Қашқадарёдан нохуш хабар келди. Таниқли адиб,адабиётимиз заҳматкашларидан бири Муҳаммад Очил тўсатдан вафот этибди. Инна лиллаҳи ва инна илаҳи рожиун. Оллоҳ раҳматига олсин! Марҳумнинг оила аъзолари, ёру дўстларига чуқур ҳамдардлик билдирамиз, сабр тилаймиз.
Муҳаммад Очил 1953 йилнинг 24 августида Қашқадарё вилояти, Яккабоғ туманидаги Совуқ Булоқ қишлоғида туғилди. Тошкент давлат университетининг биология-тупроқшунослик факультетида таҳсил олгач, бир муддат республика “Ўзгипрозем” илмий текшириш институтида фаолият юритди.
Ёшлигидан бадиий адабиётга, хусусан ҳажвиётга ҳавасманд бўлган, бу соҳада ўзича машқлар қилиб юрган Муҳаммаджон 1978 йилда ўзининг “Шайтон операцияси” деб номланган ҳажвий ҳикоясини “Муштум” журналига олиб боради. Ҳикоя таҳририят жамоаси, жумладан, атоқли сатирик адиб, Ўзбекистон халқ ёзувчиси Неъмат Аминов эътирофини қозонади. Мазкур нашрда дунё юзини кўрган ёш қаламкашнинг илк асари “Муштум”нинг йиллик мукофоти билан тақдирланади. Ушбу муваффақият, устоз адиблар эътибори унга қанот бағишлайди. Ижодга қаттиқ бел боғлаб, “Нишонга теккан ўқ” номли дастлабки ҳажвиялар тўпламини эълон қилдиради.
Сатиранинг, беғараз кулгунинг аҳамияти, унинг ҳаётдаги носозликларни бартараф этиш қудрати хусусидаги устози Неъмат Аминовнинг сабоқларини қаттиқ тутган ижодкор ўз ўрнини адабиёт оламида деб билди. Хизмат фаолиятини ҳам ўзгартириб, дастлаб “Қашқадарё ҳақиқати” газетасида адабий ходим, бўлим мудири вазифаларида ишлади. Бир неча йиллар Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг Қашқадарё вилоят бўлимини бошқарди. Бу орада “Шайтон операцияси”, “Бермурд учбурчаги”, “Арвоҳ ови”, “Қуллуқ”, “Ҳажв гулдастаси”, “Шайтон шотирлари”, “Қалам аҳли қаҳ-қаҳаси” каби қатор ҳикоялар, қиссалар тўпламларини чоп эттирди.
“Муштум” журнали, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси “Шум бола чойхонаси” саҳифасининг фаол муаллифларидан бири сифатида бир неча марталаб мазкур нашрларнинг йиллик мукофотларига сазовор бўлди.
Унинг болаларга бағишланган “Сеҳрли саргузашт”, “Нафс найранглари” спектакллари, “Отинг нима, оғайни?” номли комедияси вилоят мусиқали драма театрида муваффақиятли саҳналаштирилиб, бир неча йиллар давомида намойиш этилди.
Муҳаммад Очил табиатан қувноқ, очиқкўнгил инсон эди. У ижодкор сўзининг, жумладан беғараз ҳазил-мутойиба қудратини теран ҳис қилар, қаерда бўлмасин, оиладами, дўстлар даврасидами, адабий учрашувлар ёхуд бошқа тадбирлардами, кишилар қалбига ёруғлик бағишлашга, уларда ҳаётга нисбатан некбин муносабат, кайфият уйғотишга интилар эди.
Таниқли адиб, меҳр-оқибатли дўст, ҳаётсевар ва некбин инсон Муҳаммад Очилнинг ёрқин хотираси уни билган ёру дўстлари, пурмазмун ва қувноқ асарларидан баҳраманд бўлган кўпмингли мухлислари қалбида абадий яшайди.
Севимли адибимизнинг охирати обод бўлсин.
Манба: www.ijod.uz
Муҳаммад ОЧИЛ
“СЎЗ ДУНЁСИ”ДАН СОЧҚИЛАР
Хуршид Даврондан: Муҳаммад Очилнинг «Китоб дунёси» газетасида босилган сочқиларини ўқир эканман, унинг «Ёзмоққа уринаётганларимни қаердадир ўқигандим ёки эшитгандим» деб бошлаган бир сочқисини ўқидиму 1978 йили айнан шу мавзуда ёзган шеъримни эсладим. Шеър 1983 йили нашр этилган «Учиб бораман қушлар билан» номли китобимда илк бор эълон қилинган эди. Муҳаммад дўстим ё менинг шеъримни ёки менга мавзу берган Фернан Леже мактубини ўқиган бўлса керак деб ўйладим. Бугун Муҳаммад Очил сочқиларига қўшиб ўша шеъримни ҳам тақдим этмоқдаман.
* * *
ОИЛА таъбир жоиз топилса, КИТОБга менгзагулик Оиланинг катта-кичиги бўлганидек, китобнинг ҳам шаклу шамойили турлича келади. Шу маънода китобнинг муқовасини – ОТАга, ички-серҳашам, нозикроқ жилдини – ОНАга, “боб”, “бўлимлар”ини БОЛАЛАРга, сўзлар нақшланган саҳифаларини эса – ўтган, ўтаётган рўз-кунларимизга қиёс қилгулик.
