Ҳаётидан кўнгли тўлган одам бормикан ўзи? Одам боласи бугуним кечаги кунимдан, эртанги куним бугунимдан яхши бўлсин, дея яшар экан унинг орзу-умидлари асло ниҳоя билмайди. Бу адабиётга ҳам, ижодий жараёнга ҳам тааллуқли. Демоқчиманки, кўнгил тўлиши — бу бахт, бироқ тўлиқ бахт бор деб ўйлайсизми? Дунёда тўлиқ бахт бўлмаганидек, тўлиқ қаноат ҳам йўқ. Ҳаммавақт, ҳар қандай шароитда ишни, нафасни яхшилаш, кўтариш, янгилаш, ўзгартириш имкони мавжуд.
АҚЛ БИЛАН ЮРАК МАЪНОСИНИ ИЗЛАЙМАН
Адабиётшунос олим, таржимон ва ёзувчи
Иброҳим Ғафуров билан суҳбат
Адабий танқидчилик адабиёт ривожининг, босиб ўтган йўлининг тарихи, бугуни ва истиқболининг ўзига хос солномасидир. Танқид сараламоқдир, деган нуқтаи назаридан келиб чиқадиган бўлинса, адабий танқиднинг жараёндаги ўлчамларини янада теранроқ англаймиз.
Адиб, таржимон, мунаққид Иброҳим Ғафуров билан қуйидаги мулоқотимиз бугунги кун адабий воқелиги, таржимачилик, замон ва адабий жараён каби мавзуларга бағишланди.
— Адабий жараёндан, умуман, адабиётимизнинг бугунги аҳволидан кўнглингиз тўладими?
— Келинг, масалани сиз ўйлагандан ҳам жиддийроқ қилиб қўяйлик. Ҳаётидан кўнгли тўлган одам бормикан ўзи? Одам боласи бугуним кечаги кунимдан, эртанги куним бугунимдан яхши бўлсин, дея яшар экан унинг орзу-умидлари асло ниҳоя билмайди. Бу адабиётга ҳам, ижодий жараёнга ҳам тааллуқли. Демоқчиманки, кўнгил тўлиши — бу бахт, бироқ тўлиқ бахт бор деб ўйлайсизми? Дунёда тўлиқ бахт бўлмаганидек, тўлиқ қаноат ҳам йўқ. Ҳаммавақт, ҳар қандай шароитда ишни, нафасни яхшилаш, кўтариш, янгилаш, ўзгартириш имкони мавжуд. Ҳар қандай қаноат ортидан қаноатсизлик келади. Дунё ҳаёти қарама-қаршиликлар асосига қурилган: муҳаббат тагида қайғу-ҳасрат, висол остида айрилиқ, чексиз бойлик тагида қашшоқлик ва қандайдир риё, қаноат ичида ўта қаноатсизлик бўлади, бундай зиддиятли ҳодисаларни яна чексиз давом эттириш мумкин. Адабиёт шундай зиддиятлар ичида яшайди.
Мана қаранг, Ҳомернинг “Илиада” ва “Одиссея”(асар номини “Одиссейнома” деб аташ ўринлироқ эди-я.) достонлари ўзбек тилига атоқли таржимон Қодир Мирмуҳамедов томонидан таржима қилиниб нашр этилди. Бу таржиманинг тили ва танланган одатий усули адабиётлар отасининг тили ва улуғвор усулига тўла ҳамоҳанг ва воқеалар ичига шиддат билан олиб кириб кетади. Биринчи марта бу инсоният ҳаёти, тамаддуни, психик интилишларининг ибтидоси, бешиги бўлган асарларни қудратли ўзбек тилида тўлиқ ўқияпмиз. Уларнинг бадиий хазиналарини таржимон тўлиқ сақлаганидан миннатдор бўлаяпмиз. Ҳомерни чуқур билмай, уни севмай, унга мурид тушмай туриб адабиёт, адабиётнинг вакили ўсиши мумкинми? Ойбек бу асарлардан илк бора хрестоматик парчаларни ўзбек тилига кўчириб, унинг битмас-туганмас шукуҳи, ҳаётбахшлигидан баҳраманд бўлиб, “Қутлуғ қон”, “Навоий”ни ёзиш даражасига ўсиб чиққан эди. Данте, Вергилий, Милтон, Шекспир, Ҳёте бу асарлар пойқадамида буюклик мақомини топган эди. Ҳомер!.. Чексиз океан! Жойснинг “Улисс”и ҳам шу вағирлаб, ерни чайқаб, осмонларга булутларини уфуриб турган океандаги яна бир мислсиз, заволсиз тирик кема. Шарқ адаб шайхларимизнинг даҳо “Хамса”лари ҳам Ҳомер достонларига боғланиб кетади, уларга издошлик қилади. Зеро, инсоният узилмас ва доимо янгиланиб борувчи анъаналари билан гўзал!
Ёки мана, ҳассос шоир, тиллар билимдони Жамол Камол Аттор, Румий, Шекспир асарларини аслиятларидан ўзбек тилида қайта яратди.
Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов, Ҳалима Худойбердиева, Ойдин Ҳожиева, Усмон Азим, Сирожиддин Саййид, Иқбол Мирзо, Азим Суюн, Саъдулла Ҳаким, Хосият Рустамова, Ҳалима Аҳмедова, Маҳмуд Тоир, Ибодат Ражабова, Баҳром Рўзимуҳаммад ва яна қатор-қатор иқтидори замон синовларида ярқираган шоирларнинг овозлари адабиётда Данте, Низомий, Навоий, Бобурнинг нафосат базмлари давом этаётганлигини билдирмайдими? Насрдаги Эркин Аъзам, Аҳмад Аъзам, Хуршид Дўстмуҳаммад, Нодир Нормат, Назар Эшонқул, Собир Ўнар, Улуғбек Ҳамдам, Луқмон Бўрихон, Абдуқаюм Йўлдош, Исажон Султон, Зулфия Қуролбой қизи каби фаол адибларнинг пайдар-пай чиқиб турган асарлари адабиёт зўр бериб йўл-йўриқ, шакл-шамойил қидираётганини кўрсатмайдими? Ёки қатор-қатор тарихий романлар, қиссалар, ҳикоялар… гарчи савия, консептуаллик, универсаллик, психологизм каби мезонлар билан ўлчаганда бир хил бўлмаса-да, лекин тарихий тафаккур, тарихий саводхонлик сари қадам қўйилаётганлиги хайрли ва номлар ҳам хайрли.
