24 август — Машҳур адиб Хорхе Луис Борхес таваллуд топган кун

    Борхеснинг бадиий оламида яшовчи персонажлар, «Одиссея»ни ким ёзганини тагига етишга интилар экан, китобхон ҳукмига ўзаро суриштирув жараёнида аниқланган сон-саноқсиз иқтибос ва изоҳларни тақдим этадилар. Борхес учун бундай изланишларнинг натижаси катта аҳамиятга эга эмас,унга жараённинг ўзи, яъни интеллектуал баҳс-мунозара, ақлни ишга солиб жумбоқни ечиш жараёни муҳимдир.

Хорхе Луис Борхес
ИККИ ҲИКОЯ

Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) 1899 йилнинг 24 августида Аргентина пойтахти – Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги ва ёшлиги Европада ўтган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.
Китоблари: «Буэнос-Айрес жазирамаси» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Қарши томондаги ой» (Luna de enfrente, 1925), «Текширув» (Inquisiciones, 1925), «Менинг умидимдаги ҳажмлар» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Аргентиналиклар тили» (El idioma de los argentines, 1928), «Сан-Мартин майдони дафтари» (Cuaderno San Martín, 1929), «Эваристо Каррьего» (Evaristo Carriego (1930), «Муҳокама» (Discusión, 1932), «Шармандаликнинг умумий тарихи» (Historia universal de la infamia, 1935), «Мангулик тарихи» (Historia de la eternidad, 1936), «Тўқималар» (Ficciones, 1944), «Кашфиёт» (Artificios, 1944), «Алеф» (El Aleph, 1949), «Янги текширувлар» (Otras inquisiciones, 1952), «Бажарувчи» (El Hacedor, 1960), «Бошқа, худди ўзи» (El otro, el mismo, 1964), «Соя мақтови» (Elogio de la sombra, 1969), «Броудининг хабари» (El informe de Brodie, 1970), «Йўлбарслар олтини» (El oro de los tigres, 1972), «Қум китоби» (El libro de arena, 1975), «Кўнгилдаги атиргул» (La rosa profunda, 1975), «Темир танга» (La moneda de hierro, 1976), «Тун эртаги» (Historia de la noche, 1977), «Етти кеча» (Siete noches, 1980), «Сирли хат» (La cifra, 1981), «Данте ҳақида тўққиз эссе» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Шекспир хотираси» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Атлас» (Atlas, 1984), «Фитначилар» (Los conjurados, 1985).

