Қизғалдоқнинг адоғидан кўндалангига Тагсарой оқади. Тагсаройнинг кунгай бети қари лалми (эл шундай атайди), қибласи сувот — таёқ суқсанг барг ёзади. Замони чархифалак бўлиб кетган бу кунда қози ҳам, миршаб ҳам, дўхтир ҳам тиш-тирноғи билан ерга тармашган. Ерга етмаганлари молиниям, жониниям бозорга урган. Бозорга бор — бахтингни кўр. Бахтини ниманинг эвазига кўради, бунисини ўзлари билишмаса — биз билмаймиз!
Нурилла ЧОРИ
ТАШВИШИ ЙЎҚ ОДАМЛАР
Нурилла Чори 1983 йили қишнинг адоғида Қашқадарё вилояти Яккабоғ тумани Изиллоқ қишлоғида туғилган. 2003-2007 йилларда Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университетининг ўзбек филологияси факултетида таҳсил олган. У 2007-2014 йилларда “Ёш куч” журналида,“Маҳалла” газетасида, «Ўзбекфильм киностудиясида фаолият юритган. Шу йиллар давомида бир қанча адабий гурунглар эълон қилган. Ҳикоялари “Ёшлик” ва “Жаннат Макон” журналида чоп этилган. Ҳозирги пайтда «Ёшлик» журналида ишламоқда.
Бозирган чавандоз доғда қолди…
Қизғалдоқнинг адоғидан кўндалангига Тагсарой оқади. Тагсаройнинг кунгай бети қари лалми (эл шундай атайди), қибласи сувот — таёқ суқсанг барг ёзади. Замони чархифалак бўлиб кетган бу кунда қози ҳам, миршаб ҳам, дўхтир ҳам тиш-тирноғи билан ерга тармашган. Ерга етмаганлари молиниям, жониниям бозорга урган. Бозорга бор — бахтингни кўр. Бахтини ниманинг эвазига кўради, бунисини ўзлари билишмаса — биз билмаймиз!
Майдақадам моданинг устида ўз майлида тебраниб бораётган мана у жинқарча Бозирган чолнинг невараси. Ҳув-в, ана у чайла эса Бозирганга, тўғрироғи, унинг кенжаси — Эшбой эшчига товин. Эшчининг эш чангаллаб косаси оқармаган чоғи рўзғорга томчи деб пиёз эккан. Экканда ҳам сидирғи экмаган, “Аччиқ бўлса, харидорини ўзи топади”, деб дамига ош пишадиган Жолпон хумга уруғ септирган. Аччиқ бўлишини билмадиг-у аммо уруғнинг ярми куйиб кетган чиқади. Сийраккина кўклабди. Сийраклиги Эшчининг умидини янада жонлантирди: “Ҳали кўрасиз, чумчуқнинг калласидек эмас, муштдай-муштдай пиёз бўлади!”.
Муборак ошёнидан судралиб чиққан чавандоз шу чайлани ўзига ватан тутган. Неча вақтдирки, неварани айтмаганда исми одам билан гаплашмайди. Кундизлари сояни итга бермайди. Кечалари эса киприк қоқмайди.
Ўғли келди. Ўтинди…
Келини келди. Ёлворди…
Қизи келди. Йиғлади…
Бозирган чол ўзини мисли кўлвор чоғлади. Мезон қуёшида тобланиб, шамолига кўкрак кермоқчи бўлди.
Уйига қайтмади…
Кўкламдан мезоннинг адоғигача пайкалу қишлоқ орасида шу жинқарча сарсон, Майдақадам сарсон.
Чолнинг айтарга баҳонаси бор — пиёз мезонни емаса, шунча тоат-ибодат бир пул. Чириб кетади. Гап пиёзда ҳам, мезон шамолида ҳам эмас, ўғлининг зуваласи бўшлигию келиннинг бироз уқувсизлигида!.. Бўлмаса қуш чўқимайдиган, жонлиққа эт битирмайдиган аччиқ пиёзнинг бошида нима бор, бу “иткасал”га!
Ўтган қишда Бозирган чол неварасига тўй бериш тараддудида эди. Оғзидаги тишидай сийраклашиб қолган узангидошларини бозорда кўрадими, мозорда кўрадими, дўқ уриб: “Неварамга тўй бераман! Кўпкариси катта бўлади! Отга қарашинг!..” дер, бу гапларига кўнгли тўлмай: “Улларни ҳам олиб келинг! Ота қадрдонларни топиштириб кетайлик! Тил топишса, оға-ини бўлиб қолар. Топишмаса, укасининг қорнига!” дея қўшимча қиларди. Унинг бу гапларини қайта-қайта эшитиб безор бўлган чолларнинг айрими ўзини гарангликка солиб қолганди.
Чавандоз бир сафар ўзини гарангликка олган Ташман туянинг қулоғига:
— Бозирган ўзи битта тўй беради, катта, — дея қичқирди.
— Ҳў, боди. Қулоғимни тешдинг-ку! Сен неварамга тўй бераман деганингда, менинг тишим чиққани йўқ эди, — деб милкини кўрсатди Туя.
— Юким ерда қолди-ку, ошна! Шу йил қор тушсин, тўйни бошлайман, — деди Бозирган ошнасидан ранжиб.
Чолнинг юрагини ҳаприқтириб келган қишнинг аввалида кампири унинг тонгдаю шомда, кундаю тунда тайинлаб келган калимасини канда қилди. Қўзигул Бозирганга маҳрам бўлиб, айтганини бажармаган бўлса, шу бўлар, яна билмадик. “Ортимда қоласан”, деганига қарамай, жонини Жабборга топширди-қўйди.
Неваранинг тўйи қолишга қолди. Аммо кўп ўтмай элни: “Бозирган чол уйланармиш”, деган гап оралади. Улус чавандознинг бошини икки қилишга кўпам шошмаган. Гўё Қўзигул кампирнинг кўкаришини сабр билан кутган, кўкламга илҳақ бўлгандек кўринади. Кун қизиган сари гап-сўзлар урчиб кетди…
Чавандоз уйланса уйланибди-да, шунга нима: осмон узилиб ерга тушармиди?! Кампири ўлиб уйланганлар Қизғалдоқда камми?! Биргина Ҳайит ланги учинчи хотини ҳам жувонмарг кетганидан кейин уйланмаган, уйланолмаган. Негаким, оғзига кучи етмаган икки-уч кампир жаназада ўтириб, ёмон бир матал тўқиган. Изига ўзлари тўқиган маталдан чўчиб, бундай бўлса: “Лангида хотин турмайди”, деб лаб тишлаган. Кампирлар лаб тишлагандан сўнг қайси аёл юрак бетлаб Лангининг ўнгиридан тутсин. Уйи синган аёл бордир, аммо жондан тўйгани, жонидан тўйгани йўқ!..
Яна Ҳалдав посон уйланганидан сўнг соқолини анбарлаб арига талангани-ю, Орол карга ўғиллари қолиб, қизи хотин топгани ҳам бор гап. Яна…
…Яна Эсонбой оқсоқол икки ўлиб, уч уйланган. Эсонбой оқсоқолнинг “ўлиб-тирилишлари” ва уйланиши Бозирган чолнинг кечмишига соя солмайдиган маҳшар қадар давом этадиган гурунг. Ундан кўра хотинининг жойи савимай туриб уйланган Толмас морбоз эл ичра машҳур, музофотда донгдор.
Толмас морбоз чўгирма телпак кийганича бор экан. Эл оғзига элак тутди. Дангалини айтсак: “Мисқол девдай йигитнинг умрини ўғирлади-я!”, “Мисқол тумса”, деганларнинг оғзига чўгирмаси билан урди. Мисқол ўғилли бўлиб, чилла тутди. Қолаверса, Морбознинг қулоғи том битганида, оғаларидан кўра Авазнинг: “Тўрт кунлик меҳмоним отам! Меҳмон бўлиб тўймаган, дунёю қўтирда ҳеч вақони кўрмаган, армонлари бағрин тиғлаган… отам-ов, отам!” деганлари элнинг эсидан чиққанича йўқ.
Гўяндаларнинг гурунг беришича, Аваз қўшиғини кўнгил учун айтмаган. Ҳар “отам-ов, отам!”, деганида сабзи тишлаган. Билингки, отасини йўқлаётган Авазнинг уртда сабзи бўлган. Ундан ранжиган аканинг кўкайига шу гаплар келди: “Ўв-в энаси қисир! Энам отамнинг қўйнида йўқ эди. Мен отамнинг эсида йўқ эдим. Нега бунча зор қақшайсан?! Мисқол макрзаннинг арзандаси! Отам ўлган бўлсаям, сенинг бошингни силайдиган Макрзан бор-ку! Энамнинг қора босиб ўлганини билсанг, юрагинг ёрилиб ўлар экансан! Эй, садқайи эна кет!..”
Аммо тилига кўкайидаги эмас, кибри кўчиб, томоқ қириб, укасига юзланганча:
— Ҳў-в, Аваз! Отамиз-ку ёшини яшаб, ошини ошаб ўтди. Бу ёшда кўчганники тўй! — деди.
— Сизларга тўй бўлса, тўйдир. Бизга аза, — дея Морбоздек босиб тикилди Аваз.
