Ёзувчининг кўнглида кечган сир-асрорлар пинҳоний. Унинг ўз туғёнлари, ўз тўлқинлари, чақмоқлари, ёмғирлари бор. Бироқ қаламкаш қалбининг офтоби борлиққа энг ёруғ нурлар тортиқ этишга қодир. Унинг ёғдулари юракларга яшаш завқини тортиқ этади. Ҳаёт моҳиятини тушунишга, инсон қадрини юксак тутишга, юртни севиш, ҳақиқатга тик боқиш, яхшилик умиди билан яшаш, оқ ва қорани англашга ўргатади.

КЎНГИЛ ТАСВИРИ
Нигора Ашурова

ўнгил – энг ноёб туйғуларнинг муқаддас қўрғони, жисми жонимизга ҳадя этилган энг ардоқли хазина. Нурдай шаффоф, гулдай нозик, биллурдек нафис. Одамзотни жамики мавжудодлардан улуғ сифатларининг Ватани кўнгил. У чексиз осмонга ўхшайди. Оламни ёрқин рангларда кўрмоқлик имконини берувчи ҳаёт ишқи билан лиммо-лим. Бу маконда фақат унинг ўзигагина таниш ва маълум ҳақиқат тимсоли яшайди. Кўнгил уйимиз адолат ва эзгулик истаги, комиллик ва ўзликни англаш орзуси билан мунаввардир.

“Кўнгилга йўл топиш”, “кўнгил олиш” заҳматли юмуш. Ахир “бўйимдай бўй топдиму, кўнглимдай кўнгил топмадим” дея зорланганлар қанча?..

“Ўзим ҳар жойдаман, кўнглим сандадир” дея нола чекканлар камми? Кўнгил энг нозик яралмиш. Кўнгилни асраш эса ундан-да нозик иш…

Ёзувчининг кўнглида кечган сир-асрорлар пинҳоний. Унинг ўз туғёнлари, ўз тўлқинлари, чақмоқлари, ёмғирлари бор. Бироқ қаламкаш қалбининг офтоби борлиққа энг ёруғ нурлар тортиқ этишга қодир. Унинг ёғдулари юракларга яшаш завқини тортиқ этади. Ҳаёт моҳиятини тушунишга, инсон қадрини юксак тутишга, юртни севиш, ҳақиқатга тик боқиш, яхшилик умиди билан яшаш, оқ ва қорани англашга ўргатади. Самимий, кўнгилнинг ғуборсиз манзилларидан қоғозга тўкилган туйғулар юракларга осон етади. Ёзувчи Эркин Аъзам битикларида ҳам мана шу самимият, беғуборлик, халққа яқинлик ва албатта, бироз кинояли қочиримлар кўзга ташланиб туради. Яна шуни ҳам таъкидлаш жоизки, ёзувчи кўнгил тасвирини ўз асарларида нозик ифодалаш асносида, аччиқ киноявий сўзлар воситасида ҳаёт фалсафасидан баҳс юритади.

Адибнинг кейинги йилларда нашр этилган “Пакананинг ошиқ кўнгли” (2001), “Кечикаётган одам” (2002), “Жаннат ўзи қайдадир?” (2007) ва “Шовқин” (2011) китобларига киритилган асарлари миллий насримизда янгича мазмун, янгича қиёфа кашф этилганлигини исботлайди. Зеро, адабиётшунос Абдуғофур Расулов таъкидлаганидек, “Ёзувчи”, “Сув ёқалаб” асарларида Эркин Аъзам услуби аниқ сезилади. Айни вақтда, ҳар икки асар ўз структураси, жанрига кўра алоҳида услубни юзага келтирган.

Ҳақиқатдан ҳам Эркин Аъзам ижодининг дастлабки босқичларига қараганда, кейинги яратилган асарлари (“Ёзувчи”, “Аралашқўрғон”, “Қиёфадош”, “Сув ёқалаб”, “Забаржад”)даги ўзига хос услубий теранлик, киноявий, қочиримли сўзларнинг янада сайқалланганлигини, фалсафий тус олганлигини кўришимиз мумкин. Жумладан, адабиётшунос Абдулла Улуғов эътироф этганидек “Эркин Аъзамов воқеаларни чиройли нақл қилиш, қаҳрамонларни таъсирчан сўзлатиш билан чекланмайди. У ҳодисаларнинг моҳиятини очишга, бугунги кун кишиларининг дунёқарашидаги ўзгаришларни таҳлил қилишга интилади”.
Адибнинг “Жаннат ўзи қайдадир?” тўпламига киритилган “Сув ёқалаб”, “Забаржад”, “Жаннат ўзи қайдадир?” қиссалари бугунги кунда таҳлилга тортилмай келинмоқда. Ёзувчининг бу янги асарлари ғоявий-бадиий мундарижасининг теранлиги, тасвир ва ифода ранг-баранглигининг кенгайганлиги, қаҳрамон тасвирида ҳаққонийлик, тилида киноявий, қочиримли сўзларнинг маҳорат билан қўлланганлиги боис ўзгача жозибадорлик касб этгани диққатни тортади.

Эркин Аъзам ижодида киноя турли кўринишларда намоён бўлган, баъзида муаллифнинг ўз тилидан келтирилган сўз ибора ҳамда мақол ва маталларда, бошқа пайтларда эса персанажларнинг ўзаро муомила-муносабатларида зоҳир бўлади. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш жоизки, адиб ўзини азоблаган бугунги кун муаммоларига муносабатини аччиқ киноя, пичинг, қочиримларга ўраб ифодалайди. Бу эса ёзувчининг ҳаётимиздаги воқеа-ҳодисаларга бефарқ эмаслигидан далолатдир. “Жаннат ўзи қайдадир?”, “Сув ёқалаб”, “Забаржад” асарларида ҳам адибнинг ҳаётимиздаги ноҳақликлардан, кишиларнинг қон-қонига сингиб кетган иллатлардан норозилиги, безовталиги сезилиб туради.

“Сув ёқалаб” асарининг бош қаҳрамони Болта Мардон – собиқ колхоз раиси. Шўро даврида жамоа хўжалиги раиси бўлган, асар персонажларидан бири айтгандек, “неча йил довруқ солиб даврон сурган одам”, ҳозирда эса “даври ўтган” оқсоқол. Адиб асар воқеаларини тасвирлаш жараёнида бот-бот “даври ўтган” иборасига тўхталиб, қаҳрамонлар нутқида ифодалайди.

Шу ўринда “даври ўтган” ибораси икки хил мазмун касб этганлигини англаш мумкин: 1. Маълумки, киноя ҳосил қилишда интонациянинг роли муҳимдир. Интонация ҳар қандай киноявий сўз воситасининг таъсир кучини икки баравар ошириб ифодалаш учун хизмат қилади. Шу билан бир қаторда инсоннинг туйғулари, интилишлари, мақсадлари бошқаларга интонация орқали тез етиб боради. Асарда образлар тилида келтирилган “даври ўтган” ибораси ним киноя тарзида ифодаланган. Жумладан:
– Сиёсат қиладими, қилмайдими, даври ўтди-да энди (Аъзам Э. Сув ёқалаб. “Жаннат ўзи қайдадир”., “Шарқ” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси.– Тошкент. 2007. 63-бет);
– Болта Мардоннинг даври ўтган! (Ўша манба.66-бет),
– Ў-ў раис, катталигингни бошқага қиласан, хўпми? Давринг ўтди сенинг! (Ўша манба.72-бет).

