Ўшанда нима бўлган, буни ёлғиз Эгам билади, яна Қулмат чол билан ити билади. Бошқалар ҳам билишга билади-я, аммо уларнинг на кўзлари, на қулоғи ва на тили бор…

Нурилла Чори
ЛЎЛИТОПМАСЛИК ЧОЛ

Нурилла Чори 1983 йили қишнинг адоғида Қашқадарё вилояти Яккабоғ тумани Изиллоқ қишлоғида туғилган.
2003-2007 йилларда Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университетининг ўзбек филологияси факултетида таҳсил олган. У 2007-2011 йилларда “Ёш куч” журналида,“Маҳалла” газетасида фаолият юритган. Шу йиллар давомида бир қанча адабий гурунглар эълон қилган.
Ҳикоялари “Ёшлик” ва “Жаннат Макон” журналида чоп этилган. Шунингдек, ёш ижодкорларнинг “Олтин кўприк” тўпламидан ўрин олган.

Ўшанда нима бўлган, буни ёлғиз Эгам билади, яна Қулмат чол билан ити билади. Бошқалар ҳам билишга билади-я, аммо уларнинг на кўзлари, на қулоғи ва на тили бор. Ҳа, айтганча, уларнинг туққанидан тонган этаги йиртиқ қизи, шалварини кўтариб чопиб юрган ўғли йўқ. Поданинг ортидан таёғини судраб бир чиққанида ойлаб кетадиган қизғалдоқлик Қулмат подачи пешонаси тиришиб, буришиб, бурни оқиб мўйловига тушиб, соқолини кўз ёшлари ювиб, эшонларнинг пойқадамига ширбоз-бўрдоқи, олабош-қорабош қўйларни сўйиб, муллаларнинг этагини кўзига суртиб юрди.

Аёли Зубайда фолчи-ю қушночларга оқ товуқ-қора товуқ, кулранг ва чипор товуқ қилиб, авлиё-ю шаҳидларнинг мозорини бот-бот зиёрат этди. Дугоналари айтган «ёр-ёр»лар қулоғига элас-элас ҳам эшитилмай қолиб, қирмизи олмаёноқ юзини сўлғинлик маҳв этганида тақимини ўпган сочига оқ оралаб тирсагига етмай қолди. Эрининг чайир қўллари бўшашиб, ёши олтмишнинг остонасига етганида, «шўр» дея аталмиш манглайларига бир тирноқ битди. Битишга-ку битди-я, лекин у тирноқ, ҳа-ҳа-а, олти ой ичида, норасидалигида қазо қилди.

Аввалига шердай наъра тортди, кейин оч бўридай увиллади, тўпорилигига ярашадиган жиззакилигини йўқотиб қўйди.
Кеч куздан эрта баҳоргача чолдевордан нари-бери бир айвоннинг икки қанотидаги ҳужрасида у билан бойўғлилар истиқомат қилаётгандан бериям, ўҳ-ҳў, қанча мезон шамоллари эсиб, анорларнинг бағрини тилди. У индамас, одамови ва хаёлпараст бўлиб қолган бўлса-да, Қулмат исмига қапишиб, шу билан бирга, тирик эканидан нишона бериб келаётган подачилигини қўймади. Элининг подасини аёли ва ўша тирноқни кўрган ит билан боқиб, дардлашиб, ошалолини териб юрди.

Кўкламда қора қуюндай булут бостириб келиб, момоқалдироқ гумбурлаганидан сўнгги ёмғирига эркалик қилиб борлиққа бўй кўрсатган майсалар бўйи етмай поданинг мадорига айланади. Қуёш ерга бош урган паллада моллар жодраб*, қора ерни ютадигандай қирларга ўрлаб кетади.

Қулмат поданинг бошида, ити ортида, қўшни отарга қараб қирдан эна бошлади. Нонхалтасининг таги тешилганиданми ё бойўғлихона бўлиб қолган чолдеворга ошиққаниданми, кечадан бери қишлоққа кўзи учади. Тинчи йўқолган. Ҳаловатдан мосуво, гарангсиб юриб, ўзидан анча олислаб кетган чўпоннинг яқинига бориб тўхтади. Ит подани айланиб чопа бошлаганида юлдузлар кўлларга, дарёлар ва ариқларга, ирмоқларга ҳатто булоқнинг кўзига тўкилиб қолган, ой бўлса Қулмат подачи, подаси, ити ва унга қавмдош бўлмишларга этагидан жой берган тоғнинг бошида сочини тарарди.

— Ув-в, Қулматбой подачи, келсинлар, келсинлар! Биз томонга қайси шамол учирди? Йўқлардингиз-да, қишлоққа тушгандами, қишдами, а? — дея ундан икки-уч кўйлакни йиртишда ортда қолган, келбатига қарабми, одамлар исмига «туя» сўзини қўшиб атайдиган жинжаклилик чўпон қарши олди.
— Ҳеч одам бўлмадингиз-да.
— Сен одамман деб юриб тур қани. Бизам одам бўлиб қолармиз, Қулматбой!
— Сизданам тузук гап чиқадими ўзи?
— Чиқади-чиқади. Эгалик қилолмасанг, мен нима қилай?! Ҳи-ҳи-ҳи… Сенга ҳайронман, подангни боқиб юравермайсанми, туппа-тузук подачисан. Акамнинг ёқасини ушлашни ким қўювди. Раҳматли армонда ўлиб кетди. Мановининг кўзи бўлса кеча кўрардим, тилинг танглайингга ёпишгур бид-бидлаб тинмайди. Яна бир марта айтса, ўлиб қоладими ё осмон узилиб ерга тушадими, а? Уни сен ҳам эшитсанг, аҳ, бир борагина эшитсанг, — деб ўз майлида куйиб куйлаётган, алмисоқдан қолган пачоқ радиосини Ташман туя таёғи билан туртди.

— Нимани айтсин?
— Ғармистонда катта кураш бўлибди. Ана шуни айтсин! Ҳа-а, ана шуни айтсин! Шунда-а-а раҳматлини сирқиндиси Шамсиддин полвон бўлибди. Ана муни айтсин! Шамсиддин бизга тортган. Тоғаларига тортганида борми, уям ит тирсак, сатанг акасига ўхшаб гўрам бўлмасди. Унинг елкалариям меникидай-да. У худди ўзим! Қуйиб қўйгандай ўзим. Ҳа, ўзим у. Ўзим.
— Рўзимурод раҳматлини улини айтаяпсизми?
— Бўлмаса кимни айтаяпман?

Қулмат подачининг дами ичига тушиб ниманингдир ҳисобини олди ва тилга кирди:
— Рўзимуродни ули, Рўзимуродни ули… Полвон бўлдими? Ундай бўлса ҳалоли бўлсин. Сизнинг бу марсинишингизда* тонгам отади. Мен қишлоққа тушиб келай дегандим. Шу десангиз, сиздан…
— Дарди бўлмаса Қулмат подачи келмайди дегандим ўзимам, манови иштони ҳўл болага, — бўйи бўйидан баланд йигитга ишора қилган Ташман туя кулиб ва яна ўз сўзида давом этди: — Олдин бир пиёла чой ич, қишлоққа тушиш қочмайди. Подангга бўлса ўзим кўз-қулоқ…

Ой Қулмат подачининг йўлини сочлари билан супурмай қўйганида юлдузлар ердан йироқлаб кетди. У эшакнинг биқинига ниқтаб, «Бўрибосар» дея итини йўқлаб-йўқлаб Қизғалдоққа эниб келганида майин шабада қишлоқни аллаларди. Қишлоғи Зубайданинг хамирига ўхшаб кўпчиб кетганига Қулмат подачи шу тонг эътибор қилди. Унинг кўзига узоқдан чолдевори кўринмас, гувала-ю пахсадан қад ростлаётган иморатлар орасидан олдин ҳам ўтиб борганини эслади. Аммо шу кўкламда подани қаерга тўплаганини эслолмади.

