Миллий тафаккур тадрижида, тарихида шундай воқеалар бўладики, уларни унутиш, сабаб ва оқибатларига бепарволик катта йўқотишларга олиб келиши мумкин. Назаримда, ҳазрат Навоийнинг ўз она тилида беқиёс асарлар битиб қўйганига қарамай, ижоди охирида “Муҳокамат-ул луғатайн” китобини ёзиши, устоз Эркин Воҳидовнинг ўзбек тили бойлигини, жозибасини асраш ташвишида умри сўнггида алоҳида асар яратиши ана шундай – алоҳида диққатни талаб қиладиган ҳодисалар сирасига киради.
Раҳмон ҚЎЧҚОР
ТИЛНИНГ ҲАМ ҚАРҒИШИ БОР
Миллий тафаккур тадрижида, тарихида шундай воқеалар бўладики, уларни унутиш, сабаб ва оқибатларига бепарволик катта йўқотишларга олиб келиши мумкин. Назаримда, ҳазрат Навоийнинг ўз она тилида беқиёс асарлар битиб қўйганига қарамай, ижоди охирида “Муҳокамат-ул луғатайн” китобини ёзиши, устоз Эркин Воҳидовнинг ўзбек тили бойлигини, жозибасини асраш ташвишида умри сўнггида алоҳида асар яратиши ана шундай – алоҳида диққатни талаб қиладиган ҳодисалар сирасига киради. Бу тарихий саъй-ҳаракатлардан чиқаришимиз лозим бўлган хулосани ҳам мутафаккир бобомиз аниқ-тиниқ айтиб қўйганлар: “Тилга ихтиёрсиз – элга эътиборсиз”! Демак, миллий тилни асраб-авайлаш, уни писанд қилмайдиган, хоҳлаган кўйга солиш мумкин, деб ўйлайдиганлар тажовузидан қўриқлаш фақат улуғларнинг эмас, ўзини, тилини, миллатини ҳурмат қиладиган ҳар бир фуқаронинг бурчи, кундалик ташвиши бўлмоғи лозим.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг жорий йил 3 август куни мамлакатимиз ижодкор зиёлилари вакиллари билан ўтказган учрашувида айтган қуйидаги сўзлари, дарҳақиқат, “осмондан олинган” эмас:
“Агар “оммавий маданият” таҳдиди фақат четдан – Ғарбдан кириб келади, десак, қаттиқ адашамиз. Бу бало, афсуски, ўзимиздан, ўз орамиздан ҳам чиқиши мумкин. Мен бу гапларни осмондан олиб айтаётганим йўқ. Юртимизда нашр этилаётган айрим газета-журналлар, китобларни, суратга олинаётган баъзи клип ва киноларни, эфирга берилаётган қўшиқ ва рақсларни кузатиб, соғлом фикрлайдиган ҳар қандай одам шундай хулосага келиши табиий. Энг ёмони, бадиий ижод соҳасида жаҳолат кўринишлари кучайиб бормоқда”.
Юртбоши қўллаётган иборага эътибор берайлик: “бадиий ижод соҳасида жаҳолат”.
Дарҳақиқат, жаҳолатнинг тури, уруғи ниҳоятда кўп, кўриниши ранг-барангдир. Бизнингча, унинг бугунги оммавий ахборот воситаларида энг кенг тарқалган кўриниши – она тилимизга ҳурматсизлик, уни менсимаслик, ҳатто унда сўзлашишдан ор қилишдек хунук ҳолатлардир.
