Яқинда ёзувчи Нурилла Чорининг Ғафур Ғулом номидаги нашриёт томонидан чоп этилган “Ташвиши йўқ одамлар” номли ҳикоялар тўпламни ўқиб чиқдим. Мутолаа давомида мифлар, умуман, халқ ижоди, бугунги ёш носирлар учун ҳам муҳим бадиий шартли восита сифатида хизмат қилиб, неомифологизмнинг янги қирралари очилаётгани кўзга ташланди.

НУРИЛЛА ЧОРИ ҲИКОЯЛАРИДА
НЕОМИФОЛОГИЗМ УНСУРЛАРИ
Марҳабо Қўчқорова

---

Яқинда ёзувчи Нурилла Чорининг Ғафур Ғулом номидаги нашриёт томонидан чоп этилган “Ташвиши йўқ одамлар” номли ҳикоялар тўпламни ўқиб чиқдим. Мутолаа давомида мифлар, умуман, халқ ижоди, бугунги ёш носирлар учун ҳам муҳим бадиий шартли восита сифатида хизмат қилиб, неомифологизмнинг янги қирралари очилаётгани кўзга ташланди. Буни Н.Чорининг ҳикоялари орқали яна бир бор чуқур ҳис этдик. Унинг “Қизғалдоқ” ҳикояси бундан роса ўн йил аввал – 2010 йили “Наср кенгаши” йиғилишида “Йилнинг энг яхши ҳикояси” сифатида эътироф этилганди. Ёш носир ҳикояда анъанавий реалистик проза анъаналари билан неомифологизм унсурларини маҳорат билан қўллаган. Ёзувчининг ҳикояларида ниҳоятда пишиқ, жуда жиддий ўйланган сюжет кўзга ташланади.

“Қизғалдоқ” ҳикоясида Турдихол кампирнинг дарди, изтироби, гўзал, сулув қизи Тўлғоной билан боғлиқ юрак оғриғи ниҳоятда юқори пардада туриб куйланади. Ҳикояда реализм билан неомифологизм синкретизмини кузатиш мумкин. Нурилла Чори “Қизғалдоқ” ва “Лўлитопмаслик чол” ҳикоясида инсон дарди, унинг мискинлиги, чорасизлиги, бахтсизлигини нақадар ҳаётий, таъсирчан ва муҳими янгича бадиий услубда ёза олган. Назаримизда, адабиётшуносларимиз бадиий адабиётдаги янгиланишлар, янги бадиий шартли воситаларни, бадииятдаги сифат ўзгаришларни у қадар тўғри англаб тушунтириб бера олмаяпти. Адабий танқидчилик ҳозирги бадиий жараёндан нақадар орқада қолиб кетяпти. Бу бугунги ўзбек адабиётшунослигининг оғриқли нуқтаси.

Нурилла Чорининг ҳикояларида постмодернизм унсурлари кўриняпти. Ўзигача яратилган бадиий матнлар (бу ўринда биз “Гўрўғли”, “Алпомиш” достонлари ва халқ эртаклари, ёзма адабиётдан эса замондош ёзувчилар Шукур Холмирзаев, Мурод Муҳаммад Дўст, Тоғай Мурод, Эркин Аъзам, Хайриддин Султон, Назар Эшонқул, Шойим Бўтаев, Собир Ўнар, Тўхтамурод Рустам каби ёзувчилар ижоди), улар яратган образлар, халқ афсоналарига ишоралар (аллогизм – дейилади, бу ҳодиса адабиётшуносликда), интертекстуаллик (матн ичига матн жойлаштириш), неомиф (авторнинг шахсий афсонаси) билан халқ афсонасини параллел қўйиб бадиий параллелизм яратиш, халқ достонлари ва эртаклари сюжети ва образларига реалистик воқеликни аналог қилиш, метафора, полифоник бадиий қатлам яратиш каби қатор янгиликлар кўзга ташланади. Лекин бу асло, реализмни инкор қилиш эмас. Нурилла Чори реалистик воқеаларни, одамларни, уларнинг шахсий ғам-ташвишларини, халқимизнинг яқин ўтмишдаги тарихини ниҳоятда ҳаётий ёзади. Қизиқ парадокс… Ҳаётий асарда қадим афсоналар мағзи, сюжети, реал одамлар ҳаёти билан афсонадаги қаҳрамонлар ҳаёти, ҳатто уларнинг бахтсизликлари бир-бирига уйғун ва улар битта бадиий матн ичида бир-бирига сингишиб яшайди. Эртаклар ичида яшаб, улғайган ва ҳаёти эртакка айланган Тўлғанойнинг аччиқ қисмати одамнинг қалбига бошқача таъсир ўтказади.

“Лўлитопмаслик чол” ҳикоясида эса бойўғлихонага айланган уйидан бош олиб кетган Қулмат подачининг самоварчи чолга айланиши, ўзидан, ўз ҳаётидан, шахсий армонларидан тўйиб кетган эркак фожиаси жуда таъсирчан тасвирланган. Қулмат подачи олтмишга кириб фарзандли бўлади-ю, Оллоҳ уни ҳам кўп кўради. Тирноққа зор одамнинг қайғуси, норозилиги, мискинлиги ҳикояда жуда катта пафос билан тасвирланган. Лекин у шу ҳолида ҳам бахти, тахти тўкис бўлиб яшаётган баъзи бир қишлоқдошларидан ўн карра, юз карра Инсофли ва диёнатли одам эканлиги бир воқеа мисолида очилади. Бу туғиб, кўчага ташлаб кетилган чақалоқ воқеасида ёрқин кўринади. Бутун қишлоқ аҳли бир томону, Қулмат подачи бир томон.

Назаримизда, ёзувчи “Лўлитопмаcлик чол” ҳикоясида ўзбек халқ достонлари ва эртакларида алоҳида мотивга айланган “бефарзандлик” мотивини реалистик сюжетга айлантиради. Аслида, “бефарзандлик” ҳаётда ҳам, халқ ижодида ҳам бот-бот учраб туради. Тўғри, Нурилла Чори аввало, реал ҳаётий воқеаларни, одамларни, характерларни ўрганади. Лекин ҳаётий материални бадиий материалга айлантиришда эртак ва достон стилизациясидан, фольклор мотивларидан, образларидан унумли истифода этади. Сабаб? Аввало, ёзувчининг бадиий стимул оладиган ўчоғи халқ ижоди, назаримизда. Иккинчидан, Н.Чори ўқувчига ҳаётий воқеани таъсирчан ва жонли етказиб бериш учун халқ достонлари, эртаклари ва афсоналарига суянади.

“Лўлитопмаслик чол”да Қулмат подачи гуноҳсиз бўла туриб, гуноҳкорга, ёлғончига, қасамхўрга айланади. Бу ҳикояда шундай тасвирланади: “Фалакнинг гардишини қаранг-а, ҳозир у шармандалик, шармисорлик даврасига чиқиб турибди. Ота-онаси нотайин бир парча этга катта аза, катта можаро. Қулмат подачи ўз элига юзланиб, зор қақшаб ялиниб Мулла махсумдан неларнидир умид қилиб, Тиркашов муаллим ва Эшон бува бошчи эл билан курашди. “Кўпга қўшмоқдан бошқа даъво йўқ” деб муддаосини айтса-да, Тиркашов муаллим: “Кўпга қўшиш қочмайди. Сен олдин уни қандай топганингни айт, эл билсин”, деб қистовга олди. Қулмат подачи гуноҳкор. Қулмат подачи айбдор. Айтар сўзини тополмай, ахийри, ит ўйнаб юрганини, боланинг эр экани ва, ниҳоят, унинг суннат қилар жойини ит еб қўйганини айтишга мажбур бўлди. Оломон барибир уни ва ўша жойини кўроқчи, Тиркашов муаллим билан Эшон бува кўрса, ота-онаси топиладгандек, ўша жойи битадигандек, Қулмат подачи Қулмат ёлғончига, Қулмат қасамхўрга айланиб қоладигандек бўлди” .

Қулмат подачини қийин-қистовга олган қишлоқ аҳли рамзий маънода жоҳил одамларга ишорадир. Зеро, Эшон бува бу одам зурриёди бўлган чақалоқни дунёга келтириб, кўчага ташлаб кетганларга ҳукм ўқимасдан, чақалоқни топиб олган онгсиз бир ҳайвон Қулмат подачининг ити Бўрибосарни осувга ҳукм қилади. Бўрибосар анча пайтгача жон бера олмай типирчилайди. Бўзбола унинг бўғзига ўткир пичоқни тортади. Қулмат подачи бу дунёда орттирган ягона вафодоридан ҳам айрилади. Чақалоқ ҳам оламдан кўз юмади. Ёзувчи кўчага итқитилган гўдакнинг отаси ёки онасига бирорта бадиий ишора бермайди. Балки унинг отаси Тиркашов муаллимдир, балки Эшон бувадир, балки Махсимдир? – деган гумонли жавоб китобхон кўнглида номаълум из қолдиради. Аммо шуниси аниқки, ҳукмни ўқиш учун йиғилган оломон, қизғалдоқликлар орасида бу норасиданинг отаси ҳам бор эди, албатта. Бу машъум воқеага фақатгина Қулмат подачигина чин дилдан, юракдан куйинади. Ҳатто, “бу ишни ким қилган бўлса ҳам, насли куйсин!” деб қаттиқ қарғайди. Бу негадир, Тиркашов муаллимга қаттиқ тегади. Қулмат подачи таёқ остида қолади. Халқимизда: “Балиқ бошидан сасийди”, – деган гап юради. Тиркашов муаллимга бу тарих бегона эмас эди. Анча йиллар олдин кўккўз аёл боласи билан Тиркашов муаллимни излаб келади. Унинг ёнидаги боласи “…вич” Тиркашов муаллимнинг қизғалдоқликларга маълум бўлмаган, ноқонуний фарзанди бўлиб чиқади. Ҳикояда “…вич” ҳақидаги илмоқли гаплар орқали унинг жуда катта шахсга айланиб, пойтахтда яшашидан хабар топамиз. Қизғалдоқга бошидан бузилган мана шундай кишилар Оқсоқолу, Тиркашов муаллим, Эшонлар бошчи эди. Ёзувчи бунга ҳикояда нозик киноя ва илмоқли гаплар билан бадиий ишоралар беради.