Гар шундай муқояланса, КИТОБ муқоваси ўз ички варақ, саҳифаларини чанг-чунг, доғ-дуғдан асрагандек, ОТА-ОНА ҳам ўз фарзандлари учун турли бало- қазоларга қалқон келади…
Яхши КИТОБ дилингга, дидингга ўтирса, бир умр дўст тутинасан. Яхши ОИЛА ҳам шундай… Меҳрли келади. Аммо, яхши муқоваланган, безаклари ҳашамдор КИТОБнинг баъзида савияси паст бўлганидек, таассуфки, баъзан яхши ОТА-ОНАдан ноқобил фарзандлар ҳам бўй тортиши бор гап…
* * *
У на шоир, на ёзувчи ва на олим… Оддийгина, одмигина одам эди. Туриш-турмуши, ранги-рафтори, ҳусни-важоҳати ҳам ҳеч кимни ҳайратга солмасди. Яна бир “нуқси” йиққан китоблари билан мақтанарди, яккаш…
Аммо, ана шу оддийгина, одмигина, кўримсизгина одам кирган ҳар қандай давра дарҳол яшнаб кетарди. Суҳбату гурунгга, баҳсу мулоқотга ўзгача файз, ўзгача таъм-тароват инарди. Бу ҳолдан кимдир, бир гал ўз ҳайратини яширолмади:
– Кўринишга қараб кўрмана бериб бўлмасканда?! Қаранг, қандай сири-синоати борки, бу одамнинг истараси бунчалар иссиқ, сўзи-суҳбати эса қанчалар дил тортар-а?!
Даврадошлардан кимдир, назаримда бу саволга жўяли жавоб топа олди:
– Сири оддий. Сабабики, бу одамдан ҳамиша яхши китобнинг иси келиб туради!..
* * *
Илк ўқиган китобим ёдимда. Қандайдир байрамда колхозимиз раиси биз болаларни сийлади. Ўзининг қизига қўшиб, яна беш-олти аълочи, биринчи синф ўқувчиларини шаҳарга олиб тушди. Дўкондан ҳар биримизга биттадан рангли қалам, расм чизиладиган дафтар ва суратли китоб совға қилди.
“Алифбе”ни эндигина “хатм” қилган биз болалар учун бу зўр мурувват эди. Китобда нима ҳақда сўз бориши ҳамон хотирамдан ўчгани йўқ. “Сичқонлар тўпланишиб, ёвуз душмани – Мушукдан қай тариқа халос бўлишлари” мумкин эканлиги ҳақида талашиб-тортишади. Узоқ мунозарадан сўнг, алқисса, улардан ақллироғи шундай таклиф киритади.
– Мушукнинг бўйнига қўнғироқ осиш керак! Шунда ҳаммамиз хавфдан қутиламиз. Негаки, ёвуз маҳлуқ қаерда бўлмасин, қўнғироқ жаранги ундан бизни огоҳ этиб туради…
Бу маъноли “таклиф” маъқул тушиб, ҳамма олқишлайди. Бироқ, биргина кўпни кўрган, кекса сичқон бош чайқаб, эътироз билдиради.
– Таклиф, жўялику-я! Аммо, айтинглар-чи, ўша қўнғироқни мушукнинг бўйнига хўш, ким ила олади?!
…Орадан эллик йилдан ошиқ вақт ўтди. Ҳамон ўйлайман: “Бояқиш сичқонлар! Мушукнинг бўйнига қўнғироқ осиш йўлини топа олишдимикин?”
Ана шу саволга жавоб бера оладиган китобни излайман, ҳамон…
* * *
Доро – қаҳрли, қаттол ва қудратли шоҳ эди. Месопотамия – икки дарё оралиғидаги Боғдоду Бобил – Бақтрия, Мидия-ю Марғиёна – Мисрни забт этгач, унинг қудрати янада ошди. Талон-тарож, сийму зар, зарби-зўрлик баробарида, шон-шуҳрат дардига мубтало Доро энди ўз номини тарихда қолдириш ҳақида қайғура бошлади. Шу мақсадда у ҳузурига доно маслаҳатгўйи, кекса Коҳинни чорлабди.
– Менга айт-чи, эй донишмандлар донишманди! Яна қанча мамлакатни мавҳ этсам, номим тарихда мангу қолади?!
Оқ соч Коҳин бош чайқабди.
– Йўқ, шаҳаншоҳ! Жаҳолат ва залолат – инсонлар қонини тўкиш орқали қолдирилган ном фақат нафрат ва лаънатга лойиқ!!!
– Унда нима маслаҳат берасан?! – ғазабини ичига ютибди Доро. – Айт… юлдузларга етадиган юксак минора кўтартирайми? Ёки, ёқут, зумрад, олтин каби қимматбахо тошлардан сочиб йўл солайми? Сув остида сарой барпо этайми?! Айт нима қилай? Қудратимни, нимада кўрсатай? Тўғригўй экансан, тўғри маслаҳатингни бер!
Коҳин узоқ ўйга толибди. Ниҳоят, чеҳраси ёришганча дебди:
– Дунёда ўтда ёнмайдиган, сувда чўкмайдиган, йиллар шамоли емира олмайдиган бир мўъжиза мавжуд. У ҳам бўлса – СЎЗ. Шу боис, маслаҳатим сенга… Зафарли юришларинг ўз йўлига, аммо кўпроқ амалга оширган хайрли-савобли, эзгу-амалларингни ёзиб қолдир. Келгуси наслларинг қандай хулоса чиқариши эса, фақат уларнинг ўзига боғлиқ.