Илгари унинг кулбаси олдига қишлоқдошларининг мол-ҳоли тўпланар, у кузатар, қайси бири подага эргашолмаса қўшмас эди. Бу одатларини қачон унутганини қизғалдоқликлар тугул энди Қулматнинг ўзи ҳам билмайди. У завжаси ва пешонасига сиғмаган зурриёти қайтиш қилганидан бери кўпчиб бораётган қишлоқ одамларининг хизматини қилиш учун кун кўраётган ва улардан умидворлигини бировга, ҳатто ўзига ҳам айтолмаган бўлса-да, кўнглининг туб-тубида қип-қизил қизғалдоқдай очилган дардини тунлари бошқаларга билдирмайди, ўзича тентирайди ва бир маҳалга бориб беҳол йиқилади. Шу йиқилишда ой нурларини Зубайданинг сочидай уриб, ол омонатингни, дея зорланади. Кўзини юмганча юлдуз санайди. Яктагидан қўлларини чиқариб, белбоғи билан, тиши оғриган бемордай жағини боғлаб, яна бир белбоғ билан юзини ёпади. Оёғининг бош бармоқларини бир-бирга теккизиб шардозлаб, таёқдай ётади. У шунга одатланиб қолди.

Эгри-бугри чатишиб, чигали ёзилмаган илонизи, ёлғизоёқ йўллар катта йўлларга туташиб подачини аҳли қишлоқ томонидан «Қулматнинг бойўғлихонаси», дея аталмиш кулбасига олиб келди.
Қийиқ кўзига чолдевор эмас, кампирдай букчайган ҳужрасининг тамбалаб қўйилган эшиги очиқ кўринди. Очиқ эшик подачининг хаёлларини аёли томон етаклади. Унинг йўлига қачонлардир канда қилмай пешвоз чиққан Зубайда ҳозир яна бир бор Қулматга, ҳа, ўша оғироёқ кунларидаги табассумидан ҳадя этадигандек ва унинг келишини кутган, кутганда ҳам узо-о-о-қ кутган туюлди.

Қулмат эса аёлининг чиқишини ич-ичидан истаб жуда секин, оҳиста одимлай-одимлай кўзини юмганча елкасидан сирғалиб тушиб кетган хуржуни устига ўтириб қолди. У кўзини очишни, очганда ҳам бошпанасига қарашни хоҳламасди: димоғига кўклам нафаси, олча гули ифори урилди, юзига олча гуллари бирин-кетин тўкила бошлаганида… Оғирлашиб қолган қулоғига бир лайчанинг акиллаши-ю, Бўрибосарнинг мағрур ириллашига қоришган ва шу дамгача Қулмат эшитмаган нолишли увиллаган овоз эшитилиб, хаёли жамланди. Ўзининг ғариб дунёсида кўз очди. Осмон гардсиз, тоғдан эсаётган шабада қишлоқдошларини уйғотишни истарди. Подачи итига кўз қирини ташлаб катта-катта очилган нурсиз кўзи бақрайиб турди ва кўзини уқалаб қаради, соқолини сийпаб, яктагини кўтарди ва кўксига «туп-туп»лади. Яна итига тикилди ва падарингга лаънат, дея уруғ-аймоғини ағдар-тўнтар қилиб, оғзи кўпириб, тупугини сачрата бошлади.

Ит тишлаган этни Қизғалдоқнинг иссиғида идраб кетган ва тердан сарғайиб ҳидланган яктагига ўраб-чирмаб олишга олди-ю, энди нима қилишни билмай мустар қотди. Эл оқсоқоли Тиркашов муаллимга хабар берсинми? Йўқ-йўқ, унинг ўғли Ғармистондай катта шаҳарда эгарга ўтиргандан бери Тиркашов муаллим қутурган. Қулматдан бошқаларни ҳам қопяпти. Уни ҳам қуруқ қўймай бир-икки даврада изза қилгани бор гап. Эшонникига боришга борди-я, лекин эшони тушмагур ўтган кузда барзанги, қориндор ва калбош раисга Қулмат назир қилган улоқни сўйиб, анави зормандадан қуйиб, «Биз эшон бобонгиз бўламиз, сиз муридимсиз. Раҳматли отангиз хўб яхши одам эди. Сизнинг камолингизни кўрмай ўтди-да, эссиз, одам дегани шундай ўтиб кетаркан. Билмай қоларкансиз. У киши бизни тез-тез йўқлаб келиб, ўғлимнинг мартабаси улуғ бўлсин, деб дуо олгич эди», дея совхоз чўчқасига эгалик қилиши Қулматга қаттиқ ботган. У бундай пайтда гина-кудуратларни унутиш кераклиги учун унутмади, балки айни дамда довдираб қолганди. Шу боисми, оқсоқолу эшоннинг измига кўпам кирмайдиган ва улар юрган йўлларда оқсаб қолмайдиган Мулла махсумни барчадан маъқул билдими, уникига қараб бўри йўртиш қилиб боргунича ҳарсиллаб қолди.

Махсумнинг эшигига борганида тонг отган эди. Мулла махсум аёлининг сочлари тўзғиб, бошидан сирғалган рўмолини нозик қўлига олиб, «Ҳув, ҳозир-ҳозир! Ҳу-в, ким? Ким эди?» деб овоз бериб подачига пешвоз чиқди.
— Кеча Турдихол момонинг тили тортиб кетиб, болалари «чабҳачаб» бўлиб қолди. Шунқор Мирзомнинг отаси ҳам ўша ерда эди. Келганига бирпас бўлди. Озгина дам олай деганди. Нима? Ишингиз бормиди? Ё ошалолни бизникидан бошладингизми, подачи буваси?

Кўзини йиртиб очган хотиннинг товуқдай пат-патлашини Қулмат бўлди:
— Муллага айтинг, бизнинг бўсағага бир тирноқни ташлаб кетибди. Уни ит ўйнабди.
— Аҳ? Нима!
— Бизникига борсин!

Мулла махсумнинг хотини сонига шапатилаб, додлаб уйига чопди: «Ҳу, отаси, кўргилик! Бу бир кўргилик! Сизга айтгандим тунавгида. Юзи қурғур янги ой ёнбошла-а-ган чалқанча, деб. Ўзига тинч, элга нотинч чиқди. Анави шўрникига, Қулмат шўрникига боринг! Туринг, турсангиз-чи, туринг… Отаси… Бу ётишингизда эртага Қизғолдоқни ер ютади ё сув олади. Шундайга ҳам Қулмат шўрни уйи куйибди. Куйиблар кетибди!».
Буватиннинг* додини эшитган борки, аввал Махсумникига, кейин подачиникига чопди. Кетмон елкалаб далага кетаётганлар тўхтади. Жомадон кўтариб шаҳарга отланган оёқ илди. Папка қўлтиқлаб мактабга бораётган муаллим кирди. Қулмат подачининг томорқаси одамга тўлди. Қари-қурри, юзига ажин, сочига оқ оралаган, бир-икки ёш-яланглар ҳам қўшилиб, бинойидай давра бўлди-қолди. Болани мулла билан подачи кўздан кечирган, эл унинг онасини, сўнг отасини билмоқчи. Қулматга қолса, уни индамай кўпга қўшиб келмоқчи. Мулла махсум ҳам шу гапни маъқуллаб турибди. Тиркашов муаллим билан Эшон бува мулланинг, қолаверса, Қулмат подачининг гапига кирадиган аҳмоқ эмас. Улар ўша иштони йиртиқ падарлаънатини топиш ва Қизғалдоқ қишлоғидан беномусларни қувиб солмаса, ўзини бу ерлик ҳисобламайди. Буни элнинг олдида айтиб қўйган.
Қулмат даврага умри бино бўлиб бир маротаба — мўйи сабза уриб қорая бошлаган, овози дўриллаб қолган паллада чиққан. Ўшанда тирамонинг туни эди. Жинжаклида бир кураш бўлди, бир кураш бўлди! Рўзимурод полвон қизғалдоқликнинг кўкрак кериб юрадиганидан тортиб, полвонман деганигача барини ердан осмонга олиб, осмондан ерга урди. Қизғалдоқлик эрман дегани борки, ер билан бир бўлди. Ана шунда адашибми-нетибми Қулмат ирғиб майдонга чиққанди. Давра «гурра» кулди. Қизғалдоқлик полвонларнинг изи шу сағирга қолибди-да, деганлар ҳам бўлди. У қанотини қиздираётганида Тиркашов муаллим, эй, (кечирасиз), Тиркашов студент: «Қулмат бу ишингни йиғиштир», деса-да. Баковулнинг ўнгида, Рўзимурод полвон сўлида, Қулмат давра айланди. Зотига бир момо тугун*, икки кигиз, бир улоқ айтилди.

