Фурқат адабий шахсияти ва шеъриятига кучли таъсир ўтказган устозларнинг устоди, албатта, Алишер Навоий эди. “Чун умрум шоҳиди, – дейди у, – тўққузларда орқасидин чеҳра кўргузди. Алишернинг туркий девонлариким Навоий лақабдур, забоним қуши ул хирмондур доначин ўлди…”

Иброҳим ҲАҚҚУЛ
ФУРҚАТ – АРМОН ВА АЙРИЛИҚ ШОИРИ

Қадим Шарқ шеъриятининг руҳ ва ҳақиқат оламига эътибор қаратилса, васл ва висол иштиёқи, айрилиқ ва ҳижрон азоби унда ердан кўкка қадар юксалгани, яъни энг буюк армон Оллоҳ дийдорига етишиш, энг сўнгсиз жудолик Оллоҳдан йироқлик экани дафъатан равшанлашади. Шунга қарамасдан, она ватандан, қондош ва жондош элдан ажралиш ҳазилакам фироқ ва жудоликдан ҳам оғир бўлишига Оллоҳ таолонинг ўзи бандасини иқрор айлаб, ўзи уни сабрга ундаган. Чунки бу ҳижрон ҳолати ёниб-куйиб сўниш, самандардай яна тирилиб, фиғону фарёд чекишни зуҳурлантиради. “Ҳижрон қафасида” “жон қуши” бўғилиб кетган шоҳ ва шоир Бобур Мирзо ёзади:

Кўпдин бериким ёру диёрим йўқтур,
Бир лаҳзау бир нафас қарорим йўқтур.
Келдим бу сори ўз ихтиёрим бирла,
Лекин боруримда ихтиёрим йўқтур.

Чорасизликка чора, ихтиёрсизликка ихтиёр ўлароқ кўникиш одамни ақл бовар қилмас ғусса ва қийноқ чоҳига қулатади. Бундай аҳволга маҳкум бўлган ижодкорнинг адабий шахсияти ҳам азоб ва ҳасрат оловмда ёнади, шаклланади. Қўқон фарзанди Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат шулардан бири эди.

Фурқатнинг шеърга қизиқиши анча эрта бошланган. “Чун табъимда шеърдин асар кўруб, – дейди шоир, – ҳатто бир-икки ғазал манзурлари ўлуб, тахаллусидин бирмунча сўз ароға тушти. Фурқат иборатиким, маъниси жудолиғдир, хосият боисидин марғуб кўрунмамиш…”

Бадиий ижодга энди қадам ташлаётган ижодкор учун мутолаанинг таъсири ҳам, аҳамияти ҳам катта бўлишини Фурқат тажрибаси ҳам тўла тасдиқлайди. У таржимаи ҳолидан баҳс юритган асарида Атторнинг “Мантиқ ут-тайр” достони, Хожа Ҳофиз девонини қизиқиш ила ўқиганини таъкидлаб яна: “абулмаоний Мирзо Абдулқодир Бедил девони ғазалиётига дил боғланиб… Бедил дилбанди бўлдим”, – дейди.

Фурқат адабий шахсияти ва шеъриятига кучли таъсир ўтказган устозларнинг устоди, албатта, Алишер Навоий эди. “Чун умрум шоҳиди, – дейди у, – тўққузларда орқасидин чеҳра кўргузди. Алишернинг туркий девонлариким Навоий лақабдур, забоним қуши ул хирмондур доначин ўлди…” Абдураҳмон Жомий, Муҳаммад Фузулий, Сўфи Оллоёр – булар ҳам Фурқатнинг севимли салафлари, хаёл мусоҳиблари эди.

Унинг маънан илгарилаши ва шоирлик сирларини ўзлаштиришини у мансуб адабий муҳит ва ижодий жараёндан ажратиш мумкин эмас. Мана бу сўзлар шу нуқтаи назардан эътиборга моликдир: “… Хўқанд вилоятидаги фозил ва расотабъ кишилар бирла иттиҳод айлаб, аларнинг суҳбатидин кўп баҳралар топдим ва аср шуаролариким, чунончи, Мавлоно Муҳйи ва Мавлоно Муқимий ва Мавлоно Завқий ва Мавлоно Нисбатдурлар, ҳамиша мажлис бунёд айлаб, зодаъи табъларимиздин мушоира қилур эрдук ва бир ғазалда татаббуъ кўргузуб, бир мазмун ҳар навъ ифода топар эрди”.

Жамият ва турмушдан топмаган маънавий тенглик ва эркинликни ижод аҳли ана шунақа йиғин, давра ҳамда гурунглардан топишган. Бу эса дид ва савияни чархлаган.

Бундай қаралганда, шоир ҳиссиёт ва таасссурот кишиси. Туйғу ва таассурот имкони унда қанча кенгайса, ижодида янгиланиш ҳам ўшанча ортади. Буни Фурқатнинг сафар ва саёҳат мавзуидаги шеърлари ҳам тўла тасдиқлайди.

Дунё кезиш, айниқса, Туркия, Юнонистон, Булғория, Миср, Арабистон ва Ҳиндистон мамлакатларидаги саёҳатлар шоирнинг дунёқараши, ҳаётнинг оқу қораси, баланду пастини фарқлашига алоҳида таъсир ўтказган. У шеърий мактубларидан бирида:

Ер юзида кўрмадим Бўмбай каби шаҳри азим,
Гарчи кездим Миср ила Истанбулу Булғорлар, –

дейди. Қайси ўлка ё шаҳарда бўлмасин, шоир киндик қони томган юрти, қадрдон дўст ва ақроболарни орзиқиб хотирлайди. Хотирлаб ватанидан мадад тилайди.