Донишманднинг таклифи Дорога маъқул тушибди. Фақат у ўз қудратини намойиш этиб, “ўтда ёнмаслиги”, ”сувда чўкмаслиги” ва “шамоллар учириб кетмаслиги” учун ёзилажак “тарих”ни дарахт пўстлоғи, папирус қоғози, сопол парчасига эмас, балки баланд тоғ чўққисида муҳрлашга буйруқ берибди. Шоҳ амри – вожиб. Сон-саноқсиз меъмор, наққошлар, сангтарошлар Теҳрон – Боғдод йўлидаги Биҳиштун тоғ чўққисига кўтарилишга, булут остидаги қоя тошларга “Доро дастхати”ни битишга маҳкум этилибдилар.
Тақдир ҳукми эса ажаб. Доро нечоғлик қудратли бўлмасин, абадийлик унга эмас, тошларда муҳрланган миххат “ёзувлар”га насиб этган кўринади…
* * *
Анча йиллар бурун эди. Талабаларга дарс ўтаётгандим. Сабоқ сўнгида, одатий тарзда кейинги ўтилажак мавзу ҳақида “топшириқ” бердим.
– Навбатдаги дарсимизда адиб Абдулла Қаҳҳор ижоди ҳақида сўз юритамиз! Маъқулми?..
Бир талаба қўлини даст кўтарди:
– Шу мавзу шартмикин, домла! Ахир… бу ёзувчи ҳам бошқаларига ўхшаб, шўро даврининг маддоҳларидан бири бўлган-ку?!
Юрагимда санчиқ турди. Негаки, севимли, ардоқли ёзувчиларимдан бир бу – Абдулла Қаҳҳор эди! Иш столим устида ҳам, тунги чироғим тагида ҳам, ҳамиша ана шу адибнинг бирор бир китоби муқим туради. Шу боис, зардобли ютиниб олгач, ўзимни босиб, жавоб беришга шайландим. Аммо, шу аснода қўнғироқ жаранги эшитилди. Шошиб, папкамни титкиладим. Хайрият… Озод Шарофиддиновнинг китобини олиб, талабанинг қўлига тутқаздим.
– Ўқи ва уқи! Ишонаманки, саволингга жавоб топасан…
Галдаги сабоқда талаба ёнимга келиб “узр” сўради. Афтидан, Озод домла ўз сўзлари билан Абдулла Қаҳҳорнинг буюк адиблигига, ҳозирги замонда ҳам “эскирмаганлиги”га ишонтира олган эди.
Эътиборли жиҳати эса, ўша талаба, узр, ҳозирда ёш тадқиқотчи “Абдулла Қаҳҳор ижоди” борасида жиддий илмий изланиш билан банд…
* * *
Маҳалламизда кетма-кет “Озиқ-овқатлар”, “Техник жиҳозлар”, “Атир-упа” мини-маркетлари, “Сартарошхона”, “Дорихона”… очган тадбиркор йигитни табриклаш баробарида, йўл-йўлакай тилак билдирдим.
– Навбатдаги савдо дўконингиз, албатта “Китоб дунёси” бўлар-а?!
Тадбиркор афтимга ажабланиб боқди. Сўнг елка учирди.
– Ҳаётда орқада қолганмисиз, дейман?! Нима, китоб дўкони очиб касодга учрайми?!..
Титраб кетдим, кўзларимни юмдим. Ёмон туш кўриб, босинқираётганга ўхшардим. Ишқилиб, тушимнинг таъбири терс чиқсинда!
* * *
Ёзмоққа уринаётганларимни қаердадир ўқигандим ёки эшитгандим. Ибратомузлиги боис сизга ҳам илиндим.
…Шаҳар марказий хиёбони. Йилнинг тўрт фаслида ҳам бу жойдан одам аримасди. Шу сабабдан, кўзи ожиз тиланчи ҳам ушбу манзилгоҳни муқим макон этганди. Садақа берувчиларнинг раҳмини келтириш учун кўрнинг бўйнидаги “тахтача”да қуйидаги сўзлар ёзилганди: “Ожиз кимсага раҳм қилинг!”
Баҳор нафаси сезилиб қолган кунларнинг бирида унинг ёнига бир киши келиб тўхтади. Тахтачадаги “ёзув”ни диққат билан ўқигач, кисса ковлади. Аммо, қўли қуруқ чиқди. Шунда у таскин тариқасида кўр тиланчига шундай деди:
– Сизга мурувват қилмоқчи эдим, афсус… Ҳа, майли, рози бўлсангиз кўмагимни бошқача тарзда ҳадя этсам!
Шундай дея зиёлинамо киши, кўр бўйнидаги “тахтача”ни олиб, орқа томонига нималарнидир ёзиб, сўнг қайта узатди.
– Мана шу ҳолда… Ишонаманки, сизга садақа берувчилар сони кўпаяди!
Бир ҳафта ўтгач зиёлимонанд киши хиёбонда пайдо бўлиб, кўзи ожиз тиланчидан “ҳол-аҳвол” сўради.
– Мени эслаябсизми?! Хўш-ш, ишлар қалай?!
– Раҳмат, сизга яхши киши! – дебди унга жавобан тиланчи миннатдорчилик тариқасида. – Келиб кетганингиздан сўнг, ҳақиқатда саховат кўрсатадиганлар сони кундан-кунга кўпайиб бормоқда! Сир бўлмаса, айтинг. Бу “мўъжиза”ни қандай қилиб амалга оширдингиз?!
