi? — Behbudiy, Munavvar qori. Mana Behbudiy haqida ham yoza boshladik. Yaxshi. Lekin, shu to‘g‘ri yo‘lmi? Bizningcha, to‘g‘ri emas. Harakatning o‘zini oqlash kerak. U 30-yillar stalinizm siyosatining qoliplari bilan baholanib kelgan edi. Bu qoliplar uni burjua-millatchilik ideologiyasi sifatida ko‘rsatishga qaratilgan qoliplar edi.

Biz undan marksizmni talab qildik. Uning revolyutsion-demokratik ideologiya ekanligi bilan hisoblashmadik. Turqistonda marksizmgacha bo‘lgan bosqich ekanligi bilan hisoblashmadik. Afsuski, bu hol keyingi paytlargacha davom etib keldi. 4 tomlik «O‘zbekiston SSR tarixi»ning ikkinchi tomida shunday fikrga duch kelamiz:

«Jadidlar rus burjuaziyasi bilan teng huquqda bo‘lishni, O‘zbekistonda (?) kuchli va favqulodda oxranani bekor qilishni, o‘lkaga rus dehqonlarini ko‘chirib keltirishni to‘xtatishni, aholidan o‘lpon olishni cheklab qo‘yishni va hokazolarni talab qildilar.

Burjuaziya bu talablarni ilgari surar ekan, o‘zini butun o‘zbek aholisining umummilliy manfaatlari uchun kurashayotgandek qilib ko‘rsatmoqchi bo‘ldi» (381-bet). Tabiiyki, bu e’tirozni o‘qitaningizda, so‘ng bu talablarning qaysi biri «o‘zbek aholisining umummilliy manfaatlariga» zid ekan, degan haqli e’tiroz tug‘iladi.

Yo bo‘lmasa, Behbudiyga qo‘yiladigan aybni oling. Uning siyosiy qarashlari haqida gap ketganda, 1906 yildagi kadetlarni qo‘llab, sotsial-demokratlarni rad etgan fikrini keltirishni xush ko‘radilar. Buni Behbudiy qismatini hal etuvchi dalil deb bo‘ladimi, axir. Avvalo, sotsial-demokratlar programmasiga ko‘shilmaslik unga qarshi kurash olib borish emas, aksincha uning butun faoliyati diniy-she’riy jihatini hisobga olmasa, umumdemokratik xarakterdagi jumhuriyat yo‘lida kechdi. Qolaversa, butun umri, tushuncha e’tiqodi islom bilan shakllanib tarbiya topgan bir kishidan marksizmni talab qilishning o‘zi to‘g‘ri emas.

Shular ko‘zda tutilsa, bu boradagi so‘nggi siljishlar, tabiiyki, hammani quvontiradi. Men bilganim, keyingi ikki yilda bu masalaga bag‘ishlangan uch yig‘ilish bo‘ldi. Shundan ikkitasi respublika doirasida, bittasi — regional — O‘zbekiston, Tojikiston, Ozarbayjon, Tatariston olimlari ishtirokida. Afsuski, ular matbuotda yoritilmadi. Chamasi, rahbariyat fikr almashuv bir xulosaga kelgandan so‘nggina beradiganga o‘xshaydi. Agar shunday bo‘lsa, bu to‘g‘ri emas. Avvalo, bahsning bag‘ri torayadi. Ikkinchidan, nega uni jamoatchilikdan berkitish kerak?

Regional yig‘ilish shuni ko‘rsatdiki, mazkur masala bilan eng kam shug‘ullanayotgan, bu haqda aniq bir nuqtai nazariga, plan-programmasiga ega bo‘lmagan respublika biz bo‘lib chiqdik. Bu masala tatarlar va ozarbayjonlarda ma’lum ma’noda hal qilingan. Ularda hozir jadid tushunchasi yo‘q: ma’rifatchilar bor, burjua ideologlari bor. Tojik hamkasblarimiz jadidizmni o‘rganish bo‘yicha yaxlit, puxta konsepsiya bilan keldilar. Lekin biz uni ma’rifatchilikdan nariga siljitolmay turibmiz.

Buni o‘rganish kerak. Alohida-alohida emas, yaxlit, birgina respublikamiz doirasida emas, Kavkaz, Tatariston va Boshqirdiston hamda tabiiyki, butun O‘rta Osiyo bilan uzviy bog‘liqlikda, birlikda o‘rganish kerak.

Uni o‘rganish, ayniqsa shu kunlarda har qachongidan ham dolzarb bo‘lib turibdi. Negaki, qayta qurish tufayli demokratiya, millatlar tenghuquqligi respublikalar mustaqilligini ko‘zda tutuvchi federatsiya kabi shu paytga qadar balandparvoz so‘zlarga chirmab, real hayotdan uzib qo‘yilgan tushunchalar bugun ma’no kasb etmoqda. Tarixni qayta qurmoqdamiz, qayta baholamoqdamiz. Ilgari gapirish u yoqda tursin, eshitishga ham yurak betlamaydigan savollarga javob izlamoqdamiz.