Тақдир тақозоси ва давр ўйинлари боис Ёркентга муқим ўрнашгач, у адашиш билан ажралиш, унутиш билан кўникиш оралиғидаги бир қайғу, чек-чегараси кўринмас армон оғушида кун кечиради. Шоир ўзини бўстонидан ажраган булбул, ошёнидан жудо бўлган “мурғи ваҳший”дан ҳам баттар аҳволда тасаввур қилади:

Киши ҳолимни билмас – меҳрибонидин адашганман,
Ватан оворадурмен, дўстонидин адашганман,
Ватансиз бенаводурмен, маконидин адашганман,
Ғариби кўйи ғурбат хонумонидин адашганман,
Ва ё бир мурғи ваҳший ошёнидин адашганман.

Шоирнинг маънавий уйғониши, ҳаёт қийинчиликларию, турмуш ташвишларига таслим бўлмай фикран илгарилаши, Дард даражаси ва Изтироб миқёсига бевосита дахлдордир. Шоҳ Машраб бежиз “Кимнинг дарди йўқ, анинг имони йўқ”, – демаган. Фурқатнинг ҳаёт ва ижод йўлини ёритган изтироб нури эса эрк ҳиссиёти ва ҳурликка сидқу садоқат эди. Маҳзун юракда Оллоҳ равнақ бағишлайдиган бу ноёб туйғу турли оҳангларда унинг ўнлаб шеърларида тасвирланган. Мана у бир ғазалида нима дейди:

Биз истиғно эли, қичқирмаган маъвоға бормасмиз,
Агарчандики хирмон айласа, дунёға бормасмиз…
Биз эллар, фақр элимиз, парча нонға сабр айлармиз,
Ғараз дунё учун Искандару Дороға бормасмиз.

Ушбу сўзлар қонеъликка чорловдан кўра, эришилган руҳий эркинлик муҳофазасига бағишланган дурдона калималардир. Уларни чин шоирнинг ахлоқ ва эътиқод дастури, дейиш жоиз. Йигирманчи аср ўзбек адабиётининг асосий бир толесизлиги мана шундай ҳуррият, маънавий-ахлоқий қаноат ва ижодий ғурурдан жудо бўлганлигидир.

Бу аянчли аҳволнинг тарихи эса жиддий ўйлашга лойиқдир. Фурқат Қўқондан Тошкентга келганида ўттиздан қирққа қараб энди қадам ташлаган йигит бўлган. Шоир кишининг куч-қуввати билан бирга ҳиссиёт ва эҳтироси ҳам бу ёшда жўш уриши муқаррар. Тасаввуфий ҳаёт ва нафс тарбияси тўғрисида Фурқат маълум бир тасаввурга эга бўлган бўлса-да, нафсу ҳавони мағлуб айлаш учун бирор муршид даргоҳида ранжу риёзат чекмаган эди. Сўфийларнинг кузатишлари бўйича, одам боласи ўзини уч оловдан асраши ёки қутқазиши бағоят мушкулдир. Улардан биринчиси – шаҳват олови, иккинчиси – шон-шуҳрат олови, учинчиси – зиёфат олови. Булардан кейинги иккиси Фурқатнинг тақдирига катта зиён етказганди.

Фурқат Тошкентга келгач, Фон Кауфман, Абрамов, Остроумов каби чор амалдорлари билан учрашган. Генерал-губернатор унга эҳтиром кўрсатиб, меҳмонга чақирган. “Тошкент шаҳрига келиб, – дейди у, – икки маротаба жаноб генерал-губернатор уйига меҳмон бўлиб бориб, анда ҳар хил томошалар кўрдим”. Шоир генерал-губернаторга бағишлаб ёзган қасидасида эса уни “адолат дастгоҳи”, дея таърифлайди. Хуллас, ўзи билиб-билмай, истаб-истамай эрки, хоҳиш-иродасини Фурқат рус мустамлакачи мансабдорларнинг қўлига топширган эди. Улар эса ҳар турли сиёсий найранг ва ўйинлар билан уни чалғитиш, истеъдодидан ўзларининг ички мақсадлари учун фойдаланишга эришган эдилар. Наинки хорижий юртларда, балки турғун истиқомат қилгани Ёркент заминида ҳам Фурқатни қийнаган энг аччиқ ҳақиқат ана шу эди.

Шоир эрк ва озодликка содиқ бўлолмаса, эрк ва озодлик ҳеч пайт унга таянч бўлолмайди. Бадиий ижоддаги ҳар қандай бузилиш, таназзул ва юзсизлик мана шундай бошланишини чуқур фаҳмлаган шоирларимиздан бири ҳам Фурқатдир. Унинг машҳур “Сайдинг қўябер, сайёд”ини моҳиятан озодлик гимни, “Уч хароботий” деб номланган таржеъбанд-мусаддасини ҳуррият қўшиғи, дейилса ғалат бўлмайди. Устод Мақсуд Шайхзода ушбу шеърни Фурқат лирикасининг “шоҳ асари” дейишга лойиқ, деб баҳолаганди. Унда сўфиёна мазмундаги асарларда татбиқ қилинадиган сўз, ибора ва истилоҳлар анчагина. Бироқ улар ирфоний мақсадга хизмат этади. Шоир “уч қаландармиз, қаландархонада ҳамхонамиз» ёки «хонақоҳ кунжиға бориб тоат айладук”, деганда ҳам ботиний ҳурликни шарафлайди. Бу хусусан, “уч навоиймиз” деб бошланадиган олтиликда очиқ-ойдин англашилади:

Уч навоиймиз, келинглар, азми гулшан айлали,
Андалибға қўшилиб, ул ерни маскан айлали,
Куйдуруб гул шоху яфроғини гулхан айлали,
Чилтанни на этармиз, ўзни чортан айлали,
Ёр бизни(нг) ёримиз, жонон бизнинг жононимиз,
Ушбу даврон бирла ўтсак, йўқ эрур армонимиз.