Баковулнинг овози даврадаги кулгини, шовқин-суронни кесди. «Худойим полвонларнинг белига куч-қувват, топганига файзу баракот берсин. Эй, биздан нима кетди. Кетса ҳам шу полвонларга кетди. Суйганлари майиз ҳам берсин», деб яна кулгига буриб қўйди. Томошаталаблар кулиб, бирдан жимиб майдонга тикилди. Рўзимурод полвон ортидан Қулмат даврани кезиб кураш туша бошлади. Рўзимурод ўйнади. Қулмат қунишди. Полвон Қулматга беписанд бўлиб икки қафас йиқитмай эзғилаб қўйиб юборди-ю, учинчи қафасда анг қолди. Қулмат уни на елкадан, на қўшшадан, на бурамадан олди. Ўнгига силтаб тортиб, сўлдан қоқма бериб, ер искамаган куракларини намчил сомонга босди-қўйди. Жинчаклиликлар: «Бошқатдан! Бу ғирром, ғирром!», деб тинмаса-да, Рўзимурод полвон майдонни тарк этди. Баковулнинг: «Полвон, исмингиз кимиди? Нима дейсиз? А? Қулмат. Қулмуҳаммад денг, полвон! Қулмуҳаммад денг!», дея «Бугунги курашда қизғалдоқлик Қулмуҳаммад катта полвон бўлди», деб элни дуога қўл очтириб курашга якун ясади.
Бу олишув қизғалдоқлик тугул, жинжаклиликнинг, ҳа, айтганча, Ташман туяга ўхшаган бир-икки Рўзимурод полвоннинг жигарларини демаса, бошқаларнинг хотирасидан ўчиб кетган. Қулмат Рўзимурод полвондан бошқанинг ёқасидан тутмади. Қайтиб майдонга доримадиям. Шундай бўлса-да, унинг полвонлиги қоронғи тунларда, ёруғ кунларда оғиздан-оғизга ўтиб, шоҳулоқ пишган, қўноқ тушган даврани кезиб, «Қулмат ўшанда шалварини ҳўллаб қўйган, даврага чиқиш олдидан заранг таёғини сиққан жойи қизнинг сочидай тарам-тарам бўлиб қолган»лиги ҳақидаги миш-миш ва эмишлар орасида Зубайда билан бир мучал яшагунча исмига полвон сўзи эргашгани рост.

Фалакнинг гардишини қаранг-а, ҳозир у шармандалик, шармисорлик даврасига чиқиб турибди. Ота-онаси нотайин бир парча этга катта аза, катта можаро. Қулмат подачи ўз элига юзланиб, зор қақшаб, ялиниб Мулла махсумдан неларнидир умид қилиб, Тиркашов муаллим ва Эшон бува бошчи эл билан курашди. «Кўпга қўшмоқдан бошқа даъво йўқ», деб муддаосини айтса-да, Тиркашов муаллим: «Кўпга қўшиш қочмайди. Сен олдин уни қандай топганингни айт, эл билсин», деб қистовга олди. Қулмат подачи гуноҳкор. Қулмат подачи айбдор. Айтар сўзини тополмай, ахийри, ит ўйнаб юрганини, боланинг эр экани ва ниҳоят, унинг суннат қилар жойини ит еб қўйганини айтишга мажбур бўлди. Оломон барибир уни ва ўша жойини кўрмоқчи, Тиркашов муаллим ва Эшон бува билан кўрса, ота-онаси топиладигандек, ўша жойи битадигандек, Қулмат подачи Қулмат ёлғончига, Қулмат қасамхўрга айланиб қоладигандек бўлди.

Улар кўришди. Ундан ўзини олиб қочган кўпайди. Эшон бува Бўрибосарга ҳукм айтди. Оломон унинг ижросини талаб қилди. Ит осилди. Аммо у осонликча жон бермагач, Тиркашов муаллимнинг турткиси билан бир бўзбола итнинг бўғзига дами ўткир пичоқ тортди. Бўзболанинг бетига қон сачради. Қулмат подачининг юзини кўз ёшлари ювди.

Оломон гўё шу томошага йиғилган ва муддаосига етгандек тарқаб кетди. Улар орасида Эшон буваям ғойиб бўлди. Тиркашовни оқсоқоллик юки ушлаб қолдими, уни Мулла махсум ҳам, Қулмат подачи ҳам билмайди. Яна бир-икки киши билан қуёш қиблага оққанида боламозордан бир ўра кавлаб, подачининг бойўғлихонасидан чиқаришди.

Мулланинг юриш-туриши отамерос. Саҳарда азада, эртасига фотиҳада, сўнгига худойида қироат билан тиловот қилади. Азадорларнинг елкасига бош қўйиб, «Кўп куюнманг! У берганини олди-да», дейди-қўяди. Ачиниш, куюниш унга бегона. Негадир бугун унинг ранги қорайиб лаби ёрилибди. Қулматни-ку ўз дарди, қизғалдоқнинг иссиғи еб қўйган. Тиркашов муаллим асосига суянган. Икки-уч кишига «уй» кавлаганлар ҳам қўшилиб, саф кенгайиб мозордан жим қайтишяпти. Подачи чуқур «уҳ» тортди. Муаллим жимликни: «Қулмат, ичикма. Эл олдида айтганмиз, қачон бўлсаям Эшон бува билан у беномусларни топамиз. Қизғалдоқда қўймаймиз», деб бузди. Қулматнинг киртайган кўзлари гўристонга қадалди. Қип-қизил қизғалдоқлар очилиб ётган қабрлар орасидан митти мозорни топди. «Эҳ, сени шу кўйга солганнинг насли куйсин!» деганини билмай қолди. Бу негадир Тиркашов оқсоқолнинг қитиғига тегиб кетди.

— Қулмат, элга бундай дейишга ҳаққинг йўқ!
— Элни демадим.
— Ҳозир у кимдан, билмаймиз-ку?
— Билмасак, индаманг.
— Элга сенинг бойўғлихонанг етмайдими-а?
Кесакдан олов чиққанидай мўнди чўққа айланди. Тишсиз оғзидаги тупукни Тиркашовга тортиқ қилди. Изидан ёрилиб ётган бармоқлари етмай бўйнига асо тегиб тўнтарилди. Юз-кўзи демай бошига, кўкрагига тепкилаётган Тиркашовни Мулла махсум тортди. «Эй, Бухор алдаркўсани боласи, сен шу тиримурдага эга чиқиб қолдингми ҳали! Бунинг-ку ўлиб қутулмаса қутулмайди. Сен биланам кўраман. Саҳарга қўймай бу ялоқхўрни бойўғлихонасига қўшиб ўт қўяман. Сенинг бошинга итнинг кунини соламан. Ўзи, куни билан кўзингни ола қилганинг ортиқча…», дея тинмади.

Тиркашов муаллимдан ўтолмай мозорга бориб келаётганлар: «Домла, одам тенги билан жанжал қилади-да энди. Сиз у ялоқхўрни сўкканингиз ҳайф. Алдаркўсани боласиям бир гўр. Қулсан, қобилсан, асли наслингга тортасан, деган-ку. Шу алдаркўсага тортибди-да энди. Қўйинг, …вич эшитса хафа бўлади-я», деб овутган бўлди. У бўлса то уйгача мулла билан подачининг таърифини келтириб борди.