Yashirishning hojati yo‘q, O‘rta Osiyoning Rossiya tarkibiga kiritilishi masalasida yaqin yillargacha «qo‘shildi» degan nuqtai nazar ustivor edi. Hatto, 60-yillarda uning 100 yillik tantanalariga tayyorgarlik boshlangan edi. Chamasi chetda gap-so‘z ko‘payib ketgach, to‘y qoldirilib «qo‘shildi» — «qo‘shib olindi»ga o‘zgartirildi. Mana, nihoyat u o‘z oti bilan «bosib olindi» deb aytiladigan bo‘ldi. O‘ylaymizki, endi bu voqealarni shu nuqtai nazardan yoritgan adabiyot materiallari, jumladan, Bayoniy, Shavqiy, Umidiy—Havoiy kabi shoirlarimizning tarix va dostonlari ham dunyo yuzini ko‘radi.

Til, milliy munosabatlar-chi?

Yaqin-yaqingacha ham biror millatning ona tili haqida gap ketsa, uning falon foizi rus tilini o‘z ona tili deb hisoblashini g‘urur va faxr bilan tilga olar va bu bilan o‘z ona tilida ikki so‘zni bir-biriga juftlay olmaslikni oqlar edik. Bugun angladikki, u madaniyat emas, aksincha madaniyatsizlik ekan. Lekin bu jarayon qanchalar qiyin va og‘riqli kechmoqda? Umuman, ijtimoiy qarashlarimizdagi inersiya qonunidan yaqin o‘rtada xalos bo‘lish mumkinmikin?

Mana, respublikamizdagi milliy munosabatlarga doir «Milliy manfaatlar va milliy muammolar» maqolasidan bir parcha:

«Milliy madaniyatlar, urf-odatlar, an’analar har tomonlama rivojlantirilishi, bir-birini boyitishi zarur. Rus, ukrain, xalqlari turmush tarzida, an’analarida, tabiatida, psixologiyasida uchraydigan bir qancha progressiv xususiyatlar o‘zbek va boshqa xalqlarning ma’naviy olamini ajralmas qismiga aylanib ketdi. O‘zbeklarning ba’zi bir ijobiy milliy xarakterini, ma’naviy boyligini ruslar ham ukrainlar ham qabul qilishdi» («Sharq yulduzi» j. 1988, 12-son). (Ta’kid bizniki—B. Q.).

Muallif keltirgan ma’lumotga ko‘ra respublikada ruslar jami aholining 10,8, o‘zbeklar 68,7 foizini tashkil etadi. Diqqat qilaylik: Mana shu 10,8 foizning «bir qancha progressiv xususiyatlar»i 68,7 foiz «ma’naviy olamining ajralmas qismi»ga aylanib ketgan. Aksincha 10,8 foiz, 68,7 foizning «ba’zi bir ijobiy» tomonlarini «qabul qil»gan. Muallif «ham» orqali bu ma’no-mazmunni yana kuchaytiradi. Qabul qilmadi emas, qabul qildi-ku, degandek bo‘ladi.

O‘z-o‘zidan savol tug‘iladi. Nima, bu 10,8 foizning imtiyozini e’tirof etishmi?

Holbuki maqola muallifi bugungi qayta qurishning respublikamizdagi eng e’tiborli va eng fidoyi namoyandalaridan.

Bu savollarning ko‘pchiligi xalqimizning milliy, ijtimoiy uyg‘onishida juda katta rol o‘ynagan jadidchilik harakatining asosiy muammolaridan bo‘lgan edi.

Binobarin, inqilob davom etmoqda.

Manba: “Yosh leninchi” gazetasi, 1989 yil 5 avgust

Maqsuda Berdimurodova
SO‘NGGI SO‘Z AYTURGA IMKON KЕLADIR…

Avvalo, yurakka cho‘g‘ tashlaydigan olovli so‘z-yuksak adabiyot kerak.
Va uni qabul qila oladigan muhit-adabiyotsevar qalb lozim.
Shundagina vatanparvarlik o‘rnini vatanparvarlik egallaydi.

Begali Qosimov

Betakror inson, ulug‘ olim Begali Qosimov hayot bo‘lganida 70 yoshni qarshi olardi (Maqola 2012 yili yozilgan). Marhum Sharif Yusupov ta’kidlaganidek, “Payg‘ambar yoshida hammani dog‘da qoldirib ketgan Begali Qosimovning asarlari dunyoning uch qit’asidagi o‘n bir mamlakatda bosilib chiqqan” edi.