Умуман олганда, мусаддасда “уч аламкаш”, “уч биродар”, “уч мусофир”, “уч адойи”, “уч ғарибий”, “уч вафоий”, “уч балокаш” нуқтаи назари ва кайфияти асосида эрксеварлик ғояси ҳеч бир шоирникига ўхшамайдиган усулда жуда чиройли тасвирлаб берилган. Дарвешлик, фақирлик ва қаландарликни ёқлаган ҳолда Фурқат риндликни, яъни ринд маънавияти ва эркинлик имкониятини улардан юқори қўйган.

Ҳақиқий санъаткорлик – дардли, армонли юракнинг бир парчасини гўё узиб олиб сувратлантириш ёки эзгин руҳ ҳоли ва манзараларини сўз билан чизиб беришдир. Бундан бошқаси қоғоз қоралаш, ижодкорлик иддаоси ила ўқувчини алдаш ҳисобланади. Шу маънода ўзбек китобхони кўп алданган. Бир пайтлар хаёлий ишқ, турғун ҳижрон ва айрилиқ ҳасратларига кўниктирилган омма, айни пайтда яланғоч дидактика, китобий, ҳатто ғайриилмий ғоялар билан овунтирилган. Чор ҳукумати босқини билан илдиз ёзиб, мустамлакачилик сиёсатидан совет илм-фани ва адабиётига мерос ўтган ижтимоий, маданий маърифатпарварлик тушунчаларини тўғри ва холис баҳолашга, албатта, имкон берилмаган. Негаки, миллатсеварга миллатчи, халқпарварга халқ душмани ёинки ватан хоини деб айб қўйиш унча қийин кечмаган. Онг ва идроки ўша машъум қўрқув ва хавф-хатардан буткул қутулмаган миллатга ҳақиқат қадар илҳомбахш, ҳақиқатчалик журъат бағишловчи куч-қудрат манбаи топилмайди. Мустақилликка қадам қўйишданоқ буни жиддий ўйлаш, ҳар бир ишни шу мезонда баҳолаш зарур эди. Афсуски, бундай бўлмади ва чала ҳақиқатчилик тамойили олдингига нисбатан ҳам кучайиб кетди. Оқибат эса маълум. Айни шу нуқтаи назардан Фурқат шахси, дунёқараши, шеърий, хусусан, насрий меросига қаралса, фурқатшунослик миллий ғоя ва мафкура талаблари бўйича ислоҳ этилиб, айрим қирралари бутунлай янгиланиши лозимлигига шубҳа қолмайди. Бундан-да аҳамиятлиси, замонасозлик, сиёсаткорлик ва моддий манфаат йўлини мақбул кўрган илм-фаннинг эртаси нима бўлишини билиш ва хулоса чиқаришдир. Фурқат таржимаи ҳоли, турли жанрдаги асарлари тадқиқу таҳлил этилган юзлаб мақола, бир неча илмий тўплам, рисола ва китобларни ўқиб-ўрганилса, беихтиёр онги сиёсатдан заҳарланмаган, маслак ва эътиқодда бетарафликка амал эта билган ва нияти беғараз олим ё тадқиқотчи бўлганми ўзи, деган оғриқли бир савол туғилади. Гапимиз далилсиз бўлиб қолмаслиги учун шоирнинг юз йиллик таваллудига бағишлаб чиқарилган тўпламдаги “Фурқат ижоди ва замонамиз”, “Фурқат лирикасида социал мотивлар”, “Фурқат ва Ҳамза” номли мақолаларни хотирлатиб ўтмоқчимиз. Улардан бирида ўқиймиз: “Ўрта Осиёнинг Россияга қўшиб олиниши натижасида… ўзбек халқи билан рус халқининг тақдири бирлашди, ўзбек меҳнаткашлари билан рус меҳнаткашлари бир кураш йўлига кира бошладилар, ўзбек халқи ўз келажагини, ўз ҳаётини ўз хоҳишича белгилашга бўлган интилишда рус пролетариатидек қудратли ёрдамчига эга бўлди”. Булар Фурқат баҳонасида тўқилган илмий уйдирмалардан бир томчи ҳам эмас, албатта. Хўш, шундай ҳолат ё ҳодисалар такрорланмаслиги учун нима қилиш керак? Нега адабиётшуносликда туб янгиланиш йўқ?