Хуллас, Н.Чори ҳикояда бу дунёда топиб бўлмайдиган ҳалол, инсофли, имонли, меҳнаткаш, аммо бахтсиз ва мискин бир инсон ҳақида мана шундай таъсирчан ҳикоя ёзади.

Беихтиёр, халқ ижодининг беқиёс ва ҳеч туганмас бадиий инерциясига таҳсин ўқийсиз. Ёзувчи ўзбек халқ эртаклари, достонлари, мақоллари, образли иборалар, сўз ўйинларини, хуллас, халқ тилини (хусусан, бу ўринда ёзувчи туғилиб ўсган макон – Қашқадарё назарда тутиляпти – таъкид бизники. – М.Қ.) кўп ўқигани, уққани, чуқур ўзлаштиргани, унинг ичида яшагани кўриниб турибди. Баҳодир Саримсоқов таъбири билан айтганда, Нурилла Чори “халқ ижодининг туганмас хазинаси”дан яхши фойдалана олган. Шўро даври ёзувчилари ўзларининг миллий илдизи “Қуръони карим”, Ислом динининг умуминсоний маънавий-ахлоқий ғоялари, мумтоз ижодкорларнинг барҳаёт бадиий шартли приёмларидан етарли даражада фойдалана билмади. Бунга социалистик шўровий мафкура йўл бермади. Тўғри, Абдулла Қодирий, Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом, Асқад Мухтор каби катта сўз санъаткорларимиз ҳам халқ ижодидан фойдаланди. Лекин улар яшаган даврда тазйиқлар ва тўсиқлар бор эди. Улар чекланган ҳолда фойдаланишди. Нурилла Чори ҳозирги ўзбек прозасида янгилик қилишга интилаётган, энг муҳими, ўзининг янги йўлини топа олган ёзувчи. Бунга ҳамма ҳам эриша олмайди. Кўпчилик ёзади, ёзаверади, жилдликлар пайдо бўлади. Лекин ёзувчи деган шарафли номга сазовор бўла олмай ўтиб кетади. Бу албатта, оғир қисмат. Ёзувчининг зуваласини карами кенг Оллоҳ жуда чиройли қорибди. Оллоҳ яратувчи, Инсон эса доимо ўз яратувчисига тақлид қилиб яшайди. Оллоҳ ўзининг яратувчилик қобилиятидан ўзининг суйган бандаларига бир томчи беради, холос. Н.Чорида ўша табаррук томчи бор.

Бугун адабиётдаги чексиз эркинлик, миллий адабиётимизни ўз ўзанига қайтиб келишига йўл очди. Назаримизда, Шойим Бўтаев, Назар Эшонқул, Исажон Султон, Улуғбек Ҳамдам, Баҳодир Қобил каби қатор ўнлаб ижодкорларимиз ижодида ғарб адабиётининг илғор ижодий анъаналаридан ташқари, халқ ижодига, исломий миллий ғояларга, умумбашарий бадиий талқинларга қайтиш, уларга мурожаат, неомиф наср унсурларини кутилмаган ва кўрилмаган ҳолатда қўллаш ҳолати кўзга ташланаяпти. Шу маънода, Нурилланинг ёзганларида ҳам бу жараён юз берди.

Биз бу ўринда “Бўрон тинган кеча” ҳикоясини таҳлил қилмоқчимиз. Ҳикоя ўқувчини ниҳоятда тўлқинлантиради. Ҳикоядаги китобхонни тўлқинлантирган, ҳаяжонлантирган ғоя бу – тоғанинг мукаррамлиги, муқаддаслиги ҳақидаги халқона миллий қадрият талқини. Асарда ажиб тарзда бадиий ифодаланган тоға-жиян муносабати ўқувчи қалбида фараҳбахш туйғуни уйғотади. Ҳикояда тўққизта қиз кўрган Ташканбой мирохур элга дастурхон ёзиб, тўққизинчи қизининг “елкасига” қоқмоқчи. Нурилла Чорининг ёзганларида унутилаёзган халқ удумлари, халқона анъаналарнинг бадиий ифодаси бор. Бунга ҳикоядаги мирохурнинг элга дастурхон ёзиши, тўққизинчи қизнинг елкасига “қоқиш” маросимини ўтказиши, “тоға-жиян”нинг бир-бирига кўрсатган эҳтироми сингари миллий удумлар мисол бўлади. Ҳикоядаги энг ҳаяжонли лаҳза тоға-жияннинг бир-бирига рақиб сифатида кураш майдонига тушиш саҳнасидир. Жиян тоғани таниб қолиб, ўз хоҳиши билан таслим бўлишидир. Полвонлар Шаймардон полвон билан Ўроқ полвон, яъни тоға-жиян бир-бирига талабгор бўлиб, даврага чиқишади. Тоға-жиян бир-бирини танимайди. Н.Чори шўро давридаги даҳшатли фожиаларга қисқагина бадиий ишоралар қилиб кетади. Ёзувчи ўтмиш воқелигига чираниб тавсиф бериб ётмайди. Бадиий матнда ихчамликка ва қисқаликка, лекин маънодор, рамзий, ишоравий бадиий талқинга эришади.

Масалан: “…Пешиндагидек бўрон қўпган кун. Унинг пешонасидан бир одам ўпди. Маҳкам қучоқлаб, манглайини манглайига тиради: “Бу оламнинг савдоларини бир кун ўзинг ечасан, менга осон тутма, отангни ҳам кутма. Шу кунгача ғайридин олиб кетган бирор одам қайтмади. Кишининг молига тегинма. Қўлинг ҳалол, нима иш қилсанг-да, бир кун биз томонга Худойқул деб излаб бор. Етимни Яратган яхши кўради, бошини ёрмайди. Ўзингни эҳтиёт қил…” деб, икки қоп сомон остидан фақат бошини кўриниб турган оқ бурун, олақашқа саманга марҳумани юклади. Шаймардон биянинг ортидан йиғлаб чопди…” . Аёлнинг майитини олиб кетаётиб, тоғанинг айтган гаплари Шаймардоннинг хотирасидан умрбод ўчмайди. У тоғани излаб келади. Аммо ўртада уруш бошланиб, урушга кетади, урушдан қайтиб келгач, Худойқул урушда вафот этиб “Қора хат келган” деган гапни эшитиб, шу билан Тоғани излаб-истамай қўяди. Аммо Тоға тирик бўлади. У “Оллоҳ” номи билан боғлиқ исмини (Худойқул) Ўроққа ўзгартирган. Ёзувчининг тарихий ижтимоий давр фожиаларига нақадар усталик билан нозик ишоралар берганини ҳис этиш мумкин. Шўро ҳукумати даврида Ишчи-деҳқонлар синфининг рамзий символи “ЎРОҚ ВА БОЛҒА” эди. “Бутун дунё пролетарлари бирлашингиз”, деган шиор остида бирлашган ишчи-деҳқонларнинг рамзий эмблемаси “ўроқ ва болға” совет ҳукуматининг газета ва журналарининг бош саҳифасига қўйилган. Ишчи-деҳқонларнинг мафкуравий бренди – “Ўроқ ва болға” эди.

Даврнинг ноғорасига ўйнашга мажбур “Худойқул” ўз жонини, молини, оиласини, тинчини ўйлаб, совет ҳукуматининг символларидан бири “Ўроқ”ни ўзига исм қилиб танлайди. Лекин ҳикояда бу каби тафсилотларга ёзувчи изоҳ бермайди. Шундай бўлиши керак эди. Бу давр тақозаси эди-да. Ахир, “Худосизлик” ғояси илгари сурилган жамиятда “Худойқул” исмли одам, албатта, жаҳаннамга кетиши аниқ эди.

Шу ўринда, машҳур рус ёзувчиси Михаил Булгаковнинг “Уста ва Маргарита” романидаги Воланд (Шайтон)нинг Берлиоз ва Бездомнийнинг қуйидаги суҳбати эсга тушади: “Чет эллик скамейкага суянди ва синчковлиги қўзиганидан чийиллаб сўради:

– Сизлар – атеистмисиз?!
– Ҳа, бизлар – атеистмиз, жилмайганича жавоб берди Берлиоз, аччиғи чиққан Бездомний эса: “Мунча хира бўлмаса бу ажнабий суллоҳ! – деб кўнглидан ўтказди.

– О, қандай мароқли! – деб чинқириб юборди антиқа ажнабий гоҳ у, гоҳ бу адибга ўгирилиб қараркан.
– Бизнинг мамлакатда атеизм ҳеч кимни ажаблантирмайди, – дипломатларга хос назокат билан деди Берлиоз, – аҳолимизнинг кўпчилиги худо ҳақидаги афсоналарга анчадан бери онгли равишда ишонмай қўйган” .

Бу атеистлар жамиятига асос солган Совет ҳукумати устидан булгаковона истеҳзо билан ёзилган буюк сатрлардир. Кейинги парчага ҳам эътибор қаратамиз: “ – Ҳа, аттанг! – деди нотаниш ажнабий кўзини чақнатиб, сўнг гапида давом этди: – Лекин мени бошқа масала безовта қилаяпти; агар худо йўқ бўлса, унда башарият ҳаётини ва умуман, ер юзидаги барча жонзодларни ким бошқараяпти, деган савол туғилади.
Бу очиғини айтганда, унча ойдин бўлмаган саволга Бездомний жаҳл билан шоша-пиша жавоб қилди:

– Ким бўларди, инсоннинг ўзи-да!