— Авазбой, майли, сенга аза бўлса, азадир! Лекин: “Армонлари бағрин тиғлаган…” деб бўзлаганинг нимаси! Отамизни доғда қолди, деб ким айтди сен тирмизакка! — деб ториқди ака.
— Эр етган кишига биров айтиши шартми! Отам ҳар оқшом арғамчиқопини томорқанинг этагига қоқарди. Кейин менга най чалдириб, теваракка мордек тикиларди. Мен най чалардим. Отам эса “Мен оёқ узатар бўлсам, сенинг ҳолинг нима кечади, Хунхорнинг султони!” дерди, — деб ер тепди Аваз.
— Хўп, майлига, сен сари борайлик, Авазбой иним, султон иним! Очдан ўлдингми! Бизни номусга қўйма… Ё сабзи е, ё отам де! — деди ака қаҳрланиб.
— Сабзимниям жиябераман, отам-ов, отам, деябераман! — дея акасига тиззинглади Аваз.
Боланинг бетга чопарлигидан ғазабланган ака қулоқ-чаккасига қўйиб юбормоқчи бўлиб қўл чўзди-ю, титраб кетди. Акага тикилиб турган кўзлар уканики эмасди…
Қўрққанидан майит ётган уйга юзланди. Дафъатан қулоғида отанинг хеш-ақрабларига айтган сўнгги гапи янгради: “Авазқулнинг бурнини қонатманглар!”.
“Армонлари бағрин тиғлаган!..” деб бўзлашда давом этди Аваз. Аканинг меҳри ийиб, уканинг бошини силай-силай, “Отам-ов, отам!” деб жўр бўлди. Ич-ичидан титраб, кўзларидан тирқираб ёш отилди. Чопонининг ўнгири билан улусдан юзини яширди ва Авазга деди: “Нима десанг ҳам сенга можна, Хунхорнинг султони!”
Чолни уйлантириш Қизғалдоқнинг эсида ҳам йўқ пайтда жинжаклилик: “Бозирган чавандоз соқолини боғлаб нон ёпармиш”, деб айтган экан.
— Чолнинг соқолини боғлаб нон ёпганини биринчи қизи эшитган. Келиб келинини қарғаган, сўнг ўғли эшитиб ҳайрон бўлган. Бозирганнинг ўзи эшитиб, “Шундай дейишибдими-я, қисталоқлар”, деб қаҳ-қаҳ отиб кулган ва индамай уч-тўрт кун ўғлининг оғзига қараган. Ўғли тиш ёрмагач, чол тўнини тескари кийиб олган, — деди билгичлар.
Чавандознинг нон ёпган-ёпмаганини ўғлиям, қизиям билмайди. Гапнинг ростини қайнота-келин ҳеч кимга айтмади.
Бозирганнинг назарида, атрофидагиларга бир бало бўлган. Худди у сағир қолгандек, ачиниб қарашади. Юпатиш учун нималарнидир ўйлаб топади. Ўғли ишдан кеч қайтса ҳам, унинг олдига киради, уёқғбуёқдан гапирган бўлади. Ҳеч гап топмаса: “Экология ёмон, иқлим ўзгариб кетди, ҳозирги келинлар нозик”, деб дийдиё бошлайди. У туғилганда онаси азоб тортмагандек. Гўё отасига шулар қизиқдек.
Авваллари саломини эплаб беролмайдиган келини ҳам энди унга матал айтади. Ҳай-ҳай демаса, бозорга борганию бодини кўрганидан бошлайди. Бир гал шундай ҳам бўлганди:
— Эртага ис куни, — дейди келин қайнота ўтирган сандалнинг бир кунжагига ўзини уриб.
— Шундаймикан? — дейди чол саноқдан адашгандек.
— Бозорга боргандим. Мой олдим, — дейди келин қойил қилгандек сандалга чуқурроқ кириб.
— Яхши-да, яхши-да, — дейди чол кумуш қошларини силаб.
— Бозор куйиб кетибди, — дейди келин бамайлихотир, — мой одамнинг хунига тенг!
Қайнота чуқур уҳ тортди. Тишни-тишга босгиси келди. Бундан сўнг яна шу тахлит суҳбатларга чидай олмаслигига кўзи етди. Сандалдан чиқиб ўтирди.
— Бозорда сенга бало борми?! Эшчи мой олиб келмай номаъқулнинг нонини ейдими? — деб товушини баландлатди қайнота.
Келин ўзини эшикка урди. Чол унинг ортидан: “Яна бозор борсанг, бил, қани, Бозирганнинг хунига қанча мой берар экан”, деб қолди.
Келинидан ранжиганиданми ё бошқа бир сабабданми, негадир хаёлига раҳматли кампири келди. Муштдек момо эди. Ўзини ўтга-чўққа уриб пилдирабгина юрарди…
Қўзигул кампирнинг ажойиб одатлари бор эди. Бундай одатлар… Фақат унга, фақат шу кампирга ярашарди. Чавандоз биров-яримдан дили хуфтон бўлса, бас, тилини ютиб қўяди — ҳеч кимга лаб жуфтламайди. Охири бир куни ичи пишиб, завжасига ёрилади. Агарки у дилозор мардум хеш-ақрабларидан бўлса, албатта келиб Бозирганнинг кўнглини оларди. Ёт бўлса-чи? Ёт бўлса ҳам, кампирнинг жавоби тайин эди. Чолни “қутирган туя қопганда” ҳам шундай бўлганди.
Ўшанда чол азбаройи гузарга Майдақадамга арқон олгани борганди. Нимага боргани ҳам ёдидан кўтарилиб, уйига қайтди. Майдақадамдан тушай деса арқон йўқ! Модани остонагача ниқтаб бориб:
— Гунафша, — деди чол.
Отанинг овозини эшитиб ташқарига чиққан ўғил худди бошидан мушт егандек гангиб қолди:
— Падарига лаънат, макимия! Сен уйда курк ёт. Мени қутирган туя қопсин, — деди ота.
Эшчи ҳам анойи эмас. Майдақадамни миниб кўздан панароққа кетмоқчи эди, аммо чол кўнмади, устомонлик қилди. Ўғлини тақимига босиб сўккиси келди:
— Энанг йигирган калавадан олиб чиқ, — деди баттар тутақиб.
Майдақадамни невара миниб турди. Кампир, ўғил ва келин ип пишитди. Чол пишиб келаётган ипни эшди. Агарда кампир: “Ақрабнинг муддаоси ниш урмоқ, хоҳ дўст кўксига, хоҳ душман орқасига”, демаганида, ип пишигунга қадар Ташман Туяни ҳам, унга қўшиб ўғлини ҳам сўка-сўка Бозирганнинг ўпкаси пишарди.
Чол кампирнинг гапидан сўнг юмшади, нафас ростлади. Аввал арқонни қулочлади. Кейин икки-уч қатлаб, оёғи билан босиб тортиб кўрди. Пишиқ арқонни маҳсисининг қўнжига уриб:
— Бир тўй берайлик, кўпкарининг завқига нортуялар ҳам маст бўлсин! — деди.
Келин чолнинг бу итфеълини бугун кўргандек, лаб буриб нари кетди. Қирқ йилдан бери отанинг сўкишини эшитадиган ўғилга негадир шу тобда алам қилди.
— Соқолига оқ оралаб ҳам шу одатини ҳеч ташламади-да, момой?! — деди онасига.
— Энди, эски дард-да, болам, нима ҳам қилай…
— Мазаси йўқми?!
— Иткасал-да.
— …
Арқоннинг бир учини ўғлига бериб, тортса ҳам бўларди. Аммо бундай қилмайди. Негаки, ўғлига ишонмайди. Тўю катта-а кўпкари беришнинг сабаби ҳам асл шу ишонмаслигида! Кўнглидаги бир “аттанг”и борлигида! Чол кампирини ўзига қанчалик яқин тутмасин, бу “аттанг”ни унга билдирмайди. Бироқ… бироқ бу “аттанг” кўп йиллардан бери ич-этини ейди; ичига ҳам сиғмайди, бўзлатади! Кексарган сари авжига олади.
Бир гал ошнаси Эсонбойга (ҳа, айтганча, унда оқсоқол — оқсоқол бўлмаган, эл қатори Эсонбой эди): “Зотимдан кўкрак кериб даврага кирадиган чиқармикан?” деган. Ошна ўзини эшитмаганга олган. “Чиқмайди”, деб Бозирганнинг яна ўзи тирғалган. Эсонбой эса боз устига тиш ёрмаган. Чавандознинг марсингиси, йигитлик даврини эслаб мақтангиси келган, чоғи, бор гапни ўзи айтган.
— Бўз йигитлигимда “чавандоз” деб ном кўтардим. Элнинг олдидан ўтдим. Кўп сулув қизларнинг кўнглигига ғулу солдим.
— Ҳа, шундай бўлганмиди, — дейди ошнасининг гуппайганидан завқланган Эсонбой.
— Кексалар: “Тулпор — биядан, алп — энадан! Полвон, келиннинг дуркунгинасидан олинг”, деса, ўйин билибман! Қўзисига, Қўзигулига ошиқ бўлибман, — деган виқор билан Бозирган.
— Отиям Қўзигулмиди? — дейди ошнасининг баттар завқи келиб.