Адабиёт бадиий матн ҳаёти ва тарихидан айри бир нима эмас. Аммо матн моҳиятини мукаммал кашф қилиб, унинг ғоявий-бадиий таркибидан сўз юритиш жуда қийиндир. Чунки ҳақиқий матн маъно-мазмунини тушуниб, таассурот йўли билан унинг мусиқаси, яъни оҳанг товланишларини тинглаш ҳамда ранг ва рангин манзараларидан завқланиш бошқа-бошқа нарсалардир. Бир-биридан уларни фарқлаш нечоғлик ўткир дид, юксак савияни талаб қилса, бир бутун тарзда тасаввурда жонлантириб, мушоҳада айлаш учун янада кенг билим, руҳоний заковат зарур. Бадиий матн таҳлили бир ёнда қолиб, ҳар турли илмий, ғайриилмий ва назарий фикр-қарашларни қалаштириб ташлашдек найрангбозлик, янада аниқроғи, ҳеч вақт йўли тўсилмас илмбозлик ҳаракати ана шунда ҳар қалай сусаяди. Зеро, четдан ўзлаштирилган кўп фикр, тушунча ва хулосалар тадқиқотчи каби ўқувчининг ҳам таассурот, тасаввур ва хаёл йўлига тўсиқ бўлганидек, бевосита адабий матндан туғиладиган мушоҳадага асос бўлолмайди. Бу эса ўз-ўзидан тадқиқотчининг мустақил фикрдан маҳрумлиги ва маънавий-маърифий қиёфасизлигини ошкор этади. Адабий матнни текшириш, биринчи навбатда, унинг маъни, ҳол, руҳ ва гўзаллик жозибасини ҳис қила билишдир. Ана шунда адабиётга зарар етмаганидай, беҳуда уриниш, зўрма-зўраки чиранишлар адабиётшуносликда ҳам камайиб боради.

Узоққа бормасдан шўро давлати даврида Шарқ мумтоз адабиётини ўрганиш ва адабий матнларни турли-туман мақсадларда изоҳлаш ҳамда талқин қилиш тажрибасини олайлик. Айниқса, диний, тасаввуфий, фалсафий мазмундаги матнларни нотўғри ва хоҳлаганча бузиб изоҳлаш умумий бир урф тусини олган. Чунки марксча-ленинча таълимотни дастак килиб, партиявийлик, синфийлик, замонавийлик кўрсатмаларига сидқи дилдан инонган адабиётшуносликдан, унинг донгдор вакилларидан бошқа бир нима кутиш тасаввурга ҳам келмаган, албатта. Ушбу ҳолат ва ҳақиқатни тан олиш нақадар қийин кечган бўлса, уни янгилаш эҳтиёжи ҳануз ўзини кўрсата билгани йўқ.

Адабиёт ҳақида ҳам, ҳаёт йўли ва тақдири мураккаб ижодкорлар тўғрисида ҳам биз эркин фикрлаш ва тўғрисини сўзлаш имконига эришдик. Бундан қанчалик кенг ва фаол фойдалансак, кечаги қўрқув, эҳтиёт, ҳийла ва сохтакорликлардан ўшанча кўпроқ халос бўламиз, ҳақиқат туйғуси кўнгилга ўшанча ортиқроқ куч ва ғайрат бағишлайди. Демоқчимизки, қалами қилич ё найзадай хизмат қилган шоир ва адибга ҳеч вақт эркинлик берилмаган. Юз йилларда дунёга бир келадиган истеъдод соҳибини демаса, адабий жараёнда доимо ўртамиёначи, сулҳпараст ва шижоатсизларнинг ошиғи олчи бўлган. Тўғрисўз, ҳақпараст санъаткорни ўтмиш ёки келажак эмас, балки ўзи мансуб замон қийнаб, турли-туман жазога гирифтор қилган. Шу боис улардан айримлари бир умр таъқиб ва назоратда яшаса, баъзиларига жуда оғир жазо берилиб, Фитрат, Чўлпон, Қодирийга ўхшаб қатл этилган. Хуллас, бошқа адабиётлар каби бизнинг адабиёт ҳам давр, замон, давлат ва жамиятга узлуксиз қурбонлик бериб келган.

Туркларнинг зўр шоирларидан бўлган Тавфиқ Фикрат бир шеърида:

Жамъи олам эдик, паришон бўлдик,
Оҳ, бир золимнинг нафсига қурбон бўлдик, –

дейди. Бундай қурбонлик золим ҳукмдор, жаллод ва қонхўр замондан ёғилган кулфату мусибатни, айниқса, туркий адабиёт кўп бошдан ўтказган. Адолатсизлик, ноҳақлик, жаҳолат, зўравонлик туфайли бу адабиёт берган қурбонлик, ҳасрату йўқотишларни санаб саноғига, айтиб адоғига етиб бўлмайди. Шу маънода ўлмас шоир Абдулла Орипов: “Тош отмай иложим йўқдур, Фурқатни бадарға қилган замонга”, деб ёзганида мутлақо ҳақ эди.

Доғули даврон, бешафқат замон Фурқатни гоҳ авраб, гоҳ алдаган, баъзан эса шоирлигига қарши боришга ҳам мажбур этган. Шунда у ўзи истамаган ишларга бош қўшиб, зоҳирий зарурият юзасидан қалам ҳам тебратган. Булар бўлган, гоҳо айрими имо-ишоратлар орқали айтилган воқеалар. Ҳозирги асосий вазифа эса ҳеч бир тадқиқотчининг беғараз, ҳалол ва холис меҳнатини сира камситмай фурқатшунослик илмини янгилаш ҳамда тараққий топтиришдир. Фурқат тақдири, адабий меросидан чиқариладиган тўғри хулоса ва сабоқлар, айниқса, ҳозир учун ҳар қачонгидан ҳам муҳим. Буни кенг тушуниб, масаланинг энг нозик томонлари ҳам қанча очиқ ва аниқ сўзланса, ўшанча яхши.