Бироқ қаноат қилиб ўтириш керакми? Аммо қаноат истеъмолчилик дунёсида ғоятда долзарб, аммо ижоднинг ҳар қандай соҳасида қаноат бу турғунлик билан баробар.
— Домла, сиз айтган адабий турғунликни келтириб чиқараётган, адабиётни оқсатаётган омиллар: техник тараққиёт, глобаллашув жараёни, осонига интилиш ва адабий танқидчиликнинг етарли даражада фаол эмаслиги, деб ҳисобланмоқда. Сизнингча, бунга сабаб нима?
— Бу қийин гап. Аммо адабиётни “оқсаяпти” ёки “адабиёт ўляпти” деб бўлармикин? Бундай “башоратларнинг” баҳоси жуда арзон. У енгилтак сенсациядан бошқа нарсага ярамайди. “Худо ўлди”, “Европанинг қуёши ботди”, “Ғарб чуқур таназзулга ғарқ” деганга ўхшаш ўз вақтида шов-шув кўтарган гаплар ҳам таги пуч. Шу гаплардан кейин неча ўн йиллар ўтиб ҳам инсоният тараққиётда, чунончи, бадиий тараққиётда ўз қонун-қоидалари, изланишлари билан илгарилаб бормоқда. Ер юзида ҳам, коинот бағрида ҳам мислсиз кашфиётлар қилинмоқда. Ақл ўсмоқда. Ақл ҳатто ҳиссиётга тазйиқ қилмоқда.
Худди гумона ёш келинчак бағрида ривож олгандай, санъат, адабиёт, илм, ихтиро битта одамнинг ичида ривожланади. Адабиёт — санъат. Илм ёлғиз ўзи ривожланмайди. Уларнинг ўсиши ижтимоий тараққиёт, онг тараққиётининг ажралмас узви. Ва ҳаммаси биргаликда, ўзаро алоқадорликда ўсади. Аммо ўсиш ҳар қачон бир шахсинг ичида кечади.
Адабиётга талаб борми? Адабиёт, санъат доимо ижтимоий талабга қараб қадам ташлайди. Достоевский, Толстой, Тургенев, Қодирий, Чўлпон, Ойбек, Ғафур Ғуломнинг барча асарлари ижтимоий талабга кўра бирон ғояга ҳомиладор бўлади. Ижтимоий талаб борки, Татъяна Ларина эрга тегади. Анна қобил эрини ташлаб кетади, Зайнаб кундошини заҳарлайди. Ижтимоий талаб борки, уруш адабиёти, модерн ва постмодерн адабиёти дунёга келади. Яна ҳали қанча …постлар олдинда. Сиз аввал адабиётга ижтимоий талаб борми, деб сўранг. Сўнг ижтимоий талаб бориб-бориб ўладими ё сўнадими, деб қўйинг саволни.
Жамият ўз аъзоларини тарбия қилишдан ҳар томонлама манфаатдор. У тарбияга муҳтож. У ўз ҳаётий манфаатларидан келиб чиқиб ақлларни, юракларни, дид-фаросатларни, ахлоқни тарбия қилишни мақсад қилиб қўяди. Тарбияда эса адабиётсиз ҳеч нарсага эришиб бўлмайди. Адабиётга ижтимоий талабни мана шу тарбияга эҳтиёжмандлик юзага чиқаради. Тарбияга эҳтиёж йўқолса, адабиётга ҳам эҳтиёж қолмайди ва ана ўшандагина “адабиёт ўлади”.
Ижтимоий талаб ва адабиёт устида ўйланиб ўтирарканман, қора майна ток сўрисига сайраб қўнди. У учиб келган томонга бошимни кўтариб қарадим. Бизнинг қўноқ атрофларида бўладиган зағизғон Гоша майнанинг буталар қоронғулигидаги уясига қанотларини тапирлатиб кирмоқчи, шўрликнинг ушоқ полапонларини ўғирлаб қочмоқчи бўларди. Аммо чангалларни ёриб ўтмасди. Майна эса жон ҳолатда боягидай чирқилларди. Зағизғонни кесак отиб ҳайдаб юбордим. Қора майна бироз ўзига келди шекилли, “чўқ-чўқ-чўқ-чўўўқ”, деб чулдираб полапонлари олдига ўзини урди. Қора майна зўриқиб сайраганда, орқаси бўртиб, қизариб чиқади. Шунча зўриқмаса ичидан сайроқ чиқмайди. Шу тобда Америка постмодерн объективист шоири Майкл Палмернинг шеърлари, поэзияга қарашларини қизиқиб мутолаа қиламан. Майкл Палмер поэзияни қисмат деб билган, унга том маънода эътиқод қўйган, инглиз-америка, ғарб адабиётларини сув қилиб ичиб юборган, шу дунёларни ўз маданий дунёси деб эъзозлайди. Мандельштам, Пастернак, Хлебниковларни роса ўрганган, Роман Якобсондан шеър техникаси таълимотини олган шоир; унинг шеърида сценография, хореография ғалати-я! Янги музикалар, рақсларнинг топилмалари қай бир йўсинда бўлмасин ўз аксини топади. У шеърий формалар ва шеър субъекти мутлақо эркин бўлишини ёқлайди.
Палмер мансуб бўлган шеърий оқимга нисбатан контрпоэтика, антипоэзия, буквализм каби ғарб шеърияти тушунчаларини ҳам қўллашади ва буларнинг нималигини кенг муҳокама қилишади. Мен бир катта шайхимизнинг янги тафсирини диққат қўйиб ўқирканман, илоҳий мазмунлар ичига шўнғиб, миям, фикру-хаёлим бир ўзанга тушиб қолмасин ва бошқа ўзанларга менсимай боқмасин деб, Палмерни ҳам, ўзбек шоирларини ҳам ўқийман-да, булар ҳам шеър оламида фаол яшаётган қаламкашлар дейман. Палмердан бир мисол келтирай:
Сен дейсан,
Самолар мўъжизаси
Сен дейсан
Ҳар қалай қандай ажойиб,
лекин мен бари бир кўзим қамашар
Худди фазолардаги тўрғай каби шодумон
Сен дейсан
Заррача дард йўқ, на унинг ўзи
Менда ва на даштдаги жуссамда
Ҳаммаси қандай ажойиб, бироқ, кўзим қамашар
Тирик қолмоқлик, бемаъниликми ахир?
Тунда мени йўқлашди
Соқолдор алвастилар, қалам кўтарган малаклар
Деразалардан тушишди
Устимга ёпирилишди
Ёмон нарсами бу
Ё умуман борми
Тун бўйи миямда лолалар унади
Баргларин қайиради тонг чоғи
Неки бўлди, бошқа бўлмайди энди
Илтимос, қўлимни суриб қўй.
