Умид сафаридан яна Истамбулга хомуш қайтдим. Қаранг, машҳур ўзбек адиби Абдулла Қодирий қаламига мансуб “Ўтган кунлар” романининг иккинчи ва учинчи қисмлари шу ердан топилиб қолса бўладими? Шундай ажойиб китобни топганимдан қувончим бир жаҳон бўлса, уни ўқиб чиққанимдан кейинги қувончим бир дунё эди. Энди унинг биринчи қисмини ўқимасдан туролмай қолдим. Суриштирсам: “Саудия Арабистонида фалон кишида бор эди”, дейишди. Ҳайт, дедим-у, ўша ёққа қараб жўнадим.
Жўра Қори БЎТАКЎЗ
ОНА ТИЛИМНИ ДЕБ…
Инсон бошидан нималар кечмайди, дейсиз. Биров дарёда ғарқ бўлиб, бир тасодиф билан қутилиб чиқса, яна биров поездлар тўқнашувида кичик лат билан омон қолади. Ҳа, “саргузашт” деб аталган бу хил тасодифларнинг ҳад-ҳисоби йўқ дунёда. Камина бошидан ҳам шу таҳлит бир воқеа ўтган. Ана шу воқеани ёру биродарлар, бохабар дўстлар айтиб берсангиз, деб илтимос қилишади. Гап — волидаи муҳтарамамнинг менга ўргатган табаррук тили — она тилим ҳақида бораётгани учун дўстлар илтимосини жон дилим билан бажо келтираман.
Биласиз, тил тўғрисида яхши гаплар бениҳоя кўп. Албатта, тилсиз, айниқса, она тилисиз одамзод ҳозирги маънавий поғонага кўтарила олмас эди, ахир она тилинг йўргакда инга-инга қилиб ётган бир парча гўштлигингдан бошлаб қулоғингга қуйилади ва бора-бора онгу шуурингга сингиб, сенда халқинг табиатига хос табиат ва фикрат вужудга келтиради. Шу боисдан она тили ҳар бир киши учун она қадар муқаддас, она қадар беқиёс.
Жаҳон донишмандларининг таълимотига қулоқ солсак, она тилини севиш, ардоқлаш — она берган оқ сутни ҳалоллаш билан баробар эмиш. Шу сабабдан бўлса керак машҳур афғон шоири Суфий Абдураҳмон бобо: “Юз тил билсанг ҳам, ўз тилингни унутиб нодонлик қилма!”— дейди. Қаранг, тақдир экан, камина она тилининг қадр-қимматининг кекса бошида кўтарган ўша Суфий Абдураҳмон бобо юртига — онам ҳамда катта бувим билан беш ёшимда келиб қолдим. Кўча-куйда — ҳамма ерда форс тили, менинг она тилим эса, ўзимиз турган чор девор ичидагина янграб, ўзининг борлигидан, барқарорлигидан хабар бериб турар эди. Мен у маҳаллар ёш бўлишимга қарамай, тилимни камситадиган ё ўкситадиган қилиқ қилмас эдим. Поёни йўқ денгиз ўртасидаги кичик бир орол ўз ҳаёти билан яшаганидек, бизнинг хонадонимиз ҳам катта афғон ерида ўз урф-одати, маишати ва маданияти билан қаддини ғоз тутиб яшар эди.