– Кечирасиз, мулойим оҳангда жавоб қилди нотаниш киши, ҳаётни бошқариш учун, ҳеч бўлмаса, оз муддатлик аниқ бир режа бўлиши керак. Ваҳоланки, атиги бирор минг йил муддатга режа тузиш у ёқда турсин, ҳатто ўзининг эртанги куни ҳақида ҳам бир нима дейишга ожиз бўлган инсон, қани, менга айтингчи,қандай қилиб ҳаётни бошқара олсин…” . Бу романдан олинган парчада Воланд (шайтон)нинг инсоният устидан, хусусан, шўро ҳукумати устидан аччиқ истеҳзоси акс этган. Салкам 20 йил давомида ёзилган Михаил Булгаковнинг “Уста ва Маргарита” романида Шайтон базми билан боғлиқ мифологик воқелик реалистик тарихий-сиёсий жараёнга (Шўролар ҳукумати сиёсати) метафорик бадиий шартлилик воситаси сифатида роман матнида неомифологик, полифоник бадиий қатламни вужудга келтиришга хизмат қилган. Баъзи бир рус адабиётшунослари Шайтон базмида қўлида яланғочланган қилич ушлаб ўтирган Воланд образи рамзий маънода Сталинга метафора дейишади.

Бироз мавзудан четлашгандаймиз. Яна ёзувчининг совет ҳукуматининг фожиаларига яширин, ишоравий метафоралар ясаган ҳикояси “Бўрон тинган кун”га қайтамиз. Муаллиф ўз қаҳрамонининг исмини ўзгартириш сабабини айтмасдан, “Ўроқ”қа ўзгартириб қўя қолади. Зийрак китобхон ҳикоядаги яқин ўтмишда содир бўлган тарихий-сиёсий фожиаларга рамзий ишоралар қилаётган матн ости сирларини ўзи англаб етиши керак, албатта. Давр фожиалари туфайли қон-қариндошлик муносабатлари барҳам топган тоға-жиян Ташканбойнинг маросимида қайта топишади. Қадим халқона инончлар ва миллий қадриятлар руҳида тобланиб, тарбияланган Бўрон қўпган кечада бир-бирини йўқотган тоға-жиян Бўрон тинганида топишади. Бу, табиат тасвирлари ҳам ижтимоий-тарихий даврга, қолаверса, қаҳрамонлар руҳиятига ҳам рамзий ишоралар беради. Яъни “тало-тўп”, “от-от”, “ур-йиқит”лар даври (собиқ шўро)га “Бўрон қўпган кун” метафора сифатида келса, даҳшатли қатлиомларнинг тугаб, тинч замонга келиши “Бўрон тинган кун”га метафорадир. Яна Бўроннинг қўпиши – тоға-жиянинг бир-бирини йўқотишига, Бўроннинг тиниши – тоға-жияннинг бир-бирини топишига рамзий ишоралар қилади.

Тоға-жиян муносабатини “Гўрўғли” достони генезисини махсус ўрганган фольклоршунос Шомирза Турдимов мазкур қавм-қариндошлик муносабатининг жуда қадимий асосга эгалигини, ҳамда бу алоқалар туркий халқлар ўртасида ниҳоятда муқаддас тушунча эканлигини изоҳлаб шундай ёзади: “1. Тоға юртда жиянга нисбатан алоҳида ҳурмат-эътибор қаратилган. Жиян она юртига кўчиб бориб, ўзини ҳеч бир кам-кўстсиз, ўша жамоанинг тенг ҳуқуқли аъзоси сифатида яшашга ҳақли бўлган; 2. Тўй маросимларида жиянга алоҳида ҳурмат юзасидан жиян оёқ берилган; 3. “Жиян келса етти бўри чопдай”, деган айтим ҳам ушбу анъана, тасаввурларнинг ифодаси бўлиб, унда “бўри” аждодлар руҳи тимсолини ифодалайди ва ҳар бир жиян етти ота аждодлар руҳи билан ушбу жамоага боғлиқ, деган маънони англатади” . Бу иқтибосда Жияннинг алоҳида ваколатлари, Тоға юртдаги ҳақ-ҳуқуқларига изоҳ берилаяпти. Энди эса Тоғанинг ваколатларига эътибор қаратамиз. Олимнинг бу борадаги илмий кузатувларига диққат қаратамиз: “1. Никоҳ тўйида қизга вакил ота сифатида тоғанинг танланиши; 2. Ўлим маросимида майитни қабрга тоға қўйиши; 3. Қиз болани узоқ сафарга жўнатиш керак бўлса, асосан, тоға ҳамроҳлигида жўнатиш анъанаси бўлган” .

Олим жуда тўғри белгилаб кўрсатганидек, жиян Тоға ҳақида мана нима дейди: “…Полвоннинг кўзлари “Бир кун бу танни тупроққа топширар бўлсам, манзил-маконимга қўяр одамнинг қандай ёқасидан олай, оқсоқол?!” дерди.” Шаймардон полвон рақиб қиёфасида ўзининг “тобуткаши”ни, танасини мангу манзилига элтувчи қадрли қариндошини кўради. Қаҳрамоннинг бундай ўта миллий руҳи табиийки, фольклоршунос назарий жиҳатдан ўрганганидек, минг йиллик тарихига эга бўлган “матриархаизм” анъаналари билан боғланиб кетади.

Н.Чори ҳикояда Оқсоқол ва Полвоннинг ички монологи орқали “Тоға”нинг азалдан муқаддас ва мукаррамлиги қадим “Гўрўғли” каби халқ достонларига бориб боғланишини қуйидагича ифодалайди. “– Оқсоқол, бу оламда тоға нега бунчалар мукаррам?

– Полвон, бу оламни қўятур, зимистон, қоронғу лаҳад туққан жиянни тўрга ўтқазиб сийлаган ҳам юраги ёлдор баҳодир тоға эди-ку! Эр йигитни гўрдан олиб тахтга чиқазгани учун лаҳадга қўйиш ҳам унинг зиммасида қолгандир, балки. Элсаройда Норбўта Шароф бўлсам-да, улар нимага таяниб яшайди, билмасам, полвон!” .

Демак, муаллиф қаҳрамоннинг ички монологи воситасида “Гўрўғли” достони сюжетида алоҳида йўналиш сифатида шаклланган “тоға-жиянлик” муносабатларига ҳам ишора бериб ўтади. “Гўрўғли” достоннинг турли вариантлари ва версияларида лаҳаддан олиб чиқиб, Гўрўғлини тарбиялаган одам унинг тоғаси Аҳмад Сардор бўлади. Гўрўғлининг онаси Аҳмад Сардорнинг синглисидир. Албатта, бу ўринда биз достон версияларини таҳлил этиш ниятида эмасмиз .

“Бўрон тинган кеча” ҳикоясига ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўстнинг “Лолазор” романидан иқтибос эпиграф сифатида келтирилган: “…Жонузоқ араб сал гуппироқ ва беписандроқ одам эди. Унинг назарида, бу ёруғ дунёда атиги иккита ҳурматга лойиқ одам бор эди: бири –галатепалик раис Раим Ғайбаров, иккинчиси – қамашилик раис Норбўта Шароф” . Нурилла Чори ҳикояда “Лолазор” романи қаҳрамонларидан бири Жонузоқ араб назаридаги икки яхши одамнинг бири Норбўта Шарофни ўз ҳикоясига олиб киради. Юқорида айтганимиздек, ёш муаллиф ҳикоя матнида аллогизм, рамзий ишоравий метафора, интертекстуаллик бадиий воситаларидан маҳорат билан фойдаланади. Натижада, ёзувчи ҳикоя бадиий матнида анъанавий реалистик анъаналардан чекиниб, бадиий услубда янгиланиш қилишга тўла маънода эришган.

Н.Чори бадиий матнни яратишда халқ ижоди услубидан, достон, эртаклар стилидан ниҳоятда унумли фойдаланади. Буни қуйидаги жумла фикримизни исботлайди: “Ташкан босар-тусарини билмаган Бойсаридай бой ҳам, Бойбўридай шой ҳам эмас, ёнида маслаҳат бергувчи Ёртибойи ҳам йўқ. Унинг бисотидаги бойлиги минг қўйлиникидан-да зиёда. Кўнглининг бениҳоя кенглиги, жўрабозу ошнабозлигини айтмаганда, Қалдирғочдек қизларидан бошқа ҳеч вақоси йўқ. Мирохурнинг элга ва Эгамга ёққан томони бордирки, шу кунда Галатепаю Терсотадан, Хўжасоату Сангижумандан, Қувкаллаю Бақаҳовуздан, Накурту Арпали даштидан от ўйнатиб, пою пиёда мисли бўрондай меҳмон ёғаяпти” . “Алпомиш” достонини ўқимаган, билмаган одам Бойбўри, Бойсари, Ёртибой исмларини Н.Чори қаердан олиб ёзаётганини англамайди. Аммо халқимизнинг катта оммавий қисми “Алпомиш”дан хабардор. Ёзувчи ҳикояда “Алпомиш”, “Гўрўғли” достонлари мотиви, қаҳрамонлари ва сюжетига, миллий қадриятларга рамзий ишоралар бериб кетаверади. Ташкан мирохурнинг маросимига бутун эл-юртдан “бўрондек” бўлиб меҳмонлар ёғилиб келаверади. Ёзувчи улар келган эл-юртларни санашда ҳам замондошлари асарларида асосий бадиий макон сифатида тасвирланган жой номларини санайди. Масалан, Галатепа деган заҳотимиз ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўст қаҳрамонлари кўз ўнгимизда гавдаланади. Терсота Назар Эшонқулнинг, Хўжасоат Тоғай Муроднинг, Қувкалла Собир Ўнарнинг, Бақаҳовуз Тўхтамурод Рустамнинг бадиий макони бўлса, Арпали даштида Шукур Холмирзаев қаҳрамонларини ҳам учратардик, энг асосийси бу кенглик – “Алпомиш” достонидаги жой номларидандир. Муаллифнинг мазкур жой номларини замондошлари асарларидан олиб санаши бир томондан янгича услуб яратганини кўрсатса, иккинчидан, Нурилла Чорининг Шукур Холмирзаев, Мурод Муҳаммад Дўст, Тоғай Мурод, Назар Эшонқул, Собир Ўнар, Тўхтамурод Рустам ижодига бўлган алоҳида эҳтироми ва ҳурматини ҳам ифодалайди.
Хуллас, Нурилла Чорининг адабий қаҳрамонлари ижодкор яратган бадиий макони – Қизғалдоқда яшайди. Таҳлилга тортган ҳикояларимиздаги барча воқеалар ана шу маконда кечяпти. Йилдан-йилга бу ҳудуднинг адабий аҳолиси кенгайиб, кўпайиб бормоқда. Муаллифнинг “Ташвиши йўқ одамлар” ҳикоясида бир қарашда жуда жўн воқеа ҳикоя қилингандек. Бу ҳикояда ҳам Қизғалдоқ тасвирланади. Унда Бозирган чавандоз ўғли ва қизига дардини айта олмай хафа бўлиб, чайлани ўзига ошён қилади. Унинг бир дарди бор. Бу дард нима экан? Унинг дарди момоқизга совчи жўнатиш. Чавандознинг кампири Қўзигул оламдан ўтади. Ҳикояда кампири ўтиб, икки-уч марта қайта уйланган чоллар ҳақида қизиқарли воқеалар ҳикоя қилинади. Масалан, ҳикояда Ҳайит ланги, Ҳалдав посон, Орол кар, Эсонбой оқсоқол, Толмас морбозларнинг иккинчи, учинчи уйланиши, улар ҳаётига доир қизиқарли ҳаётий воқеалар келтирилади. Айниқса, шулар орасида Толмас морбознинг Мисқол тумсага уйланиши, ўғилли бўлиши (аслида, бу ўғил биринчи хотинидан қолган. Мисқол уни ўз фарзандидек катта қилган. Бу сирни Толмас морбоз элга достон қилмаган.) воқеасидир. Мисол учун, Толмас морбоз ҳақида шундай дейилади: “Толмас морбоз чўгирма телпак кийганича бор экан. Эл оғизига элак тутди. Дангалини айтсак: “Мисқол девдай йигитнинг умрини ўғирлади-я!”, “Мисқол тумса”, деганларнинг оғзига чўгирмаси билан урди. Мисқол ўғилли бўлиб, чилла тутди. Қолаверса, Морбознинг қулоғи том битганида, оғаларидан кўра Авазнинг: “Тўрт кунлик меҳмоним отам! Меҳмон бўлиб тўймаган, дунёйи қўтирда ҳеч вақони кўрмаган, армонлари бағрини тиғлаган… отам-ов, отам!” деганлари элнинг эсидан чиққани йўқ.” .

