Одам ўз қўлига кирмаган, ўз тасарруфида бўлмаган, ўзи эгалламаган нарсаларни ўзига бегона, ёт, ёв, ёввойи деб билган. Дейлик пиёзпоядан кўкарган табиий ўтни “бегона ўт” деймиз. Балки у ердан кўкарган пиёз бегонадир. Эзоп айтганидай, деҳқон ерга қадаган уруғ ер учун ўгай фарзанд, табиий кўкарган ўт эса асл фарзанддир, эҳтимол.

Эшқобил Шукур
СЎЗЛАР БИЛАН СЎЗЛАШУВ

    Эшқобил Шукур Сурхондарё вилоятининг Қумқўрғон туманидаги Боймоқли қишлоғида туғилган. ТошДУнинг филология факултетини битирган (1984). Илк шеърлар тўплами — «Юракни ўрганиш» (1984). Шундан сўнг унинг «Сочлари сумбул-сумбул» (1988), «Тунги гуллар» (1989), «Яшил қушлар» (1995), «Ҳамал айвони» (2003) шеърий китоблари ва 2005 йилда «Кўҳна боғ ривоятлари» насрий китоби нашр этилган. «Нақшбанд», «Ибтидо хатоси» каби достонлари, «Насойим ул-муҳаббатга сайр» туркуми, шунингдек, «Оқибат оқшоми», «Дунёнинг кўчиши» каби қиссалари ҳам бор.

УЛОҚ ВА УЛОВ

Кейинги даврларда “улов” сўзи йўловчи ёки юк ташувчи транспорт воситалари маъносини ҳам англата бошлаган. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да изоҳланишича, аслида “улов” сўзи қадимда “миниб юриладиган ҳайвон”, “иш ҳайвони” мазмунини билдирган “улағ”, яъни “улоқ” сўзидан келиб чиққан. М.Кошғарий почта отларини “улағ” деб изоҳлаган. Иш ҳайвони маъносини англатган “улоқ” сўзининг “эчки маъносидаги “улоқ”қа айланиши ғалати. ”“Улов” сўзининг “улоқ” сўзидан келиб чиққани диққатга лойиқ. Қизиғи шундаки, “улоқ” сўзи кейинги даврларга келиб “эчки” ва “кўпкари” маъноларини англата бошлаган.

“ЎДАҒА”НИНГ ЎДАҒАЙЛАГАНИ

“Ўдаға”деган сўзга халқ оғзаки ижоди намуналарида дуч келамиз. Адабиётшунос Тўра Нафасовнинг таъкидлашича, “ўдаға” сўзи қадимда “бошлиқ”, “сардор”, “бек” деган маъноларни англатган ва ҳозир ҳам мамлакатимизнинг жанубий ҳудудларида бу сўз шу маънода ишлатилади. Момолар “бек болам” деган маънода:

Алла, жоним, ўдаға,
Ўзим бўлай садаға,

деб алла айтганлар

Эҳтимол, “ўдағайламоқ” деган феъл ҳам шу “ўдаға” сўзидан келиб чиққандир. Чунки, ўдағайлаш ҳолатида бошлиққа хос жиҳат бор. Қўшимча қилиб шуни айтиш мумкинки, “ўдағайлаш” сўзининг илдизи “дўқлаш”, “дўғлаш” сўзига ҳам яқиндай туюлади. “Ўдаға” сўзининг “ўтоға” шакли ҳам бор.

ОРГАНИЗМ ВА АРҒАНУН

Мусиқа асбоби органнинг шарқона номи “арғанун” бўлган. Бир қарашда “орган” билан “арғанун” бир-биридан узоқдай туюлади. Орган ХIV асрдан Ғарбий Европада аввал черков, кейинчалик дунёвий чолғу асбоби сифатида кенг тарқалган. Қизиғи шундаки, органнинг “арғанун” шакли қадимги тилимизда бўлган. Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” асарида шундай сатрлар бор:

Савти ноқиси навои арғанун,
Шайх дини мотамиға тортиб ун.

Орган сўзининг туб илдизи юнон тилида “қурол”, “асбоб” деган мазмунни билдирган. “Организм” сўзи ҳам шу сўздан келиб чиққан, яъни “организм” сўзининг туб илдизи ҳам “қурол” деган маънони англатган.