Подачининг оғзи-бурнидан оққан оч қизғиш қон Мулланинг яктагиниям бўяди. Қулматни қўлтиқлаб «бойўғлихона»га олиб бориб бир кафт сув топмай ариққа ювинтирди ва Шунқор Мирзодан ош-овқат бериб юборишини айтиб, Мулла махсум жўнаб кетди.

Туни билан Қулмат подачининг уйқуси қочиб узоқ хаёлларга чўмиб, шифтга тикилганча ётди. Сас-садо йўқ. Ҳатто бойўғлиям жим. Ёта-ёта кулбасини сағанага ўхшатди. Ўзини унда ётган ҳисоблади. «Наҳот мен ўлган, сағанада ётган бўлсам-а? Ўлигимга ким эгалик қилади-а?!» Ўлимдан илк бора қўрққанидан отилиб ташқарига чиқди-ю қўлига кесак олиб кулбасига дўқ қилди, отолмади. Ич-ичидан келган алам қайтадан тислантирди. Остонада отасини кўриб боладай чопди. Отаси бағрига ўзини отди. Қучди. Сароб экан. Пешонасини остонага уриб ўкириб юборди.

«Эй худо! Менга нега ризқ берувдинг!? Сарсон қиламан девмидинг!? Аҳмоқ қиламан девмидинг!? Ё, Тангри, айт, мендан нима ўтган, айт!? Сағир қилдинг, кўндим! Куттирдинг, чидадим! Отам сиғмаган дунёга, онам сиғмаган дунёга, болам сиғса бўлмасмиди, айтсанг-чи, айт!? Сенингам тилинг бор, айт!? Бировнинг молини олдимми ё жонини олдимми, уйини буздимми, айт қани, айт!? Ё берганингни мен нотавон билмадимми, айт!? Берганинг сағирликмиди ё бир гулни қўлимда сўлдирганингмиди!? Ўзи сен тўғри билан эгрини фарқлай оласанми, айт!? Ҳаромни урчитсанг, ҳалолни тўссанг, сенинг адолатинг шуми!? Менга яна нимани атаб турибсан, айт, айтсанг-чи!? Эсимни танибманки эзасан, эзғилайсан, тўймайсан, айт, ўзи қачон қўясан!?» Қулмат таъна қилиб, зорланиб толди, ҳовиридан тушди. Энди у ҳорғин овозда ғудранарди: «Эй, Тангрим мендан ўтгандир. Мендан бўлмаса аждодимдан ўтгандир. Майли, нима берган бўлсанг барига, қайғунгаям, қувончингаям шукур! Аммо мен сенинг луқмаси ҳаром, ҳирсига қул бандаларингдан нафратланаман. Нафратлансам нима қилай, ўзинг айт!?» Қулмат яна томоғига зўр бериб бақира кетди: «Нафратланаман, нафратланаман! Нафратланаман! …». Ўз ёқасидан олиб, ер муштлаб ётганини, яктагини йиртиб ташлаганини англаб, индамай осмонга тикилиб қолди.

Юлдузлар ўша-ўша. Сомон йўли бурунгидек. Эшак ҳанграшию хўрознинг қичқиришида ҳам ҳеч бир нуқсон йўқ. У тонг отарни кутмай елкасига тўнини ташлаб Қизғалдоқни тарк этди. Қишлоқдан чиқаётганида узун вагонларини судраган, белига Кимкўрган — Ғармистон ёзувли поезд шитоб билан келиб «тақа-тақ» қилиб Қизғалдоққа бир тўхтаб ўтиб кетди. Унинг хаёлида йигитлик даври, худди шундай бир тун жонланди. Ўшанда худди шу поезддан бир болани эргаштирган кўккўз хотин тушиб қолган ва Тиркашовнинг уйини сўраганди. Ҳа, у бола ҳозир Ғармистондай катта шаҳардаги кимсан …вич, аҳли Қизғалдоқ у билан фахрланади. Бирови тўғри йўлдан озса, уни йўқлаб боради. Бирови мақсадга етаман, деб эгри йўл излаб боради. У шундай катта одам бўлган. Қизғалдоққа юриб келиб Қизғалдоқдан чиққан ва қизғалдоқликман деганига соя бераётган …вич!

Қулмат кўп йўл юрмай подачилиги эсига тушиб таёғини излади. Ташман туянинг олдига бораман деб, бир қадам олса иккинчисини Тиркашов муаллимдан қочиб қўяди, учинчисини ўз ўтмишидан қутуламан дея ташлайди. У шу кетганча Жинжаклига, ундан Чаман гузарга, ундан Найзабулоққа ва Найзабулоқнинг суви тўкилиб турган дарёни ёқалаб яна кўп юриб Полвонариқнинг бошига келиб қолган.

Полвонариқ бўлса, ҳув, анави қишлоққа саҳарда бир тўйга етказган. У ўша тонгдан бери тўй-маъракаларда самовар ёқиб чой қайнатади. Тўйдан қайтишида болалар «самоварчи чол», деб ортидан эргашиб чопади. Бири тош отади. Бошқаси тош отганга дўқ қилади. Яна бири қўшиқ айтишини сўрайди. Унинг бисотида бор-йўғи такрор-такрор айтадиган битта қўшиғи болаларни анграйтириб қўяди.

Эчким туғди, сути йўқ.
Қумарасини* қути йўқ.

Овози эшитилмай, ўзиям кичрайиб-кичрайиб, бора-бора бир нуқтага айланиб, ёлғиз оёқ йўлга сингиб кетади.
Қаерда ётади, ким билан истиқомат қилади, буниси қоронғу. Қаерликсиз, деб сўраганларга чол шундай деган: «Ер куррасининг қоқ киндигидан кун чиқарга терс тарапдаги Лўлитоппасдан». Тўйдан олган қўниғини қўлтиғига қисиб, гоҳ тошлар орасида қолиб, гоҳ қўшиқ айтиб яна-яна ўз йўлига сингаверади. Кечалари узоқ-узоқлардан бир сибизғанинг товуши келса ҳамма «бу ўша — самоварчи чол», дейишади. Унинг ҳар замонда сакраб, қўлини баланд-баланд чўзиб рақсга тушиш одати борлигиниям, қишлоқ этагидаги кўл балчиғига ағанаб, шалварини байроқ қилиб чопиб юришиниям кўрганлар бор. Уни биров Қулмат деса, бошқа биров Қулмуҳаммад дейди. У ҳақидаги гап-сўзлар жуда урчиганидан қай бири рост, қайси ёлғонлигини ҳам билмайсиз.

__________________
Жодраб — яйраб
Марсиниш — мақтаниш
Буватин — Мулланинг хотинига шундай нисбат берилади.
Момо тугун — Ёши улуғ момолар тўйларда кураш ёки кўпкарига соврин учун махсус тугун тайёрлайди. Унинг ичига жойнамоз, белбоғ, маҳси ёки ширинлик солиб яхши ният билан тугиб қўйилади.
Қумараси — боласи

Oʻshanda nima boʻlgan, buni yolgʻiz Egam biladi, yana Qulmat chol bilan iti biladi. Boshqalar ham bilishga biladi-ya, ammo ularning na koʻzlari, na qulogʻi va na tili bor…

Nurilla Chori
LOʻLITOPMASLIK CHOL

 Nurilla Chori 1983 yili qishning adogʻida Qashqadaryo viloyati Yakkabogʻ tumani Izilloq qishlogʻida tugʻilgan. 2003-2007 yillarda Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universitetining oʻzbek filologiyasi fakultetida tahsil olgan. U 2007-2011 yillarda “Yosh kuch” jurnalida,“Mahalla” gazetasida faoliyat yuritgan. Shu yillar davomida bir qancha adabiy gurunglar eʼlon qilgan.
Hikoyalari “Yoshlik” va “Jannat Makon” jurnalida chop etilgan. Shuningdek, yosh ijodkorlarning “Oltin koʻprik” toʻplamidan oʻrin olgan.