Furqat adabiy shaxsiyati va she’riyatiga kuchli ta’sir o’tkazgan ustozlarning ustodi, albatta, Alisher Navoiy edi. “Chun umrum shohidi, – deydi u, – to’qquzlarda orqasidin chehra ko’rguzdi. Alisherning turkiy devonlarikim Navoiy laqabdur, zabonim qushi ul xirmondur donachin o’ldi…” Abdurahmon Jomiy, Muhammad Fuzuliy, So’fi Olloyor – bular ham Furqatning sevimli salaflari, xayol musohiblari edi.

Ibrohim HAQQUL
FURQAT – ARMON VA AYRILIQ SHOIRI

Qadim Sharq she’riyatining ruh va haqiqat olamiga e’tibor qaratilsa, vasl va visol ishtiyoqi, ayriliq va hijron azobi unda yerdan ko’kka qadar yuksalgani, ya’ni eng buyuk armon Olloh diydoriga yetishish, eng so’ngsiz judolik Ollohdan yiroqlik ekani daf’atan ravshanlashadi. Shunga qaramasdan, ona vatandan, qondosh va jondosh eldan ajralish hazilakam firoq va judolikdan ham og’ir bo’lishiga Olloh taoloning o’zi bandasini iqror aylab, o’zi uni sabrga undagan. Chunki bu hijron holati yonib-kuyib so’nish, samandarday yana tirilib, fig’onu faryod chekishni zuhurlantiradi. “Hijron qafasida” “jon qushi” bo’g’ilib ketgan shoh va shoir Bobur Mirzo yozadi:

Ko’pdin berikim yoru diyorim yo’qtur,
Bir lahzau bir nafas qarorim yo’qtur.
Keldim bu sori o’z ixtiyorim birla,
Lekin borurimda ixtiyorim yo’qtur.

Chorasizlikka chora, ixtiyorsizlikka ixtiyor o’laroq ko’nikish odamni aql bovar qilmas g’ussa va qiynoq chohiga qulatadi. Bunday ahvolga mahkum bo’lgan ijodkorning adabiy shaxsiyati ham azob va hasrat olovmda yonadi, shakllanadi. Qo’qon farzandi Zokirjon Xolmuhammad o’g’li Furqat shulardan biri edi.

Furqatning she’rga qiziqishi ancha erta boshlangan. “Chun tab’imda she’rdin asar ko’rub, – deydi shoir, – hatto bir-ikki g’azal manzurlari o’lub, taxallusidin birmuncha so’z arog’a tushti. Furqat iboratikim, ma’nisi judolig’dir, xosiyat boisidin marg’ub ko’runmamish…”

Badiiy ijodga endi qadam tashlayotgan ijodkor uchun mutolaaning ta’siri ham, ahamiyati ham katta bo’lishini Furqat tajribasi ham to’la tasdiqlaydi. U tarjimai holidan bahs yuritgan asarida Attorning “Mantiq ut-tayr” dostoni, Xoja Hofiz devonini qiziqish ila o’qiganini ta’kidlab yana: “abulmaoniy Mirzo Abdulqodir Bedil devoni g’azaliyotiga dil bog’lanib… Bedil dilbandi bo’ldim”, – deydi.

Furqat adabiy shaxsiyati va she’riyatiga kuchli ta’sir o’tkazgan ustozlarning ustodi, albatta, Alisher Navoiy edi. “Chun umrum shohidi, – deydi u, – to’qquzlarda orqasidin chehra ko’rguzdi. Alisherning turkiy devonlarikim Navoiy laqabdur, zabonim qushi ul xirmondur donachin o’ldi…” Abdurahmon Jomiy, Muhammad Fuzuliy, So’fi Olloyor – bular ham Furqatning sevimli salaflari, xayol musohiblari edi.

Uning ma’nan ilgarilashi va shoirlik sirlarini o’zlashtirishini u mansub adabiy muhit va ijodiy jarayondan ajratish mumkin emas. Mana bu so’zlar shu nuqtai nazardan e’tiborga molikdir: “… Xo’qand viloyatidagi fozil va rasotab’ kishilar birla ittihod aylab, alarning suhbatidin ko’p bahralar topdim va asr shuarolarikim, chunonchi, Mavlono Muhyi va Mavlono Muqimiy va Mavlono Zavqiy va Mavlono Nisbatdurlar, hamisha majlis bunyod aylab, zoda’i tab’larimizdin mushoira qilur erduk va bir g’azalda tatabbu’ ko’rguzub, bir mazmun har nav’ ifoda topar erdi”.

Jamiyat va turmushdan topmagan ma’naviy tenglik va erkinlikni ijod ahli ana shunaqa yig’in, davra hamda gurunglardan topishgan. Bu esa did va saviyani charxlagan.

Bunday qaralganda, shoir hissiyot va taasssurot kishisi. Tuyg’u va taassurot imkoni unda qancha kengaysa, ijodida yangilanish ham o’shancha ortadi. Buni Furqatning safar va sayohat mavzuidagi she’rlari ham to’la tasdiqlaydi.

Dunyo kezish, ayniqsa, Turkiya, Yunoniston, Bulg’oriya, Misr, Arabiston va Hindiston mamlakatlaridagi sayohatlar shoirning dunyoqarashi, hayotning oqu qorasi, balandu pastini farqlashiga alohida ta’sir o’tkazgan. U she’riy maktublaridan birida:

Yer yuzida ko’rmadim Bo’mbay kabi shahri azim,
Garchi kezdim Misr ila Istanbulu Bulg’orlar, –

deydi. Qaysi o’lka yo shaharda bo’lmasin, shoir kindik qoni tomgan yurti, qadrdon do’st va aqrobolarni orziqib xotirlaydi. Xotirlab vatanidan madad tilaydi.