ФУНЕСНИНГ МЎЪЖИЗАВИЙ ХОТИРАСИ

Мен уни биринчи марта кўрганимда, қорамтир “эҳтиросгул”ни ушлаб турарди. У гулга қараб туриб нималарни кўра олиши фақат ўзигаю, худогагина маълум эди. Оддий одамлар умр бўйи эрта тонгдан қоронғу тунгача томоша қилсалар-да, у кўрган нарсаларни тасаввур ҳам қила олмайдилар. Эсимда, эҳтироссиз, ҳиндуларга хос сиймоси кучли таассурот уйғотарди. Унинг ҳаракатчан бармоқлари озғин қўллари ҳамон кўз олдимда. Бир қўлида “Шарқий соҳил” рамзи туширилган чой қути, деразасида эса кўл манзараси тасвирланган қамиш дарпарда ҳам эсимда. Шошмасдан, ўзига хос оҳангдаги овози, гапиришлари аниқ ёдимда. Мен уни бор-йўғи уч марта кўрганман — охирги 1887 йилда. Уни кўрган одам, албатта, у ҳақда бирор нарса ёзиши керак, деган фикрга мен ҳам қўшиламан. Мен берган маълумотлар, эҳтимол, энг қисқасидир, лекин дангал, рўй-ростлиги билан нашр қилинаётиган китоблардаги бошқа маълумотлардан қолишмайди. Мен бир аргентиналик мискин одамман. Уругвайда одат бўлган, айниқса, гап уругвайликлар тўғрисида кетганда, мадҳиябозлик, мақтовларга тўла бўлган жанрда ёза олмайман, мен бу жанрда нўноқман. “Ёзувчи”, “Пойтахтлик олифта”, “Ипак мулойим” каби ҳақоратомуз ибораларни Фунес менга нисбатан қўлламаган бўлса-да, унинг нигоҳидан мени шу тоифали одамлар қаторига қўшиб қўйганлиги кўриниб турарди. Педро Леонардо ўз мақоласида Фунесни мўъжизакор, “Аллақандай туғма қобилиятли Зардушт” деб таърифлайди: Мен баҳслашиб ўтирмайман, Инуче унинг Фрай-Бентослик ҳамқишлоғи эканлигини, тузалмас дарди — саводсизлигини ҳам унутмаслик керак. Фунес ҳақида дастлабки хотираларим. Мен уни саксон тўртинчи йили март ёки февраль ойининг оқшомларидан бирида кўрган эдим. Ўша йили ёзда отам мени Фрай-Бентосга олиб борганди. Амакиваччам Бернардо Аэдо билан Сан-Францискодаги хўжалигимиздан қайтаётгандик. Биз отда хиргойи қилиб келардик, кўтаринки кайфиятимизнинг сабаби фақат бунинг ўзи эмасди. Кундузги диққинафасликдан сўнг осмонни момақалдироқдан дарак берувчи улкан қорамтир булутлар қоплади. Уларни жануб шамоли ҳайдаб келар эди. Дарахтлар шамолда ғувиллай бошлади. Мен кучли ёмғирда яйдоқ чўл ўртасида қолиб кетмасайдик, деган хавотирда эдим, биз гўё момақалдироқ билан қувлашмачоқ ўйнардик. Кўп ўтмасдан биз икки четига баланд қилиб ғишт ётқизилган йўлакли кўчага етиб олдик. Бирдан қоронғи тушди, тепа томондан тез-тез ташланган қадам товушларини эшитиб, бошимни кўтариб қарадим: бир йигит тор йўл бўйлаб, худди энсиз девордан югураётгандек чопқиллаб кетарди. Оқарган, юзи жиддий, қўлида эса сигарета, чолворда, чексиз қора булутлар соясида югураётганлиги ёдимда қолган. Бернардо кутилмаганда ундан “Соат неча бўлди?” деб сўради. У тўхтамасдан, осмонга ҳам қарамасдан жавоб берди: “Тўрт минути кам саккиз, дўстим Бернардо Хуан Франциско”. Унинг овози ингичка ва кинояли эди.

Мен паришонхотир одамман, агар амакиваччам ўша гапларни қайтармаганда, эсимдан ҳам чиқиб кетган бўларди. Ҳар учала исмини масхараомуз атаганига у гўё бепарводек, шу ерлик эканидан фахрлангандек сезди ўзини.

Биз учратган йигит Эренео Фунес бўлиб, у ғалатироқ феъли борлиги, биров билан дўст тутинмаслиги, қачон ундан вақтни сўрасанг, худди соатдек аниқ билишлигини сўзлаб берди. У, шу ерлик Мария Клементина Фунес исмли дазмолчи аёлнинг ўғли экан, баъзан одамлар унинг отаси шу ерлик шифокор инглиз О’ Коннор, баъзилари эса Сальто департаментида яшовчи от ўргатувчими ёки қассобми дейишар экан. У онаси билан шаҳар четидаги “Лаврлар” хўжалиги орқасида истиқомат қилар экан.