Oʻshanda nima boʻlgan, buni yolgʻiz Egam biladi, yana Qulmat chol bilan iti biladi. Boshqalar ham bilishga biladi-ya, ammo ularning na koʻzlari, na qulogʻi va na tili bor. Ha, aytgancha, ularning tuqqanidan tongan etagi yirtiq qizi, shalvarini koʻtarib chopib yurgan oʻgʻli yoʻq. Podaning ortidan tayogʻini sudrab bir chiqqanida oylab ketadigan qizgʻaldoqlik Qulmat podachi peshonasi tirishib, burishib, burni oqib moʻyloviga tushib, soqolini koʻz yoshlari yuvib, eshonlarning poyqadamiga shirboz-boʻrdoqi, olabosh-qorabosh qoʻylarni soʻyib, mullalarning etagini koʻziga surtib yurdi.

Ayoli Zubayda folchi-yu qushnochlarga oq tovuq-qora tovuq, kulrang va chipor tovuq qilib, avliyo-yu shahidlarning mozorini bot-bot ziyorat etdi. Dugonalari aytgan “yor-yor”lar qulogʻiga elas-elas ham eshitilmay qolib, qirmizi olmayonoq yuzini soʻlgʻinlik mahv etganida taqimini oʻpgan sochiga oq oralab tirsagiga yetmay qoldi. Erining chayir qoʻllari boʻshashib, yoshi oltmishning ostonasiga yetganida, “shoʻr” deya atalmish manglaylariga bir tirnoq bitdi. Bitishga-ku bitdi-ya, lekin u tirnoq, ha-ha-a, olti oy ichida, norasidaligida qazo qildi.

Avvaliga sherday naʼra tortdi, keyin och boʻriday uvilladi, toʻporiligiga yarashadigan jizzakiligini yoʻqotib qoʻydi.
Kech kuzdan erta bahorgacha choldevordan nari-beri bir ayvonning ikki qanotidagi hujrasida u bilan boyoʻgʻlilar istiqomat qilayotgandan beriyam, oʻh-hoʻ, qancha mezon shamollari esib, anorlarning bagʻrini tildi. U indamas, odamovi va xayolparast boʻlib qolgan boʻlsa-da, Qulmat ismiga qapishib, shu bilan birga, tirik ekanidan nishona berib kelayotgan podachiligini qoʻymadi. Elining podasini ayoli va oʻsha tirnoqni koʻrgan it bilan boqib, dardlashib, oshalolini terib yurdi.

Koʻklamda qora quyunday bulut bostirib kelib, momoqaldiroq gumburlaganidan soʻnggi yomgʻiriga erkalik qilib borliqqa boʻy koʻrsatgan maysalar boʻyi yetmay podaning madoriga aylanadi. Quyosh yerga bosh urgan pallada mollar jodrab*, qora yerni yutadiganday qirlarga oʻrlab ketadi.

Qulmat podaning boshida, iti ortida, qoʻshni otarga qarab qirdan ena boshladi. Nonxaltasining tagi teshilganidanmi yo boyoʻgʻlixona boʻlib qolgan choldevorga oshiqqanidanmi, kechadan beri qishloqqa koʻzi uchadi. Tinchi yoʻqolgan. Halovatdan mosuvo, garangsib yurib, oʻzidan ancha olislab ketgan choʻponning yaqiniga borib toʻxtadi. It podani aylanib chopa boshlaganida yulduzlar koʻllarga, daryolar va ariqlarga, irmoqlarga hatto buloqning koʻziga toʻkilib qolgan, oy boʻlsa Qulmat podachi, podasi, iti va unga qavmdosh boʻlmishlarga etagidan joy bergan togʻning boshida sochini tarardi.

— Uv-v, Qulmatboy podachi, kelsinlar, kelsinlar! Biz tomonga qaysi shamol uchirdi? Yoʻqlardingiz-da, qishloqqa tushgandami, qishdami, a? — deya undan ikki-uch koʻylakni yirtishda ortda qolgan, kelbatiga qarabmi, odamlar ismiga “tuya” soʻzini qoʻshib ataydigan jinjaklilik choʻpon qarshi oldi.
— Hech odam boʻlmadingiz-da.
— Sen odamman deb yurib tur qani. Bizam odam boʻlib qolarmiz, Qulmatboy!
— Sizdanam tuzuk gap chiqadimi oʻzi?
— Chiqadi-chiqadi. Egalik qilolmasang, men nima qilay?! Hi-hi-hi… Senga hayronman, podangni boqib yuravermaysanmi, tuppa-tuzuk podachisan. Akamning yoqasini ushlashni kim qoʻyuvdi. Rahmatli armonda oʻlib ketdi. Manovining koʻzi boʻlsa kecha koʻrardim, tiling tanglayingga yopishgur bid-bidlab tinmaydi. Yana bir marta aytsa, oʻlib qoladimi yo osmon uzilib yerga tushadimi, a? Uni sen ham eshitsang, ah, bir boragina eshitsang, — deb oʻz maylida kuyib kuylayotgan, almisoqdan qolgan pachoq radiosini Tashman tuya tayogʻi bilan turtdi.

— Nimani aytsin?
— Gʻarmistonda katta kurash boʻlibdi. Ana shuni aytsin! Ha-a, ana shuni aytsin! Shunda-a-a rahmatlini sirqindisi Shamsiddin polvon boʻlibdi. Ana muni aytsin! Shamsiddin bizga tortgan. Togʻalariga tortganida bormi, uyam it tirsak, satang akasiga oʻxshab goʻram boʻlmasdi. Uning yelkalariyam menikiday-da. U xuddi oʻzim! Quyib qoʻyganday oʻzim. Ha, oʻzim u. Oʻzim.
— Roʻzimurod rahmatlini ulini aytayapsizmi?
— Boʻlmasa kimni aytayapman?

Qulmat podachining dami ichiga tushib nimaningdir hisobini oldi va tilga kirdi:
— Roʻzimurodni uli, Roʻzimurodni uli… Polvon boʻldimi? Unday boʻlsa haloli boʻlsin. Sizning bu marsinishingizda* tongam otadi. Men qishloqqa tushib kelay degandim. Shu desangiz, sizdan…
— Dardi boʻlmasa Qulmat podachi kelmaydi degandim oʻzimam, manovi ishtoni hoʻl bolaga, — boʻyi boʻyidan baland yigitga ishora qilgan Tashman tuya kulib va yana oʻz soʻzida davom etdi: — Oldin bir piyola choy ich, qishloqqa tushish qochmaydi. Podangga boʻlsa oʻzim koʻz-quloq…

Oy Qulmat podachining yoʻlini sochlari bilan supurmay qoʻyganida yulduzlar yerdan yiroqlab ketdi. U eshakning biqiniga niqtab, “Boʻribosar” deya itini yoʻqlab-yoʻqlab Qizgʻaldoqqa enib kelganida mayin shabada qishloqni allalardi. Qishlogʻi Zubaydaning xamiriga oʻxshab koʻpchib ketganiga Qulmat podachi shu tong eʼtibor qildi. Uning koʻziga uzoqdan choldevori koʻrinmas, guvala-yu paxsadan qad rostlayotgan imoratlar orasidan oldin ham oʻtib borganini esladi. Ammo shu koʻklamda podani qayerga toʻplaganini eslolmadi.