“Бўрон тинган кеча” ҳикоясида “Гўрўғли” ва “Алпомиш” достонларининг услуби, мотивлари стилизация қилинган бўлса, “Ташвиши йўқ одамлар”да Толмас морбознинг иккинчи аёли Мисқол ҳамда кичик ўғил Аваз билан боғлиқ сюжет чизиғида “Гўрўғли” туркумига кирувчи “Авазхон” достони сюжети ва воқеаларига аналог (ўхшатма) қилинади. Хусусан, “Гўрўғли” туркумига кирувчи достондаги Юнус парининг Авазни ўғил қилиб олиш мотиви ҳикояга ажиб тарзда сингдириб юборилган. Ёши бир жойга бориб вафот этган Толмас морбознинг азасида қаттиқ куйиниб, айтим айтиб йиғлаган Авазнинг ҳолати ва оиладаги ўрни “Авазхон” достони бош қаҳрамонига менгзалади. Яъни мазкур достонга хос бадиий деталлар, ҳатто сюжет йўналиши ҳам қаҳрамон ҳаёти ва ҳатто исмига ҳам кўчирилади. Лекин ёзувчи ортиқча тафсилот, баёнчиликка йўл қўймайди. Рамзий ишораларга кенг йўл очади. Масалан, Ака Авазга мана нима дейди: “ – Хўп, майлига, сен сари борайлик, Авазбой иним, султон иним! Очдан ўлдингми! Бизни номусга қўйма… Ё сабзи е, ё отам де! – деди ака қаҳрланиб.

– Сабзиниям жиябераман, отам-ов, отам, деябераман! – дея акасига терс гапирди Аваз.

Боланинг бетгачопарлигидан ғазабланган ака қулоқ-чеккасига қўйиб юбормоқчи бўлиб қўл чўзди-ю, титраб кетди. Акага тикилиб турган кўзлар уканики эмасди… Қўрққанидан майит ётган уйга юзланди. Дафъатан қулоғида отанинг хеш-ақраларига айтган сўнгги гапи янгради: “Авазқулнинг бурнини қонатманглар!”. “Армонлари бағрин тиғлаган!..” деб бўзлашда давом этди Аваз. Аканинг меҳри ийиб, уканинг бошини силай-силай “Отам-ов, отам!” деб жўр бўлди. Ич-ичидан титраб, кўзларидан тирқираб ёш отилди. Чопонининг ўнгири билан улусдан юзини яширди ва Авазга деди: “Нима десанг ҳам сенга мумкин, Хунхорнинг султони!” .
Кузатиб турганимиздек, Нурилла Чори ҳозирги ўзбек прозасига Қашқадарё колоритини, қашқадарёликларга хос миллий характер олиб кирди. Юқоридаги парчада қашқадарёликларга хос тўнг-терс характер, кейин халқона қочиримлар, сўз ўйинлари, истеҳзоларга мойил феъл-атвор очилади. Халқнинг жайдарилиги, соддалиги, муросасозлиги, келишувчанлиги, миллий анъаналарга собитлиги ҳам очилади. Ахир, ака қанча кенжа укани тартибга чақириб, “бунчалик дод-вой қилма” деса ҳам Аваз ўз қилиғини, йўриғини қўймайди. Охири ака енгилиб, Авазга “Нима десанг ҳам сенга мумкин, Хунхорнинг султони!” – деб укага енгилиб қўя қолади. Яна, эътибор берайлик, Авазхоннинг халқ достонидаги мавқеига ишора бериладики, бу қаҳрамонларнинг нақадар миллий адабиёти, халқнинг миллий қаҳрамонларига нисбатан чексиз меҳру-муҳаббати ва садоқатини ҳам кўрсатади.
Тўғри, муаллифдан олдин ўзбек насрига кириб келган Назар Эшонқул, Луқмон Бўрихонлар ҳам Қашқадарё ҳудудига хос руҳни ўз ижодида ифодалашди. Аммо Нурилла Чори улардан фарқли равишда ўта халқона ёзяпти. Хусусан, “Алпомиш”, “Гўрўғли” туркуми достонлари, халқ эртаклари ва Қашқадарё шеваси носир ижодида етакчилик қилади. Бизнингча, Назар Эшонқулда адабий стилизация кучли бўлса, Нурилла Чорида халқона стилазация устунлик қилади. Муаллифнинг ҳикояларида адабиётшунос Баҳодир Саримсоқов таснифлаб, белгилаб берган “мураккаб фольклоризм стилизацияси”ни кузатиш мумкин. Мураккаб стилизация фақат битта афсона ёки эртакни асар матнига бутунича киритиш эмас. Бундай қараш мураккаб стилизацияни жуда жўн ва юзаки тушуниш бўлади. Нурилла Чорининг ҳикоялари бадииятини ўрганиш натижасида, мураккаб фольклоризм стилизацияси (бугунги кунда неомифологизм термини ишлатиляти. – таъкид бизники. М.Қ.)нинг янги усуллари адабий тажрибадан ўтганини англаш мумкин. Бинобарин, ёзувчи “Алпомиш”, “Гўрўғли” туркум достонлари сюжет ва мотиви, қаҳрамонлар тақдирига адабий аналог яратади. Булар шунчаки адабий тақлидий ўхшатма эмас. Улар жиддий ўйланган. Бу неомифологизм унсурлари ҳаётий воқеалар ва замондошлар тақдири, бугунги кун муаммолари билан боғланган, “Ўтмиш билан бугунни” бир чизиққа қўйиб, чуқур таҳлил ва талқин этиб берган бадиият намуналаридир.

Китобга “Ёлғони йўқ ҳикоялар” номи билан муҳтасар сўзбоши ёзган устоз ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўст жуда ўринли таъкидлаган: “Унинг ҳикояларини қайта ўқиб яна бир бор сездимки, қаҳрамонлар тилида ҳам, муаллиф назарида ҳам шева сўзлари кўпроқ ишлатилар экан. Шевани ўз меъёрида қаҳрамонларга қолдириб, муаллиф нутқини шевадан имкон борича (ва балки бутунлай) тозалаш керакми, деб ўйладим” .

Бизнингча ҳам, бадиий асарда адабий тил меъёрларига албатта, амал қилиш керак. “Ташвиши йўқ одамлар” ҳикоясида кўзланган асосий мақсад Бозирган чол ўзининг тенгдоши бўлган қариқиз бўлиб умри ўтган момоқизга совчи жўнатмоқчи. Унинг кўнглидаги ягона ташвиши – шу. Буни асардаги қуйидаги жумла фикримизни исботлайди: “Бозирганнинг уйланишга чоғи ҳам йўқ. Аммо шу одамларнинг гап-сўзлари босилармиди,! Гап-сўзи босилмасаям майлига! Шу момоқиз жуссасидан домангир бўлиб кетмасмиди? Ҳеч бўлмаса, кеч бўлса ҳам, “остонам сочи кўрган”, деб ўзини овутарди” .

Хуллас, Нурилла Чори ҳикоялари қатламларига юкланган неомифологизм унсурларини тадқиқ этиш учун ҳар бир ҳикояга хийлагина вақт сарфлаш керак. Очиғи, унинг ёзганларини ўқиб, кўнглимиз тўлди. Ҳозирги ўзбек адабий танқидчилиги мана шундай истеъдодли, сўз қадрини, халқона миллий анъаналар ва миллий адабиётимиз руҳида тарбияланган (халқ ижоди) ва уни чуқур тушунадиган, ўзлаштирган Нурилла Чоридек носир билан фахрланади. Умидли ёзувчи ижодига камолат ва баракат тилаб қоламиз!

Нурилла Чори ҳикояларини «Хуршид Даврон кутубхонаси»да мутолаа қилинг.