Ёшим улғайган сари бошқа тилларни ҳам мукаммал билиш йўлларини қидирдим ва оқибат, бу шарафга ноил бўлдим. Саъй-ҳаракатларим билан ўз она тилимга севгимга гард юқтирмадим, аксинча, уни яна қаттиқроқ севишга, поклигини яна ҳам бигар сақлашга мушарраф бўлдим. Бу борада катта бувим жонимга оро кирди. У киши отин эдилар. Бизга “Лайли ва Мажнун”, “Фарҳод ва Ширин” каби достонларнинг халқ ичида оғиздан-оғизга ўтиб юрган нусхаларидан, ўзбек халқининг қарҳрамонларига оид эртаклардан сўзлаб берар, шу билан она тилимизга, адабиётимизга бўлган муҳаббатимизни орттириб борар эдилар. Тилимни танишимда, уни ғурбатда ғурур байроғи қилиб кўтаришимда меҳрибон онамнинг бешигим бошида айтган аллалари қанчалик таъсир кўрсатган бўлса, кейинча чет элда катта бувим ҳам тилим поклигини сақлаш аҳдимни шунчалик кучайтирди. Мен буни ўз тажрибамда кўрдим. Она тили билан бирга яшаш, уни ҳамма шароит ва муҳитда ҳам дахлсиз сақлаш — катта бахт экан. Мен она тилимдан шу хосияти учунгина эмас, йўқ-йўқ, бир маҳаллар, мурғақлик кезларимда ажраб қолган азиз Ватанимни бир неча ўн йиллик айрилиқдан сўнг яна топиб олишимда раҳнамолик қилгани учун ҳам беҳад миннатдорман. Мен ғурбатда юрганимда шунга амин бўлдимки, она тили Ватанда халқнинг маънавий бойлигига яна бойлик қўшиш учун бир марта зарур бўлса, чет элда, Ватанда, маънавий бойликда ажраб, дарбадар бўлиб кетмаслик учун минг марта зарур экан. Она тилидан айрилиш — элу юртдан айрилиш, фахру ғуруридан айрилиш, халқнинг минг йиллар давомида босиб ўтган тарихидан айрилиш, санъат ва адабиёт лаззатидан айрилиш эканини мен ўша ёқларда жуда яхши англадим. Шундан кейин, аввал, ўз тилимни, кейин теварагимдаги ўзбекларнинг тилини кузатишга киришдим. Тил қонун-қоидасини бузишларига қарши давлат ё жамоат назорати бўлмаганидан кейин у бояқишнинг ҳолига маймунлар йиғласин экан. Туппа-тузук ўзбек сўзи турган жойда чет сўзларни қориштириб гапирувчиларни кўриб, қаттиқ изтиробга тушдим. Бу аҳволда тилимиз қазога учраши, одамларимиз эса миллий маданиятидан ажраши муқаррар эди. Демак, бонг уриш, босиб келаётган бало дафини қидириш керак. Аммо қандай қилиб? Борди-ю, бир нечта мактаб очилди? Шу бир неча мактаб шунча ўзбекнинг тилини таъмин қила олармикан? Йўқ. Демак, бошқа чора қидириш керак. Қани энди ҳозирги ўзбек адабий тилида ёзилган биронта чиройли роман ё қисса топилса-ю, уни ўша ерда чоп эттириб, тили бузуқларга бўлашиб берсак!
Менга бу фикр маъқул бўлди. Мен ҳам, Лайлисини қидирган Мажнундек, ўзбекча китоб қидириб Ўрта Шарқ мамлакатларининг ҳаммасини кезиб чиқдим. Шу сафаримда бир нечта ўзбекча китоб топдим. Лекин улар тил ва мазмун жиҳатдан мақсадга жавоб беролмас эди. Сурия, Қоҳира, Лоҳар, Карачи ва Ҳиндистоннинг бир қатор шаҳарларининг матбуаларида босилган китоблар эса, шу қадар омухта тилда ёзилган эдики, улардан бир нима ўрганиб бўлмас эди. Умид сафаридан яна Истамбулга хомуш қайтдим. Қаранг, машҳур ўзбек адиби Абдулла Қодирий қаламига мансуб “Ўтган кунлар” романининг иккинчи ва учинчи қисмлари шу ердан топилиб қолса бўладими? Шундай ажойиб китобни топганимдан қувончим бир жаҳон бўлса, уни ўқиб чиққанимдан кейинги қувончим бир дунё эди. Энди унинг биринчи қисмини ўқимасдан туролмай қолдим. Суриштирсам: “Саудия Арабистонида фалон кишида бор эди”, дейишди. Ҳайт, дедим-у, ўша ёққа қараб жўнадим. Ҳақиқатдан ҳам, у ерда романнинг учала қисми бор экан. Биринчи қисмини ўша ердаёқ ўқиб чиқдим. Тилнинг равонлиги, воқеатнинг гўзаллиги хушимни олиб қўйди. Шуни босиб тарқатишга қарор қилдим. Лекин китоб эгалари китобларини сотиш у ёқда турсин, омонат бериб туришга ҳам рози бўлишмади. Ноиложликдан романнинг иккинчи билан учинчи қисмларини бўлса ҳам нашр этмоқчи бўлиб, Истамбулдаги меҳмонхонамни сотдимда, босадиган матбаа қидиришга тушдим. Истамбул, Анқара ва Ўрта Шарқдаги араб мамлакатларини бирма-бир айланиб, суриштириб чиқдим. Ҳеч ерда ўзбек тилида китоб босиш имкони йўқ. Шу кезиш, қидиришларнинг бирида от олиб қочиб, оёғим синди. Машҳад касалхонасида беш ярим ой ётиб шифоландим.