– Хеч қандай сири йўқ, – деди зиёлимонанд киши. – Шунчаки, тахтачаннгиздаги сўзларга бироз жило бердим. Бошқача айтсам, бўйнингизга осиғлик: “Ожиз кимсага раҳм қилинг!” деган “ёзув”ни: “Баҳор келаябди! Аммо, мен уни яна кўролмайман!” дея ўзгартирдим, холос.
Бу зиёлимонанд киши ШОИР эди…
* * *
Китоб ўқимаган одам. Сени нимага (кимга? дейишга истиҳола қилдим) ўхшатиш мумкин?! Назаримда сен шоирнинг “Тилла балиқча”сига қиёс қилгулик. Китоб ўқимаган одам ҳам сендек оламни фақат биқиқ ва тор кўради. Чириган хазонлар, кўлмак сув унинг учун гўёки бойлик, оламнинг рангин манзаралари… Афсуски кўлмакдаги бу жонивор бу ёруғ дунёда ҳудудсиз баҳру уммонлар, камалакнинг етти ранги жилоланадиган шалолалар, пўртаналар… борлигини билмайди, билолмайди!
Хуршид ДАВРОН
САНЪАТНИНГ ҚУДРАТИ
ЁХУД ФЕРНАН ЛЕЖЕ* ҲАҚИДА ҲИКОЯ
У билан тўшакда аёллар эмас,
Ёлғиз ухларди тунлар мириқиб.
Мусаввир ёш эди, жуда ёш эди,
Дўкондор бошидек чўнтак бўш эди.
Ором нима билмас! Билмас нима бахт
Мангу ҳамроҳ эди унга фақат дард.
Ҳар кун қадам ташлар бир йўналишда –
Ҳайрати, ҳасрати бўлиб ҳамроҳи –
Саҳарда уйидан устахонага,
Устахонадан уйга оқшом тушганда.
Бошқа ерга кирай деса, вақти йўқ.
Фоҳиша хотинлар, чўнтаккесарлар
Бижғиган кўчадан уйга қайтаркан,
Ўткир май ё қаҳва олар дўкондан.
Бутхона бор эди йўлнинг устида –
Ренесанс дунёсин мовий парчаси.
Мусаввир, албатта, бир тўхтаб олиб,
Сеҳрли рангларга термилар эди.
Бир кун шом бутхона олдида ногоҳ
Пайдо бўлиб қолди кўзи кўр гадо.
Тахтидан айрилган шоҳдек аянчли,
Кўзлари – чироғи ўчган дераза.
Қиш эди, осмондан ёғиларди қор,
Эзилиб куйларди кечки бутхона.
Болалар қорбўрон билан овора,
Диллари қувончга, ҳайратга тўла.
Мусаввир тўхтади. Кузатди узоқ
Тиланчининг қайғу босган юзини.
Кейин у кўр гадо оёғи остида
Турган шляпага бориб энгашди:
Нурсиз қабоқ каби бўмбўш эди у.
Фақат қор учқуни айланиб тушар,
Фақат қор учқуни айланиб тушар,
Эгасидек исқирт, оч шляпага.
Тиланчи чол эса сезиб тургандай,
Уни қўлга олиб шошмай қоқарди.
Қоақарди эринмай, ҳавсала билан
Ва яна ўрнига қўярди уни.
Мусаввир эзилиб ортига қайтди,
Совуқ устахона қучаркан уни.
Кўз ўнгида турар нурсиз дераза,
Кўрарди эгасиз, вайрона уйни.
…Тонг пайти қўлтиқда бўзни кўтариб,
Тиланчи олдига келди мусаввир.
Суяб қўйди тиланчи тиззасига
Тун бўйи ухламай чизган расмни.
Унда гуллар аста-секин очилар эди,
Гул шуъласи тараларди, сочилар эди.
Гуллар…
Гуллар ҳаётдек гўзал,
Қуёш кипригидан тўкилган кўз ёш.
Гуллар иси бамисли қуёш
Қор босган кўчани чулғарди,гўё
Қиш эмас, айни навбаҳор эди.
Расмнинг остида ёзув бор эди:
«ГУЛЛАР ОЧИЛАДИ, МЕН ЭСА УЛАРНИ КЎРА ОЛМАЙМАН! »
Гуллардан маст бўлди оппоқ бутхона,
Девордан кўчага талпинди Исо,
Унинг танасидан жўшиб турган қон
Мана шу гуллардек чиройли эди.
Одамлар бирма-бир танга ташлашар,
Болалар кўзида ўйғонди шафқат.
Чақаларда қолган қўллар тафтидан
Эфир шляпага қўнган оппоқ қор.
Мақсадга ўтайлик:
Йиллар ўтиб кетди ўқ мисол учқур,
Кўр тиланчи ўлди.
Ўлди саҳарда
Ва мусаввир чизган расм олдида
Бугун бошқа гадо тилар садақа.
1978
* Фернан Леже (1881-1955) П.Пикассо, Ж.Браклар билан биргаликда тасвирий санъатдаги кубизм оқимига асос солган франсуз мусаввири.
Qashqadaryodan noxush xabar keldi. Taniqli adib,adabiyotimiz zahmatkashlaridan biri Muhammad Ochil to‘satdan vafot etibdi. Inna lillahi va Inna ilahi rojiun. Olloh rahmatiga olsin! Marhumning oila a’zolari, yoru do‘stlariga chuqur hamdardlik bildiramiz, sabr tilaymiz.