— Шундай. Ҳар замонда зоту палагимни ўйлаганда оти эсимга келмаса, ёдимдан ҳам кўтарилаёзган.
— Нега?
— Шу қаллиқ ўйинга борганимда эрмакламоқчи бўлиб отини сўрагандим, “Гунафша” деди кўзлари жавдираб. Олдинлари ҳар Гунафша деганимда шу кўзларини кўргим келарди. Кейин ўрганиб қолдим.
— Илгари бир подшонинг арзандаси ҳам бақанинг кўзига ошиқ бўлган экан, — деб ўзини тутолмай кулади Эсонбой.
— Бас, бўлди қил! — дейди кулгига чидай олмай Бозирган.
— Бўлмаса, нега шалвирайсан! Ойпарчасини олганингда ёзиғинг бошқача бўлиб қолармиди? Девникидек гавдангга, мешдек қорнингга Қўзининг эркалиги сиғмабди. Ойпарчанинг эркалигига ёрлиб ўлар экансан, чавандоз, — деди ошна.
Шундан буён Бозирган ошнаси Эсонбой (йўқ, энди эл таниган Эсонбой оқсоқол) бор давраларда елкасини қисиб ўтиради. Бу гурунг олис замонда қолиб кетганига ишонмайди. Оқсоқол гапирганда оғзига термилиб туради. Худди унинг қаллиқ ўйинга борганидан айтиб қоладигандек туюлади. Кулганида-ку, минг ўлиб-тирилади. Бўлмаса, оқсоқол оғзига маҳкам одам. Гурунг бергани кўрган-кечиргани ҳам кўп. Барибир, барибир чавандоз ошнасидан “айтиб қўймасмикан” деб чўчийди-қўрқади. Қўрқувки, “Ҳайит ланги ҳақидаги маталдек тус олса нима бўлади”, деб ўйлайди-да! Ланги ҳақидаги матални шу биргина Ланги билмаслигига фаросати етмайди.
Кампирни чиқарган куни ёмғир аралаш қор ёғди. Азада қари-қартангнинг кўпи қатнашмади. Қиш ўз оти билан қиш-да. Бир кун қор ёғса, икки кун қовоқ солади. Кун йилт этса, Бозиргандан кўнгил сўровчилар келиб-кетиб туришади.
Чавандоз ўзини шу пайтгача қирқ йигитнинг бири чоғлаб, кексаликни бўйнига олмай келарди. Мана, кампири қайтиш қилганидан бери анча сезилиб қолди. Гарданини чўзиб гапирганди. Қиш ўчоғи тор келди. Бурнига сув кириб, маишати танг бўлиб қолди. Таҳорат олай деса, сув йўқ. Ўзининг айтишича, “Олло, демоқ осон бўлмаяпти”. Бир куни аччиқ устига ях сувдан ишлатганди. Тиш оғриғини топди. Сандалнинг бир кунжагида “Ихлос”ни зикр этиб ётганди, кун юмшаган экан, жағини боғлаб ҳовлига чиқди. Қараса, обтова тарновдан тушаётган сув билан тўлиб турибди. Товани олиб, ўчоқ боши томон борди. Ўчоққа ўт қаланмаган. Аммо тандирда учаёзган чўғ — иссиқ кул бор экан. “Обтобани қўйсам, асрга тайёр бўлади”, деб ўйлади. Товани жойлаштиргунча, тандирда бир кулчанинг синга бўлиб пишиб турганини кўрди. “Оламан”, деганди, кулча кулга тушди. Кейин бағрини тандирга босиб узалди, кулчани олди. “Пуф-пуф” қилиб кулдан тозалаётганди, унинг қилаётган ишига “ҳанг-манг” бўлиб қараб турган икки кампирга кўзи тушди. Уларнинг тикилиб турганидан хижолат бўлди. Нима қиларини билмай, кулчани тандир устида қолдирди. Катта-катта қадам босиб тиллахонага қараб юрди. Келини чиқиб, кампирларга эгалик қилмагунча кўзга кўринмади.
Уйга кирди. “Шу кунда кампирларга зарурмикан”, деди ўзига-ўзи. Хеш-ақраблари орасида бундай қизаргани йўқ. Қуда-андаларининг ичидан излади, топмади. Бирини танимади, бирини эслади. Жинжаклидан, Ташман ошнасининг, шу ўзимиз билган Ташман туянинг синглиси. Дуркун қиз эди. Моядек кампир бўлибди.
Майдақадам қорни чизгандек, гурпиллаган тупроқни чизиб, чангитиб чайлага яқинлаган сари, тобора қишлоқдан узоқлашади. Невара олисдан чайлага термилиб келади. Бобо кўринмайди. Бола бундай пайт ўз билганича ўйин қилади. Эшакка тескари миниб савалайди. Чоптиргиси келади. Майдақадам лақабига муносиб қолаверади. Бола моданинг устида тик туради. Қўлларини лангар қилади. Бу ишидан ҳам кўнгли тўлмай, қўшиқ хиргойи қилади:
“Минган отинг бўз бўлса…”
Бобо бунинг барини билиб ётади. Ҳар куни унинг келишини интиқ кутади. Қўшиғини эшитиш учун то чайлага етгунча бош кўтармайди. Боланинг келиб бажарадиган биринчи иши бобога “узум” беради. Кейин уйида асал борми-йўқми, ҳисобга олмай, асал еганидан гапиради. Бобоям бўш келмайди. Тарвуз ё қовун сўйиб беради. Доимги гапини такрорлаб қўяди: “узум”дан Эшчига ҳам узат, тили ёрилсин!”
Чавандознинг “Эшбойга тил битса! Ота, уйланасизми? деб сўраса”, дея ўйлаб ўғлининг йўлига тикилганида саратон тунлари узун, тонглари олис бўлди. Ўғлини кута-кута ота қушуйқу бўлиб қолди. Мана, кўз юмса ухлайди, ютинса уйғонади. Ухлайди-уйғонади — уйғонади-ухлайди…
Қани, энди унга тил битса! Бозирганнинг уйланишга чоғи ҳам йўқ. Аммо шу одамларнинг гап-сўзи босилармиди?! Гап-сўзи босилмасаям майлига! Шу момоқиз жуссасидан домангир бўлиб кетмасмиди? Ҳеч бўлмаса, ҳеч бўлмас, “остонам совчи кўрган”, деб ўзини овутармиди. Қани, энди Эшбой эшчи тиш ёрса! Бу гапни дамғирдалик қилмай, чавандоз айтса ҳам бўлади. Аммо Эшчи юрак бетлаб боролмайди, дея хавотирланади. Гап унинг ўзидан чиқса, бориши мумкин. Чумчуқ бўлса ҳам нари-ку!
— Қани, Эшчига тил битса!
Бола кечаги, олдинги кунги, йўқ, аввалги кунги бобо ўргатган: “Бедананинг ётар жойи хас бўлар, мезон кирса, тарғил морлар маст бўлар” қўшиғини айтмади. Бобо: “Чол ўлса қозон-қозон ош бўлар, кампир ўлса, баланд тоғлар паст бўлар”, деб давом эттира олмай қолди.
Неваранинг қўшиғи бугун ўзгача эди:
“…ўнг жилови соз бўлса!”. Бобо қўшиқни давом эттира олмади. Аммо олис йиллар ёдига тушди.
…Бола эди. Бобосининг бўз оти бўларди. Уни отаси ана шу бўз отга миндириб етаклаб юрарди. Бозирганнинг отдан ҳеч тушгиси келмасди. Ўзи тушмагунча бобо ҳам туширмасди… Бозирган чол бола эди…
…Бозирган бола ширялонғоч бўз отнинг устида. От уни олиб қочяпти. У бўзнинг ёлидан маҳкам тутганча дод солиб боряпти. Чоллар томларнинг устида ўтирибди. Кампирлари кўчада урчиқ йигиряпти. Норғул-норғул йигитлар томга соялайди. Бозирган уларнинг жуссасидан қишлоқдошларига, хеш-ақрабларига ўхшатди. Аммо танимади-таниёлмади. Барчаси тинимсиз гапиради. Гапирганида уларнинг тили бир-бирига суворийнинг қиличидек тегади. Чарсиллайди, қайралади. Бирор мардумнинг юзи кўринмайди…
— Бува, — деди Майдақадамдан тушмай невара. Бобо жим ётаверди. Бола такрор-такрор чақирди.
Бўз тиним билмай чопади. Бозирган от ёлдан янада маҳкам ушлайди. Қаршисидан бир гала бола кўринди. Ҳаммаси жинқарча — жинқарчанинг ўзгинаси! Улардан бири қўлоч ёзди, бўзнинг йўлини тусди.
Бола дафъатан онасининг: “Мезон ўтди. Шу ётиши бўлса, иткасал буванг чайлада ўлиб қолади”, деганини эслади. Чинқириб йиғлаб юборди. Ўзини чолнинг устига ташлади.
— Бува-а-а!
Улар ўпкасини босаолмасди.