Бошдан оёқ сир-синоатга тўла вазият. Ёки боши ҳам, охири ҳам йўқ синоат. Мия ўта яллиғланган. Рўёлар тинимсиз бостириб келади. Чамаси, шеър субъекти ўта босинқирайди (қўли тагида қолган). Самоларнинг мўъжизалари сатрларнинг шаклида ва предметига айланган. Қандай қилиб буни шайхнинг янги тафсири билан қиёсламай ва қандай қилиб Баҳром бундай ҳолларда образлар издиҳомлари ичида тили синоатдан лол тутилаётганига боқмай, қандай қилиб узоқ Америка, Европа, Марказий Осиёнинг ўртасидаги ва унинг юраги бўлган Ўзбекистон фикр шалолалари қитъалар оша деразалардан тушиб келиб мияларни ўз комига тортаётганига бефарқ қарай.
Ахир сиз, биз, ҳаммамиз биламиз-ку, аудиториянинг лоқайдлиги, бефарқлиги, сустлиги, бўшанглиги адабиётнинг фожиаси, шеърга талабнинг йўқолганлиги – унинг ўлими. Аммо шеърнинг – бадиий сўзнинг талаб ва тараб (яъни кураш) майдони йўқолмаган. Шеър энди қайда бўлмасин, Америкадами ё Осиёда шу ўзига талаб йўқолмаслиги учун курашади. Ва ўқувчидан карахт бўлиб қолган қўлини кўтариб қўйиш – жонлантиришни сўрайди.
— Ижтимоий бурилишлар ҳамиша адабиётга янги ҳаво, катта тўлқин олиб кирган. Тарихни олиб қарасак, дейлик Наполеон юришлари Европани ағдар-тўнтар қилиб юборди. Ҳаёт бу оламшумул ўзгаришлардан қаттиқ таъсирланган эди. Ўтган аср бошларида ёки Мустақиллик арафасида миллий адабиётимизда ҳам ўзига хос кўтарилишлар бўлган: эрк истаги. Озодлик эпкини! Мустақилликка эришганимизга ҳам йигирма йилдан ошди. Шундай буюк воқеликдан кейин ҳам адабиётимизда қандайдир осудалик… ёки чиндан ҳам асар фақатгина дарддан туғиладими? Масалан, замон қаҳрамони образи намунасини берадиган, ўқувчини ўзига мафтун этадиган бирор асарни эслоласизми?
— Бир тузумдан тамомила бошқа тузумга ўтиш осон эмас. Биз бугун тарихан, буткул янги давр ва муҳитда яшаяпмиз. Бу янги жамият, янги дунёқараш, янги идеаллар, янги дунёқарашдаги одамлар дунёси. Турмуш-тарзи, ўй-фикрлари, орзу-армонларигача янги бўлган бир давр одамларимиз биз. Гарчи, инсонга хос абадий муаммолар ва тушунмовчиликлар, зиддиятлар, курашлар моҳияти ўзгармай қолса-да, бу масалаларнинг барчасининг замини, заминки, янги замини катта аҳамиятга эга. Шу эркинликни, озодликни қўмсаган халқ фарзандларининг орзуси рўёбини топиб, янги даврга қадам қўйгач, унинг адабиёти ҳам янгиланмоғи табиий. Озод одамлар қалб кечинмаларининг ифодасини бутун бўй-басти билан ифодалаш ижодкордан ҳам қалбан янгиланишни тақозо этади. Адабиётга эътибор миллат маънавиятига, маданиятига эътибор даражасига кўтарилган бугунги кунда бу хусусда ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ изланишимиз заруратдир.
Миллий шеъриятимизда бу жараён сезиларли даражада ўсди, ҳосилини берди. Бир-биридан ажойиб ҳикоялар, драмалар ҳам яратилгани бор гап. Аммо ижодкорларимиздан замон қаҳрамонининг бутун қиёфаси акс этган йирик романларни кутяпмиз.
Замон қаҳрамонлари ёки антиқаҳрамонларини яратиш учун ижодкорлар халқ ичидан ўсиб чиқади. Шундай бўлмагунча, халқ ичидан ўсиб чиқмагунча сизнинг идеалингиздаги ёзувчи бўлиш қийин. Бизда роса етишган одамни “ичидан пишган” дейишади. Жуда маънодор гап. Ичидан пишган одам оз – халқ ичида – унинг қайғулари, қувончлари даражасида пишган. Бу иборани ўтмиш тегирмонларидан чиққан барча зиёли маърифатпарварларимизга нисбатан айтиш мумкин.
Ахир қаранг, Ҳалималарнинг, Ойдиннинг, Ибодатнинг, Усмон Азимнинг шеърлари – шеърий ҳодисалари бизни мафтун қилмаяптими? Уларда безовта қалбларнинг улуғ садолари эшитилмаяптими? Агар эшитмаётган бўлсак, айб бизда, қулоғимизда, қамашаётган кўзимизда (Палмер ибораси!) эмасмикин? Эвоҳ, “оммавий маданият” деган ҳар ёқни қамраган оқим ҳамма нарсаларни бирдан бир қозонга ташлаш, истеъдодни ҳам, истеъдодсизликни ҳам, лаёқатни ҳам, лаёқатсизликни ҳам, қадрни ҳам, қадрсизликни ҳам битта қозонга ташлаш, бир хил кўриш, бир тусда сийқалаштиришга мойил. Жаҳон адабиёт ва санъат майдонида шундай сийқалаштириш шиддатли оқим тусига кирди.
— Сермаҳсул таржимонлик фаолиятингиздан келиб чиқиб, ўзбек таржимончилиги эришган кейинги ютуқлар ва сиз долзарб деб ҳисоблайдиган жиҳатларга тўхталсангиз?
— Бадиий таржима соҳасида кейинги ўн беш-йигирма йил давомида Қодир Мирмуҳамедов, Жамол Камол, Низом Комил, Амир Файзулло, Абдулла Шер, Мирзаали Акбаров, Сулаймон Раҳмон, Тоҳир Қаҳҳор жуда катта маданий қатламларни ўзбек тили ва маданияти доирасига киритишди. Аттор, Румий, Шекспир, Достоевский, Жойс, Маркес, Кафка, Байрон, Есенин хазиналари ичига ҳозирги ўқувчи энди она тили муҳитида бемалол кира олади. Булар энг теран ҳаёт ва илоҳиёт мактаби ва мангу илҳом сарчашмалари. Улар келажак таржимонларини ҳамиша қўллайди. Улар ҳақида доим фикр юритиш, таҳлил ва талқин қилиш, ўзи учун ибрат олиш муваффақиятларга гаров ва зиёлининг виждон иши ҳисобланади.