Jadidchilikda ilmiy maktab yarata olgan Begali akani biz shu paytgacha faqat olim sifatida bilardik. She’r yozishlarini sezardik, kitoblariga “Izlay-izlay topganim”, “Navoiyning nigohi tushgan”, “Salom, Kelajak” kabi go‘zal nomlar topa olgan inson she’r yozmasligi mumkin emas. Ammo o‘qimagan edik. Xotira yubileyi munosabati bilan ularning she’rlarini o‘qidik, she’r bo‘lganda ham katta shoirlardan qolishmaydigan chinakam salohiyatlari borligidan xabardor bo‘ldik.

Begali Qosimov o‘z tarjimai holida otasini eslab shunday yozadi: “She’riyatni, so‘zni, so‘z ma’nosini chaqishni yaxshi ko‘rardilar. She’r mashq qilardilar”. Bu ehtimol, domlaga otasidan o‘tgandir, yoki Abdulla Oripov bilan adabiy do‘stligi ta’siridandir. Begali Qosimov umrining so‘nggi kunlarida yozgan bir she’rini sizlarga ham ilindik:

Bilaman, har kimga bu on keladir,
So‘nggi so‘z ayturga imkon keladir,
Vijdon-la, yuzma-yuz iymon keladir,
Quvonchlar chekinib, armon keladir,
Komida yashirin alamli nido,
Ul vido onidir, vido, alvido!

Zangor xayollarga to‘lganda dunyo,
Nozli kelinchakday to‘ngganda dunyo,
Jannatdan bir timsol bo‘lganda dunyo,
O‘z-o‘ziga maftun qolganda dunyo,
Ohista qalbimga kirdi bir nido,
Ul vido onidir, vido, alvido!

Bog‘imda quladi azamat chinor,
Chinorki, men uchun ham nomus, ham or.
Farzandlar tolbargday, ko‘zyosh shashqator,
Bundan alamliroq qandayin dard bor,
Bexosdan tilimga ko‘chdi bir nido,
Bu nido vidodir, vido, alvido!…

2004 yil 25 sentyabrda Kasbida Begali Qosimovni so‘nggi yo‘lga kuzatish onlarida yozilgan she’rini Abdulla Oripov o‘qib, ko‘z yoshlarini tiya olmagan edi:

Tonglarim tiyradir, oqshomlar purg‘am,
Bir-bir ketayotir jo‘ralarim ham…

Shoir Eshqobil Shukur esa o‘z iztiroblarini

…Va Seni yetaklab ketar Behbudiy,
Alvido, o‘zbekning jigarporasi,

— deya ifodalagan edi.

Begali Qosimov o‘zining teran ilmi bilan nafaqat turk dunyosini, balki dunyoning yarmini hayratga sololdi. Masalan, turk olimi Sodiq Turol Begali akaga shunday baho beradi “Begali Qosimov ilm zahmatini chekib, ilm chillasida o‘tira olgan inson edi. Umri mobaynida yuzma-yuz kelgan vafosizliklar ta’sirida parishon va tajang bir insonga aylanishi mumkin bo‘lgani holda bir so‘fiy kabi yumshoq ko‘ngilli, xokisor odam bo‘lib yashadi”.

Turkiyalik shogirdi Fatma Ochiq esa o‘z muhabbatini shunday ifodalaydi: “Begali Qosimovning hayotida bekat yo‘q edi. Tinimsiz izlanardi. Mag‘lubiyatni hech qachon tan olmasdi. Yilning may oyida Turkiyada bo‘lib o‘tgan simpoziumda sevikli ustozimga loyiq shogird bo‘lishim kerakligiga yana bir bor amin bo‘ldim. “Biz boy madaniyatga sohibmiz”. Domlaning bu so‘zlari butun turkiy xalqlarga tegishli edi”.

Amerikalik tadqiqotchi Terezaxonim esa “Professor Begali Qosimovni Amerikada ham katta olim sifatida biladilar. Men uning yuzga yaqin maqolasini o‘qiganman,”—deb yozadi.

Olmoniyalik Ingeborg Baldauf shaxsan Begali Qosimov bilan adabiy aloqalari natijasida “XX asr o‘zbek adabiyotiga chizgilar” kitobini yozdi va O‘zbekiston milliy universitetida dars berdi, domla esa Berlin universitetida ma’ruzalar o‘qidi, tajriba almashdilar. Yaponiyalik Xomatsio Komatso Fitrat ijodini o‘rganish va targ‘ib qilishda aynan B.Qosimovga suyandi.