НУРИЛЛА ЧОРИНИНГ «ТАШВИШИ ЙЎҚ ОДАМЛАР»
ҲИКОЯСИНИ ЎҚИБ…
Назар ЭШОНҚУЛ:
Ҳикоянинг тили самимий, ифодалар аниқ, жумлалар рангдор, сўзлар бўёққа тўйинган. Халққа хос теша тегмаган иборалар, мақоллар ўринли, катта ёзувчиларга хос тарзда, поэтика билан, жаранглаб турган ҳолда ишлатилган. Оддий битта чизги билан қишлоқ одамларининг тўлақонли қиёфаси ва феъл-атворини бера олганки, бу ҳолат ёш адибдан кўп нарса кутиш мумкинлигини ваъда қилади. Тил нуқтаи назаридан Нурилланинг бу ҳикоясини сўзларни сайқаллаб ишлатиш эмас, «қаерга бориб тушсанг туш дегандек» туфлаб ташлаш одат бўлиб бораётган насримизга ўрнак қилиб курсатса арзийди. Шу сабабли ҳикоянинг тили тўла маънода тижорий ёки илинж адабиётига эмас, бадиий адабиётга хосдир. Аммо менда ҳикоя якунига етмагандай, Бозирган чол «бевақт» ўлим топгандай, унинг ўлими бадиият қонуниятлари билан эмас, ёзувчининг истаги билан содир бўлгандай таассурот қолдирди. Ҳикоянинг ички конструкиияси ҳам Мурод Муҳаммад Аўст асарларини эслатади. Умуман, Бозирган чол образи ҳали ҳикояда ўлим топиш учун, ўқувчи маълум бир хулосаларга келиши учун «пишиб етилмаган», унинг ўлими адабий хулоса, ечим ва англаниш даражасига чиқмаган, асар қаҳрамони бўла оладиган бадиий образ маромига кўтарилмаган. Шунинг учун ҳам ажойиб тил билан зеб берилган ҳикоя тўлақонли асар тусини олмасдан якун топган. Мен бу ҳикояни журнал варианти деб қабул қилдим ва яна ишланади, дея умид қилиб қоламан.
Аҳмад ОТАБОЙ:
Олдин ҳам Нурилла Чорининг икки-учта ҳикоясини ўқигандим. Ҳарқалай,ёмон эмас, ёзилавериб сийқаси чиққан гап-сўзлардан қочаркан, халқ сўзлашадиган жонли тилда ёзишга уринаркан, бу яхши, деган фикрга боргандим. Бу ҳикояси ҳам, шу маънода, бинойидай. Нега десангиз, ҳикояларгина эмас, айрим қиссалар, романлар расмий-идора тилидан деярли фарқ қилмайдиган тилда ёзиб ташланаяпти. Таржима китобларда ҳам шундай қусурни кўп кузатаяпмиз…
«Тагсаройнинг кунгай бети қари лалми», деб ёзади муаллиф. Мен бу гапни шундай «таржима» қилдим: «Тагсарой сойининг офтоб тушиб турадиган қирғоғи кўп замонлардан бери экин экиб келинадиган лалми ерлар». «Таржима»нинг қусури гапнинг чўзилиб кетганида эмас, балки бадииятдан, образли ифодадан мосуволигида. Нурилла насрнинг бу «найранг»гини яхши билади — ҳикоясини ўқиб сезасиз. «Кундузлари сояни итга бермаса-да, кечалари киприк қоқмайди». Беихтиёр саратоннинг гармселидан қочиб уйнинг соя тарафида тили осилиб чўзилиб ётган ит кўз олдингизга келади. Бироқ гап «кечалари киприк қоқмайдиган» одам ҳақида. Итга қиёс — ўша одамга, унинг айни дамдаги ҳолатига муносабатни ҳам киноя, заҳарханда орқали англатиб келган. Умуман, Нурилла Чори ўзи тасвирлаётган воқеага боғлиқ жуғрофий деталларни, персонажлари савиясини, сўзлашув тарзи ва уларгина қўллаши мумкин бўлган сўзларни топиб ишлатади.
Эҳтимол, бу ҳунари, иқтидорига маҳлиё бўлиб кетади, шекилли, ёзувчи айрим гапларни «қовуриб» ташлайди. «… жонлиққа эт битирмайдиган аччиқ пиёзнинг бошида нима бор»; «…кампири унинг тонгдаю шомда, кундаю тунда такрорлаб келган калимасини канда қилди»; «…хотинининг фориғлик муддатини ҳам ўтказиб уйланган»; «Чавандознинг марсингиси». Ихчамликка, жонли тилга интилиш гапларнинг маьно-мазмунини илғаб олишга халал бермаслиги керак.
Қаҳрамон бўлмиш Бозирган бобонинг характери яхши чизилган. Чавандоз кексайиб отдан тушган, бироқ ҳали эгардан тушмоқчи эмас. Характер-да! Атрофидагилар — келини, ўғли, тенгқурлари унинг кампири қазо қилиб, сўққабош бўлиб қолганини билишади, бироқ ичида ҳали тамом кулга айланмаган чўғни пайқашмайди. Айримлари ўзлари билмаган ҳолда чўққа мой қуяди. Чол ўз билганича эл назаридан четроқда, чайлада туради. Нурилла унинг ўй-хаёлларини яхши ифодалаган: характерга мос, табиий, таъсирчан. Чолнинг қаватида бўлиб, унга таскин бериб кўнглини овлагингиз келади. Ҳаёт-да бу: атрофидагилари бепарво, ачинасиз. Нурилла Бозирган чолнинг тақдирига қўшиб ҳаёт- нинг бир парчасини «кесиб» олиб, бичиб-туқиб ажабтовур ҳикоя ёзган. Бироқ шу «кесиб» олинган парча, назаримда, ҳали тўлдирилиши керакдай.
Нурилланинг ҳикоясидаги «жинқарча» невара бироз сояда қолиб кетгандай туюлди менга. Ҳикоя якунидаги унинг фаоллигига асар аввалидами, ўртасидами замин ҳозирланганда, қандайдир бир урғули ҳаракатми, нутқми берилганда, ҳарқалай, салмоқ ошармиди. Бу энди таклифга ўхшаган гап…
Саъдулла ҚУРОНОВ:
Нурилла Чори жўн асар ёзмайди. Баьзи ёзувчилар варақлаб ёзадиган ғояни у бир жумлада бера олади. У соддаликка, ҳамма учун бирдай тушунарли асар ёзишга уринмайди ҳам.
Бу ҳикоя қисқа қилиб айтганда, қарилик фасли, кексаликнинг ўзига хос руҳияти ҳақида экан. Ҳикояда Қашқадарё воҳаси чолларига хос характер чизгилари, урфлари, кайфияти акс этган.
«Хўш, ҳикоя ўзи нима ва бу асар ҳикоя талабларига жавоб берадими?», дея назарий савол қўйсак, албатта, «жавоб беради» деймиз. Дейлик, роман ғоявий-бадиий мақсадига кўра катта бир ижтимоийликни ёритишни, қисса қаҳрамонни тафтиш этишни, ҳикоя эса воқеани кўзлайди.
Бозирганнинг қиёфаси ҳам кампири вафотию ўғлининг бўшлиги, сўққабошлигию ўтмиш хотиралари билан очила бошланди. Шу маьнода ҳикоя учун танланган мотив, унинг ифодавий-бадиий жиҳатдан амалга оширилиши анча тўкис, деб биламан. Чунки сўққабош чолнинг кечинмалари, бўшанг ўғил ва келин, содда одамларнинг турмуши, қишлоқ колорити жудаям самимий, ўткир бадиий тилда битилган. Нурилла Чори ҳикояда турли воқеачаларни қалаштириб юборганга ўхшайди. Лекин ҳикоянинг талаби ҳам шу-да. Қаҳрамоннинг ички дунёси бўйлаб, фалсафий мушоҳадаларга қараб ортиқча «ўтлаб кетма», арзирли воқеалар билан фикрингни ифодала, тамом.
Муаллиф ҳикояда кўзланган мақсадга эришган. Бозирган чолнинг кампири билан ўтган содда ва мазмунли умри, кексалик даврининг ўзига хос изтироблари, одамларнинг муносабати, фарзандларнинг тутуми, хуллас, яхлит бир картина яратилибди. Ҳикоя композицияси ҳам усталик билан қурилган. Ҳикоя аввалида, чол соқолини бойлаб нон ёпармиш, деган миш-мишнинг калити асарнинг охирида берилгани ёзувчининг синчковлигидан, асарнинг композицион жиҳатдан ҳам пухта эканидан дарак беради.
Бу ёзувчининг бир камчилиги бор. Муайян ҳудудга хос бўлган шева сўзлардан меъёридан ортиқ фойдаланади. Албатта, шева сўзлардан ўринли фойдаланиш асарга самимийлик, жон бағишлайди, аммо бу сўзлар миқдори меъёридан ошса, бу сўзларни қаҳрамонлар эмас, ёзувчи атайлаб тиқиштираётгандай туюлади. Шу боис фақат бир ҳудудга тушунарли бўлган мотивлардан қочиш керак, деб ўйлайман. Бу нарса, муайян бадиий-ифодавий мақсадда, дейлик воқеа кечаётган жойни билдириш учун, қаҳрамоннинг қаердан эканлигини, характерини очиш учун ишлатилса, кифоя…
Манба: «Ёшлик» журнали, 2015/7
Nurilla CHORI
TASHVISHI YO’Q ODAMLAR
Nurilla Chori 1983 yili qishning adog’ida Qashqadaryo viloyati Yakkabog’ tumani Izilloq qishlog’ida tug’ilgan. 2003-2007 yillarda Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universitetining o’zbek filologiyasi fakultetida tahsil olgan. U 2007-2014 yillarda “Yosh kuch” jurnalida,“Mahalla” gazetasida, «O’zbekfil`m kinostudiyasida faoliyat yuritgan. Shu yillar davomida bir qancha adabiy gurunglar e’lon qilgan. Hikoyalari “Yoshlik” va “Jannat Makon” jurnalida chop etilgan. Hozirgi paytda «Yoshlik» jurnalida ishlamoqda.