Саксон бешинчи ва саксон олтинчи йилларнинг ёз ойларини биз Монтевидеода ўтказдик. Саксон еттинчи йили биз яна Фрай-Бентосга бордик. Табиийки, мен ўша ерлик барча таниш-билишларимни ва ниҳоят, хронометрчи Фунесни ҳам суриштирдим. Айтишларича, уни Сан-Франциско хўжалигида бир ўргатилмаган от улоқтириб ташлабди, шундан у фалаж бўлиб, умрбод тўшакка михланиб қолганмиш. Бу хабарни эшитишим биланоқ, мени аллақандай сеҳрли ҳиссиётлар чулғаб олди: ўша амакиваччам Бернардо билан отда кетаётганимизда югуриб бораётган Фунесни учратганимиз, амакиваччамнинг у ҳақда айтганлари — қачонлардир ҳаётимда бўлиб ўтган бу узуқ-юлуқ лавҳалар гўё тушда кечгандек эди. Фунес умуман ўрнидан туролмай, ҳовлидаги кактусгами, ё шифтдаги ўргимчак инигами тикилиб ётганлигини айтишди. Кечқурун у каравотини деразага яқинроқ суриб қўйишга рози бўларкан. Бошига тушган мусибатни тан олишга ғурури йўл қўймас, бу унга насиб этган бир марҳамат, деб ҳисоблармиш. Мен уни икки марта дераза панжараси ортида кўрдим — худди умрбод жазо ўтаётган маҳбусдек таассурот қолдирди. Биринчи кўрганимда у кўзлари юмилган ҳолда ҳайкалдек қотиб ўтирар, иккинчи марта ҳам худди шу ҳолатда, лекин нигоҳи сантолинанинг хушбўй пояларига қадалган эди.

Ўша пайтда мен бироз ғурур билан лотин тилини ўрганишга киришгандим. Чамадонимда лотин тилидаги Ломоннинг “De uirris illusribus” “Машҳур кишилар ҳақида”, Кишернинг “Thesaurus” — “Хазина хона”, Юлий Цезарнинг “Шарҳлар” китоблари ҳамда менинг лотин тилидан камтарона билимимга тўғри келмайдиган (ҳозир ҳам бу имкониятга эга эмасман), Плинийнинг “Historia haturalis” — “Табиат тарихи” китобининг бир жилди ҳам ётарди. Кичкина шаҳарчада янгилик тезда овоза бўлиб кетади. Иренео Фунес ҳам ўзининг олисдаги ранчосида туриб, мен бу ерга ажойиб китоблар олиб келганлигимни тез билиб олган. У менга тантанали равишда хат йўллаб, унда саксон тўртинчи йилнинг еттинчи февралидаги учрашувимиз, афсуски, қисқа бўлганлигини эслатиб ўтган ва ўша йили вафот этган амаким дон Григорио Аэдонинг Итусаингога қилган сафари ҳақида жасорат кўрсатиб, ҳар икки ватанига шуҳрат келтирганлигини мақтаб ёзган. У мендан илтимос қилиб, китобларимдан бирортасини луғат билан бериб туришимни сўраган. “Ҳозирча лотин тилини билмайман, аслият тилини луғатдан фойдаланиб билиб оламан”, — деган. У китобни тез орада яхши сақлаган ҳолда қайтаришга ваъда берган. Хат жуда аниқ ва чиройли ёзилган эди. Андрес Бельо* тавсия қилган имло луғатида “i” ҳарфи ўрнига “y”, “j” ўрнига “d” ишлатилган эди. Дастлаб, у мени масхара қиляпти, деб чўчидим. Амакиваччаларим Иренео худди шундай усулда ёзарди, деб мени тинчлантиришди. Билмадим, бу безбетликми, билимсизликми ёки аҳмоқликми: энг мураккаб бўлган лотин тилини фақат луғат ёрдамида ўрганиш мумкинми? Унинг бу хом-хаёлини чиппакка чиқариш учун унга Кишернинг “Парнасга бир поғона” китоби ва Плинийнинг китобини юбордим.

Ўн тўртинчи февраль куни Буэнос-Айресдан телеграф хабарини олдим. Унда менинг зудлик билан етиб боришим зарурлиги, отамнинг аҳволи “унчалик яхши эмас”лиги айтилганди. Худо ўзи мени кечирсин-у, ўша пайтдаги бошимга тушган ғам-ташвишни бўрттириброқ кўрсатиш, Фрай-Бентос аҳолиси олдида ўзимни стоиклардек жасоратли қилиб кўрсатиш истагими, мақтанчоқлигим туфайлими, хуллас, ҳақиқий мусибатимни ўша пайтда тўлиқ ҳис қила олмадим. Нарсаларимни чемоданга жойлаштираётиб, “Парнасга бир поғона” ва “Табиат тарихи” китоблари йўқлигини пайқадим. “Сатурн” пароходи эрталаб йўлга чиқиши керак эди, шунинг учун Фунесникига йўл олдим. Кундузги диққинафаслик кечқурун ҳам тарқамаганлигига ҳайрон бўлдим.
Озодагина ранчода мени Фунеснинг онаси кутиб олди.