Taqdir taqozosi va davr o’yinlari bois Yorkentga muqim o’rnashgach, u adashish bilan ajralish, unutish bilan ko’nikish oralig’idagi bir qayg’u, chek-chegarasi ko’rinmas armon og’ushida kun kechiradi. Shoir o’zini bo’stonidan ajragan bulbul, oshyonidan judo bo’lgan “murg’i vahshiy”dan ham battar ahvolda tasavvur qiladi:

Kishi holimni bilmas – mehribonidin adashganman,
Vatan ovoradurmen, do’stonidin adashganman,
Vatansiz benavodurmen, makonidin adashganman,
G’aribi ko’yi g’urbat xonumonidin adashganman,
Va yo bir murg’i vahshiy oshyonidin adashganman.

Shoirning ma’naviy uyg’onishi, hayot qiyinchiliklariyu, turmush tashvishlariga taslim bo’lmay fikran ilgarilashi, Dard darajasi va Iztirob miqyosiga bevosita daxldordir. Shoh Mashrab bejiz “Kimning dardi yo’q, aning imoni yo’q”, – demagan. Furqatning hayot va ijod yo’lini yoritgan iztirob nuri esa erk hissiyoti va hurlikka sidqu sadoqat edi. Mahzun yurakda Olloh ravnaq bag’ishlaydigan bu noyob tuyg’u turli ohanglarda uning o’nlab she’rlarida tasvirlangan. Mana u bir g’azalida nima deydi:

Biz istig’no eli, qichqirmagan ma’vog’a bormasmiz,
Agarchandiki xirmon aylasa, dunyog’a bormasmiz…
Biz ellar, faqr elimiz, parcha nong’a sabr aylarmiz,
G’araz dunyo uchun Iskandaru Dorog’a bormasmiz.

Ushbu so’zlar qone’likka chorlovdan ko’ra, erishilgan ruhiy erkinlik muhofazasiga bag’ishlangan durdona kalimalardir. Ularni chin shoirning axloq va e’tiqod dasturi, deyish joiz. Yigirmanchi asr o’zbek adabiyotining asosiy bir tolesizligi mana shunday hurriyat, ma’naviy-axloqiy qanoat va ijodiy g’ururdan judo bo’lganligidir.

Bu ayanchli ahvolning tarixi esa jiddiy o’ylashga loyiqdir. Furqat Qo’qondan Toshkentga kelganida o’ttizdan qirqqa qarab endi qadam tashlagan yigit bo’lgan. Shoir kishining kuch-quvvati bilan birga hissiyot va ehtirosi ham bu yoshda jo’sh urishi muqarrar. Tasavvufiy hayot va nafs tarbiyasi to’g’risida Furqat ma’lum bir tasavvurga ega bo’lgan bo’lsa-da, nafsu havoni mag’lub aylash uchun biror murshid dargohida ranju riyozat chekmagan edi. So’fiylarning kuzatishlari bo’yicha, odam bolasi o’zini uch olovdan asrashi yoki qutqazishi bag’oyat mushkuldir. Ulardan birinchisi – shahvat olovi, ikkinchisi – shon-shuhrat olovi, uchinchisi – ziyofat olovi. Bulardan keyingi ikkisi Furqatning taqdiriga katta ziyon yetkazgandi.

Furqat Toshkentga kelgach, Fon Kaufman, Abramov, Ostroumov kabi chor amaldorlari bilan uchrashgan. General-gubernator unga ehtirom ko’rsatib, mehmonga chaqirgan. “Toshkent shahriga kelib, – deydi u, – ikki marotaba janob general-gubernator uyiga mehmon bo’lib borib, anda har xil tomoshalar ko’rdim”. Shoir general-gubernatorga bag’ishlab yozgan qasidasida esa uni “adolat dastgohi”, deya ta’riflaydi. Xullas, o’zi bilib-bilmay, istab-istamay erki, xohish-irodasini Furqat rus mustamlakachi mansabdorlarning qo’liga topshirgan edi. Ular esa har turli siyosiy nayrang va o’yinlar bilan uni chalg’itish, iste’dodidan o’zlarining ichki maqsadlari uchun foydalanishga erishgan edilar. Nainki xorijiy yurtlarda, balki turg’un istiqomat qilgani Yorkent zaminida ham Furqatni qiynagan eng achchiq haqiqat ana shu edi.

Shoir erk va ozodlikka sodiq bo’lolmasa, erk va ozodlik hech payt unga tayanch bo’lolmaydi. Badiiy ijoddagi har qanday buzilish, tanazzul va yuzsizlik mana shunday boshlanishini chuqur fahmlagan shoirlarimizdan biri ham Furqatdir. Uning mashhur “Sayding qo’yaber, sayyod”ini mohiyatan ozodlik gimni, “Uch xarobotiy” deb nomlangan tarje’band-musaddasini hurriyat qo’shig’i, deyilsa g’alat bo’lmaydi. Ustod Maqsud Shayxzoda ushbu she’rni Furqat lirikasining “shoh asari” deyishga loyiq, deb baholagandi. Unda so’fiyona mazmundagi asarlarda tatbiq qilinadigan so’z, ibora va istilohlar anchagina. Biroq ular irfoniy maqsadga xizmat etadi. Shoir “uch qalandarmiz, qalandarxonada hamxonamiz» yoki «xonaqoh kunjig’a borib toat ayladuk”, deganda ham botiniy hurlikni sharaflaydi. Bu xususan, “uch navoiymiz” deb boshlanadigan oltilikda ochiq-oydin anglashiladi:

Uch navoiymiz, kelinglar, azmi gulshan aylali,
Andalibg’a qo’shilib, ul yerni maskan aylali,
Kuydurub gul shoxu yafrog’ini gulxan aylali,
Chiltanni na etarmiz, o’zni chortan aylali,
Yor bizni(ng) yorimiz, jonon bizning jononimiz,
Ushbu davron birla o’tsak, yo’q erur armonimiz.