Bozirgan chavandoz dog’da qoldi…
Qizg’aldoqning adog’idan ko’ndalangiga Tagsaroy oqadi. Tagsaroyning kungay beti qari lalmi (el shunday ataydi), qiblasi suvot — tayoq suqsang barg yozadi. Zamoni charxifalak bo’lib ketgan bu kunda qozi ham, mirshab ham, do’xtir ham tish-tirnog’i bilan yerga tarmashgan. Yerga yetmaganlari moliniyam, joniniyam bozorga urgan. Bozorga bor — baxtingni ko’r. Baxtini nimaning evaziga ko’radi, bunisini o’zlari bilishmasa — biz bilmaymiz!
Maydaqadam modaning ustida o’z maylida tebranib borayotgan mana u jinqarcha Bozirgan cholning nevarasi. Huv-v, ana u chayla esa Bozirganga, to’g’rirog’i, uning kenjasi — Eshboy eshchiga tovin. Eshchining esh changallab kosasi oqarmagan chog’i ro’zg’orga tomchi deb piyoz ekkan. Ekkanda ham sidirg’i ekmagan, “Achchiq bo’lsa, xaridorini o’zi topadi”, deb damiga osh pishadigan Jolpon xumga urug’ septirgan. Achchiq bo’lishini bilmadig-u ammo urug’ning yarmi kuyib ketgan chiqadi. Siyrakkina ko’klabdi. Siyrakligi Eshchining umidini yanada jonlantirdi: “Hali ko’rasiz, chumchuqning kallasidek emas, mushtday-mushtday piyoz bo’ladi!”.
Muborak oshyonidan sudralib chiqqan chavandoz shu chaylani o’ziga vatan tutgan. Necha vaqtdirki, nevarani aytmaganda ismi odam bilan gaplashmaydi. Kundizlari soyani itga bermaydi. Kechalari esa kiprik qoqmaydi.
O’g’li keldi. O’tindi…
Kelini keldi. Yolvordi…
Qizi keldi. Yig’ladi…
Bozirgan chol o’zini misli ko’lvor chog’ladi. Mezon quyoshida toblanib, shamoliga ko’krak kermoqchi bo’ldi.
Uyiga qaytmadi…
Ko’klamdan mezonning adog’igacha paykalu qishloq orasida shu jinqarcha sarson, Maydaqadam sarson.
Cholning aytarga bahonasi bor — piyoz mezonni yemasa, shuncha toat-ibodat bir pul. Chirib ketadi. Gap piyozda ham, mezon shamolida ham emas, o’g’lining zuvalasi bo’shligiyu kelinning biroz uquvsizligida!.. Bo’lmasa qush cho’qimaydigan, jonliqqa et bitirmaydigan achchiq piyozning boshida nima bor, bu “itkasal”ga!
O’tgan qishda Bozirgan chol nevarasiga to’y berish taraddudida edi. Og’zidagi tishiday siyraklashib qolgan uzangidoshlarini bozorda ko’radimi, mozorda ko’radimi, do’q urib: “Nevaramga to’y beraman! Ko’pkarisi katta bo’ladi! Otga qarashing!..” der, bu gaplariga ko’ngli to’lmay: “Ullarni ham olib keling! Ota qadrdonlarni topishtirib ketaylik! Til topishsa, og’a-ini bo’lib qolar. Topishmasa, ukasining qorniga!” deya qo’shimcha qilardi. Uning bu gaplarini qayta-qayta eshitib bezor bo’lgan chollarning ayrimi o’zini garanglikka solib qolgandi.
Chavandoz bir safar o’zini garanglikka olgan Tashman tuyaning qulog’iga:
— Bozirgan o’zi bitta to’y beradi, katta, — deya qichqirdi.
— Ho’, bodi. Qulog’imni teshding-ku! Sen nevaramga to’y beraman deganingda, mening tishim chiqqani yo’q edi, — deb milkini ko’rsatdi Tuya.
— Yukim yerda qoldi-ku, oshna! Shu yil qor tushsin, to’yni boshlayman, — dedi Bozirgan oshnasidan ranjib.
Cholning yuragini hapriqtirib kelgan qishning avvalida kampiri uning tongdayu shomda, kundayu tunda tayinlab kelgan kalimasini kanda qildi. Qo’zigul Bozirganga mahram bo’lib, aytganini bajarmagan bo’lsa, shu bo’lar, yana bilmadik. “Ortimda qolasan”, deganiga qaramay, jonini Jabborga topshirdi-qo’ydi.
Nevaraning to’yi qolishga qoldi. Ammo ko’p o’tmay elni: “Bozirgan chol uylanarmish”, degan gap oraladi. Ulus chavandozning boshini ikki qilishga ko’pam shoshmagan. Go’yo Qo’zigul kampirning ko’karishini sabr bilan kutgan, ko’klamga ilhaq bo’lgandek ko’rinadi. Kun qizigan sari gap-so’zlar urchib ketdi…
Chavandoz uylansa uylanibdi-da, shunga nima: osmon uzilib yerga tusharmidi?! Kampiri o’lib uylanganlar Qizg’aldoqda kammi?! Birgina Hayit langi uchinchi xotini ham juvonmarg ketganidan keyin uylanmagan, uylanolmagan. Negakim, og’ziga kuchi yetmagan ikki-uch kampir janazada o’tirib, yomon bir matal to’qigan. Iziga o’zlari to’qigan mataldan cho’chib, bunday bo’lsa: “Langida xotin turmaydi”, deb lab tishlagan. Kampirlar lab tishlagandan so’ng qaysi ayol yurak betlab Langining o’ngiridan tutsin. Uyi singan ayol bordir, ammo jondan to’ygani, jonidan to’ygani yo’q!..
Yana Haldav poson uylanganidan so’ng soqolini anbarlab ariga talangani-yu, Orol karga o’g’illari qolib, qizi xotin topgani ham bor gap. Yana…
…Yana Esonboy oqsoqol ikki o’lib, uch uylangan. Esonboy oqsoqolning “o’lib-tirilishlari” va uylanishi Bozirgan cholning kechmishiga soya solmaydigan mahshar qadar davom etadigan gurung. Undan ko’ra xotinining joyi savimay turib uylangan Tolmas morboz el ichra mashhur, muzofotda dongdor.
Tolmas morboz cho’girma telpak kiyganicha bor ekan. El og’ziga elak tutdi. Dangalini aytsak: “Misqol devday yigitning umrini o’g’irladi-ya!”, “Misqol tumsa”, deganlarning og’ziga cho’girmasi bilan urdi. Misqol o’g’illi bo’lib, chilla tutdi. Qolaversa, Morbozning qulog’i tom bitganida, og’alaridan ko’ra Avazning: “To’rt kunlik mehmonim otam! Mehmon bo’lib to’ymagan, dunyoyu qo’tirda hech vaqoni ko’rmagan, armonlari bag’rin tig’lagan… otam-ov, otam!” deganlari elning esidan chiqqanicha yo’q.
Go’yandalarning gurung berishicha, Avaz qo’shig’ini ko’ngil uchun aytmagan. Har “otam-ov, otam!”, deganida sabzi tishlagan. Bilingki, otasini yo’qlayotgan Avazning urtda sabzi bo’lgan. Undan ranjigan akaning ko’kayiga shu gaplar keldi: “O’v-v enasi qisir! Enam otamning qo’ynida yo’q edi. Men otamning esida yo’q edim. Nega buncha zor qaqshaysan?! Misqol makrzanning arzandasi! Otam o’lgan bo’lsayam, sening boshingni silaydigan Makrzan bor-ku! Enamning qora bosib o’lganini bilsang, yuraging yorilib o’lar ekansan! Ey, sadqayi ena ket!..”
Ammo tiliga ko’kayidagi emas, kibri ko’chib, tomoq qirib, ukasiga yuzlangancha:
— Ho’-v, Avaz! Otamiz-ku yoshini yashab, oshini oshab o’tdi. Bu yoshda ko’chganniki to’y! — dedi.
— Sizlarga to’y bo’lsa, to’ydir. Bizga aza, — deya Morbozdek bosib tikildi Avaz.
— Avazboy, mayli, senga aza bo’lsa, azadir! Lekin: “Armonlari bag’rin tig’lagan…” deb bo’zlaganing nimasi! Otamizni dog’da qoldi, deb kim aytdi sen tirmizakka! — deb toriqdi aka.