Асар қаҳрамони Болта Мардон ўз маҳалладошлари томонидан айтилган ушбу сўзлардан кўнгли ранжийди, ўйга толади. Умр бўйи барча саъий-ҳаракатлари шу халқининг фаровонлиги, равнақи, тараққий этишига сафарбар этилди. Аммо баъзи юртдошлари бу каби меҳнатларини унитиб, унинг “даври ўтганлигини” андишасизларча таъкидлашади. Бунда ёзувчи инсон меҳнатини қадрлаш, эъзозлаш сингари туйғуларни тарғиб этади ва ўқувчини мана шундай туйғуларни унутмасликка чақиради. 2. Киноя заминида ўз навбатида танқидий фикр билан бир қаторда ачиниш туйғуси ҳам ётади. Ушбу келтирилган “даври ўтган” иборасида инсон умрининг ўткинчилиги, лавозимининг омонатлигига ишора этилади.

– Неча йил довруқ солиб даврон сурган одамнинг аҳволини кўринг – сув ёқалайман деб юрибди бугун! – Ҳали бақувват-ат. Сиёсатини қаранг! – Шу, сизнинг даврингиз ажаб зўр даврлар эканда, раис бобо! (Ўша манба. 68-бет).

Шундан англашиладики, бу дунёнинг ўткинчи эканлиги, бир лаҳзада инсонга берилган умр поёнига етиши ва мана шу қисқа вақт оралиғида инсон эзгу ишларни қилишга, эл-корига яраб, яхши ном қолдиришга даъват этади. Инсонга бир маротаба бериладиган бу умр давомида кўнгил амрига қулоқ солиши, вақт ўтгач қилган амалларига афсус, надомат кўзи билан эмас шукуроналик ҳисси билан қарашга ишора этади.

Ёзувчи асар бошида КЎНГИЛга ишора этиб бошлашдаёқ бу янада теранлашади. Яъни ичкари хонада намоз ўқиб чиққан Болта Мардон супа лабида ўтириб, обдастадан хотини Мусаллам опа қуяётган сувга қарар экан кеча кўрган тушини сўзлайди. “Тавба… Ажабо туш? Йигитлик даврим эмиш. Мана шу супада ҳудди шу тахлит чўнқайиб ўтирган эмишман. Тепамда, отам, норози, танбеҳ бераётганмиш: тутни нимага кесдинг, бесўроқ? Сени мени тўйдириб, кийдириб турган шу эдику? Болалигингда ўзинг шохма-шох тирмашиб тут териб юрардинг… Ҳе, ноинсоф” (Ўша манба. 57-58-бетлар).

Ушбу келтирилган лавҳа асар қаҳрамонининг характерини очишга, воқеа-ходисаларни ёритишга ишорадир. Бунда “туш”, “тут”, “ота танбеҳи”, “болалик” каби тушунчалар қаҳрамонни ўйга толдирувчи, уни мушоҳадага, ҳаракатга ундовчи омил сифатида бўлиб, туш-ишора, тут-кўнгил, тириклик рамзи, ота танбеҳи-бурч, қатъийлик ҳамда болалик- ўтмиш хотираларига, ёшликка хос жўшқинлик фаслига ишорадир.

Асарда халқимизнинг асрлар давомида шаклланган камтарин ва оқилона турмуш тарзи, қишлоқ табиати, одамларнинг ўзаро муносабатлари маҳорат билан қаламга олинади. Болта Мардон характерининг яна бир ўзига хос хусусиятидан бири – бу янги давр эврилишларини, айниқса, ёшларнинг кўнгил оламини тўғри талқин эта олишидир. Ўз ўғли Ботирга кўнгил амрига қулоқ солиш, етти ўлчаб бир кесиш лозимлигини уқтириб ўтади: “Ботир гап бундай: шу, аммангнинг қизига кўнглинг бўлмас, очиқ айтавер, тўй қолади! Кўнглингга қара, болам! Лекин уйлансанг, шундай бировини топиб хотин қилгинки, сира-сира жонингга тегмасин! Неча йил ўтса ҳам! Бўлмаса, бу савдо – бир умрлик азоб. Шу гапим эсингдан чиқмасин” (Ўша манба.87-бет).
Ушбу келтирилган парчада Болта Мардоннинг ҳаётий тажрибаси, қайсидир маънода аччиқ қисмати эди. У бутун умрини кўнглига қулоқ солмай, кўнгилдан воқиф бўлмай, кўнгил амрига қарши ўтказиб юборганлигини англаб етади ва ўғлини бундай хатоларни такрорламасликка чақиради. Асарда Болта Мардон ўғли Ботирга айтган қуйидаги сўзларида кўнгил тубида яшириб юрган, уни умр бўйи қийнаб келган туйғуларини яққол кўрсата олган: “Тағин бир гап, ўғлим. Эртага бир кун орқамда қолмасин-да. Нолиган – ношукур дейдилар. Энангни айтаман-да, яхши хотин. Ювош. Ўзим ҳам ундан бирор ёмонлик кўрмадим. Лекин кўнгил қурғур ҳе-еч… Билмадим – нимага…” (Ўша манба.88-бет).

Болта Мардон ўз аёлидан норизо эмас, аммо кўнгил аслида бошқада эди. Асарда Болта Мардоннинг аёли Мусаллам опа хокисор, маъсума, итоаткор ва бутун умри умр йўлдошига, фарзандларига бахшида бўлган меҳрибой аёл сифатида гавдаланади.
Ёзувчи асарда КЎНГИЛ тушунчасига алоҳида урғу берганлиги бежиз эмас. Инсон ташқи жиҳатидан қандай яратилишидан қатъий назар унинг кўнгли бор. Бу кўнгилда ҳайрат, муҳаббат, чексиз туйғулар мужассам. Аслида мана шулар эмасми инсоннинг бахти, бойлиги.

Асар қаҳрамонининг илк муҳаббати бўлган, лекин эри ўлиб, бева қолган, боғи харобга айланган, бефарзанд Шарофат билан мулоқотида қаҳрамон кўнгил изтиробларини кучайтириб, қалбида армон туйғусини юзага келтиради. Тушида кўрган тут дарахти Шарофатнинг уйида кўриши ҳам кўнгилга, ўтмиш хотираларга бир ишорадир.

Асарда мақол ва маталларнинг, ибораларнинг ўз ўрнида ишлатилиши, асарнинг янада жозибали, ўқимишли чиқишига замин ярата олган: – Балога қолган –сурнайчи (Ўша манба.59-бет), Яхшилик қилгину сувга от – балиқ билар, балиқ билмаса – холиқ билар (62-бет), – Йўл бўлсин, раис бобо? Бундай, лашкар тортиб… (63-бет), – Анови бегонасираброқ турган пасон – кенжасими? Тошкентда ўқийди-я? Сал кўпроқ ўқиб юбормадими шу бола? Ё у ёқда… (64-бет), Кафан текин деб ўлавериш экан-да (72-бет).
Муаллифга хос услубнинг яна бир ўзига хослиги аввало асар мавзуси, қаҳрамон номи ва тилида рамзий кўпинча киноявий маъно мавжудлигида кўринади. Айниқса асар қаҳрамонларининг исмларини тўла ошкор этмай, балки унинг номини яширин ҳолда ифодалаб, характерига, ички маънавий, руҳий ҳолатига, касбига хос хусусиятларни инобатга олиб, киноявий сўзлар уйғунлигида номлайди. Мана шундай қаҳрамонлардан бири Ўрин Жага (Ўринбой).
– Қулоқ бошида Ўрин Жага ўтирибди… (63-бет) дея ёзувчи ушбу қаҳрамонни ғойибона таърифлашдан бошлайди. Қулоқбошига ўзини хўжайиндек тутувчи, ўша ўрин фақатгина ўзига тегишли эканлигини, куч билан эгаллаб, раиснинг ўғринча экинзорига сув оқизиб, бошқаларни бундай маҳрум қилаётганлигини таърифлар экан ёзувчи қаҳрамон исмига (Ўрин) ишора сифатида талқин этади. Жага исмига ҳамоҳанг тарзда қўлланиб, қўрс, қўпол ёзувчи таъбири билан айтганда “ўтган асрнинг эллигинчи-олтмишинчи йиллардаги худо урган безориси…” га гўё тахаллус қўйгандек киноя қилади ёзувчи.