Umuman olganda, musaddasda “uch alamkash”, “uch birodar”, “uch musofir”, “uch adoyi”, “uch g’aribiy”, “uch vafoiy”, “uch balokash” nuqtai nazari va kayfiyati asosida erksevarlik g’oyasi hech bir shoirnikiga o’xshamaydigan usulda juda chiroyli tasvirlab berilgan. Darveshlik, faqirlik va qalandarlikni yoqlagan holda Furqat rindlikni, ya’ni rind ma’naviyati va erkinlik imkoniyatini ulardan yuqori qo’ygan.

Haqiqiy san’atkorlik – dardli, armonli yurakning bir parchasini go’yo uzib olib suvratlantirish yoki ezgin ruh holi va manzaralarini so’z bilan chizib berishdir. Bundan boshqasi qog’oz qoralash, ijodkorlik iddaosi ila o’quvchini aldash hisoblanadi. Shu ma’noda o’zbek kitobxoni ko’p aldangan. Bir paytlar xayoliy ishq, turg’un hijron va ayriliq hasratlariga ko’niktirilgan omma, ayni paytda yalang’och didaktika, kitobiy, hatto g’ayriilmiy g’oyalar bilan ovuntirilgan. Chor hukumati bosqini bilan ildiz yozib, mustamlakachilik siyosatidan sovet ilm-fani va adabiyotiga meros o’tgan ijtimoiy, madaniy ma’rifatparvarlik tushunchalarini to’g’ri va xolis baholashga, albatta, imkon berilmagan. Negaki, millatsevarga millatchi, xalqparvarga xalq dushmani yoinki vatan xoini deb ayb qo’yish uncha qiyin kechmagan. Ong va idroki o’sha mash’um qo’rquv va xavf-xatardan butkul qutulmagan millatga haqiqat qadar ilhombaxsh, haqiqatchalik jur’at bag’ishlovchi kuch-qudrat manbai topilmaydi. Mustaqillikka qadam qo’yishdanoq buni jiddiy o’ylash, har bir ishni shu mezonda baholash zarur edi. Afsuski, bunday bo’lmadi va chala haqiqatchilik tamoyili oldingiga nisbatan ham kuchayib ketdi. Oqibat esa ma’lum. Ayni shu nuqtai nazardan Furqat shaxsi, dunyoqarashi, she’riy, xususan, nasriy merosiga qaralsa, furqatshunoslik milliy g’oya va mafkura talablari bo’yicha isloh etilib, ayrim qirralari butunlay yangilanishi lozimligiga shubha qolmaydi. Bundan-da ahamiyatlisi, zamonasozlik, siyosatkorlik va moddiy manfaat yo’lini maqbul ko’rgan ilm-fanning ertasi nima bo’lishini bilish va xulosa chiqarishdir. Furqat tarjimai holi, turli janrdagi asarlari tadqiqu tahlil etilgan yuzlab maqola, bir necha ilmiy to’plam, risola va kitoblarni o’qib-o’rganilsa, beixtiyor ongi siyosatdan zaharlanmagan, maslak va e’tiqodda betaraflikka amal eta bilgan va niyati beg’araz olim yo tadqiqotchi bo’lganmi o’zi, degan og’riqli bir savol tug’iladi. Gapimiz dalilsiz bo’lib qolmasligi uchun shoirning yuz yillik tavalludiga bag’ishlab chiqarilgan to’plamdagi “Furqat ijodi va zamonamiz”, “Furqat lirikasida sotsial motivlar”, “Furqat va Hamza” nomli maqolalarni xotirlatib o’tmoqchimiz. Ulardan birida o’qiymiz: “O’rta Osiyoning Rossiyaga qo’shib olinishi natijasida… o’zbek xalqi bilan rus xalqining taqdiri birlashdi, o’zbek mehnatkashlari bilan rus mehnatkashlari bir kurash yo’liga kira boshladilar, o’zbek xalqi o’z kelajagini, o’z hayotini o’z xohishicha belgilashga bo’lgan intilishda rus proletariatidek qudratli yordamchiga ega bo’ldi”. Bular Furqat bahonasida to’qilgan ilmiy uydirmalardan bir tomchi ham emas, albatta. Xo’sh, shunday holat yo hodisalar takrorlanmasligi uchun nima qilish kerak? Nega adabiyotshunoslikda tub yangilanish yo’q?