У менга Иренеоннинг хонаси уй ичкарисида эканлигини, агар хона қоронғу бўлса, ҳайрон бўлмаслигимни тушунтирди. Иренео соатлаб чироқ ёқтирмас экан. Мен тош ётқизилган патио — ҳовлидан йўлак орқали иккинчи ҳовлига ўтдим. Ток новдалари девор бўйлаб ўсиб ётарди. Анчагина қоронғи эди. Тўсатдан Иренеонинг ингичка, кинояли овозини эшитиб қолдим. Овоз қоронғиликдан келар, лотин тилида саркашлик ва қониқиш билан айтилаётган бу сўзлар ибодатми, мадҳиями, билиб бўлмасди. Лотин тилида эшитилаётган бу сўзлар, афсуски, тушунарсиз ва адоқсиз эди. Кейинчалик кечаси билан бўлган суҳбатимиздан маълум бўлдики, бу сўзлар “Табиат тарихи”нинг еттинчи китоби, йигирманчи боби, биринчи абзацидаги сўзлар бўлиб, у боб хотира ҳақида эди, охирги жумласи қуйидаги сўзлар экан…ut nihil non jisdem verbis redderebur auditum.**

Овозини ўзгартирмасдан Иринео мени хонасига таклиф қилди. У каравотда чекиб ётарди. Мен унинг юзини то тонг отгунга қадар кўра олмадим, фақат сигарета чўғи ялтиллаб турарди, холос. Хонада нам-лик ҳиди сезилиб турарди. Ўтириб олгач, ундан телеграмма олганим ва отамнинг бетоблиги ҳақида гапириб бердим.

Ҳикоямнинг энг қийин жойига келяпман. Китобхон (ўқувчи) аллақачон тушунган бўлиши керак, бу ерда ярим аср олдин бўлиб ўтган диалог — суҳбатдан бошқа бирор сюжет йўқ. Мен буни аниқ-тиниқ жонлантиришга ожизман, лекин Иренеодан эшитган гапларимни имкон борича аниқроқ қилиб тасвирлашга ҳаракат қиламан. Ҳикояни биринчи шахс номидан бера олмаётганлигим унинг чиройли ва жонли чиқишига путур етказди, лекин ўша тундаги менинг аҳволимни тасаввур қилиш ўқувчиларга ҳавола.

Иренео “Табиат тарихи”да қайд қилинган ажойиб хотира эгаларини лотин ва испан тилларида бирма-бир санаб ўтишдан бошлади: Эрон шоҳи Кир ўз қўшинидаги ҳар бир жангчини нома-ном билишлиги; Митридат Евпатор ўз салтанатида йигирма икки тилда одил судловни ўтказиши; мнемотехника*** ихтирочиси Симонид, бир марта эшитган нарсасини аниқ эсида сақлаб қолувчи Метрадор (Эпикурнинг шогирди) бўлганлигини айтиб берди. Бундай оддий нарсаларни, наҳотки, ажойиб ҳодиса деб ўйлашади деб Иренео, чиндан ҳам ҳайрон бўларди.Ўша ёмғирли оқшомга қадар, яъни уни оқ айғир кўтариб отган кунгача у ҳамма қатори саводсиз қовоқкалла ва хотирасиз бир кимса бўлганини гапириб берди. Мен унга вақтни ажойиб тарзда аниқ айтиб бериш қобилияти, исмларни эсда сақлаш иқтидорига ишора қилмоқчи бўлгандим, у ҳатто эшитгиси келмади. Ўн тўққиз йил у худди тушдагидек яшаган: қараб туриб кўрмаган, қулоқ солиб эшитмаган, деярли ҳамма нарсани унутган (эсда сақлаб қололмаган).