Muhammad Ochil 1953 yilning 24 avgustida Qashqadaryo viloyati, Yakkabog‘ tumanidagi Sovuq Buloq qishlog‘ida tug‘ildi. Toshkent davlat universitetining biologiya-tuproqshunoslik fakultetida tahsil olgach, bir muddat respublika “O‘zgiprozem” ilmiy tekshirish institutida faoliyat yuritdi.
Yoshligidan badiiy adabiyotga, xususan hajviyotga havasmand bo‘lgan, bu sohada o‘zicha mashqlar qilib yurgan Muhammadjon 1978 yilda o‘zining “Shayton operatsiyasi” deb nomlangan hajviy hikoyasini “Mushtum” jurnaliga olib boradi. Hikoya tahririyat jamoasi, jumladan, atoqli satirik adib, O‘zbekiston xalq yozuvchisi Ne’mat Aminov e’tirofini qozonadi. Mazkur nashrda dunyo yuzini ko‘rgan yosh qalamkashning ilk asari “Mushtum”ning yillik mukofoti bilan taqdirlanadi. Ushbu muvaffaqiyat, ustoz adiblar e’tibori unga qanot bag‘ishlaydi. Ijodga qattiq bel bog‘lab, “Nishonga tekkan o‘q” nomli dastlabki hajviyalar to‘plamini e’lon qildiradi.
Satiraning, beg‘araz kulguning ahamiyati, uning hayotdagi nosozliklarni bartaraf etish qudrati xususidagi ustozi Ne’mat Aminovning saboqlarini qattiq tutgan ijodkor o‘z o‘rnini adabiyot olamida deb bildi. Xizmat faoliyatini ham o‘zgartirib, dastlab “Qashqadaryo haqiqati” gazetasida adabiy xodim, bo‘lim mudiri vazifalarida ishladi. Bir necha yillar O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining Qashqadaryo viloyat bo‘limini boshqardi. Bu orada “Shayton operatsiyasi”, “Bermurd uchburchagi”, “Arvoh ovi”, “Qulluq”, “Hajv guldastasi”, “Shayton shotirlari”, “Qalam ahli qah-qahasi” kabi qator hikoyalar, qissalar to‘plamlarini chop ettirdi.
“Mushtum” jurnali, “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi “Shum bola choyxonasi” sahifasining faol mualliflaridan biri sifatida bir necha martalab mazkur nashrlarning yillik mukofotlariga sazovor bo‘ldi.
Uning bolalarga bag‘ishlangan “Sehrli sarguzasht”, “Nafs nayranglari” spektakllari, “Oting nima, og‘ayni?” nomli komediyasi viloyat musiqali drama teatrida muvaffaqiyatli sahnalashtirilib, bir necha yillar davomida namoyish etildi.
Muhammad Ochil tabiatan quvnoq, ochiqko‘ngil inson edi. U ijodkor so‘zining, jumladan beg‘araz hazil-mutoyiba qudratini teran his qilar, qayerda bo‘lmasin, oiladami, do‘stlar davrasidami, adabiy uchrashuvlar yoxud boshqa tadbirlardami, kishilar qalbiga yorug‘lik bag‘ishlashga, ularda hayotga nisbatan nekbin munosabat, kayfiyat uyg‘otishga intilar edi.
Taniqli adib, mehr-oqibatli do‘st, hayotsevar va nekbin inson Muhammad Ochilning yorqin xotirasi uni bilgan yoru do‘stlari, purmazmun va quvnoq asarlaridan bahramand bo‘lgan ko‘pmingli muxlislari qalbida abadiy yashaydi.
Sevimli adibimizning oxirati obod bo‘lsin.
Manba: www.ijod.uz
Muhammad OCHIL
“SO‘Z DUNYOSI”DAN SOCHQILAR
Xurshid Davrondan: Muhammad Ochilning “Kitob dunyosi” gazetasida bosilgan sochqilarini o‘qir ekanman, uning “Yozmoqqa urinayotganlarimni qayerdadir o‘qigandim yoki eshitgandim” deb boshlagan bir sochqisini o‘qidimu 1978 yili aynan shu mavzuda yozgan she’rimni esladim. She’r 1983 yili nashr etilgan “Uchib boraman qushlar bilan” nomli kitobimda ilk bor e’lon qilingan edi. Muhammad do‘stim yo mening she’rimni yoki menga mavzu bergan Fernan Leje maktubini o‘qigan bo‘lsa kerak deb o‘yladim. Bugun Muhammad Ochil sochqilariga qo‘shib o‘sha she’rimni ham taqdim etmoqdaman.
* * *
OILA ta’bir joiz topilsa, KITOBga mengzagulik Oilaning katta-kichigi bo‘lganidek, kitobning ham shaklu shamoyili turlicha keladi. Shu ma’noda kitobning muqovasini – OTAga, ichki-serhasham, nozikroq jildini – ONAga, “bob”, “bo‘limlar”ini BOLALARga, so‘zlar naqshlangan sahifalarini esa – o‘tgan, o‘tayotgan ro‘z-kunlarimizga qiyos qilgulik.