Касалхонадан чиқа солиб, Карачига йўл олдим. Ҳарф терувчи топилмаса топилмас, тош босмада кўчиртирабераман. Бировнинг юртида юрт эгалари билмайдиган тилда китоб бостиришдан мушкул нарса йўқ экан. Китобни азобу уқубат, катта сарфу харажат билан чоп эттирдим-у, энди ватандошларимга тарқатишда бошим қотиб қолди. У маҳаллар Саудия Арабистони, Туркия, Афғонистон каби мамлакатлар ўша ерлардаги ўзбекларнинг кўзлари очилиб қолишидан ҳайиқибми, миллий руҳда ёзилган адабиётни юртларга келтирмас эдилар. Лекин бир иложини қилиб, ватандошларимга етказиб бердим. Янги имлони билмаганларни ўқишга ўргатдик. Бу масалада маҳаллий ватандошларимизнинг кўмаги катта бўлди. Мен бу ерда ватандошим ҳурматли Ғулом Муҳаммад Санжарга таъзим қилиб ўтишни истардим.
Бостириб тарқатишга яна бир, бир ярим йил умр лозим бўлди. Аммо кетган умрим, кўрган қийинчиликларимдан зорланмайман, аксинча, она тилим деб қилган ишим жонажон халқимнинг фарзандларидан ҳамда азиз она тилимнинг жонкуярларидан бири эканлигимга далил бўла олса, дунёга шўппайиб келиб, шўппайиб кетмас эканман, деб қувонар эдим.
“Она тилисини деб саргардон бўлгани, отидан йиқилиб оёғи сингани, у шаҳардан бу шаҳарга китоб қидириб юргани, ниҳоят босмахоналарда қора терга пишиб ҳарф тергани алам қилмадимикан?” дегувчилар ҳам топилиб қолса ажаб эмас, лекин, азиз дўстларим, севган кишинг ёки нарсанг йўлида тортган азобинг азоб бўлиб эмас, роҳат бўлиб, бағоят катта ҳузур оласан.
Шукрлар бўлсинким, бугун замонлар ўзгарди.…
…Магазинлар гавжум. Ҳар ким ўзи хоҳлаган нарсасини харид қилиш билан хушнуд. Мен ҳам магазиндаман. Қаранг, чет элда эканимда битта “Ўтган кунлар”га қанчалар зор бўлган эдим. Бу ерда эса ўз она тилимда чоп этилган юзлаб, бир неча юзлаб романлар, қиссалар, достонлар, ҳикоялар, китоб токчаларида қалашиб ётибди. Билсам, Абдулла Қодирийнинг мени сарғайтирган романи бир неча юз минг нусхада беш-олти марта босилиб сотилибди. Магазинларда хоҳлаган китобингиз бор: Драйзер, Байрон, Пушкин, Навоий, Фузулий, Фирдавсий, Ҳамза, Нозим Ҳикмат, Азиз Несин, Робиндранат Тагор…
Шундай, азиз дўстларим, она тилимга бўлган муҳаббатим менга бахт келтирди. Мен бугун Ватанимда, севикли ота юртимда Ўзбекистонимда яйраб-яшнаб, хоҳлаган китобимни ўз она тилимда ўқиб юрибман…
Манба: Vatandosh
Umid safaridan yana Istambulga xomush qaytdim. Qarang, mashhur o‘zbek adibi Abdulla Qodiriy qalamiga mansub “O‘tgan kunlar” romanining ikkinchi va uchinchi qismlari shu yerdan topilib qolsa bo‘ladimi? Shunday ajoyib kitobni topganimdan quvonchim bir jahon bo‘lsa, uni o‘qib chiqqanimdan keyingi quvonchim bir dunyo edi. Endi uning birinchi qismini o‘qimasdan turolmay qoldim. Surishtirsam: “Saudiya Arabistonida falon kishida bor edi”, deyishdi. Hayt, dedim-u, o‘sha yoqqa qarab jo‘nadim.