Yaqinda yozuvchi Nurilla Chorining G’afur G’ulom nomidagi nashriyot tomonidan chop etilgan “Tashvishi yo’q odamlar” nomli hikoyalar to’plamni o’qib chiqdim. Mutolaa davomida miflar, umuman, xalq ijodi, bugungi yosh nosirlar uchun ham muhim badiiy shartli vosita sifatida xizmat qilib, neomifologizmning yangi qirralari ochilayotgani ko’zga tashlandi.

NURILLA CHORI HIKOYALARIDA
NEOMIFOLOGIZM UNSURLARI
Marhabo Qo’chqorova

---

Yaqinda yozuvchi Nurilla Chorining G’afur G’ulom nomidagi nashriyot tomonidan chop etilgan “Tashvishi yo’q odamlar” nomli hikoyalar to’plamni o’qib chiqdim. Mutolaa davomida miflar, umuman, xalq ijodi, bugungi yosh nosirlar uchun ham muhim badiiy shartli vosita sifatida xizmat qilib, neomifologizmning yangi qirralari ochilayotgani ko’zga tashlandi. Buni N.Chorining hikoyalari orqali yana bir bor chuqur his etdik. Uning “Qizg’aldoq” hikoyasi bundan rosa o’n yil avval – 2010 yili “Nasr kengashi” yig’ilishida “Yilning eng yaxshi hikoyasi” sifatida e’tirof etilgandi. Yosh nosir hikoyada an’anaviy realistik proza an’analari bilan neomifologizm unsurlarini mahorat bilan qo’llagan. Yozuvchining hikoyalarida nihoyatda pishiq, juda jiddiy o’ylangan syujet ko’zga tashlanadi.

“Qizg’aldoq” hikoyasida Turdixol kampirning dardi, iztirobi, go’zal, suluv qizi To’lg’onoy bilan bog’liq yurak og’rig’i nihoyatda yuqori pardada turib kuylanadi. Hikoyada realizm bilan neomifologizm sinkretizmini kuzatish mumkin. Nurilla Chori “Qizg’aldoq” va “Lo’litopmaslik chol” hikoyasida inson dardi, uning miskinligi, chorasizligi, baxtsizligini naqadar hayotiy, ta’sirchan va muhimi yangicha badiiy uslubda yoza olgan. Nazarimizda, adabiyotshunoslarimiz badiiy adabiyotdagi yangilanishlar, yangi badiiy shartli vositalarni, badiiyatdagi sifat o’zgarishlarni u qadar to’g’ri anglab tushuntirib bera olmayapti. Adabiy tanqidchilik hozirgi badiiy jarayondan naqadar orqada qolib ketyapti. Bu bugungi o’zbek adabiyotshunosligining og’riqli nuqtasi.

Nurilla Chorining hikoyalarida postmodernizm unsurlari ko’rinyapti. O’zigacha yaratilgan badiiy matnlar (bu o’rinda biz “Go’ro’g’li”, “Alpomish” dostonlari va xalq ertaklari, yozma adabiyotdan esa zamondosh yozuvchilar Shukur Xolmirzayev, Murod Muhammad Do’st, Tog’ay Murod, Erkin A’zam, Xayriddin Sulton, Nazar Eshonqul, Shoyim Bo’tayev, Sobir O’nar, To’xtamurod Rustam kabi yozuvchilar ijodi), ular yaratgan obrazlar, xalq afsonalariga ishoralar (allogizm – deyiladi, bu hodisa adabiyotshunoslikda), intertekstuallik (matn ichiga matn joylashtirish), neomif (avtorning shaxsiy afsonasi) bilan xalq afsonasini parallel qo’yib badiiy parallelizm yaratish, xalq dostonlari va ertaklari syujeti va obrazlariga realistik voqelikni analog qilish, metafora, polifonik badiiy qatlam yaratish kabi qator yangiliklar ko’zga tashlanadi. Lekin bu aslo, realizmni inkor qilish emas. Nurilla Chori realistik voqealarni, odamlarni, ularning shaxsiy g’am-tashvishlarini, xalqimizning yaqin o’tmishdagi tarixini nihoyatda hayotiy yozadi. Qiziq paradoks… Hayotiy asarda qadim afsonalar mag’zi, syujeti, real odamlar hayoti bilan afsonadagi qahramonlar hayoti, hatto ularning baxtsizliklari bir-biriga uyg’un va ular bitta badiiy matn ichida bir-biriga singishib yashaydi. Ertaklar ichida yashab, ulg’aygan va hayoti ertakka aylangan To’lg’anoyning achchiq qismati odamning qalbiga boshqacha ta’sir o’tkazadi.

“Lo’litopmaslik chol” hikoyasida esa boyo’g’lixonaga aylangan uyidan bosh olib ketgan Qulmat podachining samovarchi cholga aylanishi, o’zidan, o’z hayotidan, shaxsiy armonlaridan to’yib ketgan erkak fojiasi juda ta’sirchan tasvirlangan. Qulmat podachi oltmishga kirib farzandli bo’ladi-yu, Olloh uni ham ko’p ko’radi. Tirnoqqa zor odamning qayg’usi, noroziligi, miskinligi hikoyada juda katta pafos bilan tasvirlangan. Lekin u shu holida ham baxti, taxti to’kis bo’lib yashayotgan ba’zi bir qishloqdoshlaridan o’n karra, yuz karra Insofli va diyonatli odam ekanligi bir voqea misolida ochiladi. Bu tug’ib, ko’chaga tashlab ketilgan chaqaloq voqeasida yorqin ko’rinadi. Butun qishloq ahli bir tomonu, Qulmat podachi bir tomon.

Nazarimizda, yozuvchi “Lo’litopmaclik chol” hikoyasida o’zbek xalq dostonlari va ertaklarida alohida motivga aylangan “befarzandlik” motivini realistik syujetga aylantiradi. Aslida, “befarzandlik” hayotda ham, xalq ijodida ham bot-bot uchrab turadi. To’g’ri, Nurilla Chori avvalo, real hayotiy voqealarni, odamlarni, xarakterlarni o’rganadi. Lekin hayotiy materialni badiiy materialga aylantirishda ertak va doston stilizatsiyasidan, folьklor motivlaridan, obrazlaridan unumli istifoda etadi. Sabab? Avvalo, yozuvchining badiiy stimul oladigan o’chog’i xalq ijodi, nazarimizda. Ikkinchidan, N.Chori o’quvchiga hayotiy voqeani ta’sirchan va jonli yetkazib berish uchun xalq dostonlari, ertaklari va afsonalariga suyanadi.

“Lo’litopmaslik chol”da Qulmat podachi gunohsiz bo’la turib, gunohkorga, yolg’onchiga, qasamxo’rga aylanadi. Bu hikoyada shunday tasvirlanadi: “Falakning gardishini qarang-a, hozir u sharmandalik, sharmisorlik davrasiga chiqib turibdi. Ota-onasi notayin bir parcha etga katta aza, katta mojaro. Qulmat podachi o’z eliga yuzlanib, zor qaqshab yalinib Mulla maxsumdan nelarnidir umid qilib, Tirkashov muallim va Eshon buva boshchi el bilan kurashdi. “Ko’pga qo’shmoqdan boshqa da’vo yo’q” deb muddaosini aytsa-da, Tirkashov muallim: “Ko’pga qo’shish qochmaydi. Sen oldin uni qanday topganingni ayt, el bilsin”, deb qistovga oldi. Qulmat podachi gunohkor. Qulmat podachi aybdor. Aytar so’zini topolmay, axiyri, it o’ynab yurganini, bolaning er ekani va, nihoyat, uning sunnat qilar joyini it yeb qo’yganini aytishga majbur bo’ldi. Olomon baribir uni va o’sha joyini ko’roqchi, Tirkashov muallim bilan Eshon buva ko’rsa, ota-onasi topiladgandek, o’sha joyi bitadigandek, Qulmat podachi Qulmat yolg’onchiga, Qulmat qasamxo’rga aylanib qoladigandek bo’ldi” .

Qulmat podachini qiyin-qistovga olgan qishloq ahli ramziy ma’noda johil odamlarga ishoradir. Zero, Eshon buva bu odam zurriyodi bo’lgan chaqaloqni dunyoga keltirib, ko’chaga tashlab ketganlarga hukm o’qimasdan, chaqaloqni topib olgan ongsiz bir hayvon Qulmat podachining iti Bo’ribosarni osuvga hukm qiladi. Bo’ribosar ancha paytgacha jon bera olmay tipirchilaydi. Bo’zbola uning bo’g’ziga o’tkir pichoqni tortadi. Qulmat podachi bu dunyoda orttirgan yagona vafodoridan ham ayriladi. Chaqaloq ham olamdan ko’z yumadi. Yozuvchi ko’chaga itqitilgan go’dakning otasi yoki onasiga birorta badiiy ishora bermaydi. Balki uning otasi Tirkashov muallimdir, balki Eshon buvadir, balki Maxsimdir? – degan gumonli javob kitobxon ko’nglida noma’lum iz qoldiradi. Ammo shunisi aniqki, hukmni o’qish uchun yig’ilgan olomon, qizg’aldoqliklar orasida bu norasidaning otasi ham bor edi, albatta. Bu mash’um voqeaga faqatgina Qulmat podachigina chin dildan, yurakdan kuyinadi. Hatto, “bu ishni kim qilgan bo’lsa ham, nasli kuysin!” deb qattiq qarg’aydi. Bu negadir, Tirkashov muallimga qattiq tegadi. Qulmat podachi tayoq ostida qoladi. Xalqimizda: “Baliq boshidan sasiydi”, – degan gap yuradi. Tirkashov muallimga bu tarix begona emas edi. Ancha yillar oldin ko’kko’z ayol bolasi bilan Tirkashov muallimni izlab keladi. Uning yonidagi bolasi “…vich” Tirkashov muallimning qizg’aldoqliklarga ma’lum bo’lmagan, noqonuniy farzandi bo’lib chiqadi. Hikoyada “…vich” haqidagi ilmoqli gaplar orqali uning juda katta shaxsga aylanib, poytaxtda yashashidan xabar topamiz. Qizg’aldoqga boshidan buzilgan mana shunday kishilar Oqsoqolu, Tirkashov muallim, Eshonlar boshchi edi. Yozuvchi bunga hikoyada nozik kinoya va ilmoqli gaplar bilan badiiy ishoralar beradi.