Gar shunday muqoyalansa, KITOB muqovasi o‘z ichki varaq, sahifalarini chang-chung, dog‘-dug‘dan asragandek, OTA-ONA ham o‘z farzandlari uchun turli balo- qazolarga qalqon keladi…
Yaxshi KITOB dilingga, didingga o‘tirsa, bir umr do‘st tutinasan. Yaxshi OILA ham shunday… Mehrli keladi. Ammo, yaxshi muqovalangan, bezaklari hashamdor KITOBning ba’zida saviyasi past bo‘lganidek, taassufki, ba’zan yaxshi OTA-ONAdan noqobil farzandlar ham bo‘y tortishi bor gap…
* * *
U na shoir, na yozuvchi va na olim… Oddiygina, odmigina odam edi. Turish-turmushi, rangi-raftori, husni-vajohati ham hech kimni hayratga solmasdi. Yana bir “nuqsi” yiqqan kitoblari bilan maqtanardi, yakkash…
Ammo, ana shu oddiygina, odmigina, ko‘rimsizgina odam kirgan har qanday davra darhol yashnab ketardi. Suhbatu gurungga, bahsu muloqotga o‘zgacha fayz, o‘zgacha ta’m-tarovat inardi. Bu holdan kimdir, bir gal o‘z hayratini yashirolmadi:
– Ko‘rinishga qarab ko‘rmana berib bo‘lmaskanda?! Qarang, qanday siri-sinoati borki, bu odamning istarasi bunchalar issiq, so‘zi-suhbati esa qanchalar dil tortar-a?!
Davradoshlardan kimdir, nazarimda bu savolga jo‘yali javob topa oldi:
– Siri oddiy. Sababiki, bu odamdan hamisha yaxshi kitobning isi kelib turadi!..
* * *
Ilk o‘qigan kitobim yodimda. Qandaydir bayramda kolxozimiz raisi biz bolalarni siyladi. O‘zining qiziga qo‘shib, yana besh-olti a’lochi, birinchi sinf o‘quvchilarini shaharga olib tushdi. Do‘kondan har birimizga bittadan rangli qalam, rasm chiziladigan daftar va suratli kitob sovg‘a qildi.
“Alifbe”ni endigina “xatm” qilgan biz bolalar uchun bu zo‘r muruvvat edi. Kitobda nima haqda so‘z borishi hamon xotiramdan o‘chgani yo‘q. “Sichqonlar to‘planishib, yovuz dushmani – Mushukdan qay tariqa xalos bo‘lishlari” mumkin ekanligi haqida talashib-tortishadi. Uzoq munozaradan so‘ng, alqissa, ulardan aqllirog‘i shunday taklif kiritadi.
– Mushukning bo‘yniga qo‘ng‘iroq osish kerak! Shunda hammamiz xavfdan qutilamiz. Negaki, yovuz mahluq qayerda bo‘lmasin, qo‘ng‘iroq jarangi undan bizni ogoh etib turadi…
Bu ma’noli “taklif” ma’qul tushib, hamma olqishlaydi. Biroq, birgina ko‘pni ko‘rgan, keksa sichqon bosh chayqab, e’tiroz bildiradi.
– Taklif, jo‘yaliku-ya! Ammo, aytinglar-chi, o‘sha qo‘ng‘iroqni mushukning bo‘yniga xo‘sh, kim ila oladi?!
…Oradan ellik yildan oshiq vaqt o‘tdi. Hamon o‘ylayman: “Boyaqish sichqonlar! Mushukning bo‘yniga qo‘ng‘iroq osish yo‘lini topa olishdimikin?”
Ana shu savolga javob bera oladigan kitobni izlayman, hamon…
* * *
Doro – qahrli, qattol va qudratli shoh edi. Mesopotamiya – ikki daryo oralig‘idagi Bog‘dodu Bobil – Baqtriya, Midiya-yu Marg‘iyona – Misrni zabt etgach, uning qudrati yanada oshdi. Talon-taroj, siymu zar, zarbi-zo‘rlik barobarida, shon-shuhrat dardiga mubtalo Doro endi o‘z nomini tarixda qoldirish haqida qayg‘ura boshladi. Shu maqsadda u huzuriga dono maslahatgo‘yi, keksa Kohinni chorlabdi.
– Menga ayt-chi, ey donishmandlar donishmandi! Yana qancha mamlakatni mavh etsam, nomim tarixda mangu qoladi?!
Oq soch Kohin bosh chayqabdi.
– Yo‘q, shahanshoh! Jaholat va zalolat – insonlar qonini to‘kish orqali qoldirilgan nom faqat nafrat va la’natga loyiq!!!
– Unda nima maslahat berasan?! – g‘azabini ichiga yutibdi Doro. – Ayt… yulduzlarga yetadigan yuksak minora ko‘tartiraymi? Yoki, yoqut, zumrad, oltin kabi qimmatbaxo toshlardan sochib yo‘l solaymi? Suv ostida saroy barpo etaymi?! Ayt nima qilay? Qudratimni, nimada ko‘rsatay? To‘g‘rigo‘y ekansan, to‘g‘ri maslahatingni ber!
Kohin uzoq o‘yga tolibdi. Nihoyat, chehrasi yorishgancha debdi:
– Dunyoda o‘tda yonmaydigan, suvda cho‘kmaydigan, yillar shamoli yemira olmaydigan bir mo‘’jiza mavjud. U ham bo‘lsa – SO‘Z. Shu bois, maslahatim senga… Zafarli yurishlaring o‘z yo‘liga, ammo ko‘proq amalga oshirgan xayrli-savobli, ezgu-amallaringni yozib qoldir. Kelgusi nasllaring qanday xulosa chiqarishi esa, faqat ularning o‘ziga bog‘liq.