Adabiyot badiiy matn hayoti va tarixidan ayri bir nima emas. Ammo matn mohiyatini mukammal kashf qilib, uning g’oyaviy-badiiy tarkibidan so’z yuritish juda qiyindir. Chunki haqiqiy matn ma’no-mazmunini tushunib, taassurot yo’li bilan uning musiqasi, ya’ni ohang tovlanishlarini tinglash hamda rang va rangin manzaralaridan zavqlanish boshqa-boshqa narsalardir. Bir-biridan ularni farqlash nechog’lik o’tkir did, yuksak saviyani talab qilsa, bir butun tarzda tasavvurda jonlantirib, mushohada aylash uchun yanada keng bilim, ruhoniy zakovat zarur. Badiiy matn tahlili bir yonda qolib, har turli ilmiy, g’ayriilmiy va nazariy fikr-qarashlarni qalashtirib tashlashdek nayrangbozlik, yanada aniqrog’i, hech vaqt yo’li to’silmas ilmbozlik harakati ana shunda har qalay susayadi. Zero, chetdan o’zlashtirilgan ko’p fikr, tushuncha va xulosalar tadqiqotchi kabi o’quvchining ham taassurot, tasavvur va xayol yo’liga to’siq bo’lganidek, bevosita adabiy matndan tug’iladigan mushohadaga asos bo’lolmaydi. Bu esa o’z-o’zidan tadqiqotchining mustaqil fikrdan mahrumligi va ma’naviy-ma’rifiy qiyofasizligini oshkor etadi. Adabiy matnni tekshirish, birinchi navbatda, uning ma’ni, hol, ruh va go’zallik jozibasini his qila bilishdir. Ana shunda adabiyotga zarar yetmaganiday, behuda urinish, zo’rma-zo’raki chiranishlar adabiyotshunoslikda ham kamayib boradi.

Uzoqqa bormasdan sho’ro davlati davrida Sharq mumtoz adabiyotini o’rganish va adabiy matnlarni turli-tuman maqsadlarda izohlash hamda talqin qilish tajribasini olaylik. Ayniqsa, diniy, tasavvufiy, falsafiy mazmundagi matnlarni noto’g’ri va xohlagancha buzib izohlash umumiy bir urf tusini olgan. Chunki markscha-lenincha ta’limotni dastak kilib, partiyaviylik, sinfiylik, zamonaviylik ko’rsatmalariga sidqi dildan inongan adabiyotshunoslikdan, uning dongdor vakillaridan boshqa bir nima kutish tasavvurga ham kelmagan, albatta. Ushbu holat va haqiqatni tan olish naqadar qiyin kechgan bo’lsa, uni yangilash ehtiyoji hanuz o’zini ko’rsata bilgani yo’q.

Adabiyot haqida ham, hayot yo’li va taqdiri murakkab ijodkorlar to’g’risida ham biz erkin fikrlash va to’g’risini so’zlash imkoniga erishdik. Bundan qanchalik keng va faol foydalansak, kechagi qo’rquv, ehtiyot, hiyla va soxtakorliklardan o’shancha ko’proq xalos bo’lamiz, haqiqat tuyg’usi ko’ngilga o’shancha ortiqroq kuch va g’ayrat bag’ishlaydi. Demoqchimizki, qalami qilich yo nayzaday xizmat qilgan shoir va adibga hech vaqt erkinlik berilmagan. Yuz yillarda dunyoga bir keladigan iste’dod sohibini demasa, adabiy jarayonda doimo o’rtamiyonachi, sulhparast va shijoatsizlarning oshig’i olchi bo’lgan. To’g’riso’z, haqparast san’atkorni o’tmish yoki kelajak emas, balki o’zi mansub zamon qiynab, turli-tuman jazoga giriftor qilgan. Shu bois ulardan ayrimlari bir umr ta’qib va nazoratda yashasa, ba’zilariga juda og’ir jazo berilib, Fitrat, Cho’lpon, Qodiriyga o’xshab qatl etilgan. Xullas, boshqa adabiyotlar kabi bizning adabiyot ham davr, zamon, davlat va jamiyatga uzluksiz qurbonlik berib kelgan.

Turklarning zo’r shoirlaridan bo’lgan Tavfiq Fikrat bir she’rida:

Jam’i olam edik, parishon bo’ldik,
Oh, bir zolimning nafsiga qurbon bo’ldik, –

deydi. Bunday qurbonlik zolim hukmdor, jallod va qonxo’r zamondan yog’ilgan kulfatu musibatni, ayniqsa, turkiy adabiyot ko’p boshdan o’tkazgan. Adolatsizlik, nohaqlik, jaholat, zo’ravonlik tufayli bu adabiyot bergan qurbonlik, hasratu yo’qotishlarni sanab sanog’iga, aytib adog’iga yetib bo’lmaydi. Shu ma’noda o’lmas shoir Abdulla Oripov: “Tosh otmay ilojim yo’qdur, Furqatni badarg’a qilgan zamonga”, deb yozganida mutlaqo haq edi.

Dog’uli davron, beshafqat zamon Furqatni goh avrab, goh aldagan, ba’zan esa shoirligiga qarshi borishga ham majbur etgan. Shunda u o’zi istamagan ishlarga bosh qo’shib, zohiriy zaruriyat yuzasidan qalam ham tebratgan. Bular bo’lgan, goho ayrimi imo-ishoratlar orqali aytilgan voqealar. Hozirgi asosiy vazifa esa hech bir tadqiqotchining beg’araz, halol va xolis mehnatini sira kamsitmay furqatshunoslik ilmini yangilash hamda taraqqiy toptirishdir. Furqat taqdiri, adabiy merosidan chiqariladigan to’g’ri xulosa va saboqlar, ayniqsa, hozir uchun har qachongidan ham muhim. Buni keng tushunib, masalaning eng nozik tomonlari ham qancha ochiq va aniq so’zlansa, o’shancha yaxshi.