— Таржималарингизда тилимизда аввал учрамаган сўзларни ҳам учратиб қоламиз…
— Бадиий таржимани мен доим Сўз ичига, Сўз маънолари ичига, образ ичига, образ оламлари ичига чуқур кириш деб ҳисоблайман. Таржимон бунда жуда юксак иқтидорли, хотираси маҳсулдор актёрга ўхшайди. Актёр образ ичига чуқур кирибгина ўз санъатини яратади. Сохталик, ясамачоқлик, жўнликлардан қутулади. Образ ичига чуқур киролмаган актёр томошабин кўз ўнгида аҳмоқ бўлиб қолади. Таржимон ҳам худди шундай. Мен доим ўзимга Достоевский “Иблислар”ни ўзбек тилида қандай ёзарди? деб савол қўяман. Тасаввурларимда бу саволга жавоб топишга, ўзбекча Достоевскийча жумлалар яратиш, поэтика тизимини шакллантириш пайида бўламан. Анча вақт, куч, меҳнат, диққат кетади бунга. Алоҳида ноёб сўзлар фақат керак жойда эстетик, бадиий қиммат касб этади. Бўлар-бўлмасга “ноёб” сўзларни қўллайверишнинг ҳеч маъноси йўқ. Менга бир катта ёзувчи ўз вақтида “Осень патриарха”ни “Падарнинг таназзули” деб олинг дегандай қимматли маслаҳат берган эди. Қандай яхши! Аммо яланғоч, поэзия йўқ. Қидириб-қидириб бизнинг халқимизнинг тарихида, Шош, Самарқанд, Пайканд сингари улуғ маданий шаҳарларнинг илк дунёга келиши, шуҳрати дунёга ёйилишида Афросиёбнинг – Алп Эр Тўнганинг ўрни ҳақида ўйлаб ўтириб, хаёлимга бирдан “бузрук” деган сўз келди. У “куз” деб ички оҳангдорликни ҳам топди. Рамзий-символик қиммат касб этди. Ва Г. Маркеснинг “Бузрукнинг кузи” романи ўзбек ўқувчиси қўлига шу ном билан етиб борди. Сўзнинг қиммати, эстетик гўзаллиги фақат керак ўринда, унга талаб бўлганда очилади.
— Бугун дунёда бутун-бутун миллатлар, қадриятлар, анъаналар оммавий маданият ўпқонига, глобаллашув гирдобига тортилиб кетмоқда. Айримлар буни мутлоқ демократия, эркинлик деб ҳисоблаётир. Ҳайрат сўниб, диднинг саёзлашиб бораётгани ҳам, афсуски бор гап…
— Диднинг ўтмаслашиб бориши бу — фаросатсизлик-да, тўғрими? “Оммавий маданият” шунга эришди. Энди саёз, пуч, шақилдоқ “асарлар”, “танланган асарлар” билан ҳақиқий бадиий қимматга эга асарларни фарқлаб ўтирмаса ҳам бўлаверадиган аҳвол вужудга келди. Ушбу бефарқлик, бўшанглик, сустлик чин адабиётнинг заволи. Дид, фаросат ўлган бўлса, бунда концептуаллик ва тагмаъно ҳам ўлди.
— Ҳозирда стадионни тўлдирган одамлар қаршисида шеър ўқишнинг иложи йўқ. Аммо “Божалар” гуруҳининг “Зўр-зўр” қўшиғига зал жўр бўлиб гувилламоқда. Бу ҳам табиий ҳолми?
— “Оммавий маданият” таомилларида ҳа, бу табиий ҳол. “Оммавий маданият” бошқача бўлади деб ўйлаш соддалик. “Масс-медиа” бундан кейин бор қудратли кучи билан бундай саёзликларни авж олдиради. Ҳамма нарсаларни сохталаштиради, натижада одамлар ўртасида ғайритабиий муносабатлар ҳам “табиий”, “инсон шуни истаса, қилаверсин” деган ҳоллар авж олади.
— “Ўзбекчилик” деган сўзни баъзан жиддий, баъзан киноя билан тилга оламиз. “Ўзбекчилик”дан қийналганмисиз, ғурурланганмисиз?
— Барча халқларда ҳам ўзига хос “… чиликлар” истаганча топилади. Булар тарихан шаклланган менталитетнинг пўпанаклари. Халқ ўзини бошқа халқлар қаторида чуқур англаб борган сари бу пўпанаклардан бирин-сирин халос бўлади. Халқ ўз “…чиликлари”дан кулиб хайрлашади. Аммо баъзи “…чиликлар”, чунончи, шовинизм, такаббурлик, фақат қурол кучига ишониш – эндиги замонларда фақат тузалмас фожиаларга олиб боради. Шукурким, “ўзбекчилик”да бундай кенг ёйилган иллатлар йўқ. “Ўзбекчилик” соддароқ одамнинг яхши яшаш истаги, холос. Аммо у шовинизм эмас.
— Қилмаса бўлмайдиган, лекин вақт ажратолмаётган, бирор ҳамкасб шогирдингиз амалга оширса хурсанд бўладиган иш деб нимани айта оласиз? Шу ёшда нимани орзу қилган бўлардингиз?
— Дунё адабиётлари, фалсафий, ижтимоий, илмий тафаккурини амалиёт манфаатлар учун қиёсан кенг миқёсда ўрганиб бориш келажак учун улуғ самаралар беради. Доим дунё билан бўйлашайлик. Ҳар ким ўз ишини охиригача ўзи қилиши керак. Ақл ва Юрак ҳаётнинг барча ҳолу ҳолатларида тўхтовсиз маъно касб этишини орзу қиламан. Юрак ва Ақл маъно касб этса, ҳамма соҳада тараққиёт ва тараққиётда маъно бўлади. Бу романтик гап эмас. У коинот воқелиги тақозоси.
— Бир тилак айтинг.
— Дилимиз, тилимиз, тилагимиз билан бир бўлсин! Худо — меҳрибон!
Шодмонқул Салом суҳбатлашди
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2013 йил 38-сони.