Jo‘ra Qori BO‘TAKO‘Z
ONA TILIMNI DЕB…
Inson boshidan nimalar kechmaydi, deysiz. Birov daryoda g‘arq bo‘lib, bir tasodif bilan qutilib chiqsa, yana birov poyezdlar to‘qnashuvida kichik lat bilan omon qoladi. Ha, “sarguzasht” deb atalgan bu xil tasodiflarning had-hisobi yo‘q dunyoda. Kamina boshidan ham shu tahlit bir voqea o‘tgan. Ana shu voqeani yoru birodarlar, boxabar do‘stlar aytib bersangiz, deb iltimos qilishadi. Gap — volidai muhtaramamning menga o‘rgatgan tabarruk tili — ona tilim haqida borayotgani uchun do‘stlar iltimosini jon dilim bilan bajo keltiraman.
Bilasiz, til to‘g‘risida yaxshi gaplar benihoya ko‘p. Albatta, tilsiz, ayniqsa, ona tilisiz odamzod hozirgi ma’naviy pog‘onaga ko‘tarila olmas edi, axir ona tiling yo‘rgakda inga-inga qilib yotgan bir parcha go‘shtligingdan boshlab qulog‘ingga quyiladi va bora-bora ongu shuuringga singib, senda xalqing tabiatiga xos tabiat va fikrat vujudga keltiradi. Shu boisdan ona tili har bir kishi uchun ona qadar muqaddas, ona qadar beqiyos.
Jahon donishmandlarining ta’limotiga quloq solsak, ona tilini sevish, ardoqlash — ona bergan oq sutni halollash bilan barobar emish. Shu sababdan bo‘lsa kerak mashhur afg‘on shoiri Sufiy Abdurahmon bobo: “Yuz til bilsang ham, o‘z tilingni unutib nodonlik qilma!”— deydi. Qarang, taqdir ekan, kamina ona tilining qadr-qimmatining keksa boshida ko‘targan o‘sha Sufiy Abdurahmon bobo yurtiga — onam hamda katta buvim bilan besh yoshimda kelib qoldim. Ko‘cha-kuyda — hamma yerda fors tili, mening ona tilim esa, o‘zimiz turgan chor devor ichidagina yangrab, o‘zining borligidan, barqarorligidan xabar berib turar edi. Men u mahallar yosh bo‘lishimga qaramay, tilimni kamsitadigan yo o‘ksitadigan qiliq qilmas edim. Poyoni yo‘q dengiz o‘rtasidagi kichik bir orol o‘z hayoti bilan yashaganidek, bizning xonadonimiz ham katta afg‘on yerida o‘z urf-odati, maishati va madaniyati bilan qaddini g‘oz tutib yashar edi.