Асар воқеалари давомида Ўрин Жагани ёзувчи маҳорат билан таърифлайдики, ўқувчи юзида беихтиёр кулгу зоҳир бўлади. Бу ҳам ёзувчининг истеъдодидан, киноявий услуб воситаларидан моҳирона фойдалана олиш маҳоратидан далолатдир. Сув коризнинг поёнидаги кўлсимон даҳанадан тақсимланади. Демак, тақсимотчи мироб ҳазилакам одам эмас. Ҳозир бу ерда Ўрин Жага хўжайин. Важоҳати чатоқ-да. Башарани ҳар хил чандиғу тиртиқ “безаган”. Оёқ-қўл ва баданнинг-ку соғ жойи йўқ – ватанга муҳаббатдан тортиб беҳисоб ишқ жафоларигача турли йўсинда ифодасини топган (65-66-бетлар).

Болта Мардон билан қилган суҳбатида Ўрин Жагани оддий инсон эмаслигига киноя қилади:
– Раис эмиш! Жипириқ! Ўзимнинг қўлимда катта бўлган.
– Сенинг қўлингда ўсганлар раис бўлиб кетаверса, хазилакам одам эмас экансан, Ўринбой! Билмай юрарканмиз-да.
– Нима деяпсиз, раис бобо, Тошкентларда паханлик қилганман-а! У ёғини ўзингиз биласиз… (69-бет) Хуллас адиб инсоният ҳаётини нозик тасвирлайди ҳамда киноявий услуб масаласи ижодкорнинг эстетик идеалини бадиий маҳорат қирраларини номоён этувчи ифода воситаси сифатида Эркин Аъзам ижодида алоҳида ўринга эга.

ЭРКИН АЪЗАМНИНГ «ОТОЙИНИНГ ТУҒИЛГАН ЙИЛИ»
АСАРИДАН ТАГИГА ЧИЗИЛГАН ФИКРЛАР
Бекзод Ўктам тайёрлаган

Дунё адабиёти мезонлари, қаричи билан ўлчанганда юксак бадиий талабларга жавоб бера оладиган, кўп жумлаларни, фикрларни тагига чизиб қўйишга мажбур қиладиган ноёб асарлар ўзбек адабиётида ҳам кўп. Ёзувчи Эркин Аъзамнинг «Отойининг туғилган йили» деб номланган талабалар ҳаётидан ҳикоя қилувчи ажойиб асаридаги ажиб фикрлар кўпчиликнинг эътиборини тортишига ишончим комил. Асар бир қараганда, саркаш, шартаки йигитнинг («Айтсам – ўлдирурлар, айтмасам — ўлам» нақли унинг ҳаётий позициясини белгилайди) ижтимоий муаммолар, зиддиятлар билан келишолмаслигини ифода эттирган каби тасаввур уйғотиши мумкин, аммо ҳақиқий асарлар глобал ёки умумжаҳон миқёсидаги долзарб муаммоларни кўтариб чиққани билан эмас, юқори савияда, истеъдод билан ёзилганига кўра баҳоланади.

астлабки танишувдаёқ суҳбатдошимнинг юзига «кўзгу» тутаман – марҳамат қилиб, асл башарасини кўрсин! Шу одатим туфайли неча бор каллам ғурра бўлди, неча-неча марталаб панду пушаймон едим. «Бугундан бошлаб – тамом, энди асло бундай қилмайман!» дея онт ичавериб, қасам мен учун сувга айланди. Тўғри гап туққанингизга ҳам ёқмайди, аммо иложим йўқ: ростини айтмасам – ичимда яна бир одам пайдо бўлиб, мен билан баҳслашади, мени гўр азобига солади; айтмасам – талай вақт ўзимга келолмай, дунёдаги энг пачоқ, ожиз кимсадек хўрланаман; айтмасам – бир неча кун танимда типратикан ўрмалагандек беҳузур юраман.

***

Мактабда директоримизнинг ясан-тусандан бошқасига нўноқроқ қизига ошириб баҳо қўйганларида дарсдан чиқиб кетгим келарди. Энди эса – мутлақо иқтидорсиз, лекин ўзига беҳад бино қўйган маҳмадона курсдошим Бўстоннинг, ҳуснига ишонибми, бир кун шоира бўлиб қолсам ажаб эмас, деган ночор илинж билан эринмай қалам тебратиши энсамни қотиради; ҳеч қачон имтиҳонга кирмаса-да, ҳамиша аълочилар рўйхатида юрадиган чаламулла Маратнинг мансабдор отаси соясида безбетларча гердайиши ғазабимни келтиради; домлалар ортидан номатлуб жойларга ҳам шарпадек эргашиб боришдан тоймайдиган Жавлибой Мелибоевнинг хушомадгўйлиги нафратимни қўзғайди…

***

Мадҳиддинни ҳамма мақтайди, ҳамма яхши кўради. Биламан, уни бугун университетда мақтайдилар, эртага ишхонасида, жамоат ўртасида мақтайдилар. У эса – қаерда, кимга, қайси шароитда бўлмасин – ҳамиша қўлини кўксига қўйганча: «Раҳмат, раҳмат», деб ё илжайиб, ё ишшайиб, ё тиржайиб тураверади; ҳатто тушида ранжитган одамидан ҳам эртаси келиб астойдил узр сўрайди.

***

Мадҳиддиннинг нимасидир талабалар орасида «Савлатхонов» деб номи кетган домла Зиёхон Аҳмадхоновни эслатади. Биламан, ўқишни битиргач, у аввал албатта кичик илмий ходим бўлади, кейин – албатта катта илмий ходим! Аввал амал-тақал қилиб юз-юз эллик қоғозни қоралайди-да, фан кандидати унвонига эришади, кейин ўшанга яна икки юз бет (инсофига қараб!) қўшса, кифоя – фан доктори! Бир кун у қўққисдан кўзойнак тақиб чиқади – «Илмдан!» дейдилар; мансабу шон-шуҳрат кўйида овсардек паришонхотир бўлиб қолади – «Илмдан!», дейдилар. «Домла, домла», деб улуғлай бошлайдилар. Қўлингиздан нима келади – кўзидан кўзойнакни ололмасангиз, бошига қайтадан соч ўстиролмасангиз… Мана, домла Зиёхон Аҳмадхоновлар қандай пайдо бўлади!

***

Ташқарида – гуркираган ҳаёт, ичкарида – ёш-ёш, тепакал, бир юз нечанчи модданими, бир минг нечанчи юлдузними, худо берган бедаво дардга шифоми топиш илинжида умрини гоҳ бесамар, гоҳ басамар ўтказаётган аксар фидойилар, аксари унвонпарасту чаламуллалар давраси…

***

Башарти курсдошларни танлаш ҳуқуқи берилганда, мен Бўстон билан ўқишдан қатъиян бош тортган бўлардим. У билан бирга ўқиётганимни ўйлаб, доим уялиб юраман, келажакда ҳам эсимга тушса, ўзимни кечирмасам, номус қилсам керак. Қачон қараманг, телевизордаги «Қизлар давраси»да ишшайиб туради.