Xullas, N.Chori hikoyada bu dunyoda topib bo’lmaydigan halol, insofli, imonli, mehnatkash, ammo baxtsiz va miskin bir inson haqida mana shunday ta’sirchan hikoya yozadi.

Beixtiyor, xalq ijodining beqiyos va hech tuganmas badiiy inertsiyasiga tahsin o’qiysiz. Yozuvchi o’zbek xalq ertaklari, dostonlari, maqollari, obrazli iboralar, so’z o’yinlarini, xullas, xalq tilini (xususan, bu o’rinda yozuvchi tug’ilib o’sgan makon – Qashqadaryo nazarda tutilyapti – ta’kid bizniki. – M.Q.) ko’p o’qigani, uqqani, chuqur o’zlashtirgani, uning ichida yashagani ko’rinib turibdi. Bahodir Sarimsoqov ta’biri bilan aytganda, Nurilla Chori “xalq ijodining tuganmas xazinasi”dan yaxshi foydalana olgan. Sho’ro davri yozuvchilari o’zlarining milliy ildizi “Qur’oni karim”, Islom dinining umuminsoniy ma’naviy-axloqiy g’oyalari, mumtoz ijodkorlarning barhayot badiiy shartli priyomlaridan yetarli darajada foydalana bilmadi. Bunga sotsialistik sho’roviy mafkura yo’l bermadi. To’g’ri, Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, G’afur G’ulom, Asqad Muxtor kabi katta so’z san’atkorlarimiz ham xalq ijodidan foydalandi. Lekin ular yashagan davrda tazyiqlar va to’siqlar bor edi. Ular cheklangan holda foydalanishdi. Nurilla Chori hozirgi o’zbek prozasida yangilik qilishga intilayotgan, eng muhimi, o’zining yangi yo’lini topa olgan yozuvchi. Bunga hamma ham erisha olmaydi. Ko’pchilik yozadi, yozaveradi, jildliklar paydo bo’ladi. Lekin yozuvchi degan sharafli nomga sazovor bo’la olmay o’tib ketadi. Bu albatta, og’ir qismat. Yozuvchining zuvalasini karami keng Olloh juda chiroyli qoribdi. Olloh yaratuvchi, Inson esa doimo o’z yaratuvchisiga taqlid qilib yashaydi. Olloh o’zining yaratuvchilik qobiliyatidan o’zining suygan bandalariga bir tomchi beradi, xolos. N.Chorida o’sha tabarruk tomchi bor.

Bugun adabiyotdagi cheksiz erkinlik, milliy adabiyotimizni o’z o’zaniga qaytib kelishiga yo’l ochdi. Nazarimizda, Shoyim Bo’tayev, Nazar Eshonqul, Isajon Sulton, Ulug’bek Hamdam, Bahodir Qobil kabi qator o’nlab ijodkorlarimiz ijodida g’arb adabiyotining ilg’or ijodiy an’analaridan tashqari, xalq ijodiga, islomiy milliy g’oyalarga, umumbashariy badiiy talqinlarga qaytish, ularga murojaat, neomif nasr unsurlarini kutilmagan va ko’rilmagan holatda qo’llash holati ko’zga tashlanayapti. Shu ma’noda, Nurillaning yozganlarida ham bu jarayon yuz berdi.

Biz bu o’rinda “Bo’ron tingan kecha” hikoyasini tahlil qilmoqchimiz. Hikoya o’quvchini nihoyatda to’lqinlantiradi. Hikoyadagi kitobxonni to’lqinlantirgan, hayajonlantirgan g’oya bu – tog’aning mukarramligi, muqaddasligi haqidagi xalqona milliy qadriyat talqini. Asarda ajib tarzda badiiy ifodalangan tog’a-jiyan munosabati o’quvchi qalbida farahbaxsh tuyg’uni uyg’otadi. Hikoyada to’qqizta qiz ko’rgan Tashkanboy miroxur elga dasturxon yozib, to’qqizinchi qizining “elkasiga” qoqmoqchi. Nurilla Chorining yozganlarida unutilayozgan xalq udumlari, xalqona an’analarning badiiy ifodasi bor. Bunga hikoyadagi miroxurning elga dasturxon yozishi, to’qqizinchi qizning yelkasiga “qoqish” marosimini o’tkazishi, “tog’a-jiyan”ning bir-biriga ko’rsatgan ehtiromi singari milliy udumlar misol bo’ladi. Hikoyadagi eng hayajonli lahza tog’a-jiyanning bir-biriga raqib sifatida kurash maydoniga tushish sahnasidir. Jiyan tog’ani tanib qolib, o’z xohishi bilan taslim bo’lishidir. Polvonlar Shaymardon polvon bilan O’roq polvon, ya’ni tog’a-jiyan bir-biriga talabgor bo’lib, davraga chiqishadi. Tog’a-jiyan bir-birini tanimaydi. N.Chori sho’ro davridagi dahshatli fojialarga qisqagina badiiy ishoralar qilib ketadi. Yozuvchi o’tmish voqeligiga chiranib tavsif berib yotmaydi. Badiiy matnda ixchamlikka va qisqalikka, lekin ma’nodor, ramziy, ishoraviy badiiy talqinga erishadi.

Masalan: “…Peshindagidek bo’ron qo’pgan kun. Uning peshonasidan bir odam o’pdi. Mahkam quchoqlab, manglayini manglayiga tiradi: “Bu olamning savdolarini bir kun o’zing yechasan, menga oson tutma, otangni ham kutma. Shu kungacha g’ayridin olib ketgan biror odam qaytmadi. Kishining moliga teginma. Qo’ling halol, nima ish qilsang-da, bir kun biz tomonga Xudoyqul deb izlab bor. Yetimni Yaratgan yaxshi ko’radi, boshini yormaydi. O’zingni ehtiyot qil…” deb, ikki qop somon ostidan faqat boshini ko’rinib turgan oq burun, olaqashqa samanga marhumani yukladi. Shaymardon biyaning ortidan yig’lab chopdi…” . Ayolning mayitini olib ketayotib, tog’aning aytgan gaplari Shaymardonning xotirasidan umrbod o’chmaydi. U tog’ani izlab keladi. Ammo o’rtada urush boshlanib, urushga ketadi, urushdan qaytib kelgach, Xudoyqul urushda vafot etib “Qora xat kelgan” degan gapni eshitib, shu bilan Tog’ani izlab-istamay qo’yadi. Ammo Tog’a tirik bo’ladi. U “Olloh” nomi bilan bog’liq ismini (Xudoyqul) O’roqqa o’zgartirgan. Yozuvchining tarixiy ijtimoiy davr fojialariga naqadar ustalik bilan nozik ishoralar berganini his etish mumkin. Sho’ro hukumati davrida Ishchi-dehqonlar sinfining ramziy simvoli “O’ROQ VA BOLG’A” edi. “Butun dunyo proletarlari birlashingiz”, degan shior ostida birlashgan ishchi-dehqonlarning ramziy emblemasi “o’roq va bolg’a” sovet hukumatining gazeta va jurnalarining bosh sahifasiga qo’yilgan. Ishchi-dehqonlarning mafkuraviy brendi – “O’roq va bolg’a” edi.

Davrning nog’orasiga o’ynashga majbur “Xudoyqul” o’z jonini, molini, oilasini, tinchini o’ylab, sovet hukumatining simvollaridan biri “O’roq”ni o’ziga ism qilib tanlaydi. Lekin hikoyada bu kabi tafsilotlarga yozuvchi izoh bermaydi. Shunday bo’lishi kerak edi. Bu davr taqozasi edi-da. Axir, “Xudosizlik” g’oyasi ilgari surilgan jamiyatda “Xudoyqul” ismli odam, albatta, jahannamga ketishi aniq edi.

Shu o’rinda, mashhur rus yozuvchisi Mixail Bulgakovning “Usta va Margarita” romanidagi Voland (Shayton)ning Berlioz va Bezdomniyning quyidagi suhbati esga tushadi: “Chet ellik skameykaga suyandi va sinchkovligi qo’ziganidan chiyillab so’radi:

– Sizlar – ateistmisiz?!
– Ha, bizlar – ateistmiz, jilmayganicha javob berdi Berlioz, achchig’i chiqqan Bezdomniy esa: “Muncha xira bo’lmasa bu ajnabiy sulloh! – deb ko’nglidan o’tkazdi.

– O, qanday maroqli! – deb chinqirib yubordi antiqa ajnabiy goh u, goh bu adibga o’girilib qararkan.
– Bizning mamlakatda ateizm hech kimni ajablantirmaydi, – diplomatlarga xos nazokat bilan dedi Berlioz, – aholimizning ko’pchiligi xudo haqidagi afsonalarga anchadan beri ongli ravishda ishonmay qo’ygan” .

Bu ateistlar jamiyatiga asos solgan Sovet hukumati ustidan bulgakovona istehzo bilan yozilgan buyuk satrlardir. Keyingi parchaga ham e’tibor qaratamiz: “ – Ha, attang! – dedi notanish ajnabiy ko’zini chaqnatib, so’ng gapida davom etdi: – Lekin meni boshqa masala bezovta qilayapti; agar xudo yo’q bo’lsa, unda bashariyat hayotini va umuman, yer yuzidagi barcha jonzodlarni kim boshqarayapti, degan savol tug’iladi.
Bu ochig’ini aytganda, uncha oydin bo’lmagan savolga Bezdomniy jahl bilan shosha-pisha javob qildi:

– Kim bo’lardi, insonning o’zi-da!