Отдан йиқилгач, у ҳушини йўқотган, ўзига келганда эса идрок этиш ҳиссиёти шу даражада бой ва аниқ бўлганки, у нафақат атрофдагиларни, балки ўтмишда бўлган воқеа-ҳодисаларни ҳам энг майда-чуйда тафсилотларигача жонлантира олган. Бироздан сўнг у фалаж бўлиб қолганлигини билган. Фалаж бўлиб қолганлигини ўзи учун арзимаган жазо, деб билган. Унинг ҳиссиёти ва хотираси бехато бўлиб қолган.

Бир қарашда биз дастурхонда учта қадаҳнигина кўрамиз, у эса ток новдаларию баргларини, узумларгача кўриб турган. У бир минг саккиз юз саксон иккинчи йилнинг ўттизинчи апрели тонгида жануб томондан сузиб келган булутларнинг шакли, испан қоғозсозлиги маҳсули бўлган китоб варақларидаги чизиқларни, Кебрачо яқинидаги жангдан олдин Рио-Негро дарёсида сузиб кетаётган қайиқ эшкагидан пайдо бўлган жимжимадор кўпикларни, гарчи биринчи марта кўрган бўлса-да, фикран уларни таққослаб ҳам кўра олган. У кўриб турган манзара фақат шунчаки хотира бўлмасдан, балки бутун вужуди билан ҳис қила оладиган даражада аниқ бўлган. У кўрган барча тушларини, ҳатто мудроқ ҳолатда кўрганларини ҳам, хотирасида тиклай олган. Икки-уч марта у ўтмишдаги бир кунини тўла равишда тиклаб кўрган, лекин буларни жонлантириш учун ҳам тўла бир кун кетган. У менга: “Ёруғ олам пайдо бўлгандан бери яшаб турган барча одамларнинг хотираларини жамлаганда ҳам менинг хотираларим кўпроқ”, — деди. Яна у: “Менинг тушларим сизнинг уйғоқ пайтингиздаги сингаридир”, деди.

Тонг ота бошлаганда, у яна “Менинг хотирам, оғайни, худди оқар сувга ўхшайди”, деб айтди. Қора тахтага чизилган айлана, тўғри бурчакли учбурчак ёки ромб шаклларини биз қанчалик аниқ тасаввур қила олсак, Иренео ҳам отнинг ёки тоғ ёнбағирларида ўтлаб юрган ҳайвонларнинг чигаллашиб кетган ёлларини, аланганинг товланишидан ҳосил бўлаётган рангларни, кулнинг ҳар бир заррасини жасаднинг то дафн қилингунга қадар ўзгаришини худди шундай аниқ тасаввур қила олган. Билмадим, у осмонда қанча юлдуз борлигини кўрган.

У айтиб берган нарсалари ҳақиқатлигига мен ўша пайтда ҳам, ҳозир ҳам шубҳа қилмаганман. У пайтларда кинематограф ҳам, фонография ҳам йўқлиги ҳаммага маълум бўлса-да, лекин ҳеч ким Фунес билан тажриба олиб бормаган. Ҳаётда биз кўпинча кейинга қолдириш мумкин бўлган нарсаларни орқага суриб келганмиз, балки, қалбимиз тубида, гўё барча нарсаларни биламиз, абадий яшаймиз, эртами-кечми ҳар бир инсон ҳамма нарсани билиб олади ва бажаради, деб ўйлаймиз.

Қоронғуликда Фунес гапини давом эттирди.