AQL BILAN YURAK MA’NOSINI IZLAYMAN
Adabiyotshunos olim, tarjimon va yozuvchi
Ibrohim G’afurov bilan suhbat
Adabiy tanqidchilik adabiyot rivojining, bosib o‘tgan yo‘lining tarixi, buguni va istiqbolining o‘ziga xos solnomasidir. Tanqid saralamoqdir, degan nuqtai nazaridan kelib chiqadigan bo‘linsa, adabiy tanqidning jarayondagi o‘lchamlarini yanada teranroq anglaymiz.
Adib, tarjimon, munaqqid Ibrohim G‘afurov bilan quyidagi muloqotimiz bugungi kun adabiy voqeligi, tarjimachilik, zamon va adabiy jarayon kabi mavzularga bag‘ishlandi.
— Adabiy jarayondan, umuman, adabiyotimizning bugungi ahvolidan ko‘nglingiz to‘ladimi?
— Keling, masalani siz o‘ylagandan ham jiddiyroq qilib qo‘yaylik. Hayotidan ko‘ngli to‘lgan odam bormikan o‘zi? Odam bolasi bugunim kechagi kunimdan, ertangi kunim bugunimdan yaxshi bo‘lsin, deya yashar ekan uning orzu-umidlari aslo nihoya bilmaydi. Bu adabiyotga ham, ijodiy jarayonga ham taalluqli. Demoqchimanki, ko‘ngil to‘lishi — bu baxt, biroq to‘liq baxt bor deb o‘ylaysizmi? Dunyoda to‘liq baxt bo‘lmaganidek, to‘liq qanoat ham yo‘q. Hammavaqt, har qanday sharoitda ishni, nafasni yaxshilash, ko‘tarish, yangilash, o‘zgartirish imkoni mavjud. Har qanday qanoat ortidan qanoatsizlik keladi. Dunyo hayoti qarama-qarshiliklar asosiga qurilgan: muhabbat tagida qayg‘u-hasrat, visol ostida ayriliq, cheksiz boylik tagida qashshoqlik va qandaydir riyo, qanoat ichida o‘ta qanoatsizlik bo‘ladi, bunday ziddiyatli hodisalarni yana cheksiz davom ettirish mumkin. Adabiyot shunday ziddiyatlar ichida yashaydi.
Mana qarang, Homerning “Iliada” va “Odisseya”(asar nomini “Odisseynoma” deb atash o‘rinliroq edi-ya.) dostonlari o‘zbek tiliga atoqli tarjimon Qodir Mirmuhamedov tomonidan tarjima qilinib nashr etildi. Bu tarjimaning tili va tanlangan odatiy usuli adabiyotlar otasining tili va ulug‘vor usuliga to‘la hamohang va voqealar ichiga shiddat bilan olib kirib ketadi. Birinchi marta bu insoniyat hayoti, tamadduni, psixik intilishlarining ibtidosi, beshigi bo‘lgan asarlarni qudratli o‘zbek tilida to‘liq o‘qiyapmiz. Ularning badiiy xazinalarini tarjimon to‘liq saqlaganidan minnatdor bo‘layapmiz. Homerni chuqur bilmay, uni sevmay, unga murid tushmay turib adabiyot, adabiyotning vakili o‘sishi mumkinmi? Oybek bu asarlardan ilk bora xrestomatik parchalarni o‘zbek tiliga ko‘chirib, uning bitmas-tuganmas shukuhi, hayotbaxshligidan bahramand bo‘lib, “Qutlug‘ qon”, “Navoiy”ni yozish darajasiga o‘sib chiqqan edi. Dante, Vergiliy, Milton, Shekspir, Hyote bu asarlar poyqadamida buyuklik maqomini topgan edi. Homer!.. Cheksiz okean! Joysning “Uliss”i ham shu vag‘irlab, yerni chayqab, osmonlarga bulutlarini ufurib turgan okeandagi yana bir mislsiz, zavolsiz tirik kema. Sharq adab shayxlarimizning daho “Xamsa”lari ham Homer dostonlariga bog‘lanib ketadi, ularga izdoshlik qiladi. Zero, insoniyat uzilmas va doimo yangilanib boruvchi an’analari bilan go‘zal!
Yoki mana, hassos shoir, tillar bilimdoni Jamol Kamol Attor, Rumiy, Shekspir asarlarini asliyatlaridan o‘zbek tilida qayta yaratdi.
Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Halima Xudoyberdiyeva, Oydin Hojiyeva, Usmon Azim, Sirojiddin Sayyid, Iqbol Mirzo, Azim Suyun, Sa’dulla Hakim, Xosiyat Rustamova, Halima Ahmedova, Mahmud Toir, Ibodat Rajabova, Bahrom Ro‘zimuhammad va yana qator-qator iqtidori zamon sinovlarida yarqiragan shoirlarning ovozlari adabiyotda Dante, Nizomiy, Navoiy, Boburning nafosat bazmlari davom etayotganligini bildirmaydimi? Nasrdagi Erkin A’zam, Ahmad A’zam, Xurshid Do‘stmuhammad, Nodir Normat, Nazar Eshonqul, Sobir O‘nar, Ulug‘bek Hamdam, Luqmon Bo‘rixon, Abduqayum Yo‘ldosh, Isajon Sulton, Zulfiya Qurolboy qizi kabi faol adiblarning paydar-pay chiqib turgan asarlari adabiyot zo‘r berib yo‘l-yo‘riq, shakl-shamoyil qidirayotganini ko‘rsatmaydimi? Yoki qator-qator tarixiy romanlar, qissalar, hikoyalar… garchi saviya, konseptuallik, universallik, psixologizm kabi mezonlar bilan o‘lchaganda bir xil bo‘lmasa-da, lekin tarixiy tafakkur, tarixiy savodxonlik sari qadam qo‘yilayotganligi xayrli va nomlar ham xayrli.
Biroq qanoat qilib o‘tirish kerakmi? Ammo qanoat iste’molchilik dunyosida g‘oyatda dolzarb, ammo ijodning har qanday sohasida qanoat bu turg‘unlik bilan barobar.
— Domla, siz aytgan adabiy turg‘unlikni keltirib chiqarayotgan, adabiyotni oqsatayotgan omillar: texnik taraqqiyot, globallashuv jarayoni, osoniga intilish va adabiy tanqidchilikning yetarli darajada faol emasligi, deb hisoblanmoqda. Sizningcha, bunga sabab nima?