– Kechirasiz, muloyim ohangda javob qildi notanish kishi, hayotni boshqarish uchun, hech bo’lmasa, oz muddatlik aniq bir reja bo’lishi kerak. Vaholanki, atigi biror ming yil muddatga reja tuzish u yoqda tursin, hatto o’zining ertangi kuni haqida ham bir nima deyishga ojiz bo’lgan inson, qani, menga aytingchi,qanday qilib hayotni boshqara olsin…” . Bu romandan olingan parchada Voland (shayton)ning insoniyat ustidan, xususan, sho’ro hukumati ustidan achchiq istehzosi aks etgan. Salkam 20 yil davomida yozilgan Mixail Bulgakovning “Usta va Margarita” romanida Shayton bazmi bilan bog’liq mifologik voqelik realistik tarixiy-siyosiy jarayonga (Sho’rolar hukumati siyosati) metaforik badiiy shartlilik vositasi sifatida roman matnida neomifologik, polifonik badiiy qatlamni vujudga keltirishga xizmat qilgan. Ba’zi bir rus adabiyotshunoslari Shayton bazmida qo’lida yalang’ochlangan qilich ushlab o’tirgan Voland obrazi ramziy ma’noda Stalinga metafora deyishadi.

Biroz mavzudan chetlashgandaymiz. Yana yozuvchining sovet hukumatining fojialariga yashirin, ishoraviy metaforalar yasagan hikoyasi “Bo’ron tingan kun”ga qaytamiz. Muallif o’z qahramonining ismini o’zgartirish sababini aytmasdan, “O’roq”qa o’zgartirib qo’ya qoladi. Ziyrak kitobxon hikoyadagi yaqin o’tmishda sodir bo’lgan tarixiy-siyosiy fojialarga ramziy ishoralar qilayotgan matn osti sirlarini o’zi anglab yetishi kerak, albatta. Davr fojialari tufayli qon-qarindoshlik munosabatlari barham topgan tog’a-jiyan Tashkanboyning marosimida qayta topishadi. Qadim xalqona inonchlar va milliy qadriyatlar ruhida toblanib, tarbiyalangan Bo’ron qo’pgan kechada bir-birini yo’qotgan tog’a-jiyan Bo’ron tinganida topishadi. Bu, tabiat tasvirlari ham ijtimoiy-tarixiy davrga, qolaversa, qahramonlar ruhiyatiga ham ramziy ishoralar beradi. Ya’ni “talo-to’p”, “ot-ot”, “ur-yiqit”lar davri (sobiq sho’ro)ga “Bo’ron qo’pgan kun” metafora sifatida kelsa, dahshatli qatliomlarning tugab, tinch zamonga kelishi “Bo’ron tingan kun”ga metaforadir. Yana Bo’ronning qo’pishi – tog’a-jiyaning bir-birini yo’qotishiga, Bo’ronning tinishi – tog’a-jiyanning bir-birini topishiga ramziy ishoralar qiladi.

Tog’a-jiyan munosabatini “Go’ro’g’li” dostoni genezisini maxsus o’rgangan folьklorshunos Shomirza Turdimov mazkur qavm-qarindoshlik munosabatining juda qadimiy asosga egaligini, hamda bu aloqalar turkiy xalqlar o’rtasida nihoyatda muqaddas tushuncha ekanligini izohlab shunday yozadi: “1. Tog’a yurtda jiyanga nisbatan alohida hurmat-e’tibor qaratilgan. Jiyan ona yurtiga ko’chib borib, o’zini hech bir kam-ko’stsiz, o’sha jamoaning teng huquqli a’zosi sifatida yashashga haqli bo’lgan; 2. To’y marosimlarida jiyanga alohida hurmat yuzasidan jiyan oyoq berilgan; 3. “Jiyan kelsa yetti bo’ri chopday”, degan aytim ham ushbu an’ana, tasavvurlarning ifodasi bo’lib, unda “bo’ri” ajdodlar ruhi timsolini ifodalaydi va har bir jiyan yetti ota ajdodlar ruhi bilan ushbu jamoaga bog’liq, degan ma’noni anglatadi” . Bu iqtibosda Jiyanning alohida vakolatlari, Tog’a yurtdagi haq-huquqlariga izoh berilayapti. Endi esa Tog’aning vakolatlariga e’tibor qaratamiz. Olimning bu boradagi ilmiy kuzatuvlariga diqqat qaratamiz: “1. Nikoh to’yida qizga vakil ota sifatida tog’aning tanlanishi; 2. O’lim marosimida mayitni qabrga tog’a qo’yishi; 3. Qiz bolani uzoq safarga jo’natish kerak bo’lsa, asosan, tog’a hamrohligida jo’natish an’anasi bo’lgan” .

Olim juda to’g’ri belgilab ko’rsatganidek, jiyan Tog’a haqida mana nima deydi: “…Polvonning ko’zlari “Bir kun bu tanni tuproqqa topshirar bo’lsam, manzil-makonimga qo’yar odamning qanday yoqasidan olay, oqsoqol?!” derdi.” Shaymardon polvon raqib qiyofasida o’zining “tobutkashi”ni, tanasini mangu manziliga eltuvchi qadrli qarindoshini ko’radi. Qahramonning bunday o’ta milliy ruhi tabiiyki, folьklorshunos nazariy jihatdan o’rganganidek, ming yillik tarixiga ega bo’lgan “matriarxaizm” an’analari bilan bog’lanib ketadi.

N.Chori hikoyada Oqsoqol va Polvonning ichki monologi orqali “Tog’a”ning azaldan muqaddas va mukarramligi qadim “Go’ro’g’li” kabi xalq dostonlariga borib bog’lanishini quyidagicha ifodalaydi. “– Oqsoqol, bu olamda tog’a nega bunchalar mukarram?

– Polvon, bu olamni qo’yatur, zimiston, qorong’u lahad tuqqan jiyanni to’rga o’tqazib siylagan ham yuragi yoldor bahodir tog’a edi-ku! Er yigitni go’rdan olib taxtga chiqazgani uchun lahadga qo’yish ham uning zimmasida qolgandir, balki. Elsaroyda Norbo’ta Sharof bo’lsam-da, ular nimaga tayanib yashaydi, bilmasam, polvon!” .

Demak, muallif qahramonning ichki monologi vositasida “Go’ro’g’li” dostoni syujetida alohida yo’nalish sifatida shakllangan “tog’a-jiyanlik” munosabatlariga ham ishora berib o’tadi. “Go’ro’g’li” dostonning turli variantlari va versiyalarida lahaddan olib chiqib, Go’ro’g’lini tarbiyalagan odam uning tog’asi Ahmad Sardor bo’ladi. Go’ro’g’lining onasi Ahmad Sardorning singlisidir. Albatta, bu o’rinda biz doston versiyalarini tahlil etish niyatida emasmiz .

“Bo’ron tingan kecha” hikoyasiga yozuvchi Murod Muhammad Do’stning “Lolazor” romanidan iqtibos epigraf sifatida keltirilgan: “…Jonuzoq arab sal guppiroq va bepisandroq odam edi. Uning nazarida, bu yorug’ dunyoda atigi ikkita hurmatga loyiq odam bor edi: biri –galatepalik rais Raim G’aybarov, ikkinchisi – qamashilik rais Norbo’ta Sharof” . Nurilla Chori hikoyada “Lolazor” romani qahramonlaridan biri Jonuzoq arab nazaridagi ikki yaxshi odamning biri Norbo’ta Sharofni o’z hikoyasiga olib kiradi. Yuqorida aytganimizdek, yosh muallif hikoya matnida allogizm, ramziy ishoraviy metafora, intertekstuallik badiiy vositalaridan mahorat bilan foydalanadi. Natijada, yozuvchi hikoya badiiy matnida an’anaviy realistik an’analardan chekinib, badiiy uslubda yangilanish qilishga to’la ma’noda erishgan.

N.Chori badiiy matnni yaratishda xalq ijodi uslubidan, doston, ertaklar stilidan nihoyatda unumli foydalanadi. Buni quyidagi jumla fikrimizni isbotlaydi: “Tashkan bosar-tusarini bilmagan Boysariday boy ham, Boybo’riday shoy ham emas, yonida maslahat berguvchi Yortiboyi ham yo’q. Uning bisotidagi boyligi ming qo’ylinikidan-da ziyoda. Ko’nglining benihoya kengligi, jo’rabozu oshnabozligini aytmaganda, Qaldirg’ochdek qizlaridan boshqa hech vaqosi yo’q. Miroxurning elga va Egamga yoqqan tomoni bordirki, shu kunda Galatepayu Tersotadan, Xo’jasoatu Sangijumandan, Quvkallayu Baqahovuzdan, Nakurtu Arpali dashtidan ot o’ynatib, poyu piyoda misli bo’ronday mehmon yog’ayapti” . “Alpomish” dostonini o’qimagan, bilmagan odam Boybo’ri, Boysari, Yortiboy ismlarini N.Chori qayerdan olib yozayotganini anglamaydi. Ammo xalqimizning katta ommaviy qismi “Alpomish”dan xabardor. Yozuvchi hikoyada “Alpomish”, “Go’ro’g’li” dostonlari motivi, qahramonlari va syujetiga, milliy qadriyatlarga ramziy ishoralar berib ketaveradi. Tashkan miroxurning marosimiga butun el-yurtdan “bo’rondek” bo’lib mehmonlar yog’ilib kelaveradi. Yozuvchi ular kelgan el-yurtlarni sanashda ham zamondoshlari asarlarida asosiy badiiy makon sifatida tasvirlangan joy nomlarini sanaydi. Masalan, Galatepa degan zahotimiz yozuvchi Murod Muhammad Do’st qahramonlari ko’z o’ngimizda gavdalanadi. Tersota Nazar Eshonqulning, Xo’jasoat Tog’ay Murodning, Quvkalla Sobir O’narning, Baqahovuz To’xtamurod Rustamning badiiy makoni bo’lsa, Arpali dashtida Shukur Xolmirzayev qahramonlarini ham uchratardik, eng asosiysi bu kenglik – “Alpomish” dostonidagi joy nomlaridandir. Muallifning mazkur joy nomlarini zamondoshlari asarlaridan olib sanashi bir tomondan yangicha uslub yaratganini ko’rsatsa, ikkinchidan, Nurilla Chorining Shukur Xolmirzayev, Murod Muhammad Do’st, Tog’ay Murod, Nazar Eshonqul, Sobir O’nar, To’xtamurod Rustam ijodiga bo’lgan alohida ehtiromi va hurmatini ham ifodalaydi.
Xullas, Nurilla Chorining adabiy qahramonlari ijodkor yaratgan badiiy makoni – Qizg’aldoqda yashaydi. Tahlilga tortgan hikoyalarimizdagi barcha voqealar ana shu makonda kechyapti. Yildan-yilga bu hududning adabiy aholisi kengayib, ko’payib bormoqda. Muallifning “Tashvishi yo’q odamlar” hikoyasida bir qarashda juda jo’n voqea hikoya qilingandek. Bu hikoyada ham Qizg’aldoq tasvirlanadi. Unda Bozirgan chavandoz o’g’li va qiziga dardini ayta olmay xafa bo’lib, chaylani o’ziga oshyon qiladi. Uning bir dardi bor. Bu dard nima ekan? Uning dardi momoqizga sovchi jo’natish. Chavandozning kampiri Qo’zigul olamdan o’tadi. Hikoyada kampiri o’tib, ikki-uch marta qayta uylangan chollar haqida qiziqarli voqealar hikoya qilinadi. Masalan, hikoyada Hayit langi, Haldav poson, Orol kar, Esonboy oqsoqol, Tolmas morbozlarning ikkinchi, uchinchi uylanishi, ular hayotiga doir qiziqarli hayotiy voqealar keltiriladi. Ayniqsa, shular orasida Tolmas morbozning Misqol tumsaga uylanishi, o’g’illi bo’lishi (aslida, bu o’g’il birinchi xotinidan qolgan. Misqol uni o’z farzandidek katta qilgan. Bu sirni Tolmas morboz elga doston qilmagan.) voqeasidir. Misol uchun, Tolmas morboz haqida shunday deyiladi: “Tolmas morboz cho’girma telpak kiyganicha bor ekan. El og’iziga elak tutdi. Dangalini aytsak: “Misqol devday yigitning umrini o’g’irladi-ya!”, “Misqol tumsa”, deganlarning og’ziga cho’girmasi bilan urdi. Misqol o’g’illi bo’lib, chilla tutdi. Qolaversa, Morbozning qulog’i tom bitganida, og’alaridan ko’ra Avazning: “To’rt kunlik mehmonim otam! Mehmon bo’lib to’ymagan, dunyoyi qo’tirda hech vaqoni ko’rmagan, armonlari bag’rini tig’lagan… otam-ov, otam!” deganlari elning esidan chiqqani yo’q.” .