Begali Qosimovning butun respublikada, hamma viloyatlarda shogirdlari bor. Hamma uni katta shaxs, katta olim sifatida biladi. Ammo biz uning inson sifatidagi iztiroblaridan bexabarmiz. Begali Qosimovni halolligi uchun har yili qabul komissiyasiga qo‘yishardi. Domlaning tarjimai holidan “…Tabiatimda bir oz qaysarlik bor. Bundan afsuslangan paytlarim ham bo‘lgan. Mendan kichik ukam Shomurodning armiyada birga xizmat qilgan qadrdon o‘rtog‘i bo‘lardi. Uning ham familiyasi Qosimov edi. Oilamizga juda yaqin bo‘lib ketgan. Qabul payti. Konsultatsiyadan chiqib kelayotsam, auditoriyada o‘sha yigit ham bor ekan. Izimdan ergashdi. Salom-alik qilgach, otangiz bir xat berib yuborgan edi, deb qoldi. Yo‘q, imtihonda unaqa gap ketmaydi deb, xatni olmay bolaga dashnom berdim. Ehtimol, u duoyi salom bo‘lgandir. Nega har bir narsadan, hatto otamdan ham hadiksirashim kerak. Olsam, o‘qib ko‘rsam bo‘lmasmidi? Bu armon hanuz yuragimni tig‘lab keladi. Shu yigit oilamizdan butkul uzilib ketdi. Otam rahmatli umrining oxirigacha bu voqeani tilga olmadi. Men ham eslatishga jur’at qilmadim…”

Sobiq Ittifoq qulagach, beshta mustaqil turkiy respublikalarning oliy ta’lim vazirlarini Turkiya hukumati taklif qilib, taqdir taqozosi bilan bir-biridan uzoqlashib ketgan turkiy qavmlarni birlashtirish uchun mushtarak “umumturkiy adabiyot” yaratish taklifini o‘rtaga tashladi. Darslik majmuaga kimlarni kiritish muhokama bo‘layotganda ozarbayjonlik olim bilan Begali Qosimov o‘rtasida shunday tortishuv bo‘ladi. “Xotiralar”ga qaytamiz:

-“Nizomiyning nazirachisi o‘rin oladi-yu, Nizomiy chetda qoladimi?” — istehzo bilan gap otdi ozarbayjonlik hamkasbimiz, respublika maorif vazirligining til-adabiyot o‘qitish mutasaddilaridan Askar Guliyev.

Bu menga og‘ir botdi.

-Nimagadir, Nizomiy bilan Navoiyni siz bilan bizdan yaxshiroq bilgan akademik Hamid Oraslining fikri bunday emas,-chaqib oldim men ham.-Keyin bu gaplarni bizga nopisand qaragan ayrim rus va yevropalik sharqshunoslar bir vaqtda aytgan edilar, lekin hatto o‘shalar ham bugun Navoiyni original va daho san’atkor ekanligini tan oldilar. Siz hamon boshqacha fikrda ekansiz-da, qardosh,-“nazirachi” degan so‘zning zahri hech ichimdan chiqmas edi. Yaxshiyamki, turklar o‘rtaga tushib bosdi-bosdi qiladilar”.

Bunday misollar olim hayotida juda ko‘p bo‘lib, ular Begali Qosimov shaxsi va fenomenini bizga yanada jozibali qilib ko‘rsatadi.

Begali Qosimov o‘zi tahsil olgan va umrining oxirigacha ishlagan O‘zbekiston milliy universitetida domlaning 70 yillik xotira yubileyi bo‘lib o‘tdi. Yubiley tantanalarida O‘zbekiston Qahramoni Abdulla Oripov bosh-qosh bo‘ldi. Unda ustozlar, safdoshlar, shogirdlar va boringki, millatimizning sara ziyolilari ishtirok etdi.

Yubiley tantanalarida A.Oripov, Muhammadi Ali, olimlar Nurboy Jabborov, Bahodir Karimov, Uzoq Jo‘raqulov, Hamidulla Boltaboyevlar so‘zga chiqib, olim ijodining milliy va jahoniy ahamiyati haqida gapirdilar.

Shundan so‘ng ekrandan olimning 60 yillik yubiley tantanalarida so‘zlagan nutqi olib berildi. Begali Qosimov so‘zining oxirida shunday degan: “Men halol yashadim. Kimlargadir munosabatda diplomatiyani o‘rniga qo‘ya olmagandirman, ammo samimiyatimni hech qachon yo‘qotmadim”.

Xotira yubiley tantanalari Toshkentdan Qashqadaryoga ulanib ketdi. Ko‘hna Nasaf zamini shunday ulug‘ allomaga doya bo‘lgani bilan iftixor etadi. Denov qishlog‘ida otasi Abulqosim Murodov qabri yonida mangu qo‘nim topgan bu ulug‘ insonning qabrtoshiga shunday so‘zlar yozilgan:

“Uning aziz vujudi Vatan tuprog‘iga,
Muqaddas ruhi esa Millat xotirasiga ko‘chdi”.

Ha, Millat xotirasiga! Vatan va Millat deb yongan otashqalb farzandni unutib bo‘ladimi?!