Гоҳида, конфет шимиб ёзган шеърларини ўқиб берса, гоҳо ҳеч нарса қилмайди – шунчаки, ўзини кўрсатиш учун чиқади. Биламан, эртага бир кун менинг омадим юришмайроқ қолганини эшитса, у албатта: «Ҳа, уми, бошдан ҳам аҳмоқ эди», дейди эслагиси ҳам келмай, бурнини жийириб. Борди-ю худо ёрлақаб тузукроқ одам бўлиб кетсам, у: «Бирга ўқиганмиз, бошдан ҳам зўр эди», дейиши турган гап.

***

Уйланиш… Онам доимо тоғлик ошнамизнинг қизини тилдан қўймай мақтайди; «Икки юзи қип-қизил, олмадек. Ўзи оёқ-қўллигина. Гурсиллатиб хизматимни қилса», дея орзуга берилади. Мен эса икки юзи қип-қизил олмадек қизларни ёқтирмайман. Назаримда, улар фақат «гурсиллатиб хизмат қилиш» учун туғилганга, бошқа нарсага ярамайдиганга ўхшаб туюлади.

***

Муҳаббат… Унинг ранги, туси, таъми қандай – билмайман. Қизлар… Ота-оналари ҳисобига яшайдиган боқибеғам, сип-силлиқ, олифта йигитчаларни ёқтирадиган қизгиналар! Бир қарашдаёқ нархингизни бехато бичиб беради: «Юрса арзийдими? Отаси қаерда ишларкан? Машиналари бормикан? Туфлисининг тагчарми баланд – импортний, ничево; кўйлаги — чидаса бўлади; фу, шуям шим эканми, беш сўм ҳам турмаса керак!». Уларнинг муддаоси шу, кўзлари шундан бошқа нарсани кўрмайди! Мен балки газ-сув сотарман, балки бозорда «свежий» гўшт кўтариб юрадиган чайқовчидирман, балки тўйма-тўй санғийдиган отарчидирман, балки ўтакетган қаллоб, товламачидирман; балки «Олтин Орфей» мукофотини қўлга киритиб, сопотлик шинавандалар кўнглида ғулғула қўзғаган келажаги порлоқ, хушбахт қўшиқчи мендирман, балки Тошкент отчопаридаги пойгаларда томошабинларни ҳаяжонга солиб, олқиш олган учқур чавандоз ҳам мендирман ёки Арабистонга бориб келган амаким менга тилла гардишли кўзойнак, Мартинес исмли ажнабий дўстим қимматбаҳо антиқа шим совға қилишгандиру, қизларни синаш учун бугун атай одмироқ кийиниб чиққандирман – бу билан заррача ишлари йўқ, ниманики кўриб турган бўлсалар, шунгагина ишонадилар. Аҳли зебога хос «зебо» хусусият!

***

Рўпарамдаги ўриндиқда мўйловини бўяган, сўхтаси совуқроқ бир йигит ёқимтойгина қиз билан ўтирарди. У орқа-олдига қарамай алланималар деб лоф ураяпти, қиз эса беғубор кўзларини унга тикканча маҳлиё бўлиб қолган, дам-бадам жилмаяди. Чамаси, зиёлироқ оиладан, «дунёда ёмон одам йўқ», деган олижаноб руҳда тарбияланган некбин қизга ўхшайди: бунақаларга: «Қишдан кейин баҳор келади», десангиз ҳам, «вой, ростданми?» дея чинакамига ҳайратга тушади.

***

Кўнглида ардоқлаб юрган нарсаси пуч эканини сезиб қолса, одам қандай аҳволга тушади? Биров қайғуравериб чўпдек озиб кетади, бировнинг дунёдан бутунлай кўнгли совийди, биров аламзадалик йўлига ўтиб, ҳаммадан баравар ўч ола бошлайди, биров эса қалам йўниб, тушкун шеърлар ёзишга тутинади. Мен на қайғудан чўпдек оздим, на дунёдан кўнглим совиди, на аламзадаликка ўтиб, бировдан ўч олишни ўйладим, на шеър ёзишга тушдим – бошқача йўл танлаб, эгаси тарк этган ҳовлидек ҳувиллаб қолган юрагимга қайтадан юпанч бағишлаш, яъни кимнидир севиш ҳақида ўйлай бошладим. Аммо энди севолмасам керак: ҳақиқий муҳаббат ҳаётда бир мартагина насиб этади, дейдилар-ку!

***

Демак, сабр қилиш лозим, бахт ўзи кулиб боқмаса, уни жилмайтириш ҳам мушкул.

***

Бундай ўйлаб қарасам, Матлуба эсли қиз экан, менга тегмай тўғри қилибди. Текканида, икки бошдан ҳам мендек ношуд билан келажакда хор-зор бўларди. Неча йил уйма-уй ижарада яшайвериб, сарсони чиқарди. Неча йил келинлик сарпосидан бошқа либосни кўрмасди. Ўшанинг ақлига балли, менга тегмай ажаб қилган. Ҳозир оғзи тўла тилла тиш, ярақлайди, эртага дуру гавҳар ёқуту марваридга кўмилади. Яқинда машина олишармиш! Кейин самолёт олишади, кейин Ойга учишади, Ойдан туриб менинг ғариб рўзғориму абгор аҳволимни томоша қилишади.

Ҳа, Матлуба эсли қиз экан. Бироқ, ўйлаб кўрсам, мен ҳам унча аҳмоқ эмас эканман – унга уйланмай тўғри қилибман. Уйланганимда, бари бир кимдир ташлаб кетарди: ё мен уни, ё у мени…

***

Чамаси, у милиция ишига тасодифан тушиб қолган ёки ановилар билан тили бир – уларга чурқ этмади-ку. Бу кетишда ундан ҳақиқий милиционер чиқиши гумон. Шўрлик, умр бўйи погони юлдуз кўрмай ўтади!

***

Жавли ёзин-қишин тоғу даштда жафо чекиб мол кетидан юрадиган («Ўғлим ўқиб одам бўлсин») чўпон отасининг қўйлари ёрдамида ўқимоқда. У ҳар таътилда домлаларни қишлоғига бошлаб боради. Отаси, кўзлари тутундан қизариб, қўллари лойдан қавариб, шаҳардан келган улуғларга – ўғлининг домлаларига югуриб-елганча тандиркабоб қилиб беради. Кейин, уларга қараб хокисорона илжаяди: «Домлажонлар, Жавлиқулнинг домлажонлари, шуни ўқитиб одам қилиб берасизлар-да энди».

***

Қизлар! Бир лаҳза тўхтанг! Бугун Асқар Шодибеков адабиёт тарихи ва яна талай тарихлардан имтиҳон топширди! У сиз, сизларнинг Матлуба деган дугонангиз учун, ўша олчоқларча ташлаб кетгани учун… имтиҳондан ўтолмаган эди. Бугун ўтди!

Юрагим ҳеч қандай ўй-туйғусиз, ҳеч қандай мақсад-хоҳишсиз, бўм-бўш; ҳеч қаёққа боргим, ҳеч кимни кўргим келмас, гўё мен учун оламда ҳеч нарсанинг маъноси, қизиғи қолмаган эди. Бир оғиз, бир оғизгина кечирим сўрашдан бўйин товлаганим оқибатида Аҳмадхоновнинг чакана имтиҳони-ю арзанда имзоси деб шунча вақт изтироб чекдим, шунча вақт одамдек яшамадим.

Лекин, муҳими – охирига қадар бўйин эгмадим. Демак…

МУМКИН ЭКАН!