Ilgari uning kulbasi oldiga qishloqdoshlarining mol-holi toʻplanar, u kuzatar, qaysi biri podaga ergasholmasa qoʻshmas edi. Bu odatlarini qachon unutganini qizgʻaldoqliklar tugul endi Qulmatning oʻzi ham bilmaydi. U zavjasi va peshonasiga sigʻmagan zurriyoti qaytish qilganidan beri koʻpchib borayotgan qishloq odamlarining xizmatini qilish uchun kun koʻrayotgan va ulardan umidvorligini birovga, hatto oʻziga ham aytolmagan boʻlsa-da, koʻnglining tub-tubida qip-qizil qizgʻaldoqday ochilgan dardini tunlari boshqalarga bildirmaydi, oʻzicha tentiraydi va bir mahalga borib behol yiqiladi. Shu yiqilishda oy nurlarini Zubaydaning sochiday urib, ol omonatingni, deya zorlanadi. Koʻzini yumgancha yulduz sanaydi. Yaktagidan qoʻllarini chiqarib, belbogʻi bilan, tishi ogʻrigan bemorday jagʻini bogʻlab, yana bir belbogʻ bilan yuzini yopadi. Oyogʻining bosh barmoqlarini bir-birga tekkizib shardozlab, tayoqday yotadi. U shunga odatlanib qoldi.

Egri-bugri chatishib, chigali yozilmagan ilonizi, yolgʻizoyoq yoʻllar katta yoʻllarga tutashib podachini ahli qishloq tomonidan “Qulmatning boyoʻgʻlixonasi”, deya atalmish kulbasiga olib keldi.
Qiyiq koʻziga choldevor emas, kampirday bukchaygan hujrasining tambalab qoʻyilgan eshigi ochiq koʻrindi. Ochiq eshik podachining xayollarini ayoli tomon yetakladi. Uning yoʻliga qachonlardir kanda qilmay peshvoz chiqqan Zubayda hozir yana bir bor Qulmatga, ha, oʻsha ogʻiroyoq kunlaridagi tabassumidan hadya etadigandek va uning kelishini kutgan, kutganda ham uzo-o-o-q kutgan tuyuldi.

Qulmat esa ayolining chiqishini ich-ichidan istab juda sekin, ohista odimlay-odimlay koʻzini yumgancha yelkasidan sirgʻalib tushib ketgan xurjuni ustiga oʻtirib qoldi. U koʻzini ochishni, ochganda ham boshpanasiga qarashni xohlamasdi: dimogʻiga koʻklam nafasi, olcha guli ifori urildi, yuziga olcha gullari birin-ketin toʻkila boshlaganida… Ogʻirlashib qolgan qulogʻiga bir laychaning akillashi-yu, Boʻribosarning magʻrur irillashiga qorishgan va shu damgacha Qulmat eshitmagan nolishli uvillagan ovoz eshitilib, xayoli jamlandi. Oʻzining gʻarib dunyosida koʻz ochdi. Osmon gardsiz, togʻdan esayotgan shabada qishloqdoshlarini uygʻotishni istardi. Podachi itiga koʻz qirini tashlab katta-katta ochilgan nursiz koʻzi baqrayib turdi va koʻzini uqalab qaradi, soqolini siypab, yaktagini koʻtardi va koʻksiga “tup-tup”ladi. Yana itiga tikildi va padaringga laʼnat, deya urugʻ-aymogʻini agʻdar-toʻntar qilib, ogʻzi koʻpirib, tupugini sachrata boshladi.

It tishlagan etni Qizgʻaldoqning issigʻida idrab ketgan va terdan sargʻayib hidlangan yaktagiga oʻrab-chirmab olishga oldi-yu, endi nima qilishni bilmay mustar qotdi. El oqsoqoli Tirkashov muallimga xabar bersinmi? Yoʻq-yoʻq, uning oʻgʻli Gʻarmistonday katta shaharda egarga oʻtirgandan beri Tirkashov muallim quturgan. Qulmatdan boshqalarni ham qopyapti. Uni ham quruq qoʻymay bir-ikki davrada izza qilgani bor gap. Eshonnikiga borishga bordi-ya, lekin eshoni tushmagur oʻtgan kuzda barzangi, qorindor va kalbosh raisga Qulmat nazir qilgan uloqni soʻyib, anavi zormandadan quyib, “Biz eshon bobongiz boʻlamiz, siz muridimsiz. Rahmatli otangiz xoʻb yaxshi odam edi. Sizning kamolingizni koʻrmay oʻtdi-da, essiz, odam degani shunday oʻtib ketarkan. Bilmay qolarkansiz. U kishi bizni tez-tez yoʻqlab kelib, oʻgʻlimning martabasi ulugʻ boʻlsin, deb duo olgich edi”, deya sovxoz choʻchqasiga egalik qilishi Qulmatga qattiq botgan. U bunday paytda gina-kuduratlarni unutish kerakligi uchun unutmadi, balki ayni damda dovdirab qolgandi. Shu boismi, oqsoqolu eshonning izmiga koʻpam kirmaydigan va ular yurgan yoʻllarda oqsab qolmaydigan Mulla maxsumni barchadan maʼqul bildimi, unikiga qarab boʻri yoʻrtish qilib borgunicha harsillab qoldi.

Maxsumning eshigiga borganida tong otgan edi. Mulla maxsum ayolining sochlari toʻzgʻib, boshidan sirgʻalgan roʻmolini nozik qoʻliga olib, “Huv, hozir-hozir! Hu-v, kim? Kim edi?” deb ovoz berib podachiga peshvoz chiqdi.
— Kecha Turdixol momoning tili tortib ketib, bolalari “chabhachab” boʻlib qoldi. Shunqor Mirzomning otasi ham oʻsha yerda edi. Kelganiga birpas boʻldi. Ozgina dam olay degandi. Nima? Ishingiz bormidi? Yo oshalolni biznikidan boshladingizmi, podachi buvasi?

Koʻzini yirtib ochgan xotinning tovuqday pat-patlashini Qulmat boʻldi:
— Mullaga ayting, bizning boʻsagʻaga bir tirnoqni tashlab ketibdi. Uni it oʻynabdi.
— Ah? Nima!
— Biznikiga borsin!

Mulla maxsumning xotini soniga shapatilab, dodlab uyiga chopdi: “Hu, otasi, koʻrgilik! Bu bir koʻrgilik! Sizga aytgandim tunavgida. Yuzi qurgʻur yangi oy yonboshla-a-gan chalqancha, deb. Oʻziga tinch, elga notinch chiqdi. Anavi shoʻrnikiga, Qulmat shoʻrnikiga boring! Turing, tursangiz-chi, turing… Otasi… Bu yotishingizda ertaga Qizgʻoldoqni yer yutadi yo suv oladi. Shundayga ham Qulmat shoʻrni uyi kuyibdi. Kuyiblar ketibdi!”.
Buvatinning* dodini eshitgan borki, avval Maxsumnikiga, keyin podachinikiga chopdi. Ketmon yelkalab dalaga ketayotganlar toʻxtadi. Jomadon koʻtarib shaharga otlangan oyoq ildi. Papka qoʻltiqlab maktabga borayotgan muallim kirdi. Qulmat podachining tomorqasi odamga toʻldi. Qari-qurri, yuziga ajin, sochiga oq oralagan, bir-ikki yosh-yalanglar ham qoʻshilib, binoyiday davra boʻldi-qoldi. Bolani mulla bilan podachi koʻzdan kechirgan, el uning onasini, soʻng otasini bilmoqchi. Qulmatga qolsa, uni indamay koʻpga qoʻshib kelmoqchi. Mulla maxsum ham shu gapni maʼqullab turibdi. Tirkashov muallim bilan Eshon buva mullaning, qolaversa, Qulmat podachining gapiga kiradigan ahmoq emas. Ular oʻsha ishtoni yirtiq padarlaʼnatini topish va Qizgʻaldoq qishlogʻidan benomuslarni quvib solmasa, oʻzini bu yerlik hisoblamaydi. Buni elning oldida aytib qoʻygan.
Qulmat davraga umri bino boʻlib bir marotaba — moʻyi sabza urib qoraya boshlagan, ovozi doʻrillab qolgan pallada chiqqan. Oʻshanda tiramoning tuni edi. Jinjaklida bir kurash boʻldi, bir kurash boʻldi! Roʻzimurod polvon qizgʻaldoqlikning koʻkrak kerib yuradiganidan tortib, polvonman deganigacha barini yerdan osmonga olib, osmondan yerga urdi. Qizgʻaldoqlik erman degani borki, yer bilan bir boʻldi. Ana shunda adashibmi-netibmi Qulmat irgʻib maydonga chiqqandi. Davra “gurra” kuldi. Qizgʻaldoqlik polvonlarning izi shu sagʻirga qolibdi-da, deganlar ham boʻldi. U qanotini qizdirayotganida Tirkashov muallim, ey, (kechirasiz), Tirkashov student: “Qulmat bu ishingni yigʻishtir”, desa-da. Bakovulning oʻngida, Roʻzimurod polvon soʻlida, Qulmat davra aylandi. Zotiga bir momo tugun*, ikki kigiz, bir uloq aytildi.