— Bu qiyin gap. Ammo adabiyotni “oqsayapti” yoki “adabiyot o‘lyapti” deb bo‘larmikin? Bunday “bashoratlarning” bahosi juda arzon. U yengiltak sensatsiyadan boshqa narsaga yaramaydi. “Xudo o‘ldi”, “Yevropaning quyoshi botdi”, “G‘arb chuqur tanazzulga g‘arq” deganga o‘xshash o‘z vaqtida shov-shuv ko‘targan gaplar ham tagi puch. Shu gaplardan keyin necha o‘n yillar o‘tib ham insoniyat taraqqiyotda, chunonchi, badiiy taraqqiyotda o‘z qonun-qoidalari, izlanishlari bilan ilgarilab bormoqda. Yer yuzida ham, koinot bag‘rida ham mislsiz kashfiyotlar qilinmoqda. Aql o‘smoqda. Aql hatto hissiyotga tazyiq qilmoqda.
Xuddi gumona yosh kelinchak bag‘rida rivoj olganday, san’at, adabiyot, ilm, ixtiro bitta odamning ichida rivojlanadi. Adabiyot — san’at. Ilm yolg‘iz o‘zi rivojlanmaydi. Ularning o‘sishi ijtimoiy taraqqiyot, ong taraqqiyotining ajralmas uzvi. Va hammasi birgalikda, o‘zaro aloqadorlikda o‘sadi. Ammo o‘sish har qachon bir shaxsing ichida kechadi.
Adabiyotga talab bormi? Adabiyot, san’at doimo ijtimoiy talabga qarab qadam tashlaydi. Dostoyevskiy, Tolstoy, Turgenev, Qodiriy, Cho‘lpon, Oybek, G‘afur G‘ulomning barcha asarlari ijtimoiy talabga ko‘ra biron g‘oyaga homilador bo‘ladi. Ijtimoiy talab borki, Tat’yana Larina erga tegadi. Anna qobil erini tashlab ketadi, Zaynab kundoshini zaharlaydi. Ijtimoiy talab borki, urush adabiyoti, modern va postmodern adabiyoti dunyoga keladi. Yana hali qancha …postlar oldinda. Siz avval adabiyotga ijtimoiy talab bormi, deb so‘rang. So‘ng ijtimoiy talab borib-borib o‘ladimi yo so‘nadimi, deb qo‘ying savolni.
Jamiyat o‘z a’zolarini tarbiya qilishdan har tomonlama manfaatdor. U tarbiyaga muhtoj. U o‘z hayotiy manfaatlaridan kelib chiqib aqllarni, yuraklarni, did-farosatlarni, axloqni tarbiya qilishni maqsad qilib qo‘yadi. Tarbiyada esa adabiyotsiz hech narsaga erishib bo‘lmaydi. Adabiyotga ijtimoiy talabni mana shu tarbiyaga ehtiyojmandlik yuzaga chiqaradi. Tarbiyaga ehtiyoj yo‘qolsa, adabiyotga ham ehtiyoj qolmaydi va ana o‘shandagina “adabiyot o‘ladi”.
Ijtimoiy talab va adabiyot ustida o‘ylanib o‘tirarkanman, qora mayna tok so‘risiga sayrab qo‘ndi. U uchib kelgan tomonga boshimni ko‘tarib qaradim. Bizning qo‘noq atroflarida bo‘ladigan zag‘izg‘on Gosha maynaning butalar qorong‘uligidagi uyasiga qanotlarini tapirlatib kirmoqchi, sho‘rlikning ushoq polaponlarini o‘g‘irlab qochmoqchi bo‘lardi. Ammo changallarni yorib o‘tmasdi. Mayna esa jon holatda boyagiday chirqillardi. Zag‘izg‘onni kesak otib haydab yubordim. Qora mayna biroz o‘ziga keldi shekilli, “cho‘q-cho‘q-cho‘q-cho‘o‘o‘q”, deb chuldirab polaponlari oldiga o‘zini urdi. Qora mayna zo‘riqib sayraganda, orqasi bo‘rtib, qizarib chiqadi. Shuncha zo‘riqmasa ichidan sayroq chiqmaydi. Shu tobda Amerika postmodern ob’ektivist shoiri Maykl Palmerning she’rlari, poeziyaga qarashlarini qiziqib mutolaa qilaman. Maykl Palmer poeziyani qismat deb bilgan, unga tom ma’noda e’tiqod qo‘ygan, ingliz-amerika, g‘arb adabiyotlarini suv qilib ichib yuborgan, shu dunyolarni o‘z madaniy dunyosi deb e’zozlaydi. Mandelshtam, Pasternak, Xlebnikovlarni rosa o‘rgangan, Roman Yakobsondan she’r texnikasi ta’limotini olgan shoir; uning she’rida stsenografiya, xoreografiya g‘alati-ya! Yangi muzikalar, raqslarning topilmalari qay bir yo‘sinda bo‘lmasin o‘z aksini topadi. U she’riy formalar va she’r sub’ekti mutlaqo erkin bo‘lishini yoqlaydi.
Palmer mansub bo‘lgan she’riy oqimga nisbatan kontrpoetika, antipoeziya, bukvalizm kabi g‘arb she’riyati tushunchalarini ham qo‘llashadi va bularning nimaligini keng muhokama qilishadi. Men bir katta shayximizning yangi tafsirini diqqat qo‘yib o‘qirkanman, ilohiy mazmunlar ichiga sho‘ng‘ib, miyam, fikru-xayolim bir o‘zanga tushib qolmasin va boshqa o‘zanlarga mensimay boqmasin deb, Palmerni ham, o‘zbek shoirlarini ham o‘qiyman-da, bular ham she’r olamida faol yashayotgan qalamkashlar deyman. Palmerdan bir misol keltiray:
Sen deysan,
Samolar mo‘‘jizasi
Sen deysan
Har qalay qanday ajoyib,
lekin men bari bir ko‘zim qamashar
Xuddi fazolardagi to‘rg‘ay kabi shodumon
Sen deysan
Zarracha dard yo‘q, na uning o‘zi
Menda va na dashtdagi jussamda
Hammasi qanday ajoyib, biroq, ko‘zim qamashar
Tirik qolmoqlik, bema’nilikmi axir?
Tunda meni yo‘qlashdi
Soqoldor alvastilar, qalam ko‘targan malaklar
Derazalardan tushishdi
Ustimga yopirilishdi
Yomon narsami bu
Yo umuman bormi
Tun bo‘yi miyamda lolalar unadi
Barglarin qayiradi tong chog‘i
Neki bo‘ldi, boshqa bo‘lmaydi endi
Iltimos, qo‘limni surib qo‘y.