***

Ажабланадиган жойи йўқ, ўзи олов эди – ўт билан ўйнашади-да. Бунақалар керак, оҳ, кўп керак! Лекин ҳар қалай, улоққа кирган чавандоз бошини ҳам ўйлагани маъқул – улоқ мингта, бош эса битта!

KO’NGIL TASVIRI
Nigora Ashurova

o’ngil – eng noyob tuyg’ularning muqaddas qo’rg’oni, jismi jonimizga hadya etilgan eng ardoqli xazina. Nurday shaffof, gulday nozik, billurdek nafis. Odamzotni jamiki mavjudodlardan ulug’ sifatlarining Vatani ko’ngil. U cheksiz osmonga o’xshaydi. Olamni yorqin ranglarda ko’rmoqlik imkonini beruvchi hayot ishqi bilan limmo-lim. Bu makonda faqat uning o’zigagina tanish va ma’lum haqiqat timsoli yashaydi. Ko’ngil uyimiz adolat va ezgulik istagi, komillik va o’zlikni anglash orzusi bilan munavvardir.

“Ko’ngilga yo’l topish”, “ko’ngil olish” zahmatli yumush. Axir “bo’yimday bo’y topdimu, ko’nglimday ko’ngil topmadim” deya zorlanganlar qancha?..

“O’zim har joydaman, ko’nglim sandadir” deya nola chekkanlar kammi? Ko’ngil eng nozik yaralmish. Ko’ngilni asrash esa undan-da nozik ish…

Yozuvchining ko’nglida kechgan sir-asrorlar pinhoniy. Uning o’z tug’yonlari, o’z to’lqinlari, chaqmoqlari, yomg’irlari bor. Biroq qalamkash qalbining oftobi borliqqa eng yorug’ nurlar tortiq etishga qodir. Uning yog’dulari yuraklarga yashash zavqini tortiq etadi. Hayot mohiyatini tushunishga, inson qadrini yuksak tutishga, yurtni sevish, haqiqatga tik boqish, yaxshilik umidi bilan yashash, oq va qorani anglashga o’rgatadi. Samimiy, ko’ngilning g’uborsiz manzillaridan qog’ozga to’kilgan tuyg’ular yuraklarga oson yetadi. Yozuvchi Erkin A’zam bitiklarida ham mana shu samimiyat, beg’uborlik, xalqqa yaqinlik va albatta, biroz kinoyali qochirimlar ko’zga tashlanib turadi. Yana shuni ham ta’kidlash joizki, yozuvchi ko’ngil tasvirini o’z asarlarida nozik ifodalash asnosida, achchiq kinoyaviy so’zlar vositasida hayot falsafasidan bahs yuritadi.

Adibning keyingi yillarda nashr etilgan “Pakananing oshiq ko’ngli” (2001), “Kechikayotgan odam” (2002), “Jannat o’zi qaydadir?” (2007) va “Shovqin” (2011) kitoblariga kiritilgan asarlari milliy nasrimizda yangicha mazmun, yangicha qiyofa kashf etilganligini isbotlaydi. Zero, adabiyotshunos Abdug’ofur Rasulov ta’kidlaganidek, “Yozuvchi”, “Suv yoqalab” asarlarida Erkin A’zam uslubi aniq seziladi. Ayni vaqtda, har ikki asar o’z strukturasi, janriga ko’ra alohida uslubni yuzaga keltirgan.

Haqiqatdan ham Erkin A’zam ijodining dastlabki bosqichlariga qaraganda, keyingi yaratilgan asarlari (“Yozuvchi”, “Aralashqo’rg’on”, “Qiyofadosh”, “Suv yoqalab”, “Zabarjad”)dagi o’ziga xos uslubiy teranlik, kinoyaviy, qochirimli so’zlarning yanada sayqallanganligini, falsafiy tus olganligini ko’rishimiz mumkin. Jumladan, adabiyotshunos Abdulla Ulug’ov e’tirof etganidek “Erkin A’zamov voqealarni chiroyli naql qilish, qahramonlarni ta’sirchan so’zlatish bilan cheklanmaydi. U hodisalarning mohiyatini ochishga, bugungi kun kishilarining dunyoqarashidagi o’zgarishlarni tahlil qilishga intiladi”.
Adibning “Jannat o’zi qaydadir?” to’plamiga kiritilgan “Suv yoqalab”, “Zabarjad”, “Jannat o’zi qaydadir?” qissalari bugungi kunda tahlilga tortilmay kelinmoqda. Yozuvchining bu yangi asarlari g’oyaviy-badiiy mundarijasining teranligi, tasvir va ifoda rang-barangligining kengayganligi, qahramon tasvirida haqqoniylik, tilida kinoyaviy, qochirimli so’zlarning mahorat bilan qo’llanganligi bois o’zgacha jozibadorlik kasb etgani diqqatni tortadi.

Erkin A’zam ijodida kinoya turli ko’rinishlarda namoyon bo’lgan, ba’zida muallifning o’z tilidan keltirilgan so’z ibora hamda maqol va matallarda, boshqa paytlarda esa persanajlarning o’zaro muomila-munosabatlarida zohir bo’ladi. Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, adib o’zini azoblagan bugungi kun muammolariga munosabatini achchiq kinoya, piching, qochirimlarga o’rab ifodalaydi. Bu esa yozuvchining hayotimizdagi voqea-hodisalarga befarq emasligidan dalolatdir. “Jannat o’zi qaydadir?”, “Suv yoqalab”, “Zabarjad” asarlarida ham adibning hayotimizdagi nohaqliklardan, kishilarning qon-qoniga singib ketgan illatlardan noroziligi, bezovtaligi sezilib turadi.

“Suv yoqalab” asarining bosh qahramoni Bolta Mardon – sobiq kolxoz raisi. Sho’ro davrida jamoa xo’jaligi raisi bo’lgan, asar personajlaridan biri aytgandek, “necha yil dovruq solib davron surgan odam”, hozirda esa “davri o’tgan” oqsoqol. Adib asar voqealarini tasvirlash jarayonida bot-bot “davri o’tgan” iborasiga to’xtalib, qahramonlar nutqida ifodalaydi.

Shu o’rinda “davri o’tgan” iborasi ikki xil mazmun kasb etganligini anglash mumkin: 1. Ma’lumki, kinoya hosil qilishda intonatsiyaning roli muhimdir. Intonatsiya har qanday kinoyaviy so’z vositasining ta’sir kuchini ikki baravar oshirib ifodalash uchun xizmat qiladi. Shu bilan bir qatorda insonning tuyg’ulari, intilishlari, maqsadlari boshqalarga intonatsiya orqali tez yetib boradi. Asarda obrazlar tilida keltirilgan “davri o’tgan” iborasi nim kinoya tarzida ifodalangan. Jumladan:
– Siyosat qiladimi, qilmaydimi, davri o’tdi-da endi (A’zam E. Suv yoqalab. “Jannat o’zi qaydadir”., “Sharq” nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi.– Toshkent. 2007. 63-bet);
– Bolta Mardonning davri o’tgan! (O’sha manba.66-bet),
– O’-o’ rais, kattaligingni boshqaga qilasan, xo’pmi? Davring o’tdi sening! (O’sha manba.72-bet).

Asar qahramoni Bolta Mardon o’z mahalladoshlari tomonidan aytilgan ushbu so’zlardan ko’ngli ranjiydi, o’yga toladi. Umr bo’yi barcha sa’iy-harakatlari shu xalqining farovonligi, ravnaqi, taraqqiy etishiga safarbar etildi. Ammo ba’zi yurtdoshlari bu kabi mehnatlarini unitib, uning “davri o’tganligini” andishasizlarcha ta’kidlashadi. Bunda yozuvchi inson mehnatini qadrlash, e’zozlash singari tuyg’ularni targ’ib etadi va o’quvchini mana shunday tuyg’ularni unutmaslikka chaqiradi. 2. Kinoya zaminida o’z navbatida tanqidiy fikr bilan bir qatorda achinish tuyg’usi ham yotadi. Ushbu keltirilgan “davri o’tgan” iborasida inson umrining o’tkinchiligi, lavozimining omonatligiga ishora etiladi.