Bakovulning ovozi davradagi kulgini, shovqin-suronni kesdi. “Xudoyim polvonlarning beliga kuch-quvvat, topganiga fayzu barakot bersin. Ey, bizdan nima ketdi. Ketsa ham shu polvonlarga ketdi. Suyganlari mayiz ham bersin”, deb yana kulgiga burib qoʻydi. Tomoshatalablar kulib, birdan jimib maydonga tikildi. Roʻzimurod polvon ortidan Qulmat davrani kezib kurash tusha boshladi. Roʻzimurod oʻynadi. Qulmat qunishdi. Polvon Qulmatga bepisand boʻlib ikki qafas yiqitmay ezgʻilab qoʻyib yubordi-yu, uchinchi qafasda ang qoldi. Qulmat uni na yelkadan, na qoʻshshadan, na buramadan oldi. Oʻngiga siltab tortib, soʻldan qoqma berib, yer iskamagan kuraklarini namchil somonga bosdi-qoʻydi. Jinchakliliklar: “Boshqatdan! Bu gʻirrom, gʻirrom!”, deb tinmasa-da, Roʻzimurod polvon maydonni tark etdi. Bakovulning: “Polvon, ismingiz kimidi? Nima deysiz? A? Qulmat. Qulmuhammad deng, polvon! Qulmuhammad deng!”, deya “Bugungi kurashda qizgʻaldoqlik Qulmuhammad katta polvon boʻldi”, deb elni duoga qoʻl ochtirib kurashga yakun yasadi.
Bu olishuv qizgʻaldoqlik tugul, jinjaklilikning, ha, aytgancha, Tashman tuyaga oʻxshagan bir-ikki Roʻzimurod polvonning jigarlarini demasa, boshqalarning xotirasidan oʻchib ketgan. Qulmat Roʻzimurod polvondan boshqaning yoqasidan tutmadi. Qaytib maydonga dorimadiyam. Shunday boʻlsa-da, uning polvonligi qorongʻi tunlarda, yorugʻ kunlarda ogʻizdan-ogʻizga oʻtib, shohuloq pishgan, qoʻnoq tushgan davrani kezib, “Qulmat oʻshanda shalvarini hoʻllab qoʻygan, davraga chiqish oldidan zarang tayogʻini siqqan joyi qizning sochiday taram-taram boʻlib qolgan”ligi haqidagi mish-mish va emishlar orasida Zubayda bilan bir muchal yashaguncha ismiga polvon soʻzi ergashgani rost.

Falakning gardishini qarang-a, hozir u sharmandalik, sharmisorlik davrasiga chiqib turibdi. Ota-onasi notayin bir parcha etga katta aza, katta mojaro. Qulmat podachi oʻz eliga yuzlanib, zor qaqshab, yalinib Mulla maxsumdan nelarnidir umid qilib, Tirkashov muallim va Eshon buva boshchi el bilan kurashdi. “Koʻpga qoʻshmoqdan boshqa daʼvo yoʻq”, deb muddaosini aytsa-da, Tirkashov muallim: “Koʻpga qoʻshish qochmaydi. Sen oldin uni qanday topganingni ayt, el bilsin”, deb qistovga oldi. Qulmat podachi gunohkor. Qulmat podachi aybdor. Aytar soʻzini topolmay, axiyri, it oʻynab yurganini, bolaning er ekani va nihoyat, uning sunnat qilar joyini it yeb qoʻyganini aytishga majbur boʻldi. Olomon baribir uni va oʻsha joyini koʻrmoqchi, Tirkashov muallim va Eshon buva bilan koʻrsa, ota-onasi topiladigandek, oʻsha joyi bitadigandek, Qulmat podachi Qulmat yolgʻonchiga, Qulmat qasamxoʻrga aylanib qoladigandek boʻldi.

Ular koʻrishdi. Undan oʻzini olib qochgan koʻpaydi. Eshon buva Boʻribosarga hukm aytdi. Olomon uning ijrosini talab qildi. It osildi. Ammo u osonlikcha jon bermagach, Tirkashov muallimning turtkisi bilan bir boʻzbola itning boʻgʻziga dami oʻtkir pichoq tortdi. Boʻzbolaning betiga qon sachradi. Qulmat podachining yuzini koʻz yoshlari yuvdi.

Olomon goʻyo shu tomoshaga yigʻilgan va muddaosiga yetgandek tarqab ketdi. Ular orasida Eshon buvayam gʻoyib boʻldi. Tirkashovni oqsoqollik yuki ushlab qoldimi, uni Mulla maxsum ham, Qulmat podachi ham bilmaydi. Yana bir-ikki kishi bilan quyosh qiblaga oqqanida bolamozordan bir oʻra kavlab, podachining boyoʻgʻlixonasidan chiqarishdi.

Mullaning yurish-turishi otameros. Saharda azada, ertasiga fotihada, soʻngiga xudoyida qiroat bilan tilovot qiladi. Azadorlarning yelkasiga bosh qoʻyib, “Koʻp kuyunmang! U berganini oldi-da”, deydi-qoʻyadi. Achinish, kuyunish unga begona. Negadir bugun uning rangi qorayib labi yorilibdi. Qulmatni-ku oʻz dardi, qizgʻaldoqning issigʻi yeb qoʻygan. Tirkashov muallim asosiga suyangan. Ikki-uch kishiga “uy” kavlaganlar ham qoʻshilib, saf kengayib mozordan jim qaytishyapti. Podachi chuqur “uh” tortdi. Muallim jimlikni: “Qulmat, ichikma. El oldida aytganmiz, qachon boʻlsayam Eshon buva bilan u benomuslarni topamiz. Qizgʻaldoqda qoʻymaymiz”, deb buzdi. Qulmatning kirtaygan koʻzlari goʻristonga qadaldi. Qip-qizil qizgʻaldoqlar ochilib yotgan qabrlar orasidan mitti mozorni topdi. “Eh, seni shu koʻyga solganning nasli kuysin!” deganini bilmay qoldi. Bu negadir Tirkashov oqsoqolning qitigʻiga tegib ketdi.

— Qulmat, elga bunday deyishga haqqing yoʻq!
— Elni demadim.
— Hozir u kimdan, bilmaymiz-ku?
— Bilmasak, indamang.
— Elga sening boyoʻgʻlixonang yetmaydimi-a?
Kesakdan olov chiqqaniday moʻndi choʻqqa aylandi. Tishsiz ogʻzidagi tupukni Tirkashovga tortiq qildi. Izidan yorilib yotgan barmoqlari yetmay boʻyniga aso tegib toʻntarildi. Yuz-koʻzi demay boshiga, koʻkragiga tepkilayotgan Tirkashovni Mulla maxsum tortdi. “Ey, Buxor aldarkoʻsani bolasi, sen shu tirimurdaga ega chiqib qoldingmi hali! Buning-ku oʻlib qutulmasa qutulmaydi. Sen bilanam koʻraman. Saharga qoʻymay bu yaloqxoʻrni boyoʻgʻlixonasiga qoʻshib oʻt qoʻyaman. Sening boshinga itning kunini solaman. Oʻzi, kuni bilan koʻzingni ola qilganing ortiqcha…”, deya tinmadi.