Boshdan oyoq sir-sinoatga to‘la vaziyat. Yoki boshi ham, oxiri ham yo‘q sinoat. Miya o‘ta yallig‘langan. Ro‘yolar tinimsiz bostirib keladi. Chamasi, she’r sub’ekti o‘ta bosinqiraydi (qo‘li tagida qolgan). Samolarning mo‘‘jizalari satrlarning shaklida va predmetiga aylangan. Qanday qilib buni shayxning yangi tafsiri bilan qiyoslamay va qanday qilib Bahrom bunday hollarda obrazlar izdihomlari ichida tili sinoatdan lol tutilayotganiga boqmay, qanday qilib uzoq Amerika, Yevropa, Markaziy Osiyoning o‘rtasidagi va uning yuragi bo‘lgan O‘zbekiston fikr shalolalari qit’alar osha derazalardan tushib kelib miyalarni o‘z komiga tortayotganiga befarq qaray.
Axir siz, biz, hammamiz bilamiz-ku, auditoriyaning loqaydligi, befarqligi, sustligi, bo‘shangligi adabiyotning fojiasi, she’rga talabning yo‘qolganligi – uning o‘limi. Ammo she’rning – badiiy so‘zning talab va tarab (ya’ni kurash) maydoni yo‘qolmagan. She’r endi qayda bo‘lmasin, Amerikadami yo Osiyoda shu o‘ziga talab yo‘qolmasligi uchun kurashadi. Va o‘quvchidan karaxt bo‘lib qolgan qo‘lini ko‘tarib qo‘yish – jonlantirishni so‘raydi.
— Ijtimoiy burilishlar hamisha adabiyotga yangi havo, katta to‘lqin olib kirgan. Tarixni olib qarasak, deylik Napoleon yurishlari Yevropani ag‘dar-to‘ntar qilib yubordi. Hayot bu olamshumul o‘zgarishlardan qattiq ta’sirlangan edi. O‘tgan asr boshlarida yoki Mustaqillik arafasida milliy adabiyotimizda ham o‘ziga xos ko‘tarilishlar bo‘lgan: erk istagi. Ozodlik epkini! Mustaqillikka erishganimizga ham yigirma yildan oshdi. Shunday buyuk voqelikdan keyin ham adabiyotimizda qandaydir osudalik… yoki chindan ham asar faqatgina darddan tug‘iladimi? Masalan, zamon qahramoni obrazi namunasini beradigan, o‘quvchini o‘ziga maftun etadigan biror asarni eslolasizmi?
— Bir tuzumdan tamomila boshqa tuzumga o‘tish oson emas. Biz bugun tarixan, butkul yangi davr va muhitda yashayapmiz. Bu yangi jamiyat, yangi dunyoqarash, yangi ideallar, yangi dunyoqarashdagi odamlar dunyosi. Turmush-tarzi, o‘y-fikrlari, orzu-armonlarigacha yangi bo‘lgan bir davr odamlarimiz biz. Garchi, insonga xos abadiy muammolar va tushunmovchiliklar, ziddiyatlar, kurashlar mohiyati o‘zgarmay qolsa-da, bu masalalarning barchasining zamini, zaminki, yangi zamini katta ahamiyatga ega. Shu erkinlikni, ozodlikni qo‘msagan xalq farzandlarining orzusi ro‘yobini topib, yangi davrga qadam qo‘ygach, uning adabiyoti ham yangilanmog‘i tabiiy. Ozod odamlar qalb kechinmalarining ifodasini butun bo‘y-basti bilan ifodalash ijodkordan ham qalban yangilanishni taqozo etadi. Adabiyotga e’tibor millat ma’naviyatiga, madaniyatiga e’tibor darajasiga ko‘tarilgan bugungi kunda bu xususda har qachongidan ham ko‘proq izlanishimiz zaruratdir.
Milliy she’riyatimizda bu jarayon sezilarli darajada o‘sdi, hosilini berdi. Bir-biridan ajoyib hikoyalar, dramalar ham yaratilgani bor gap. Ammo ijodkorlarimizdan zamon qahramonining butun qiyofasi aks etgan yirik romanlarni kutyapmiz.
Zamon qahramonlari yoki antiqahramonlarini yaratish uchun ijodkorlar xalq ichidan o‘sib chiqadi. Shunday bo‘lmaguncha, xalq ichidan o‘sib chiqmaguncha sizning idealingizdagi yozuvchi bo‘lish qiyin. Bizda rosa yetishgan odamni “ichidan pishgan” deyishadi. Juda ma’nodor gap. Ichidan pishgan odam oz – xalq ichida – uning qayg‘ulari, quvonchlari darajasida pishgan. Bu iborani o‘tmish tegirmonlaridan chiqqan barcha ziyoli ma’rifatparvarlarimizga nisbatan aytish mumkin.
Axir qarang, Halimalarning, Oydinning, Ibodatning, Usmon Azimning she’rlari – she’riy hodisalari bizni maftun qilmayaptimi? Ularda bezovta qalblarning ulug‘ sadolari eshitilmayaptimi? Agar eshitmayotgan bo‘lsak, ayb bizda, qulog‘imizda, qamashayotgan ko‘zimizda (Palmer iborasi!) emasmikin? Evoh, “ommaviy madaniyat” degan har yoqni qamragan oqim hamma narsalarni birdan bir qozonga tashlash, iste’dodni ham, iste’dodsizlikni ham, layoqatni ham, layoqatsizlikni ham, qadrni ham, qadrsizlikni ham bitta qozonga tashlash, bir xil ko‘rish, bir tusda siyqalashtirishga moyil. Jahon adabiyot va san’at maydonida shunday siyqalashtirish shiddatli oqim tusiga kirdi.
— Sermahsul tarjimonlik faoliyatingizdan kelib chiqib, o‘zbek tarjimonchiligi erishgan keyingi yutuqlar va siz dolzarb deb hisoblaydigan jihatlarga to‘xtalsangiz?
— Badiiy tarjima sohasida keyingi o‘n besh-yigirma yil davomida Qodir Mirmuhamedov, Jamol Kamol, Nizom Komil, Amir Fayzullo, Abdulla Sher, Mirzaali Akbarov, Sulaymon Rahmon, Tohir Qahhor juda katta madaniy qatlamlarni o‘zbek tili va madaniyati doirasiga kiritishdi. Attor, Rumiy, Shekspir, Dostoyevskiy, Joys, Markes, Kafka, Bayron, Yesenin xazinalari ichiga hozirgi o‘quvchi endi ona tili muhitida bemalol kira oladi. Bular eng teran hayot va ilohiyot maktabi va mangu ilhom sarchashmalari. Ular kelajak tarjimonlarini hamisha qo‘llaydi. Ular haqida doim fikr yuritish, tahlil va talqin qilish, o‘zi uchun ibrat olish muvaffaqiyatlarga garov va ziyolining vijdon ishi hisoblanadi.