Donishmandning taklifi Doroga ma’qul tushibdi. Faqat u o‘z qudratini namoyish etib, “o‘tda yonmasligi”, ”suvda cho‘kmasligi” va “shamollar uchirib ketmasligi” uchun yozilajak “tarix”ni daraxt po‘stlog‘i, papirus qog‘ozi, sopol parchasiga emas, balki baland tog‘ cho‘qqisida muhrlashga buyruq beribdi. Shoh amri – vojib. Son-sanoqsiz me’mor, naqqoshlar, sangtaroshlar Tehron – Bog‘dod yo‘lidagi Bihishtun tog‘ cho‘qqisiga ko‘tarilishga, bulut ostidagi qoya toshlarga “Doro dastxati”ni bitishga mahkum etilibdilar.
Taqdir hukmi esa ajab. Doro nechog‘lik qudratli bo‘lmasin, abadiylik unga emas, toshlarda muhrlangan mixxat “yozuvlar”ga nasib etgan ko‘rinadi…
* * *
Ancha yillar burun edi. Talabalarga dars o‘tayotgandim. Saboq so‘ngida, odatiy tarzda keyingi o‘tilajak mavzu haqida “topshiriq” berdim.
– Navbatdagi darsimizda adib Abdulla Qahhor ijodi haqida so‘z yuritamiz! Ma’qulmi?..
Bir talaba qo‘lini dast ko‘tardi:
– Shu mavzu shartmikin, domla! Axir… bu yozuvchi ham boshqalariga o‘xshab, sho‘ro davrining maddohlaridan biri bo‘lgan-ku?!
Yuragimda sanchiq turdi. Negaki, sevimli, ardoqli yozuvchilarimdan bir bu – Abdulla Qahhor edi! Ish stolim ustida ham, tungi chirog‘im tagida ham, hamisha ana shu adibning biror bir kitobi muqim turadi. Shu bois, zardobli yutinib olgach, o‘zimni bosib, javob berishga shaylandim. Ammo, shu asnoda qo‘ng‘iroq jarangi eshitildi. Shoshib, papkamni titkiladim. Xayriyat… Ozod Sharofiddinovning kitobini olib, talabaning qo‘liga tutqazdim.
– O‘qi va uqi! Ishonamanki, savolingga javob topasan…
Galdagi saboqda talaba yonimga kelib “uzr” so‘radi. Aftidan, Ozod domla o‘z so‘zlari bilan Abdulla Qahhorning buyuk adibligiga, hozirgi zamonda ham “eskirmaganligi”ga ishontira olgan edi.
E’tiborli jihati esa, o‘sha talaba, uzr, hozirda yosh tadqiqotchi “Abdulla Qahhor ijodi” borasida jiddiy ilmiy izlanish bilan band…
* * *
Mahallamizda ketma-ket “Oziq-ovqatlar”, “Texnik jihozlar”, “Atir-upa” mini-marketlari, “Sartaroshxona”, “Dorixona”… ochgan tadbirkor yigitni tabriklash barobarida, yo‘l-yo‘lakay tilak bildirdim.
– Navbatdagi savdo do‘koningiz, albatta “Kitob dunyosi” bo‘lar-a?!
Tadbirkor aftimga ajablanib boqdi. So‘ng yelka uchirdi.
– Hayotda orqada qolganmisiz, deyman?! Nima, kitob do‘koni ochib kasodga uchraymi?!..
Titrab ketdim, ko‘zlarimni yumdim. Yomon tush ko‘rib, bosinqirayotganga o‘xshardim. Ishqilib, tushimning ta’biri ters chiqsinda!
* * *
Yozmoqqa urinayotganlarimni qayerdadir o‘qigandim yoki eshitgandim. Ibratomuzligi bois sizga ham ilindim.
…Shahar markaziy xiyoboni. Yilning to‘rt faslida ham bu joydan odam arimasdi. Shu sababdan, ko‘zi ojiz tilanchi ham ushbu manzilgohni muqim makon etgandi. Sadaqa beruvchilarning rahmini keltirish uchun ko‘rning bo‘ynidagi “taxtacha”da quyidagi so‘zlar yozilgandi: “Ojiz kimsaga rahm qiling!”
Bahor nafasi sezilib qolgan kunlarning birida uning yoniga bir kishi kelib to‘xtadi. Taxtachadagi “yozuv”ni diqqat bilan o‘qigach, kissa kovladi. Ammo, qo‘li quruq chiqdi. Shunda u taskin tariqasida ko‘r tilanchiga shunday dedi:
– Sizga muruvvat qilmoqchi edim, afsus… Ha, mayli, rozi bo‘lsangiz ko‘magimni boshqacha tarzda hadya etsam!
Shunday deya ziyolinamo kishi, ko‘r bo‘ynidagi “taxtacha”ni olib, orqa tomoniga nimalarnidir yozib, so‘ng qayta uzatdi.
– Mana shu holda… Ishonamanki, sizga sadaqa beruvchilar soni ko‘payadi!
Bir hafta o‘tgach ziyolimonand kishi xiyobonda paydo bo‘lib, ko‘zi ojiz tilanchidan “hol-ahvol” so‘radi.
– Meni eslayabsizmi?! Xo‘sh-sh, ishlar qalay?!