Yoshim ulg‘aygan sari boshqa tillarni ham mukammal bilish yo‘llarini qidirdim va oqibat, bu sharafga noil bo‘ldim. Sa’y-harakatlarim bilan o‘z ona tilimga sevgimga gard yuqtirmadim, aksincha, uni yana qattiqroq sevishga, pokligini yana ham bigar saqlashga musharraf bo‘ldim. Bu borada katta buvim jonimga oro kirdi. U kishi otin edilar. Bizga “Layli va Majnun”, “Farhod va Shirin” kabi dostonlarning xalq ichida og‘izdan-og‘izga o‘tib yurgan nusxalaridan, o‘zbek xalqining qarhramonlariga oid ertaklardan so‘zlab berar, shu bilan ona tilimizga, adabiyotimizga bo‘lgan muhabbatimizni orttirib borar edilar. Tilimni tanishimda, uni g‘urbatda g‘urur bayrog‘i qilib ko‘tarishimda mehribon onamning beshigim boshida aytgan allalari qanchalik ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, keyincha chet elda katta buvim ham tilim pokligini saqlash ahdimni shunchalik kuchaytirdi. Men buni o‘z tajribamda ko‘rdim. Ona tili bilan birga yashash, uni hamma sharoit va muhitda ham daxlsiz saqlash — katta baxt ekan. Men ona tilimdan shu xosiyati uchungina emas, yo‘q-yo‘q, bir mahallar, murg‘aqlik kezlarimda ajrab qolgan aziz Vatanimni bir necha o‘n yillik ayriliqdan so‘ng yana topib olishimda rahnamolik qilgani uchun ham behad minnatdorman. Men g‘urbatda yurganimda shunga amin bo‘ldimki, ona tili Vatanda xalqning ma’naviy boyligiga yana boylik qo‘shish uchun bir marta zarur bo‘lsa, chet elda, Vatanda, ma’naviy boylikda ajrab, darbadar bo‘lib ketmaslik uchun ming marta zarur ekan. Ona tilidan ayrilish — elu yurtdan ayrilish, faxru g‘ururidan ayrilish, xalqning ming yillar davomida bosib o‘tgan tarixidan ayrilish, san’at va adabiyot lazzatidan ayrilish ekanini men o‘sha yoqlarda juda yaxshi angladim. Shundan keyin, avval, o‘z tilimni, keyin tevaragimdagi o‘zbeklarning tilini kuzatishga kirishdim. Til qonun-qoidasini buzishlariga qarshi davlat yo jamoat nazorati bo‘lmaganidan keyin u boyaqishning holiga maymunlar yig‘lasin ekan. Tuppa-tuzuk o‘zbek so‘zi turgan joyda chet so‘zlarni qorishtirib gapiruvchilarni ko‘rib, qattiq iztirobga tushdim. Bu ahvolda tilimiz qazoga uchrashi, odamlarimiz esa milliy madaniyatidan ajrashi muqarrar edi. Demak, bong urish, bosib kelayotgan balo dafini qidirish kerak. Ammo qanday qilib? Bordi-yu, bir nechta maktab ochildi? Shu bir necha maktab shuncha o‘zbekning tilini ta’min qila olarmikan? Yo‘q. Demak, boshqa chora qidirish kerak. Qani endi hozirgi o‘zbek adabiy tilida yozilgan bironta chiroyli roman yo qissa topilsa-yu, uni o‘sha yerda chop ettirib, tili buzuqlarga bo‘lashib bersak!
Menga bu fikr ma’qul bo‘ldi. Men ham, Laylisini qidirgan Majnundek, o‘zbekcha kitob qidirib O‘rta Sharq mamlakatlarining hammasini kezib chiqdim. Shu safarimda bir nechta o‘zbekcha kitob topdim. Lekin ular til va mazmun jihatdan maqsadga javob berolmas edi. Suriya, Qohira, Lohar, Karachi va Hindistonning bir qator shaharlarining matbualarida bosilgan kitoblar esa, shu qadar omuxta tilda yozilgan ediki, ulardan bir nima o‘rganib bo‘lmas edi. Umid safaridan yana Istambulga xomush qaytdim. Qarang, mashhur o‘zbek adibi Abdulla Qodiriy qalamiga mansub “O‘tgan kunlar” romanining ikkinchi va uchinchi qismlari shu yerdan topilib qolsa bo‘ladimi? Shunday ajoyib kitobni topganimdan quvonchim bir jahon bo‘lsa, uni o‘qib chiqqanimdan keyingi quvonchim bir dunyo edi. Endi uning birinchi qismini o‘qimasdan turolmay qoldim. Surishtirsam: “Saudiya Arabistonida falon kishida bor edi”, deyishdi. Hayt, dedim-u, o‘sha yoqqa qarab jo‘nadim. Haqiqatdan ham, u yerda romanning uchala qismi bor ekan. Birinchi qismini o‘sha yerdayoq o‘qib chiqdim. Tilning ravonligi, voqeatning go‘zalligi xushimni olib qo‘ydi. Shuni bosib tarqatishga qaror qildim. Lekin kitob egalari kitoblarini sotish u yoqda tursin, omonat berib turishga ham rozi bo‘lishmadi. Noilojlikdan romanning ikkinchi bilan uchinchi qismlarini bo‘lsa ham nashr etmoqchi bo‘lib, Istambuldagi mehmonxonamni sotdimda, bosadigan matbaa qidirishga tushdim. Istambul, Anqara va O‘rta Sharqdagi arab mamlakatlarini birma-bir aylanib, surishtirib chiqdim. Hech yerda o‘zbek tilida kitob bosish imkoni yo‘q. Shu kezish, qidirishlarning birida ot olib qochib, oyog‘im sindi. Mashhad kasalxonasida besh yarim oy yotib shifolandim.