Даъвомиз қуруқ бўлмаслиги учун мисол келтирамиз. Яқинда хусусий телеканаллардан бирида “миллий эстрадамизнинг ёрқин юлдузларидан, шаҳзодаларидан бири”нинг ошпазлик маҳорати намойиш этилди. Ўз-ўзидан, кўрсатув давомида “қаҳрамонимиз билан дилдан суҳбат” ҳам қурилди. Миллий, демак, ўзбек санъатининг “ёрқин юлдузи”, не кўз билан кўриб, не қулоқ билан эшитайликки, ўзбек тилида гапиришни ўзига эп кўрмади. Кўрсатувни олиб борувчи (“бошловчи” эмас!)нинг ўзбек тилида берган саволларига хорижий тилда жавоб берар экан, ора-орада “худо хўхласа” деб қўйишни ҳам унутмади…
Энди ўзимизга бир савол берайлик. Масалан, рус фани, адабиёти ёхуд эстрадасининг ёрқин вакилларидан бирортаси ўз юрти телевидениесида бериладиган, рус тилида олиб борилаётган кўрсатувда бошқа тилда гапирадими? Ёки улар ўз она тилидан бошқасини билмайдиларми? Ҳарқалай, бу зиёлиларнинг, жумладан, эстрада юлдузларининг аксарияти дунёнинг олди тиллари бўлмиш инглиз, немис, француз, ҳатто иврит тилини ҳам яхши билиши бировда шубҳа туғдирмаса керак. Агар хорижий тилни билишини намойиш қилиш маданият белгиси бўлганида, биринчи навбатда шулар бу ишни қилган, бу иш шуларга ярашган бўлмасмиди? Бизнингча, ўз она тилини билиш, унда сўзлашишни инсоний бурч ва ифтихор, деб ҳисоблаганлари туфайли ҳам бу санъаткорлар чинакам юлдуз даражасига кўтарилишган, халқининггина эмас, кўплаб хорижликларнинг ҳам ҳурматини қозонишган.
Агар гап бир-икки кишининг ўткинчи қилиғи, билиб-билмай қилган эркалиги устида кетганида, биз бу масалани газета саҳифасигача олиб чиқиб ўтирмаган бўлардик. Афсуски, боя айтганимиз – ўзбек тилига беписандлик миллионлаб одам ҳар куни томоша қилишга мажбур бўлаётган телеканалларда оддий, кундалик ишга айланиб бормоқда. Масалан, “ZO‘R TV” телеканалида ташкил этилган кўрсатувлар номларига эътибор берайлик: “CLIP MAKER”, “COMEDY KIDS”, “ONLINE 360”, “TIME OFF”, “T–SHOU” (аслида T–SHOW” бўлиши керак), “TELEGURMAN”, “INDIGO”, “NOKAUT” (аслида “KNOCK OUT” бўлиши лозим), “KINO TIME”, “ADRENALIN SHOW”, “STAND UP SHOW”, “REAL XIT”, “THE COVER UP”, “BOJALAR COMMUNITY”, “GARDEROB”…
“MY5” телеканалида бўлса: “NONSTOP”, “HASHTAG”, “PUZZLE”, “MY5 TOP MUSIC”, “LIKE BOS” (ярми инглизча, ярми ўзимизча!) ва бошқалар.
Энди бир нарсани аниқлаштириб олсак: нима, ўзбек тилининг луғат бойлиги у ёки бу телеканалнинг, нари борса, йигирма-ўттизта кўрсатувига ном танлашига ҳам яроқсиз бўлиб қолдими? Ҳатто “оммавий маданият”га “онабағирлик” қилган Ғарб мамлакатларининг бирорта телеканалида, масалан, “Қишлоқдошлар” ёхуд “Синфдош” деган номда бирорта кўрсатув эфирга берилишини тасаввур этиб бўладими?
Юқорида бир қисмигина айтилган мулоҳазаларимизни тинглаб, жиддийроқ ўйлаб кўришдан кўра, уларни тезроқ рад этишга ошиқадиган дўстларимизнинг важ-корсонларини ҳам ҳозирдан билиб турибмиз. Улар, тахминан, қуйидагича бўлади: “Нима бўпти, ахир мамлакатимизда инглиз ва бошқа хорижий тилларни ўрганишга катта эътибор қаратиляпти, бизнинг мақсадимиз ҳам шу-да” ва ҳ.