“Bo’ron tingan kecha” hikoyasida “Go’ro’g’li” va “Alpomish” dostonlarining uslubi, motivlari stilizatsiya qilingan bo’lsa, “Tashvishi yo’q odamlar”da Tolmas morbozning ikkinchi ayoli Misqol hamda kichik o’g’il Avaz bilan bog’liq syujet chizig’ida “Go’ro’g’li” turkumiga kiruvchi “Avazxon” dostoni syujeti va voqealariga analog (o’xshatma) qilinadi. Xususan, “Go’ro’g’li” turkumiga kiruvchi dostondagi Yunus parining Avazni o’g’il qilib olish motivi hikoyaga ajib tarzda singdirib yuborilgan. Yoshi bir joyga borib vafot etgan Tolmas morbozning azasida qattiq kuyinib, aytim aytib yig’lagan Avazning holati va oiladagi o’rni “Avazxon” dostoni bosh qahramoniga mengzaladi. Ya’ni mazkur dostonga xos badiiy detallar, hatto syujet yo’nalishi ham qahramon hayoti va hatto ismiga ham ko’chiriladi. Lekin yozuvchi ortiqcha tafsilot, bayonchilikka yo’l qo’ymaydi. Ramziy ishoralarga keng yo’l ochadi. Masalan, Aka Avazga mana nima deydi: “ – Xo’p, mayliga, sen sari boraylik, Avazboy inim, sulton inim! Ochdan o’ldingmi! Bizni nomusga qo’yma… Yo sabzi ye, yo otam de! – dedi aka qahrlanib.

– Sabziniyam jiyaberaman, otam-ov, otam, deyaberaman! – deya akasiga ters gapirdi Avaz.

Bolaning betgachoparligidan g’azablangan aka quloq-chekkasiga qo’yib yubormoqchi bo’lib qo’l cho’zdi-yu, titrab ketdi. Akaga tikilib turgan ko’zlar ukaniki emasdi… Qo’rqqanidan mayit yotgan uyga yuzlandi. Daf’atan qulog’ida otaning xesh-aqralariga aytgan so’nggi gapi yangradi: “Avazqulning burnini qonatmanglar!”. “Armonlari bag’rin tig’lagan!..” deb bo’zlashda davom etdi Avaz. Akaning mehri iyib, ukaning boshini silay-silay “Otam-ov, otam!” deb jo’r bo’ldi. Ich-ichidan titrab, ko’zlaridan tirqirab yosh otildi. Choponining o’ngiri bilan ulusdan yuzini yashirdi va Avazga dedi: “Nima desang ham senga mumkin, Xunxorning sultoni!” .
Kuzatib turganimizdek, Nurilla Chori hozirgi o’zbek prozasiga Qashqadaryo koloritini, qashqadaryoliklarga xos milliy xarakter olib kirdi. Yuqoridagi parchada qashqadaryoliklarga xos to’ng-ters xarakter, keyin xalqona qochirimlar, so’z o’yinlari, istehzolarga moyil fe’l-atvor ochiladi. Xalqning jaydariligi, soddaligi, murosasozligi, kelishuvchanligi, milliy an’analarga sobitligi ham ochiladi. Axir, aka qancha kenja ukani tartibga chaqirib, “bunchalik dod-voy qilma” desa ham Avaz o’z qilig’ini, yo’rig’ini qo’ymaydi. Oxiri aka yengilib, Avazga “Nima desang ham senga mumkin, Xunxorning sultoni!” – deb ukaga yengilib qo’ya qoladi. Yana, e’tibor beraylik, Avazxonning xalq dostonidagi mavqeiga ishora beriladiki, bu qahramonlarning naqadar milliy adabiyoti, xalqning milliy qahramonlariga nisbatan cheksiz mehru-muhabbati va sadoqatini ham ko’rsatadi.
To’g’ri, muallifdan oldin o’zbek nasriga kirib kelgan Nazar Eshonqul, Luqmon Bo’rixonlar ham Qashqadaryo hududiga xos ruhni o’z ijodida ifodalashdi. Ammo Nurilla Chori ulardan farqli ravishda o’ta xalqona yozyapti. Xususan, “Alpomish”, “Go’ro’g’li” turkumi dostonlari, xalq ertaklari va Qashqadaryo shevasi nosir ijodida yetakchilik qiladi. Bizningcha, Nazar Eshonqulda adabiy stilizatsiya kuchli bo’lsa, Nurilla Chorida xalqona stilazatsiya ustunlik qiladi. Muallifning hikoyalarida adabiyotshunos Bahodir Sarimsoqov tasniflab, belgilab bergan “murakkab folьklorizm stilizatsiyasi”ni kuzatish mumkin. Murakkab stilizatsiya faqat bitta afsona yoki ertakni asar matniga butunicha kiritish emas. Bunday qarash murakkab stilizatsiyani juda jo’n va yuzaki tushunish bo’ladi. Nurilla Chorining hikoyalari badiiyatini o’rganish natijasida, murakkab folьklorizm stilizatsiyasi (bugungi kunda neomifologizm termini ishlatilyati. – ta’kid bizniki. M.Q.)ning yangi usullari adabiy tajribadan o’tganini anglash mumkin. Binobarin, yozuvchi “Alpomish”, “Go’ro’g’li” turkum dostonlari syujet va motivi, qahramonlar taqdiriga adabiy analog yaratadi. Bular shunchaki adabiy taqlidiy o’xshatma emas. Ular jiddiy o’ylangan. Bu neomifologizm unsurlari hayotiy voqealar va zamondoshlar taqdiri, bugungi kun muammolari bilan bog’langan, “O’tmish bilan bugunni” bir chiziqqa qo’yib, chuqur tahlil va talqin etib bergan badiiyat namunalaridir.

Kitobga “Yolg’oni yo’q hikoyalar” nomi bilan muhtasar so’zboshi yozgan ustoz yozuvchi Murod Muhammad Do’st juda o’rinli ta’kidlagan: “Uning hikoyalarini qayta o’qib yana bir bor sezdimki, qahramonlar tilida ham, muallif nazarida ham sheva so’zlari ko’proq ishlatilar ekan. Shevani o’z me’yorida qahramonlarga qoldirib, muallif nutqini shevadan imkon boricha (va balki butunlay) tozalash kerakmi, deb o’yladim” .

Bizningcha ham, badiiy asarda adabiy til me’yorlariga albatta, amal qilish kerak. “Tashvishi yo’q odamlar” hikoyasida ko’zlangan asosiy maqsad Bozirgan chol o’zining tengdoshi bo’lgan qariqiz bo’lib umri o’tgan momoqizga sovchi jo’natmoqchi. Uning ko’nglidagi yagona tashvishi – shu. Buni asardagi quyidagi jumla fikrimizni isbotlaydi: “Bozirganning uylanishga chog’i ham yo’q. Ammo shu odamlarning gap-so’zlari bosilarmidi,! Gap-so’zi bosilmasayam mayliga! Shu momoqiz jussasidan domangir bo’lib ketmasmidi? Hech bo’lmasa, kech bo’lsa ham, “ostonam sochi ko’rgan”, deb o’zini ovutardi” .

Xullas, Nurilla Chori hikoyalari qatlamlariga yuklangan neomifologizm unsurlarini tadqiq etish uchun har bir hikoyaga xiylagina vaqt sarflash kerak. Ochig’i, uning yozganlarini o’qib, ko’nglimiz to’ldi. Hozirgi o’zbek adabiy tanqidchiligi mana shunday iste’dodli, so’z qadrini, xalqona milliy an’analar va milliy adabiyotimiz ruhida tarbiyalangan (xalq ijodi) va uni chuqur tushunadigan, o’zlashtirgan Nurilla Choridek nosir bilan faxrlanadi. Umidli yozuvchi ijodiga kamolat va barakat tilab qolamiz!

Nurilla Chori hikoyalarini «Xurshid Davron kutubxonasi»da mutolaa qiling.