Kasalxonadan chiqa solib, Karachiga yo‘l oldim. Harf teruvchi topilmasa topilmas, tosh bosmada ko‘chirtiraberaman. Birovning yurtida yurt egalari bilmaydigan tilda kitob bostirishdan mushkul narsa yo‘q ekan. Kitobni azobu uqubat, katta sarfu xarajat bilan chop ettirdim-u, endi vatandoshlarimga tarqatishda boshim qotib qoldi. U mahallar Saudiya Arabistoni, Turkiya, Afg‘oniston kabi mamlakatlar o‘sha yerlardagi o‘zbeklarning ko‘zlari ochilib qolishidan hayiqibmi, milliy ruhda yozilgan adabiyotni yurtlarga keltirmas edilar. Lekin bir ilojini qilib, vatandoshlarimga yetkazib berdim. Yangi imloni bilmaganlarni o‘qishga o‘rgatdik. Bu masalada mahalliy vatandoshlarimizning ko‘magi katta bo‘ldi. Men bu yerda vatandoshim hurmatli G‘ulom Muhammad Sanjarga ta’zim qilib o‘tishni istardim.
Bostirib tarqatishga yana bir, bir yarim yil umr lozim bo‘ldi. Ammo ketgan umrim, ko‘rgan qiyinchiliklarimdan zorlanmayman, aksincha, ona tilim deb qilgan ishim jonajon xalqimning farzandlaridan hamda aziz ona tilimning jonkuyarlaridan biri ekanligimga dalil bo‘la olsa, dunyoga sho‘ppayib kelib, sho‘ppayib ketmas ekanman, deb quvonar edim.
“Ona tilisini deb sargardon bo‘lgani, otidan yiqilib oyog‘i singani, u shahardan bu shaharga kitob qidirib yurgani, nihoyat bosmaxonalarda qora terga pishib harf tergani alam qilmadimikan?” deguvchilar ham topilib qolsa ajab emas, lekin, aziz do‘stlarim, sevgan kishing yoki narsang yo‘lida tortgan azobing azob bo‘lib emas, rohat bo‘lib, bag‘oyat katta huzur olasan.
Shukrlar bo‘lsinkim, bugun zamonlar o‘zgardi.…
…Magazinlar gavjum. Har kim o‘zi xohlagan narsasini xarid qilish bilan xushnud. Men ham magazindaman. Qarang, chet elda ekanimda bitta “O‘tgan kunlar”ga qanchalar zor bo‘lgan edim. Bu yerda esa o‘z ona tilimda chop etilgan yuzlab, bir necha yuzlab romanlar, qissalar, dostonlar, hikoyalar, kitob tokchalarida qalashib yotibdi. Bilsam, Abdulla Qodiriyning meni sarg‘aytirgan romani bir necha yuz ming nusxada besh-olti marta bosilib sotilibdi. Magazinlarda xohlagan kitobingiz bor: Drayzer, Bayron, Pushkin, Navoiy, Fuzuliy, Firdavsiy, Hamza, Nozim Hikmat, Aziz Nesin, Robindranat Tagor…
Shunday, aziz do‘stlarim, ona tilimga bo‘lgan muhabbatim menga baxt keltirdi. Men bugun Vatanimda, sevikli ota yurtimda O‘zbekistonimda yayrab-yashnab, xohlagan kitobimni o‘z ona tilimda o‘qib yuribman…
Manba: Vatandosh