Бу гапларга эса қуйидагича жавоб берамиз. Аввало, хорижий тилни миллий телеканаллардаги кўрсатувларга ажнабий ном бериш билан ўргатмайдилар. Бу юмушни – ўзига алоҳида усул ва услуб талаб қиладиган тил ўргатиш ишини шу соҳа мутахасасислари астойдил, мунтазам тарзда амалга оширганлари маъқул. Қолаверса, номи хорижий тилда бўлган билан, ичида бузилган ўзбек тилида ёхуд олиб борувчининг ўзигагина хос шевасида сайраладиган кўрсатувларнинг фойдасидан кўра зарари кўпроқ бўлиши ҳам кўриниб турган ҳақиқатдир.
Катта муаммолар хусусидаги қисқа мулоҳазаларимиздан чиқадиган хулоса эса қуйидагича.
Муҳтарам дўстлар, она тилимиз – инсоний тафаккурнинг энг буюк эгалари ўй-мушоҳадаларини билдирмоқларига ҳам бемалол яраган ўзбек тили “катта холамиздан қолган” томорқа эмас. Унинг бағрига сўраб-сўрамай кириб олиб, истаган номаъқулчиликни қилиш учун ҳеч кимга изн берилмаган. Агар бу тилда астойдил сўзлашмоқчи, инчунун, ижод қилмоқчи бўлсак, марҳамат қилиб унинг ҳурматини, қадрини жойига қўяйлик. Бўлмаса, ҳеч ким ҳеч кимни мажбур қилаётгани йўқ: хоҳлаган бошқа тилда, бошқа саҳна ва муҳитда хоҳлаганча ижод қилаверайликки, шунда бу жафокаш тил биздан асло ўпкаламайди, фақат ва фақат дуо қилади. Акс ҳолда…
Унинг – Она тилининг қарғишидан Ўзи асрасин!
Манба: www.sof.uz
Milliy tafakkur tadrijida, tarixida shunday voqealar bo‘ladiki, ularni unutish, sabab va oqibatlariga beparvolik katta yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Nazarimda, hazrat Navoiyning o‘z ona tilida beqiyos asarlar bitib qo‘yganiga qaramay, ijodi oxirida “Muhokamat-ul lug‘atayn” kitobini yozishi, ustoz Erkin Vohidovning o‘zbek tili boyligini, jozibasini asrash tashvishida umri so‘nggida alohida asar yaratishi ana shunday – alohida diqqatni talab qiladigan hodisalar sirasiga kiradi. 
Rahmon QO‘CHQOR
TILNING HAM QARG‘ISHI BOR
Milliy tafakkur tadrijida, tarixida shunday voqealar bo‘ladiki, ularni unutish, sabab va oqibatlariga beparvolik katta yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Nazarimda, hazrat Navoiyning o‘z ona tilida beqiyos asarlar bitib qo‘yganiga qaramay, ijodi oxirida “Muhokamat-ul lug‘atayn” kitobini yozishi, ustoz Erkin Vohidovning o‘zbek tili boyligini, jozibasini asrash tashvishida umri so‘nggida alohida asar yaratishi ana shunday – alohida diqqatni talab qiladigan hodisalar sirasiga kiradi. Bu tarixiy sa’y-harakatlardan chiqarishimiz lozim bo‘lgan xulosani ham mutafakkir bobomiz aniq-tiniq aytib qo‘yganlar: “Tilga ixtiyorsiz – elga e’tiborsiz”! Demak, milliy tilni asrab-avaylash, uni pisand qilmaydigan, xohlagan ko‘yga solish mumkin, deb o‘ylaydiganlar tajovuzidan qo‘riqlash faqat ulug‘larning emas, o‘zini, tilini, millatini hurmat qiladigan har bir fuqaroning burchi, kundalik tashvishi bo‘lmog‘i lozim.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning joriy yil 3 avgust kuni mamlakatimiz ijodkor ziyolilari vakillari bilan o‘tkazgan uchrashuvida aytgan quyidagi so‘zlari, darhaqiqat, “osmondan olingan” emas:
“Agar “ommaviy madaniyat” tahdidi faqat chetdan – G‘arbdan kirib keladi, desak, qattiq adashamiz. Bu balo, afsuski, o‘zimizdan, o‘z oramizdan ham chiqishi mumkin. Men bu gaplarni osmondan olib aytayotganim yo‘q. Yurtimizda nashr etilayotgan ayrim gazeta-jurnallar, kitoblarni, suratga olinayotgan ba’zi klip va kinolarni, efirga berilayotgan qo‘shiq va raqslarni kuzatib, sog‘lom fikrlaydigan har qanday odam shunday xulosaga kelishi tabiiy. Eng yomoni, badiiy ijod sohasida jaholat ko‘rinishlari kuchayib bormoqda”.