Қаранг-а, биргина “арғанун” деган сўз қанча тарихларни босиб ўтиб келаяпти.

“ЧИГАЛ”НИНГ ЧИГИЛИ

Қадимда тугун боғланса, ип боғланса ҳам – “чигилди” деб айтилган. Демак, “ишлар чигаллашди” деган ибора “ишнинг ечилиши керак бўлган тугуни кўпайди” деган маънони билдиради. У оёғининг чигилини ёзди деган гапда ҳам бир жойда ўтираверилса, томирларнинг тугун бўлиб қолишига ишора бор.

САҲРОДАГИ “ЁВВОЙИ”

Одам ўз қўлига кирмаган, ўз тасарруфида бўлмаган, ўзи эгалламаган нарсаларни ўзига бегона, ёт, ёв, ёввойи деб билган. Дейлик пиёзпоядан кўкарган табиий ўтни “бегона ўт” деймиз. Балки у ердан кўкарган пиёз бегонадир. Эзоп айтганидай, деҳқон ерга қадаган уруғ ер учун ўгай фарзанд, табиий кўкарган ўт эса асл фарзанддир, эҳтимол.

Хўш, умумий маъноси “қўлга ўргатилмаган”, “инсон қўли билан бунёд этилмаган” деб изоҳланган “ёввойи” сўзининг асл мазмуни нима?

Ўзбек тилининг этимологик луғатида изоҳланишича, “бу сифат қадимги туркий тилдаги “саҳро” маъносини англатган “йаба” отидан –йы қўшимчасининг қўшилиши билан ясалган бўлиб, асли “ўз-ўзича яшайдиган, ўз-ўзича ўсадиган” деган маънони англатган”.

Шундан хулоса қилиб айтишимиз мумкинки, “ёввойи”нинг туб маъноси “саҳройи” бўлади.

Қўшимча сифатида: “йаба” сўзи “саҳро” маъносини англатса, “Ёзёвон”даги “ёбон” ҳам “саҳро” мазмунидадир, эҳтимол.

“КЕСАК” СЎЗИ ҲАҚИДА

“Кесак” сўзи ўз илдизи ҳақида ўзи гапириб турибди. У “кес” сўзидан ҳосил бўлган ва қадимги даврларда “кесак” “кес” деб ишлатилиб, унга –ак қўшимчаси кейин қўшилган. Ҳозир тилимиздаги кесак отиш маъносидаги “кесаклади” феъли ҳам “кеслади” шаклида бўлган. Умуман “кесак” қуритилган лойнинг бўлаги, кесилган қисми мазмунини билдиради. Кошғарий изоҳига кўра, қадимда ҳар бир нарсанинг бўлаги, парчасига ҳам “кесак” дейилган. “Кесак ненг” – нарсанинг бўлаги деб изоҳлаган. Демак, мато ё ширинлик бўлагини ҳам “кесак” дейишган. Ҳозирги тилимизда бу сўзнинг фақат қуриган лой бўлаги – кесак мазмунидаги маъноси сақланиб қолган.

“ҚУШУЙҚУ” ВА “ҚИШУЙҚУ”

Мен бу сўзларга Тўра Нафасовнинг “Қашқадарё халқ сўзлари” китобида дуч келдим. Жуда ғаройиб сўзлар! Уларда поэзия бор. Тилимизда шаклан бир-бирига ниҳоятда яқин бўлган бу сўзлар мазмун жиҳатдан бир-бирига зид маъноларда келади. Одатда, ниҳоятда тез ва кам ухлайдиган, салгина шовқинга уйғониб кетадиган одамларга нисбатан “қушуйқу” сўзи қўлланилади. Илон, айиқ каби ҳайвонларнинг қиш фаслида яшириниб узоқ уйқуга кетиши “қишуйқу” сўзи билан ифодаланади.

Ғаройиб-а, бу икки сўз бир-бирига қарама-қарши икки қутбда турибди-ю, улар нақадар уйқаш. Бор йўғи битта товушда фарқ қилади. Ҳатто шу товушлар ҳам – “у” ва “и” – бир-бирига жуда ҳамоҳанг.

Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2016 йил, 8-декабр

Eshqobil Shukur
SO’ZLAR BILAN SO’ZLASHUV

    Eshqobil Shukur Surxondaryo viloyatining Qumqo’rg’on tumanidagi Boymoqli qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning filologiya fakultetini bitirgan (1984). Ilk she’rlar to’plami — «Yurakni o’rganish» (1984). Shundan so’ng uning «Sochlari sumbul-sumbul» (1988), «Tungi gullar» (1989), «Yashil qushlar» (1995), «Hamal ayvoni» (2003) she’riy kitoblari va 2005 yilda «Ko’hna bog’ rivoyatlari» nasriy kitobi nashr etilgan. «Naqshband», «Ibtido xatosi» kabi dostonlari, «Nasoyim ul-muhabbatga sayr» turkumi, shuningdek, «Oqibat oqshomi», «Dunyoning ko’chishi» kabi qissalari ham bor.

ULOQ VA ULOV

Keyingi davrlarda “ulov” so‘zi yo‘lovchi yoki yuk tashuvchi transport vositalari ma’nosini ham anglata boshlagan. “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”da izohlanishicha, aslida “ulov” so‘zi qadimda “minib yuriladigan hayvon”, “ish hayvoni” mazmunini bildirgan “ulag‘”, ya’ni “uloq” so‘zidan kelib chiqqan. M.Koshg‘ariy pochta otlarini “ulag‘” deb izohlagan. Ish hayvoni ma’nosini anglatgan “uloq” so‘zining “echki ma’nosidagi “uloq”qa aylanishi g‘alati. ”“Ulov” so‘zining “uloq” so‘zidan kelib chiqqani diqqatga loyiq. Qizig‘i shundaki, “uloq” so‘zi keyingi davrlarga kelib “echki” va “ko‘pkari” ma’nolarini anglata boshlagan.

“O‘DAG‘A”NING O‘DAG‘AYLAGANI

“O‘dag‘a”degan so‘zga xalq og‘zaki ijodi namunalarida duch kelamiz. Adabiyotshunos To‘ra Nafasovning ta’kidlashicha, “o‘dag‘a” so‘zi qadimda “boshliq”, “sardor”, “bek” degan ma’nolarni anglatgan va hozir ham mamlakatimizning janubiy hududlarida bu so‘z shu ma’noda ishlatiladi. Momolar “bek bolam” degan ma’noda:

Alla, jonim, o‘dag‘a,
O‘zim bo‘lay sadag‘a,

deb alla aytganlar

Ehtimol, “o‘dag‘aylamoq” degan fe’l ham shu “o‘dag‘a” so‘zidan kelib chiqqandir. Chunki, o‘dag‘aylash holatida boshliqqa xos jihat bor. Qo‘shimcha qilib shuni aytish mumkinki, “o‘dag‘aylash” so‘zining ildizi “do‘qlash”, “do‘g‘lash” so‘ziga ham yaqinday tuyuladi. “O‘dag‘a” so‘zining “o‘tog‘a” shakli ham bor.

ORGANIZM VA ARG‘ANUN

Musiqa asbobi organning sharqona nomi “arg‘anun” bo‘lgan. Bir qarashda “organ” bilan “arg‘anun” bir-biridan uzoqday tuyuladi. Organ XIV asrdan G‘arbiy Yevropada avval cherkov, keyinchalik dunyoviy cholg‘u asbobi sifatida keng tarqalgan. Qizig‘i shundaki, organning “arg‘anun” shakli qadimgi tilimizda bo‘lgan. Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” asarida shunday satrlar bor:

Savti noqisi navoi arg‘anun,
Shayx dini motamig‘a tortib un.

Organ so‘zining tub ildizi yunon tilida “qurol”, “asbob” degan mazmunni bildirgan. “Organizm” so‘zi ham shu so‘zdan kelib chiqqan, ya’ni “organizm” so‘zining tub ildizi ham “qurol” degan ma’noni anglatgan.

Qarang-a, birgina “arg‘anun” degan so‘z qancha tarixlarni bosib o‘tib kelayapti.