– Necha yil dovruq solib davron surgan odamning ahvolini ko’ring – suv yoqalayman deb yuribdi bugun! – Hali baquvvat-at. Siyosatini qarang! – Shu, sizning davringiz ajab zo’r davrlar ekanda, rais bobo! (O’sha manba. 68-bet).

Shundan anglashiladiki, bu dunyoning o’tkinchi ekanligi, bir lahzada insonga berilgan umr poyoniga yetishi va mana shu qisqa vaqt oralig’ida inson ezgu ishlarni qilishga, el-koriga yarab, yaxshi nom qoldirishga da’vat etadi. Insonga bir marotaba beriladigan bu umr davomida ko’ngil amriga quloq solishi, vaqt o’tgach qilgan amallariga afsus, nadomat ko’zi bilan emas shukuronalik hissi bilan qarashga ishora etadi.

Yozuvchi asar boshida KO’NGILga ishora etib boshlashdayoq bu yanada teranlashadi. Ya’ni ichkari xonada namoz o’qib chiqqan Bolta Mardon supa labida o’tirib, obdastadan xotini Musallam opa quyayotgan suvga qarar ekan kecha ko’rgan tushini so’zlaydi. “Tavba… Ajabo tush? Yigitlik davrim emish. Mana shu supada huddi shu taxlit cho’nqayib o’tirgan emishman. Tepamda, otam, norozi, tanbeh berayotganmish: tutni nimaga kesding, beso’roq? Seni meni to’ydirib, kiydirib turgan shu ediku? Bolaligingda o’zing shoxma-shox tirmashib tut terib yurarding… He, noinsof” (O’sha manba. 57-58-betlar).

Ushbu keltirilgan lavha asar qahramonining xarakterini ochishga, voqea-xodisalarni yoritishga ishoradir. Bunda “tush”, “tut”, “ota tanbehi”, “bolalik” kabi tushunchalar qahramonni o’yga toldiruvchi, uni mushohadaga, harakatga undovchi omil sifatida bo’lib, tush-ishora, tut-ko’ngil, tiriklik ramzi, ota tanbehi-burch, qat’iylik hamda bolalik- o’tmish xotiralariga, yoshlikka xos jo’shqinlik fasliga ishoradir.

Asarda xalqimizning asrlar davomida shakllangan kamtarin va oqilona turmush tarzi, qishloq tabiati, odamlarning o’zaro munosabatlari mahorat bilan qalamga olinadi. Bolta Mardon xarakterining yana bir o’ziga xos xususiyatidan biri – bu yangi davr evrilishlarini, ayniqsa, yoshlarning ko’ngil olamini to’g’ri talqin eta olishidir. O’z o’g’li Botirga ko’ngil amriga quloq solish, yetti o’lchab bir kesish lozimligini uqtirib o’tadi: “Botir gap bunday: shu, ammangning qiziga ko’ngling bo’lmas, ochiq aytaver, to’y qoladi! Ko’nglingga qara, bolam! Lekin uylansang, shunday birovini topib xotin qilginki, sira-sira joningga tegmasin! Necha yil o’tsa ham! Bo’lmasa, bu savdo – bir umrlik azob. Shu gapim esingdan chiqmasin” (O’sha manba.87-bet).
Ushbu keltirilgan parchada Bolta Mardonning hayotiy tajribasi, qaysidir ma’noda achchiq qismati edi. U butun umrini ko’ngliga quloq solmay, ko’ngildan voqif bo’lmay, ko’ngil amriga qarshi o’tkazib yuborganligini anglab yetadi va o’g’lini bunday xatolarni takrorlamaslikka chaqiradi. Asarda Bolta Mardon o’g’li Botirga aytgan quyidagi so’zlarida ko’ngil tubida yashirib yurgan, uni umr bo’yi qiynab kelgan tuyg’ularini yaqqol ko’rsata olgan: “Tag’in bir gap, o’g’lim. Ertaga bir kun orqamda qolmasin-da. Noligan – noshukur deydilar. Enangni aytaman-da, yaxshi xotin. Yuvosh. O’zim ham undan biror yomonlik ko’rmadim. Lekin ko’ngil qurg’ur he-yech… Bilmadim – nimaga…” (O’sha manba.88-bet).

Bolta Mardon o’z ayolidan norizo emas, ammo ko’ngil aslida boshqada edi. Asarda Bolta Mardonning ayoli Musallam opa xokisor, ma’suma, itoatkor va butun umri umr yo’ldoshiga, farzandlariga baxshida bo’lgan mehriboy ayol sifatida gavdalanadi.
Yozuvchi asarda KO’NGIL tushunchasiga alohida urg’u berganligi bejiz emas. Inson tashqi jihatidan qanday yaratilishidan qat’iy nazar uning ko’ngli bor. Bu ko’ngilda hayrat, muhabbat, cheksiz tuyg’ular mujassam. Aslida mana shular emasmi insonning baxti, boyligi.

Asar qahramonining ilk muhabbati bo’lgan, lekin eri o’lib, beva qolgan, bog’i xarobga aylangan, befarzand Sharofat bilan muloqotida qahramon ko’ngil iztiroblarini kuchaytirib, qalbida armon tuyg’usini yuzaga keltiradi. Tushida ko’rgan tut daraxti Sharofatning uyida ko’rishi ham ko’ngilga, o’tmish xotiralarga bir ishoradir.

Asarda maqol va matallarning, iboralarning o’z o’rnida ishlatilishi, asarning yanada jozibali, o’qimishli chiqishiga zamin yarata olgan: – Baloga qolgan –surnaychi (O’sha manba.59-bet), Yaxshilik qilginu suvga ot – baliq bilar, baliq bilmasa – xoliq bilar (62-bet), – Yo’l bo’lsin, rais bobo? Bunday, lashkar tortib… (63-bet), – Anovi begonasirabroq turgan pason – kenjasimi? Toshkentda o’qiydi-ya? Sal ko’proq o’qib yubormadimi shu bola? YO u yoqda… (64-bet), Kafan tekin deb o’laverish ekan-da (72-bet).
Muallifga xos uslubning yana bir o’ziga xosligi avvalo asar mavzusi, qahramon nomi va tilida ramziy ko’pincha kinoyaviy ma’no mavjudligida ko’rinadi. Ayniqsa asar qahramonlarining ismlarini to’la oshkor etmay, balki uning nomini yashirin holda ifodalab, xarakteriga, ichki ma’naviy, ruhiy holatiga, kasbiga xos xususiyatlarni inobatga olib, kinoyaviy so’zlar uyg’unligida nomlaydi. Mana shunday qahramonlardan biri O’rin Jaga (O’rinboy).
– Quloq boshida O’rin Jaga o’tiribdi… (63-bet) deya yozuvchi ushbu qahramonni g’oyibona ta’riflashdan boshlaydi. Quloqboshiga o’zini xo’jayindek tutuvchi, o’sha o’rin faqatgina o’ziga tegishli ekanligini, kuch bilan egallab, raisning o’g’rincha ekinzoriga suv oqizib, boshqalarni bunday mahrum qilayotganligini ta’riflar ekan yozuvchi qahramon ismiga (O’rin) ishora sifatida talqin etadi. Jaga ismiga hamohang tarzda qo’llanib, qo’rs, qo’pol yozuvchi ta’biri bilan aytganda “o’tgan asrning elliginchi-oltmishinchi yillardagi xudo urgan bezorisi…” ga go’yo taxallus qo’ygandek kinoya qiladi yozuvchi.