Yurtboshi qo‘llayotgan iboraga e’tibor beraylik: “badiiy ijod sohasida jaholat”.
Darhaqiqat, jaholatning turi, urug‘i nihoyatda ko‘p, ko‘rinishi rang-barangdir. Bizningcha, uning bugungi ommaviy axborot vositalarida eng keng tarqalgan ko‘rinishi – ona tilimizga hurmatsizlik, uni mensimaslik, hatto unda so‘zlashishdan or qilishdek xunuk holatlardir.
Da’vomiz quruq bo‘lmasligi uchun misol keltiramiz. Yaqinda xususiy telekanallardan birida “milliy estradamizning yorqin yulduzlaridan, shahzodalaridan biri”ning oshpazlik mahorati namoyish etildi. O‘z-o‘zidan, ko‘rsatuv davomida “qahramonimiz bilan dildan suhbat” ham qurildi. Milliy, demak, o‘zbek san’atining “yorqin yulduzi”, ne ko‘z bilan ko‘rib, ne quloq bilan eshitaylikki, o‘zbek tilida gapirishni o‘ziga ep ko‘rmadi. Ko‘rsatuvni olib boruvchi (“boshlovchi” emas!)ning o‘zbek tilida bergan savollariga xorijiy tilda javob berar ekan, ora-orada “xudo xo‘xlasa” deb qo‘yishni ham unutmadi…
Endi o‘zimizga bir savol beraylik. Masalan, rus fani, adabiyoti yoxud estradasining yorqin vakillaridan birortasi o‘z yurti televideniyesida beriladigan, rus tilida olib borilayotgan ko‘rsatuvda boshqa tilda gapiradimi? Yoki ular o‘z ona tilidan boshqasini bilmaydilarmi? Harqalay, bu ziyolilarning, jumladan, estrada yulduzlarining aksariyati dunyoning oldi tillari bo‘lmish ingliz, nemis, fransuz, hatto ivrit tilini ham yaxshi bilishi birovda shubha tug‘dirmasa kerak. Agar xorijiy tilni bilishini namoyish qilish madaniyat belgisi bo‘lganida, birinchi navbatda shular bu ishni qilgan, bu ish shularga yarashgan bo‘lmasmidi? Bizningcha, o‘z ona tilini bilish, unda so‘zlashishni insoniy burch va iftixor, deb hisoblaganlari tufayli ham bu san’atkorlar chinakam yulduz darajasiga ko‘tarilishgan, xalqininggina emas, ko‘plab xorijliklarning ham hurmatini qozonishgan.