Tirkashov muallimdan oʻtolmay mozorga borib kelayotganlar: “Domla, odam tengi bilan janjal qiladi-da endi. Siz u yaloqxoʻrni soʻkkaningiz hayf. Aldarkoʻsani bolasiyam bir goʻr. Qulsan, qobilsan, asli naslingga tortasan, degan-ku. Shu aldarkoʻsaga tortibdi-da endi. Qoʻying, …vich eshitsa xafa boʻladi-ya”, deb ovutgan boʻldi. U boʻlsa to uygacha mulla bilan podachining taʼrifini keltirib bordi.

Podachining ogʻzi-burnidan oqqan och qizgʻish qon Mullaning yaktaginiyam boʻyadi. Qulmatni qoʻltiqlab “boyoʻgʻlixona”ga olib borib bir kaft suv topmay ariqqa yuvintirdi va Shunqor Mirzodan osh-ovqat berib yuborishini aytib, Mulla maxsum joʻnab ketdi.

Tuni bilan Qulmat podachining uyqusi qochib uzoq xayollarga choʻmib, shiftga tikilgancha yotdi. Sas-sado yoʻq. Hatto boyoʻgʻliyam jim. Yota-yota kulbasini sagʻanaga oʻxshatdi. Oʻzini unda yotgan hisobladi. “Nahot men oʻlgan, sagʻanada yotgan boʻlsam-a? Oʻligimga kim egalik qiladi-a?!” Oʻlimdan ilk bora qoʻrqqanidan otilib tashqariga chiqdi-yu qoʻliga kesak olib kulbasiga doʻq qildi, otolmadi. Ich-ichidan kelgan alam qaytadan tislantirdi. Ostonada otasini koʻrib boladay chopdi. Otasi bagʻriga oʻzini otdi. Quchdi. Sarob ekan. Peshonasini ostonaga urib oʻkirib yubordi.

“Ey xudo! Menga nega rizq beruvding!? Sarson qilaman devmiding!? Ahmoq qilaman devmiding!? Yo, Tangri, ayt, mendan nima oʻtgan, ayt!? Sagʻir qilding, koʻndim! Kuttirding, chidadim! Otam sigʻmagan dunyoga, onam sigʻmagan dunyoga, bolam sigʻsa boʻlmasmidi, aytsang-chi, ayt!? Seningam tiling bor, ayt!? Birovning molini oldimmi yo jonini oldimmi, uyini buzdimmi, ayt qani, ayt!? Yo berganingni men notavon bilmadimmi, ayt!? Berganing sagʻirlikmidi yo bir gulni qoʻlimda soʻldirganingmidi!? Oʻzi sen toʻgʻri bilan egrini farqlay olasanmi, ayt!? Haromni urchitsang, halolni toʻssang, sening adolating shumi!? Menga yana nimani atab turibsan, ayt, aytsang-chi!? Esimni tanibmanki ezasan, ezgʻilaysan, toʻymaysan, ayt, oʻzi qachon qoʻyasan!?” Qulmat taʼna qilib, zorlanib toldi, hoviridan tushdi. Endi u horgʻin ovozda gʻudranardi: “Ey, Tangrim mendan oʻtgandir. Mendan boʻlmasa ajdodimdan oʻtgandir. Mayli, nima bergan boʻlsang bariga, qaygʻungayam, quvonchingayam shukur! Ammo men sening luqmasi harom, hirsiga qul bandalaringdan nafratlanaman. Nafratlansam nima qilay, oʻzing ayt!?” Qulmat yana tomogʻiga zoʻr berib baqira ketdi: “Nafratlanaman, nafratlanaman! Nafratlanaman! …”. Oʻz yoqasidan olib, yer mushtlab yotganini, yaktagini yirtib tashlaganini anglab, indamay osmonga tikilib qoldi.

Yulduzlar oʻsha-oʻsha. Somon yoʻli burungidek. Eshak hangrashiyu xoʻrozning qichqirishida ham hech bir nuqson yoʻq. U tong otarni kutmay yelkasiga toʻnini tashlab Qizgʻaldoqni tark etdi. Qishloqdan chiqayotganida uzun vagonlarini sudragan, beliga Kimkoʻrgan — Gʻarmiston yozuvli poyezd shitob bilan kelib “taqa-taq” qilib Qizgʻaldoqqa bir toʻxtab oʻtib ketdi. Uning xayolida yigitlik davri, xuddi shunday bir tun jonlandi. Oʻshanda xuddi shu poyezddan bir bolani ergashtirgan koʻkkoʻz xotin tushib qolgan va Tirkashovning uyini soʻragandi. Ha, u bola hozir Gʻarmistonday katta shahardagi kimsan …vich, ahli Qizgʻaldoq u bilan faxrlanadi. Birovi toʻgʻri yoʻldan ozsa, uni yoʻqlab boradi. Birovi maqsadga yetaman, deb egri yoʻl izlab boradi. U shunday katta odam boʻlgan. Qizgʻaldoqqa yurib kelib Qizgʻaldoqdan chiqqan va qizgʻaldoqlikman deganiga soya berayotgan …vich!

Qulmat koʻp yoʻl yurmay podachiligi esiga tushib tayogʻini izladi. Tashman tuyaning oldiga boraman deb, bir qadam olsa ikkinchisini Tirkashov muallimdan qochib qoʻyadi, uchinchisini oʻz oʻtmishidan qutulaman deya tashlaydi. U shu ketgancha Jinjakliga, undan Chaman guzarga, undan Nayzabuloqqa va Nayzabuloqning suvi toʻkilib turgan daryoni yoqalab yana koʻp yurib Polvonariqning boshiga kelib qolgan.

Polvonariq boʻlsa, huv, anavi qishloqqa saharda bir toʻyga yetkazgan. U oʻsha tongdan beri toʻy-maʼrakalarda samovar yoqib choy qaynatadi. Toʻydan qaytishida bolalar “samovarchi chol”, deb ortidan ergashib chopadi. Biri tosh otadi. Boshqasi tosh otganga doʻq qiladi. Yana biri qoʻshiq aytishini soʻraydi. Uning bisotida bor-yoʻgʻi takror-takror aytadigan bitta qoʻshigʻi bolalarni angraytirib qoʻyadi.

Echkim tugʻdi, suti yoʻq.
Qumarasini* quti yoʻq.

Ovozi eshitilmay, oʻziyam kichrayib-kichrayib, bora-bora bir nuqtaga aylanib, yolgʻiz oyoq yoʻlga singib ketadi.
Qayerda yotadi, kim bilan istiqomat qiladi, bunisi qorongʻu. Qayerliksiz, deb soʻraganlarga chol shunday degan: “Yer kurrasining qoq kindigidan kun chiqarga ters tarapdagi Loʻlitoppasdan”. Toʻydan olgan qoʻnigʻini qoʻltigʻiga qisib, goh toshlar orasida qolib, goh qoʻshiq aytib yana-yana oʻz yoʻliga singaveradi. Kechalari uzoq-uzoqlardan bir sibizgʻaning tovushi kelsa hamma “bu oʻsha — samovarchi chol”, deyishadi. Uning har zamonda sakrab, qoʻlini baland-baland choʻzib raqsga tushish odati borliginiyam, qishloq etagidagi koʻl balchigʻiga agʻanab, shalvarini bayroq qilib chopib yurishiniyam koʻrganlar bor. Uni birov Qulmat desa, boshqa birov Qulmuhammad deydi. U haqidagi gap-soʻzlar juda urchiganidan qay biri rost, qaysi yolgʻonligini ham bilmaysiz.

__________________
Jodrab — yayrab
Marsinish — maqtanish
Buvatin — Mullaning xotiniga shunday nisbat beriladi.
Momo tugun — Yoshi ulugʻ momolar toʻylarda kurash yoki koʻpkariga sovrin uchun maxsus tugun tayyorlaydi. Uning ichiga joynamoz, belbogʻ, mahsi yoki shirinlik solib yaxshi niyat bilan tugib qoʻyiladi.
Qumarasi — bolasi