Asar voqealari davomida O’rin Jagani yozuvchi mahorat bilan ta’riflaydiki, o’quvchi yuzida beixtiyor kulgu zohir bo’ladi. Bu ham yozuvchining iste’dodidan, kinoyaviy uslub vositalaridan mohirona foydalana olish mahoratidan dalolatdir. Suv korizning poyonidagi ko’lsimon dahanadan taqsimlanadi. Demak, taqsimotchi mirob hazilakam odam emas. Hozir bu yerda O’rin Jaga xo’jayin. Vajohati chatoq-da. Basharani har xil chandig’u tirtiq “bezagan”. Oyoq-qo’l va badanning-ku sog’ joyi yo’q – vatanga muhabbatdan tortib behisob ishq jafolarigacha turli yo’sinda ifodasini topgan (65-66-betlar).

Bolta Mardon bilan qilgan suhbatida O’rin Jagani oddiy inson emasligiga kinoya qiladi:
– Rais emish! Jipiriq! O’zimning qo’limda katta bo’lgan.
– Sening qo’lingda o’sganlar rais bo’lib ketaversa, xazilakam odam emas ekansan, O’rinboy! Bilmay yurarkanmiz-da.
– Nima deyapsiz, rais bobo, Toshkentlarda paxanlik qilganman-a! U yog’ini o’zingiz bilasiz… (69-bet) Xullas adib insoniyat hayotini nozik tasvirlaydi hamda kinoyaviy uslub masalasi ijodkorning estetik idealini badiiy mahorat qirralarini nomoyon etuvchi ifoda vositasi sifatida Erkin A’zam ijodida alohida o’ringa ega.

ERKIN A’ZAMNING «OTOYINING TUG’ILGAN YILI»
ASARIDAN TAGIGA CHIZILGAN FIKRLAR
Bekzod O’ktam tayyorlagan

Dunyo adabiyoti mezonlari, qarichi bilan o’lchanganda yuksak badiiy talablarga javob bera oladigan, ko’p jumlalarni, fikrlarni tagiga chizib qo’yishga majbur qiladigan noyob asarlar o’zbek adabiyotida ham ko’p. Yozuvchi Erkin A’zamning «Otoyining tug’ilgan yili» deb nomlangan talabalar hayotidan hikoya qiluvchi ajoyib asaridagi ajib fikrlar ko’pchilikning e’tiborini tortishiga ishonchim komil. Asar bir qaraganda, sarkash, shartaki yigitning («Aytsam – o’ldirurlar, aytmasam — o’lam» naqli uning hayotiy pozitsiyasini belgilaydi) ijtimoiy muammolar, ziddiyatlar bilan kelisholmasligini ifoda ettirgan kabi tasavvur uyg’otishi mumkin, ammo haqiqiy asarlar global yoki umumjahon miqyosidagi dolzarb muammolarni ko’tarib chiqqani bilan emas, yuqori saviyada, iste’dod bilan yozilganiga ko’ra baholanadi.

astlabki tanishuvdayoq suhbatdoshimning yuziga «ko’zgu» tutaman – marhamat qilib, asl basharasini ko’rsin! Shu odatim tufayli necha bor kallam g’urra bo’ldi, necha-necha martalab pandu pushaymon yedim. «Bugundan boshlab – tamom, endi aslo bunday qilmayman!» deya ont ichaverib, qasam men uchun suvga aylandi. To’g’ri gap tuqqaningizga ham yoqmaydi, ammo ilojim yo’q: rostini aytmasam – ichimda yana bir odam paydo bo’lib, men bilan bahslashadi, meni go’r azobiga soladi; aytmasam – talay vaqt o’zimga kelolmay, dunyodagi eng pachoq, ojiz kimsadek xo’rlanaman; aytmasam – bir necha kun tanimda tipratikan o’rmalagandek behuzur yuraman.

***

Maktabda direktorimizning yasan-tusandan boshqasiga no’noqroq qiziga oshirib baho qo’yganlarida darsdan chiqib ketgim kelardi. Endi esa – mutlaqo iqtidorsiz, lekin o’ziga behad bino qo’ygan mahmadona kursdoshim Bo’stonning, husniga ishonibmi, bir kun shoira bo’lib qolsam ajab emas, degan nochor ilinj bilan erinmay qalam tebratishi ensamni qotiradi; hech qachon imtihonga kirmasa-da, hamisha a’lochilar ro’yxatida yuradigan chalamulla Maratning mansabdor otasi soyasida bezbetlarcha gerdayishi g’azabimni keltiradi; domlalar ortidan nomatlub joylarga ham sharpadek ergashib borishdan toymaydigan Javliboy Meliboevning xushomadgo’yligi nafratimni qo’zg’aydi…

***

Madhiddinni hamma maqtaydi, hamma yaxshi ko’radi. Bilaman, uni bugun universitetda maqtaydilar, ertaga ishxonasida, jamoat o’rtasida maqtaydilar. U esa – qaerda, kimga, qaysi sharoitda bo’lmasin – hamisha qo’lini ko’ksiga qo’ygancha: «Rahmat, rahmat», deb yo iljayib, yo ishshayib, yo tirjayib turaveradi; hatto tushida ranjitgan odamidan ham ertasi kelib astoydil uzr so’raydi.

***

Madhiddinning nimasidir talabalar orasida «Savlatxonov» deb nomi ketgan domla Ziyoxon Ahmadxonovni eslatadi. Bilaman, o’qishni bitirgach, u avval albatta kichik ilmiy xodim bo’ladi, keyin – albatta katta ilmiy xodim! Avval amal-taqal qilib yuz-yuz ellik qog’ozni qoralaydi-da, fan kandidati unvoniga erishadi, keyin o’shanga yana ikki yuz bet (insofiga qarab!) qo’shsa, kifoya – fan doktori! Bir kun u qo’qqisdan ko’zoynak taqib chiqadi – «Ilmdan!» deydilar; mansabu shon-shuhrat ko’yida ovsardek parishonxotir bo’lib qoladi – «Ilmdan!», deydilar. «Domla, domla», deb ulug’lay boshlaydilar. Qo’lingizdan nima keladi – ko’zidan ko’zoynakni ololmasangiz, boshiga qaytadan soch o’stirolmasangiz… Mana, domla Ziyoxon Ahmadxonovlar qanday paydo bo’ladi!

***

Tashqarida – gurkiragan hayot, ichkarida – yosh-yosh, tepakal, bir yuz nechanchi moddanimi, bir ming nechanchi yulduznimi, xudo bergan bedavo dardga shifomi topish ilinjida umrini goh besamar, goh basamar o’tkazayotgan aksar fidoyilar, aksari unvonparastu chalamullalar davrasi…

***

Basharti kursdoshlarni tanlash huquqi berilganda, men Bo’ston bilan o’qishdan qat’iyan bosh tortgan bo’lardim. U bilan birga o’qiyotganimni o’ylab, doim uyalib yuraman, kelajakda ham esimga tushsa, o’zimni kechirmasam, nomus qilsam kerak. Qachon qaramang, televizordagi «Qizlar davrasi»da ishshayib turadi.