– Rahmat, sizga yaxshi kishi! – debdi unga javoban tilanchi minnatdorchilik tariqasida. – Kelib ketganingizdan so‘ng, haqiqatda saxovat ko‘rsatadiganlar soni kundan-kunga ko‘payib bormoqda! Sir bo‘lmasa, ayting. Bu “mo‘’jiza”ni qanday qilib amalga oshirdingiz?!
– Xech qanday siri yo‘q, – dedi ziyolimonand kishi. – Shunchaki, taxtachanngizdagi so‘zlarga biroz jilo berdim. Boshqacha aytsam, bo‘yningizga osig‘lik: “Ojiz kimsaga rahm qiling!” degan “yozuv”ni: “Bahor kelayabdi! Ammo, men uni yana ko‘rolmayman!” deya o‘zgartirdim, xolos.
Bu ziyolimonand kishi SHOIR edi…
* * *
Kitob o‘qimagan odam. Seni nimaga (kimga? deyishga istihola qildim) o‘xshatish mumkin?! Nazarimda sen shoirning “Tilla baliqcha”siga qiyos qilgulik. Kitob o‘qimagan odam ham sendek olamni faqat biqiq va tor ko‘radi. Chirigan xazonlar, ko‘lmak suv uning uchun go‘yoki boylik, olamning rangin manzaralari… Afsuski ko‘lmakdagi bu jonivor bu yorug‘ dunyoda hududsiz bahru ummonlar, kamalakning yetti rangi jilolanadigan shalolalar, po‘rtanalar… borligini bilmaydi, bilolmaydi!
Xurshid DAVRON
SAN’ATNING QUDRATI
YOXUD FЕRNAN LЕJЕ* HAQIDA HIKOYA
U bilan to‘shakda ayollar emas,
Yolg‘iz uxlardi tunlar miriqib.
Musavvir yosh edi, juda yosh edi,
Do‘kondor boshidek cho‘ntak bo‘sh edi.
Orom nima bilmas! Bilmas nima baxt
Mangu hamroh edi unga faqat dard.
Har kun qadam tashlar bir yo‘nalishda –
Hayrati, hasrati bo‘lib hamrohi –
Saharda uyidan ustaxonaga,
Ustaxonadan uyga oqshom tushganda.
Boshqa yerga kiray desa, vaqti yo‘q.
Fohisha xotinlar, cho‘ntakkesarlar
Bijg‘igan ko‘chadan uyga qaytarkan,
O‘tkir may yo qahva olar do‘kondan.
Butxona bor edi yo‘lning ustida –
Renesans dunyosin moviy parchasi.
Musavvir, albatta, bir to‘xtab olib,
Sehrli ranglarga termilar edi.
Bir kun shom butxona oldida nogoh
Paydo bo‘lib qoldi ko‘zi ko‘r gado.
Taxtidan ayrilgan shohdek ayanchli,
Ko‘zlari – chirog‘i o‘chgan deraza.
Qish edi, osmondan yog‘ilardi qor,
Ezilib kuylardi kechki butxona.
Bolalar qorbo‘ron bilan ovora,
Dillari quvonchga, hayratga to‘la.
Musavvir to‘xtadi. Kuzatdi uzoq
Tilanchining qayg‘u bosgan yuzini.
Keyin u ko‘r gado oyog‘i ostida
Turgan shlyapaga borib engashdi:
Nursiz qaboq kabi bo‘mbo‘sh edi u.
Faqat qor uchquni aylanib tushar,
Faqat qor uchquni aylanib tushar,
Egasidek isqirt, och shlyapaga.
Tilanchi chol esa sezib turganday,
Uni qo‘lga olib shoshmay qoqardi.
Qoaqardi erinmay, havsala bilan
Va yana o‘rniga qo‘yardi uni.
Musavvir ezilib ortiga qaytdi,
Sovuq ustaxona qucharkan uni.
Ko‘z o‘ngida turar nursiz deraza,
Ko‘rardi egasiz, vayrona uyni.
…Tong payti qo‘ltiqda bo‘zni ko‘tarib,
Tilanchi oldiga keldi musavvir.
Suyab qo‘ydi tilanchi tizzasiga
Tun bo‘yi uxlamay chizgan rasmni.
Unda gullar asta-sekin ochilar edi,
Gul shu’lasi taralardi, sochilar edi.
Gullar…
Gullar hayotdek go‘zal,
Quyosh kiprigidan to‘kilgan ko‘z yosh.
Gullar isi bamisli quyosh
Qor bosgan ko‘chani chulg‘ardi,go‘yo
Qish emas, ayni navbahor edi.
Rasmning ostida yozuv bor edi:
«GULLAR OCHILADI, MЕN ESA ULARNI KO‘RA OLMAYMAN! »
Gullardan mast bo‘ldi oppoq butxona,
Devordan ko‘chaga talpindi Iso,
Uning tanasidan jo‘shib turgan qon
Mana shu gullardek chiroyli edi.
Odamlar birma-bir tanga tashlashar,
Bolalar ko‘zida o‘yg‘ondi shafqat.
Chaqalarda qolgan qo‘llar taftidan
Efir shlyapaga qo‘ngan oppoq qor.
Maqsadga o‘taylik:
Yillar o‘tib ketdi o‘q misol uchqur,
Ko‘r tilanchi o‘ldi.
O‘ldi saharda
Va musavvir chizgan rasm oldida
Bugun boshqa gado tilar sadaqa.
1978
* Fernan Leje (1881-1955) P.Pikasso, J.Braklar bilan birgalikda tasviriy san’atdagi kubizm oqimiga asos solgan fransuz musavviri.