Agar gap bir-ikki kishining o‘tkinchi qilig‘i, bilib-bilmay qilgan erkaligi ustida ketganida, biz bu masalani gazeta sahifasigacha olib chiqib o‘tirmagan bo‘lardik. Afsuski, boya aytganimiz – o‘zbek tiliga bepisandlik millionlab odam har kuni tomosha qilishga majbur bo‘layotgan telekanallarda oddiy, kundalik ishga aylanib bormoqda. Masalan, “ZO‘R TV” telekanalida tashkil etilgan ko‘rsatuvlar nomlariga e’tibor beraylik: “CLIP MAKER”, “COMEDY KIDS”, “ONLINE 360”, “TIME OFF”, “T–SHOU” (aslida T–SHOW” bo‘lishi kerak), “TELEGURMAN”, “INDIGO”, “NOKAUT” (aslida “KNOCK OUT” bo‘lishi lozim), “KINO TIME”, “ADRENALIN SHOW”, “STAND UP SHOW”, “REAL XIT”, “THE COVER UP”, “BOJALAR COMMUNITY”, “GARDEROB”…
“MY5” telekanalida bo‘lsa: “NONSTOP”, “HASHTAG”, “PUZZLE”, “MY5 TOP MUSIC”, “LIKE BOS” (yarmi inglizcha, yarmi o‘zimizcha!) va boshqalar.
Endi bir narsani aniqlashtirib olsak: nima, o‘zbek tilining lug‘at boyligi u yoki bu telekanalning, nari borsa, yigirma-o‘ttizta ko‘rsatuviga nom tanlashiga ham yaroqsiz bo‘lib qoldimi? Hatto “ommaviy madaniyat”ga “onabag‘irlik” qilgan G‘arb mamlakatlarining birorta telekanalida, masalan, “Qishloqdoshlar” yoxud “Sinfdosh” degan nomda birorta ko‘rsatuv efirga berilishini tasavvur etib bo‘ladimi?
Yuqorida bir qismigina aytilgan mulohazalarimizni tinglab, jiddiyroq o‘ylab ko‘rishdan ko‘ra, ularni tezroq rad etishga oshiqadigan do‘stlarimizning vaj-korsonlarini ham hozirdan bilib turibmiz. Ular, taxminan, quyidagicha bo‘ladi: “Nima bo‘pti, axir mamlakatimizda ingliz va boshqa xorijiy tillarni o‘rganishga katta e’tibor qaratilyapti, bizning maqsadimiz ham shu-da” va h.
Bu gaplarga esa quyidagicha javob beramiz. Avvalo, xorijiy tilni milliy telekanallardagi ko‘rsatuvlarga ajnabiy nom berish bilan o‘rgatmaydilar. Bu yumushni – o‘ziga alohida usul va uslub talab qiladigan til o‘rgatish ishini shu soha mutaxasasislari astoydil, muntazam tarzda amalga oshirganlari ma’qul. Qolaversa, nomi xorijiy tilda bo‘lgan bilan, ichida buzilgan o‘zbek tilida yoxud olib boruvchining o‘zigagina xos shevasida sayraladigan ko‘rsatuvlarning foydasidan ko‘ra zarari ko‘proq bo‘lishi ham ko‘rinib turgan haqiqatdir.
Katta muammolar xususidagi qisqa mulohazalarimizdan chiqadigan xulosa esa quyidagicha.
Muhtaram do‘stlar, ona tilimiz – insoniy tafakkurning eng buyuk egalari o‘y-mushohadalarini bildirmoqlariga ham bemalol yaragan o‘zbek tili “katta xolamizdan qolgan” tomorqa emas. Uning bag‘riga so‘rab-so‘ramay kirib olib, istagan noma’qulchilikni qilish uchun hech kimga izn berilmagan. Agar bu tilda astoydil so‘zlashmoqchi, inchunun, ijod qilmoqchi bo‘lsak, marhamat qilib uning hurmatini, qadrini joyiga qo‘yaylik. Bo‘lmasa, hech kim hech kimni majbur qilayotgani yo‘q: xohlagan boshqa tilda, boshqa sahna va muhitda xohlagancha ijod qilaveraylikki, shunda bu jafokash til bizdan aslo o‘pkalamaydi, faqat va faqat duo qiladi. Aks holda…
Uning – Ona tilining qarg‘ishidan O‘zi asrasin!
Manba: www.sof.uz