Gohida, konfet shimib yozgan she’rlarini o’qib bersa, goho hech narsa qilmaydi – shunchaki, o’zini ko’rsatish uchun chiqadi. Bilaman, ertaga bir kun mening omadim yurishmayroq qolganini eshitsa, u albatta: «Ha, umi, boshdan ham ahmoq edi», deydi eslagisi ham kelmay, burnini jiyirib. Bordi-yu xudo yorlaqab tuzukroq odam bo’lib ketsam, u: «Birga o’qiganmiz, boshdan ham zo’r edi», deyishi turgan gap.

***

Uylanish… Onam doimo tog’lik oshnamizning qizini tildan qo’ymay maqtaydi; «Ikki yuzi qip-qizil, olmadek. O’zi oyoq-qo’lligina. Gursillatib xizmatimni qilsa», deya orzuga beriladi. Men esa ikki yuzi qip-qizil olmadek qizlarni yoqtirmayman. Nazarimda, ular faqat «gursillatib xizmat qilish» uchun tug’ilganga, boshqa narsaga yaramaydiganga o’xshab tuyuladi.

***

Muhabbat… Uning rangi, tusi, ta’mi qanday – bilmayman. Qizlar… Ota-onalari hisobiga yashaydigan boqibeg’am, sip-silliq, olifta yigitchalarni yoqtiradigan qizginalar! Bir qarashdayoq narxingizni bexato bichib beradi: «Yursa arziydimi? Otasi qaerda ishlarkan? Mashinalari bormikan? Tuflisining tagcharmi baland – importniy, nichevo; ko’ylagi — chidasa bo’ladi; fu, shuyam shim ekanmi, besh so’m ham turmasa kerak!». Ularning muddaosi shu, ko’zlari shundan boshqa narsani ko’rmaydi! Men balki gaz-suv sotarman, balki bozorda «svejiy» go’sht ko’tarib yuradigan chayqovchidirman, balki to’yma-to’y sang’iydigan otarchidirman, balki o’taketgan qallob, tovlamachidirman; balki «Oltin Orfey» mukofotini qo’lga kiritib, sopotlik shinavandalar ko’nglida g’ulg’ula qo’zg’agan kelajagi porloq, xushbaxt qo’shiqchi mendirman, balki Toshkent otchoparidagi poygalarda tomoshabinlarni hayajonga solib, olqish olgan uchqur chavandoz ham mendirman yoki Arabistonga borib kelgan amakim menga tilla gardishli ko’zoynak, Martines ismli ajnabiy do’stim qimmatbaho antiqa shim sovg’a qilishgandiru, qizlarni sinash uchun bugun atay odmiroq kiyinib chiqqandirman – bu bilan zarracha ishlari yo’q, nimaniki ko’rib turgan bo’lsalar, shungagina ishonadilar. Ahli zeboga xos «zebo» xususiyat!

***

Ro’paramdagi o’rindiqda mo’ylovini bo’yagan, so’xtasi sovuqroq bir yigit yoqimtoygina qiz bilan o’tirardi. U orqa-oldiga qaramay allanimalar deb lof urayapti, qiz esa beg’ubor ko’zlarini unga tikkancha mahliyo bo’lib qolgan, dam-badam jilmayadi. Chamasi, ziyoliroq oiladan, «dunyoda yomon odam yo’q», degan olijanob ruhda tarbiyalangan nekbin qizga o’xshaydi: bunaqalarga: «Qishdan keyin bahor keladi», desangiz ham, «voy, rostdanmi?» deya chinakamiga hayratga tushadi.

***

Ko’nglida ardoqlab yurgan narsasi puch ekanini sezib qolsa, odam qanday ahvolga tushadi? Birov qayg’uraverib cho’pdek ozib ketadi, birovning dunyodan butunlay ko’ngli soviydi, birov alamzadalik yo’liga o’tib, hammadan baravar o’ch ola boshlaydi, birov esa qalam yo’nib, tushkun she’rlar yozishga tutinadi. Men na qayg’udan cho’pdek ozdim, na dunyodan ko’nglim sovidi, na alamzadalikka o’tib, birovdan o’ch olishni o’yladim, na she’r yozishga tushdim – boshqacha yo’l tanlab, egasi tark etgan hovlidek huvillab qolgan yuragimga qaytadan yupanch bag’ishlash, ya’ni kimnidir sevish haqida o’ylay boshladim. Ammo endi sevolmasam kerak: haqiqiy muhabbat hayotda bir martagina nasib etadi, deydilar-ku!

***

Demak, sabr qilish lozim, baxt o’zi kulib boqmasa, uni jilmaytirish ham mushkul.

***

Bunday o’ylab qarasam, Matluba esli qiz ekan, menga tegmay to’g’ri qilibdi. Tekkanida, ikki boshdan ham mendek noshud bilan kelajakda xor-zor bo’lardi. Necha yil uyma-uy ijarada yashayverib, sarsoni chiqardi. Necha yil kelinlik sarposidan boshqa libosni ko’rmasdi. O’shaning aqliga balli, menga tegmay ajab qilgan. Hozir og’zi to’la tilla tish, yaraqlaydi, ertaga duru gavhar yoqutu marvaridga ko’miladi. Yaqinda mashina olisharmish! Keyin samolyot olishadi, keyin Oyga uchishadi, Oydan turib mening g’arib ro’zg’orimu abgor ahvolimni tomosha qilishadi.

Ha, Matluba esli qiz ekan. Biroq, o’ylab ko’rsam, men ham uncha ahmoq emas ekanman – unga uylanmay to’g’ri qilibman. Uylanganimda, bari bir kimdir tashlab ketardi: yo men uni, yo u meni…

***

Chamasi, u militsiya ishiga tasodifan tushib qolgan yoki anovilar bilan tili bir – ularga churq etmadi-ku. Bu ketishda undan haqiqiy militsioner chiqishi gumon. Sho’rlik, umr bo’yi pogoni yulduz ko’rmay o’tadi!

***

Javli yozin-qishin tog’u dashtda jafo chekib mol ketidan yuradigan («O’g’lim o’qib odam bo’lsin») cho’pon otasining qo’ylari yordamida o’qimoqda. U har ta’tilda domlalarni qishlog’iga boshlab boradi. Otasi, ko’zlari tutundan qizarib, qo’llari loydan qavarib, shahardan kelganulug’larga – o’g’lining domlalariga yugurib-yelgancha tandirkabob qilib beradi. Keyin, ularga qarab xokisorona iljayadi: «Domlajonlar, Javliqulning domlajonlari, shuni o’qitib odam qilib berasizlar-da endi».

***

Qizlar! Bir lahza to’xtang! Bugun Asqar Shodibekov adabiyot tarixi va yana talay tarixlardan imtihon topshirdi! U siz, sizlarning Matluba degan dugonangiz uchun, o’sha olchoqlarcha tashlab ketgani uchun… imtihondan o’tolmagan edi. Bugun o’tdi!

Yuragim hech qanday o’y-tuyg’usiz, hech qanday maqsad-xohishsiz, bo’m-bo’sh; hech qayoqqa borgim, hech kimni ko’rgim kelmas, go’yo men uchun olamda hech narsaning ma’nosi, qizig’i qolmagan edi. Bir og’iz, bir og’izgina kechirim so’rashdan bo’yin tovlaganim oqibatida Ahmadxonovning chakana imtihoni-yu arzanda imzosi deb shuncha vaqt iztirob chekdim, shuncha vaqt odamdek yashamadim.

Lekin, muhimi – oxiriga qadar bo’yin egmadim. Demak…

MUMKIN EKAN!

***

Ajablanadigan joyi yo’q, o’zi olov edi – o’t bilan o’ynashadi-da. Bunaqalar kerak, oh, ko’p kerak! Lekin har qalay, uloqqa kirgan chavandoz boshini ham o’ylagani ma’qul – uloq mingta, bosh esa bitta!