— Er yetgan kishiga birov aytishi shartmi! Otam har oqshom arg’amchiqopini tomorqaning etagiga qoqardi. Keyin menga nay chaldirib, tevarakka mordek tikilardi. Men nay chalardim. Otam esa “Men oyoq uzatar bo’lsam, sening holing nima kechadi, Xunxorning sultoni!” derdi, — deb yer tepdi Avaz.
— Xo’p, mayliga, sen sari boraylik, Avazboy inim, sulton inim! Ochdan o’ldingmi! Bizni nomusga qo’yma… YO sabzi ye, yo otam de! — dedi aka qahrlanib.
— Sabzimniyam jiyaberaman, otam-ov, otam, deyaberaman! — deya akasiga tizzingladi Avaz.
Bolaning betga choparligidan g’azablangan aka quloq-chakkasiga qo’yib yubormoqchi bo’lib qo’l cho’zdi-yu, titrab ketdi. Akaga tikilib turgan ko’zlar ukaniki emasdi…
Qo’rqqanidan mayit yotgan uyga yuzlandi. Daf’atan qulog’ida otaning xesh-aqrablariga aytgan so’nggi gapi yangradi: “Avazqulning burnini qonatmanglar!”.
“Armonlari bag’rin tig’lagan!..” deb bo’zlashda davom etdi Avaz. Akaning mehri iyib, ukaning boshini silay-silay, “Otam-ov, otam!” deb jo’r bo’ldi. Ich-ichidan titrab, ko’zlaridan tirqirab yosh otildi. Choponining o’ngiri bilan ulusdan yuzini yashirdi va Avazga dedi: “Nima desang ham senga mojna, Xunxorning sultoni!”
Cholni uylantirish Qizg’aldoqning esida ham yo’q paytda jinjaklilik: “Bozirgan chavandoz soqolini bog’lab non yoparmish”, deb aytgan ekan.
— Cholning soqolini bog’lab non yopganini birinchi qizi eshitgan. Kelib kelinini qarg’agan, so’ng o’g’li eshitib hayron bo’lgan. Bozirganning o’zi eshitib, “Shunday deyishibdimi-ya, qistaloqlar”, deb qah-qah otib kulgan va indamay uch-to’rt kun o’g’lining og’ziga qaragan. O’g’li tish yormagach, chol to’nini teskari kiyib olgan, — dedi bilgichlar.
Chavandozning non yopgan-yopmaganini o’g’liyam, qiziyam bilmaydi. Gapning rostini qaynota-kelin hech kimga aytmadi.
Bozirganning nazarida, atrofidagilarga bir balo bo’lgan. Xuddi u sag’ir qolgandek, achinib qarashadi. Yupatish uchun nimalarnidir o’ylab topadi. O’g’li ishdan kech qaytsa ham, uning oldiga kiradi, uyoqg’buyoqdan gapirgan bo’ladi. Hech gap topmasa: “Ekologiya yomon, iqlim o’zgarib ketdi, hozirgi kelinlar nozik”, deb diydiyo boshlaydi. U tug’ilganda onasi azob tortmagandek. Go’yo otasiga shular qiziqdek.
Avvallari salomini eplab berolmaydigan kelini ham endi unga matal aytadi. Hay-hay demasa, bozorga borganiyu bodini ko’rganidan boshlaydi. Bir gal shunday ham bo’lgandi:
— Ertaga is kuni, — deydi kelin qaynota o’tirgan sandalning bir kunjagiga o’zini urib.
— Shundaymikan? — deydi chol sanoqdan adashgandek.
— Bozorga borgandim. Moy oldim, — deydi kelin qoyil qilgandek sandalga chuqurroq kirib.
— Yaxshi-da, yaxshi-da, — deydi chol kumush qoshlarini silab.
— Bozor kuyib ketibdi, — deydi kelin bamaylixotir, — moy odamning xuniga teng!
Qaynota chuqur uh tortdi. Tishni-tishga bosgisi keldi. Bundan so’ng yana shu taxlit suhbatlarga chiday olmasligiga ko’zi yetdi. Sandaldan chiqib o’tirdi.
— Bozorda senga balo bormi?! Eshchi moy olib kelmay noma’qulning nonini yeydimi? — deb tovushini balandlatdi qaynota.
Kelin o’zini eshikka urdi. Chol uning ortidan: “Yana bozor borsang, bil, qani, Bozirganning xuniga qancha moy berar ekan”, deb qoldi.
Kelinidan ranjiganidanmi yo boshqa bir sababdanmi, negadir xayoliga rahmatli kampiri keldi. Mushtdek momo edi. O’zini o’tga-cho’qqa urib pildirabgina yurardi…
Qo’zigul kampirning ajoyib odatlari bor edi. Bunday odatlar… Faqat unga, faqat shu kampirga yarashardi. Chavandoz birov-yarimdan dili xufton bo’lsa, bas, tilini yutib qo’yadi — hech kimga lab juftlamaydi. Oxiri bir kuni ichi pishib, zavjasiga yoriladi. Agarki u dilozor mardum xesh-aqrablaridan bo’lsa, albatta kelib Bozirganning ko’nglini olardi. Yot bo’lsa-chi? Yot bo’lsa ham, kampirning javobi tayin edi. Cholni “qutirgan tuya qopganda” ham shunday bo’lgandi.
O’shanda chol azbaroyi guzarga Maydaqadamga arqon olgani borgandi. Nimaga borgani ham yodidan ko’tarilib, uyiga qaytdi. Maydaqadamdan tushay desa arqon yo’q! Modani ostonagacha niqtab borib:
— Gunafsha, — dedi chol.
Otaning ovozini eshitib tashqariga chiqqan o’g’il xuddi boshidan musht yegandek gangib qoldi:
— Padariga la’nat, makimiya! Sen uyda kurk yot. Meni qutirgan tuya qopsin, — dedi ota.
Eshchi ham anoyi emas. Maydaqadamni minib ko’zdan panaroqqa ketmoqchi edi, ammo chol ko’nmadi, ustomonlik qildi. O’g’lini taqimiga bosib so’kkisi keldi:
— Enang yigirgan kalavadan olib chiq, — dedi battar tutaqib.
Maydaqadamni nevara minib turdi. Kampir, o’g’il va kelin ip pishitdi. Chol pishib kelayotgan ipni eshdi. Agarda kampir: “Aqrabning muddaosi nish urmoq, xoh do’st ko’ksiga, xoh dushman orqasiga”, demaganida, ip pishigunga qadar Tashman Tuyani ham, unga qo’shib o’g’lini ham so’ka-so’ka Bozirganning o’pkasi pishardi.
Chol kampirning gapidan so’ng yumshadi, nafas rostladi. Avval arqonni qulochladi. Keyin ikki-uch qatlab, oyog’i bilan bosib tortib ko’rdi. Pishiq arqonni mahsisining qo’njiga urib:
— Bir to’y beraylik, ko’pkarining zavqiga nortuyalar ham mast bo’lsin! — dedi.
Kelin cholning bu itfe’lini bugun ko’rgandek, lab burib nari ketdi. Qirq yildan beri otaning so’kishini eshitadigan o’g’ilga negadir shu tobda alam qildi.
— Soqoliga oq oralab ham shu odatini hech tashlamadi-da, momoy?! — dedi onasiga.
— Endi, eski dard-da, bolam, nima ham qilay…
— Mazasi yo’qmi?!
— Itkasal-da.
— …
Arqonning bir uchini o’g’liga berib, tortsa ham bo’lardi. Ammo bunday qilmaydi. Negaki, o’g’liga ishonmaydi. To’yu katta-a ko’pkari berishning sababi ham asl shu ishonmasligida! Ko’nglidagi bir “attang”i borligida! Chol kampirini o’ziga qanchalik yaqin tutmasin, bu “attang”ni unga bildirmaydi. Biroq… biroq bu “attang” ko’p yillardan beri ich-etini yeydi; ichiga ham sig’maydi, bo’zlatadi! Keksargan sari avjiga oladi.
Bir gal oshnasi Esonboyga (ha, aytgancha, unda oqsoqol — oqsoqol bo’lmagan, el qatori Esonboy edi): “Zotimdan ko’krak kerib davraga kiradigan chiqarmikan?” degan. Oshna o’zini eshitmaganga olgan. “Chiqmaydi”, deb Bozirganning yana o’zi tirg’algan. Esonboy esa boz ustiga tish yormagan. Chavandozning marsingisi, yigitlik davrini eslab maqtangisi kelgan, chog’i, bor gapni o’zi aytgan.
— Bo’z yigitligimda “chavandoz” deb nom ko’tardim. Elning oldidan o’tdim. Ko’p suluv qizlarning ko’ngligiga g’ulu soldim.
— Ha, shunday bo’lganmidi, — deydi oshnasining guppayganidan zavqlangan Esonboy.
— Keksalar: “Tulpor — biyadan, alp — enadan! Polvon, kelinning durkunginasidan oling”, desa, o’yin bilibman! Qo’zisiga, Qo’ziguliga oshiq bo’libman, — degan viqor bilan Bozirgan.
— Otiyam Qo’zigulmidi? — deydi oshnasining battar zavqi kelib.
— Shunday. Har zamonda zotu palagimni o’ylaganda oti esimga kelmasa, yodimdan ham ko’tarilayozgan.
— Nega?