— Tarjimalaringizda tilimizda avval uchramagan so‘zlarni ham uchratib qolamiz…
— Badiiy tarjimani men doim So‘z ichiga, So‘z ma’nolari ichiga, obraz ichiga, obraz olamlari ichiga chuqur kirish deb hisoblayman. Tarjimon bunda juda yuksak iqtidorli, xotirasi mahsuldor aktyorga o‘xshaydi. Aktyor obraz ichiga chuqur kiribgina o‘z san’atini yaratadi. Soxtalik, yasamachoqlik, jo‘nliklardan qutuladi. Obraz ichiga chuqur kirolmagan aktyor tomoshabin ko‘z o‘ngida ahmoq bo‘lib qoladi. Tarjimon ham xuddi shunday. Men doim o‘zimga Dostoyevskiy “Iblislar”ni o‘zbek tilida qanday yozardi? deb savol qo‘yaman. Tasavvurlarimda bu savolga javob topishga, o‘zbekcha Dostoyevskiycha jumlalar yaratish, poetika tizimini shakllantirish payida bo‘laman. Ancha vaqt, kuch, mehnat, diqqat ketadi bunga. Alohida noyob so‘zlar faqat kerak joyda estetik, badiiy qimmat kasb etadi. Bo‘lar-bo‘lmasga “noyob” so‘zlarni qo‘llayverishning hech ma’nosi yo‘q. Menga bir katta yozuvchi o‘z vaqtida “Osen patriarxa”ni “Padarning tanazzuli” deb oling deganday qimmatli maslahat bergan edi. Qanday yaxshi! Ammo yalang‘och, poeziya yo‘q. Qidirib-qidirib bizning xalqimizning tarixida, Shosh, Samarqand, Paykand singari ulug‘ madaniy shaharlarning ilk dunyoga kelishi, shuhrati dunyoga yoyilishida Afrosiyobning – Alp Er To‘nganing o‘rni haqida o‘ylab o‘tirib, xayolimga birdan “buzruk” degan so‘z keldi. U “kuz” deb ichki ohangdorlikni ham topdi. Ramziy-simvolik qimmat kasb etdi. Va G. Markesning “Buzrukning kuzi” romani o‘zbek o‘quvchisi qo‘liga shu nom bilan yetib bordi. So‘zning qimmati, estetik go‘zalligi faqat kerak o‘rinda, unga talab bo‘lganda ochiladi.
— Bugun dunyoda butun-butun millatlar, qadriyatlar, an’analar ommaviy madaniyat o‘pqoniga, globallashuv girdobiga tortilib ketmoqda. Ayrimlar buni mutloq demokratiya, erkinlik deb hisoblayotir. Hayrat so‘nib, didning sayozlashib borayotgani ham, afsuski bor gap…
— Didning o‘tmaslashib borishi bu — farosatsizlik-da, to‘g‘rimi? “Ommaviy madaniyat” shunga erishdi. Endi sayoz, puch, shaqildoq “asarlar”, “tanlangan asarlar” bilan haqiqiy badiiy qimmatga ega asarlarni farqlab o‘tirmasa ham bo‘laveradigan ahvol vujudga keldi. Ushbu befarqlik, bo‘shanglik, sustlik chin adabiyotning zavoli. Did, farosat o‘lgan bo‘lsa, bunda kontseptuallik va tagma’no ham o‘ldi.
— Hozirda stadionni to‘ldirgan odamlar qarshisida she’r o‘qishning iloji yo‘q. Ammo “Bojalar” guruhining “Zo‘r-zo‘r” qo‘shig‘iga zal jo‘r bo‘lib guvillamoqda. Bu ham tabiiy holmi?
— “Ommaviy madaniyat” taomillarida ha, bu tabiiy hol. “Ommaviy madaniyat” boshqacha bo‘ladi deb o‘ylash soddalik. “Mass-media” bundan keyin bor qudratli kuchi bilan bunday sayozliklarni avj oldiradi. Hamma narsalarni soxtalashtiradi, natijada odamlar o‘rtasida g‘ayritabiiy munosabatlar ham “tabiiy”, “inson shuni istasa, qilaversin” degan hollar avj oladi.
— “O‘zbekchilik” degan so‘zni ba’zan jiddiy, ba’zan kinoya bilan tilga olamiz. “O‘zbekchilik”dan qiynalganmisiz, g‘ururlanganmisiz?
— Barcha xalqlarda ham o‘ziga xos “… chiliklar” istagancha topiladi. Bular tarixan shakllangan mentalitetning po‘panaklari. Xalq o‘zini boshqa xalqlar qatorida chuqur anglab borgan sari bu po‘panaklardan birin-sirin xalos bo‘ladi. Xalq o‘z “…chiliklari”dan kulib xayrlashadi. Ammo ba’zi “…chiliklar”, chunonchi, shovinizm, takabburlik, faqat qurol kuchiga ishonish – endigi zamonlarda faqat tuzalmas fojialarga olib boradi. Shukurkim, “o‘zbekchilik”da bunday keng yoyilgan illatlar yo‘q. “O‘zbekchilik” soddaroq odamning yaxshi yashash istagi, xolos. Ammo u shovinizm emas.
— Qilmasa bo‘lmaydigan, lekin vaqt ajratolmayotgan, biror hamkasb shogirdingiz amalga oshirsa xursand bo‘ladigan ish deb nimani ayta olasiz? Shu yoshda nimani orzu qilgan bo‘lardingiz?
— Dunyo adabiyotlari, falsafiy, ijtimoiy, ilmiy tafakkurini amaliyot manfaatlar uchun qiyosan keng miqyosda o‘rganib borish kelajak uchun ulug‘ samaralar beradi. Doim dunyo bilan bo‘ylashaylik. Har kim o‘z ishini oxirigacha o‘zi qilishi kerak. Aql va Yurak hayotning barcha holu holatlarida to‘xtovsiz ma’no kasb etishini orzu qilaman. Yurak va Aql ma’no kasb etsa, hamma sohada taraqqiyot va taraqqiyotda ma’no bo‘ladi. Bu romantik gap emas. U koinot voqeligi taqozosi.
— Bir tilak ayting.
— Dilimiz, tilimiz, tilagimiz bilan bir bo‘lsin! Xudo — mehribon!
Shodmonqul Salom suhbatlashdi
Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2013 yil 38-soni.