“CHIGAL”NING CHIGILI

Qadimda tugun bog‘lansa, ip bog‘lansa ham – “chigildi” deb aytilgan. Demak, “ishlar chigallashdi” degan ibora “ishning yechilishi kerak bo‘lgan tuguni ko‘paydi” degan ma’noni bildiradi. U oyog‘ining chigilini yozdi degan gapda ham bir joyda o‘tiraverilsa, tomirlarning tugun bo‘lib qolishiga ishora bor.

SAHRODAGI “YOVVOYI”

Odam o‘z qo‘liga kirmagan, o‘z tasarrufida bo‘lmagan, o‘zi egallamagan narsalarni o‘ziga begona, yot, yov, yovvoyi deb bilgan. Deylik piyozpoyadan ko‘kargan tabiiy o‘tni “begona o‘t” deymiz. Balki u yerdan ko‘kargan piyoz begonadir. Ezop aytganiday, dehqon yerga qadagan urug‘ yer uchun o‘gay farzand, tabiiy ko‘kargan o‘t esa asl farzanddir, ehtimol.

Xo‘sh, umumiy ma’nosi “qo‘lga o‘rgatilmagan”, “inson qo‘li bilan bunyod etilmagan” deb izohlangan “yovvoyi” so‘zining asl mazmuni nima?

O‘zbek tilining etimologik lug‘atida izohlanishicha, “bu sifat qadimgi turkiy tildagi “sahro” ma’nosini anglatgan “yaba” otidan –yы qo‘shimchasining qo‘shilishi bilan yasalgan bo‘lib, asli “o‘z-o‘zicha yashaydigan, o‘z-o‘zicha o‘sadigan” degan ma’noni anglatgan”.

Shundan xulosa qilib aytishimiz mumkinki, “yovvoyi”ning tub ma’nosi “sahroyi” bo‘ladi.

Qo‘shimcha sifatida: “yaba” so‘zi “sahro” ma’nosini anglatsa, “Yozyovon”dagi “yobon” ham “sahro” mazmunidadir, ehtimol.

“KЕSAK” SO‘ZI HAQIDA

“Kesak” so‘zi o‘z ildizi haqida o‘zi gapirib turibdi. U “kes” so‘zidan hosil bo‘lgan va qadimgi davrlarda “kesak” “kes” deb ishlatilib, unga –ak qo‘shimchasi keyin qo‘shilgan. Hozir tilimizdagi kesak otish ma’nosidagi “kesakladi” fe’li ham “kesladi” shaklida bo‘lgan. Umuman “kesak” quritilgan loyning bo‘lagi, kesilgan qismi mazmunini bildiradi. Koshg‘ariy izohiga ko‘ra, qadimda har bir narsaning bo‘lagi, parchasiga ham “kesak” deyilgan. “Kesak neng” – narsaning bo‘lagi deb izohlagan. Demak, mato yo shirinlik bo‘lagini ham “kesak” deyishgan. Hozirgi tilimizda bu so‘zning faqat qurigan loy bo‘lagi – kesak mazmunidagi ma’nosi saqlanib qolgan.

“QUSHUYQU” VA “QISHUYQU”

Men bu so‘zlarga To‘ra Nafasovning “Qashqadaryo xalq so‘zlari” kitobida duch keldim. Juda g‘aroyib so‘zlar! Ularda poeziya bor. Tilimizda shaklan bir-biriga nihoyatda yaqin bo‘lgan bu so‘zlar mazmun jihatdan bir-biriga zid ma’nolarda keladi. Odatda, nihoyatda tez va kam uxlaydigan, salgina shovqinga uyg‘onib ketadigan odamlarga nisbatan “qushuyqu” so‘zi qo‘llaniladi. Ilon, ayiq kabi hayvonlarning qish faslida yashirinib uzoq uyquga ketishi “qishuyqu” so‘zi bilan ifodalanadi.

G‘aroyib-a, bu ikki so‘z bir-biriga qarama-qarshi ikki qutbda turibdi-yu, ular naqadar uyqash. Bor yo‘g‘i bitta tovushda farq qiladi. Hatto shu tovushlar ham – “u” va “i” – bir-biriga juda hamohang.

Manba: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2016 yil, 8-dekabr