— Shu qalliq o’yinga borganimda ermaklamoqchi bo’lib otini so’ragandim, “Gunafsha” dedi ko’zlari javdirab. Oldinlari har Gunafsha deganimda shu ko’zlarini ko’rgim kelardi. Keyin o’rganib qoldim.
— Ilgari bir podshoning arzandasi ham baqaning ko’ziga oshiq bo’lgan ekan, — deb o’zini tutolmay kuladi Esonboy.
— Bas, bo’ldi qil! — deydi kulgiga chiday olmay Bozirgan.
— Bo’lmasa, nega shalviraysan! Oyparchasini olganingda yozig’ing boshqacha bo’lib qolarmidi? Devnikidek gavdangga, meshdek qorningga Qo’zining erkaligi sig’mabdi. Oyparchaning erkaligiga yorlib o’lar ekansan, chavandoz, — dedi oshna.
Shundan buyon Bozirgan oshnasi Esonboy (yo’q, endi el tanigan Esonboy oqsoqol) bor davralarda yelkasini qisib o’tiradi. Bu gurung olis zamonda qolib ketganiga ishonmaydi. Oqsoqol gapirganda og’ziga termilib turadi. Xuddi uning qalliq o’yinga borganidan aytib qoladigandek tuyuladi. Kulganida-ku, ming o’lib-tiriladi. Bo’lmasa, oqsoqol og’ziga mahkam odam. Gurung bergani ko’rgan-kechirgani ham ko’p. Baribir, baribir chavandoz oshnasidan “aytib qo’ymasmikan” deb cho’chiydi-qo’rqadi. Qo’rquvki, “Hayit langi haqidagi mataldek tus olsa nima bo’ladi”, deb o’ylaydi-da! Langi haqidagi matalni shu birgina Langi bilmasligiga farosati yetmaydi.
Kampirni chiqargan kuni yomg’ir aralash qor yog’di. Azada qari-qartangning ko’pi qatnashmadi. Qish o’z oti bilan qish-da. Bir kun qor yog’sa, ikki kun qovoq soladi. Kun yilt etsa, Bozirgandan ko’ngil so’rovchilar kelib-ketib turishadi.
Chavandoz o’zini shu paytgacha qirq yigitning biri chog’lab, keksalikni bo’yniga olmay kelardi. Mana, kampiri qaytish qilganidan beri ancha sezilib qoldi. Gardanini cho’zib gapirgandi. Qish o’chog’i tor keldi. Burniga suv kirib, maishati tang bo’lib qoldi. Tahorat olay desa, suv yo’q. O’zining aytishicha, “Ollo, demoq oson bo’lmayapti”. Bir kuni achchiq ustiga yax suvdan ishlatgandi. Tish og’rig’ini topdi. Sandalning bir kunjagida “Ixlos”ni zikr etib yotgandi, kun yumshagan ekan, jag’ini bog’lab hovliga chiqdi. Qarasa, obtova tarnovdan tushayotgan suv bilan to’lib turibdi. Tovani olib, o’choq boshi tomon bordi. O’choqqa o’t qalanmagan. Ammo tandirda uchayozgan cho’g’ — issiq kul bor ekan. “Obtobani qo’ysam, asrga tayyor bo’ladi”, deb o’yladi. Tovani joylashtirguncha, tandirda bir kulchaning singa bo’lib pishib turganini ko’rdi. “Olaman”, degandi, kulcha kulga tushdi. Keyin bag’rini tandirga bosib uzaldi, kulchani oldi. “Puf-puf” qilib kuldan tozalayotgandi, uning qilayotgan ishiga “hang-mang” bo’lib qarab turgan ikki kampirga ko’zi tushdi. Ularning tikilib turganidan xijolat bo’ldi. Nima qilarini bilmay, kulchani tandir ustida qoldirdi. Katta-katta qadam bosib tillaxonaga qarab yurdi. Kelini chiqib, kampirlarga egalik qilmaguncha ko’zga ko’rinmadi.
Uyga kirdi. “Shu kunda kampirlarga zarurmikan”, dedi o’ziga-o’zi. Xesh-aqrablari orasida bunday qizargani yo’q. Quda-andalarining ichidan izladi, topmadi. Birini tanimadi, birini esladi. Jinjaklidan, Tashman oshnasining, shu o’zimiz bilgan Tashman tuyaning singlisi. Durkun qiz edi. Moyadek kampir bo’libdi.
Maydaqadam qorni chizgandek, gurpillagan tuproqni chizib, changitib chaylaga yaqinlagan sari, tobora qishloqdan uzoqlashadi. Nevara olisdan chaylaga termilib keladi. Bobo ko’rinmaydi. Bola bunday payt o’z bilganicha o’yin qiladi. Eshakka teskari minib savalaydi. Choptirgisi keladi. Maydaqadam laqabiga munosib qolaveradi. Bola modaning ustida tik turadi. Qo’llarini langar qiladi. Bu ishidan ham ko’ngli to’lmay, qo’shiq xirgoyi qiladi:
“Mingan oting bo’z bo’lsa…”
Bobo buning barini bilib yotadi. Har kuni uning kelishini intiq kutadi. Qo’shig’ini eshitish uchun to chaylaga yetguncha bosh ko’tarmaydi. Bolaning kelib bajaradigan birinchi ishi boboga “uzum” beradi. Keyin uyida asal bormi-yo’qmi, hisobga olmay, asal yeganidan gapiradi. Boboyam bo’sh kelmaydi. Tarvuz yo qovun so’yib beradi. Doimgi gapini takrorlab qo’yadi: “uzum”dan Eshchiga ham uzat, tili yorilsin!”
Chavandozning “Eshboyga til bitsa! Ota, uylanasizmi? deb so’rasa”, deya o’ylab o’g’lining yo’liga tikilganida saraton tunlari uzun, tonglari olis bo’ldi. O’g’lini kuta-kuta ota qushuyqu bo’lib qoldi. Mana, ko’z yumsa uxlaydi, yutinsa uyg’onadi. Uxlaydi-uyg’onadi — uyg’onadi-uxlaydi…
Qani, endi unga til bitsa! Bozirganning uylanishga chog’i ham yo’q. Ammo shu odamlarning gap-so’zi bosilarmidi?! Gap-so’zi bosilmasayam mayliga! Shu momoqiz jussasidan domangir bo’lib ketmasmidi? Hech bo’lmasa, hech bo’lmas, “ostonam sovchi ko’rgan”, deb o’zini ovutarmidi. Qani, endi Eshboy eshchi tish yorsa! Bu gapni damg’irdalik qilmay, chavandoz aytsa ham bo’ladi. Ammo Eshchi yurak betlab borolmaydi, deya xavotirlanadi. Gap uning o’zidan chiqsa, borishi mumkin. Chumchuq bo’lsa ham nari-ku!
— Qani, Eshchiga til bitsa!
Bola kechagi, oldingi kungi, yo’q, avvalgi kungi bobo o’rgatgan: “Bedananing yotar joyi xas bo’lar, mezon kirsa, targ’il morlar mast bo’lar” qo’shig’ini aytmadi. Bobo: “Chol o’lsa qozon-qozon osh bo’lar, kampir o’lsa, baland tog’lar past bo’lar”, deb davom ettira olmay qoldi.
Nevaraning qo’shig’i bugun o’zgacha edi:
“…o’ng jilovi soz bo’lsa!”. Bobo qo’shiqni davom ettira olmadi. Ammo olis yillar yodiga tushdi.
…Bola edi. Bobosining bo’z oti bo’lardi. Uni otasi ana shu bo’z otga mindirib yetaklab yurardi. Bozirganning otdan hech tushgisi kelmasdi. O’zi tushmaguncha bobo ham tushirmasdi… Bozirgan chol bola edi…
…Bozirgan bola shiryalong’och bo’z otning ustida. Ot uni olib qochyapti. U bo’zning yolidan mahkam tutgancha dod solib boryapti. Chollar tomlarning ustida o’tiribdi. Kampirlari ko’chada urchiq yigiryapti. Norg’ul-norg’ul yigitlar tomga soyalaydi. Bozirgan ularning jussasidan qishloqdoshlariga, xesh-aqrablariga o’xshatdi. Ammo tanimadi-taniyolmadi. Barchasi tinimsiz gapiradi. Gapirganida ularning tili bir-biriga suvoriyning qilichidek tegadi. Charsillaydi, qayraladi. Biror mardumning yuzi ko’rinmaydi…
— Buva, — dedi Maydaqadamdan tushmay nevara. Bobo jim yotaverdi. Bola takror-takror chaqirdi.
Bo’z tinim bilmay chopadi. Bozirgan ot yoldan yanada mahkam ushlaydi. Qarshisidan bir gala bola ko’rindi. Hammasi jinqarcha — jinqarchaning o’zginasi! Ulardan biri qo’loch yozdi, bo’zning yo’lini tusdi.
Bola daf’atan onasining: “Mezon o’tdi. Shu yotishi bo’lsa, itkasal buvang chaylada o’lib qoladi”, deganini esladi. Chinqirib yig’lab yubordi. O’zini cholning ustiga tashladi.
— Buva-a-a!
Ular o’pkasini bosaolmasdi.
NURILLA CHORINING «TASHVISHI YO’Q ODAMLAR»
HIKOYASINI O’QIB…
Nazar ESHONQUL:
Hikoyaning tili samimiy, ifodalar aniq, jumlalar rangdor, so’zlar bo’yoqqa to’yingan. Xalqqa xos tesha tegmagan iboralar, maqollar o’rinli, katta yozuvchilarga xos tarzda, poetika bilan, jaranglab turgan holda ishlatilgan. Oddiy bitta chizgi bilan qishloq odamlarining to’laqonli qiyofasi va fe’l-atvorini bera olganki, bu holat yosh adibdan ko’p narsa kutish mumkinligini va’da qiladi. Til nuqtai nazaridan Nurillaning bu hikoyasini so’zlarni sayqallab ishlatish emas, «qaerga borib tushsang tush degandek» tuflab tashlash odat bo’lib borayotgan nasrimizga o’rnak qilib kursatsa arziydi. Shu sababli hikoyaning tili to’la ma’noda tijoriy yoki ilinj adabiyotiga emas, badiiy adabiyotga xosdir. Ammo menda hikoya yakuniga yetmaganday, Bozirgan chol «bevaqt» o’lim topganday, uning o’limi badiiyat qonuniyatlari bilan emas, yozuvchining istagi bilan sodir bo’lganday taassurot qoldirdi. Hikoyaning ichki konstrukiiyasi ham Murod Muhammad Ao’st asarlarini eslatadi. Umuman, Bozirgan chol obrazi hali hikoyada o’lim topish uchun, o’quvchi ma’lum bir xulosalarga kelishi uchun «pishib yetilmagan», uning o’limi adabiy xulosa, yechim va anglanish darajasiga chiqmagan, asar qahramoni bo’la oladigan badiiy obraz maromiga ko’tarilmagan. Shuning uchun ham ajoyib til bilan zeb berilgan hikoya to’laqonli asar tusini olmasdan yakun topgan. Men bu hikoyani jurnal varianti deb qabul qildim va yana ishlanadi, deya umid qilib qolaman.
Ahmad OTABOY:
Oldin ham Nurilla Chorining ikki-uchta hikoyasini o’qigandim. Harqalay,yomon emas, yozilaverib siyqasi chiqqan gap-so’zlardan qocharkan, xalq so’zlashadigan jonli tilda yozishga urinarkan, bu yaxshi, degan fikrga borgandim. Bu hikoyasi ham, shu ma’noda, binoyiday. Nega desangiz, hikoyalargina emas, ayrim qissalar, romanlar rasmiy-idora tilidan deyarli farq qilmaydigan tilda yozib tashlanayapti. Tarjima kitoblarda ham shunday qusurni ko’p kuzatayapmiz…
«Tagsaroyning kungay beti qari lalmi», deb yozadi muallif. Men bu gapni shunday «tarjima» qildim: «Tagsaroy soyining oftob tushib turadigan qirg’og’i ko’p zamonlardan beri ekin ekib kelinadigan lalmi yerlar». «Tarjima»ning qusuri gapning cho’zilib ketganida emas, balki badiiyatdan, obrazli ifodadan mosuvoligida. Nurilla nasrning bu «nayrang»gini yaxshi biladi — hikoyasini o’qib sezasiz. «Kunduzlari soyani itga bermasa-da, kechalari kiprik qoqmaydi». Beixtiyor saratonning garmselidan qochib uyning soya tarafida tili osilib cho’zilib yotgan it ko’z oldingizga keladi. Biroq gap «kechalari kiprik qoqmaydigan» odam haqida. Itga qiyos — o’sha odamga, uning ayni damdagi holatiga munosabatni ham kinoya, zaharxanda orqali anglatib kelgan. Umuman, Nurilla Chori o’zi tasvirlayotgan voqeaga bog’liq jug’rofiy detallarni, personajlari saviyasini, so’zlashuv tarzi va ulargina qo’llashi mumkin bo’lgan so’zlarni topib ishlatadi.
Ehtimol, bu hunari, iqtidoriga mahliyo bo’lib ketadi, shekilli, yozuvchi ayrim gaplarni «qovurib» tashlaydi. «… jonliqqa et bitirmaydigan achchiq piyozning boshida nima bor»; «…kampiri uning tongdayu shomda, kundayu tunda takrorlab kelgan kalimasini kanda qildi»; «…xotinining forig’lik muddatini ham o’tkazib uylangan»; «Chavandozning marsingisi». Ixchamlikka, jonli tilga intilish gaplarning ma`no-mazmunini ilg’ab olishga xalal bermasligi kerak.
Qahramon bo’lmish Bozirgan boboning xarakteri yaxshi chizilgan. Chavandoz keksayib otdan tushgan, biroq hali egardan tushmoqchi emas. Xarakter-da! Atrofidagilar — kelini, o’g’li, tengqurlari uning kampiri qazo qilib, so’qqabosh bo’lib qolganini bilishadi, biroq ichida hali tamom kulga aylanmagan cho’g’ni payqashmaydi. Ayrimlari o’zlari bilmagan holda cho’qqa moy quyadi. Chol o’z bilganicha el nazaridan chetroqda, chaylada turadi. Nurilla uning o’y-xayollarini yaxshi ifodalagan: xarakterga mos, tabiiy, ta’sirchan. Cholning qavatida bo’lib, unga taskin berib ko’nglini ovlagingiz keladi. Hayot-da bu: atrofidagilari beparvo, achinasiz. Nurilla Bozirgan cholning taqdiriga qo’shib hayot- ning bir parchasini «kesib» olib, bichib-tuqib ajabtovur hikoya yozgan. Biroq shu «kesib» olingan parcha, nazarimda, hali to’ldirilishi kerakday.
Nurillaning hikoyasidagi «jinqarcha» nevara biroz soyada qolib ketganday tuyuldi menga. Hikoya yakunidagi uning faolligiga asar avvalidami, o’rtasidami zamin hozirlanganda, qandaydir bir urg’uli harakatmi, nutqmi berilganda, harqalay, salmoq osharmidi. Bu endi taklifga o’xshagan gap…
Sa’dulla QURONOV:
Nurilla Chori jo’n asar yozmaydi. Ba`zi yozuvchilar varaqlab yozadigan g’oyani u bir jumlada bera oladi. U soddalikka, hamma uchun birday tushunarli asar yozishga urinmaydi ham.
Bu hikoya qisqa qilib aytganda, qarilik fasli, keksalikning o’ziga xos ruhiyati haqida ekan. Hikoyada Qashqadaryo vohasi chollariga xos xarakter chizgilari, urflari, kayfiyati aks etgan.
«Xo’sh, hikoya o’zi nima va bu asar hikoya talablariga javob beradimi?», deya nazariy savol qo’ysak, albatta, «javob beradi» deymiz. Deylik, roman g’oyaviy-badiiy maqsadiga ko’ra katta bir ijtimoiylikni yoritishni, qissa qahramonni taftish etishni, hikoya esa voqeani ko’zlaydi.
Bozirganning qiyofasi ham kampiri vafotiyu o’g’lining bo’shligi, so’qqaboshligiyu o’tmish xotiralari bilan ochila boshlandi. Shu ma`noda hikoya uchun tanlangan motiv, uning ifodaviy-badiiy jihatdan amalga oshirilishi ancha to’kis, deb bilaman. Chunki so’qqabosh cholning kechinmalari, bo’shang o’g’il va kelin, sodda odamlarning turmushi, qishloq koloriti judayam samimiy, o’tkir badiiy tilda bitilgan. Nurilla Chori hikoyada turli voqeachalarni qalashtirib yuborganga o’xshaydi. Lekin hikoyaning talabi ham shu-da. Qahramonning ichki dunyosi bo’ylab, falsafiy mushohadalarga qarab ortiqcha «o’tlab ketma», arzirli voqealar bilan fikringni ifodala, tamom.
Muallif hikoyada ko’zlangan maqsadga erishgan. Bozirgan cholning kampiri bilan o’tgan sodda va mazmunli umri, keksalik davrining o’ziga xos iztiroblari, odamlarning munosabati, farzandlarning tutumi, xullas, yaxlit bir kartina yaratilibdi. Hikoya kompozitsiyasi ham ustalik bilan qurilgan. Hikoya avvalida, chol soqolini boylab non yoparmish, degan mish-mishning kaliti asarning oxirida berilgani yozuvchining sinchkovligidan, asarning kompozitsion jihatdan ham puxta ekanidan darak beradi.
Bu yozuvchining bir kamchiligi bor. Muayyan hududga xos bo’lgan sheva so’zlardan me’yoridan ortiq foydalanadi. Albatta, sheva so’zlardan o’rinli foydalanish asarga samimiylik, jon bag’ishlaydi, ammo bu so’zlar miqdori me’yoridan oshsa, bu so’zlarni qahramonlar emas, yozuvchi ataylab tiqishtirayotganday tuyuladi. Shu bois faqat bir hududga tushunarli bo’lgan motivlardan qochish kerak, deb o’ylayman. Bu narsa, muayyan badiiy-ifodaviy maqsadda, deylik voqea kechayotgan joyni bildirish uchun, qahramonning qaerdan ekanligini, xarakterini ochish uchun ishlatilsa, kifoya…
Manba: «Yoshlik» jurnali, 2015/7