Айтишича, 1886 йилда у рақамлашнинг оригинал усулини ўйлаб топган ва бир неча кун мобайнида у йигирма тўрт мингдан ошган. У, бир марта ўйлаганини умрбод эсида сақлаш қобилияти борлиги сабабли, уларни ёзиб қўймаган. Уни бунга рағбатлантирган омиллардан бири шу бўлдики, у “ўттиз уч песо” иборасини қўллаш учун икки рақам ёки уч сўз зарурлиги, бир сўз ёки бир рақам билан ифода қилиб бўлмаслиги уни афсуслантирган. Бу маъносиз тамойилни у бошқа рақамларга нисбатан ҳам қўллаган. Масалан, “етти минг ўн уч” ўрнига “Максимо Перес”, “Етти минг ўн тўрт” ўрнига “Темир йўл”, бошқа сонларни эса “Луис Мелиан Лафинур”, “Олимар”, “олтингугурт”, “чиллак”, “кит”, “газ”, “қозон”, “Наполеон”, “Августин де Ведиа” деган ибораларни ишлатган. Ҳар бир сўз алоҳида белгиланган — худди шу тамғага ўхшаш, охирги катта сонлар эса жуда мураккаб бўлган. Мен унга бу маъносиз сўзлар йиғиндиси умуман рақамлар тизимига тўғри келмаслигини тушунтирмоқчи бўлдим. Мен унга “365” рақамини айтиш учун биз уни таҳлил қилиб — учта юзлик, олтита ўнлик ва бешта бирлик сонини назарда тутишимизни, унинг “негр Тимотео” ёки “ҳайфсан” каби атамаларида бу нарса йўқлигини тушунтирмоқчи бўлдим, лекин Фунес мени тушунмади ёки тушунишни истамади.

XVII асрда Локк**** тилнинг имкониятига кўра, ҳар бир нарса, ҳар бир тош, ҳар бир қуш ва ҳар бир новда ўз шахсий номига эга бўлиши мумкинлиги ҳақида таклиф киритган инкор ҳам қилган) эди. Фунес ҳам худди шунга ўхшаш тилни ўйлаб топмоқчи бўлган, лекин сўзлар жудаям умумлашиб кетишини, икки хил маъноли бўлиб қолишини ўйлаб, бу фикридан қайтган. Ҳақиқатан ҳам Фунес нафақат ҳар бир ўрмонни, ундаги дарахтларни, уларнинг ҳар бир баргини эсида сақлаб қола олган, балки бирор баргни кўриб қолганда ёки тасаввур қилганда ҳам уларнинг барчаси хотирасида тикланаверган. У ўзининг ўтмишидаги саёҳатларини етмиш мингтагача чегаралаб, уларни рақамлаб чиқишга қарор қилган. Бу нарса чексиз ва бефойда эканлиги уни бу ишдан тўхтатиб қолган. У болалигидаги хотираларини таснифламоқчи бўлганда, бу ишни то ўлимига қадар ҳам охирига етказа олмаслигига кўзи етган.
Унинг юқоридаги икки режаси телбаликдан бошқа нарса эмас, лекин унда буюкликни элас-элас эслатувчи пинҳона нимадир бор. Улар бизга Фунеснинг ақл бовар қилмас даражадаги оламини бироз бўлса-да, тасаввур қилишимизга имкон беради. Эсдан чиқармаслигимиз керак, Афлотуннинг ғоялари унинг учун тушунарсиз эди. “Ит” сўзининг тушунчаси тур сифатида жуда кўп шакл, жусса ва бошқа кўринишларни қамраб олишлигини тушунишга у қийналарди: итнинг ёнидан кўриниши (профил) билан олд томонидан (анфас) кўриниши итнинг номини ўзгартиришга ҳеч қандай асос, бўла олмаслиги унга ёқмасди. Ҳар гал кўзгуга қараб ўзи ҳайрон бўларди.

Свифтнинг ҳикоя қилишича, Лилипутия императори соатнинг дақиқани кўрсатувчи миллари ҳаракатини кўриб турар экан: Фунес аста-секинлик билан ўтадиган ҳар қандай емирилиш, бузилиш, тишнинг чириши, чарчоқнинг ривожланишини кўра олган. У ўлимнинг ҳам, намликнинг ҳам аста-секин кириб боришини сезиб турган. Фунес сон-саноқсиз кўринишга эга бўлган бу ўзгарувчи турфа оламнинг чидаб бўлмас даражадаги турланишлари ўткинчилигини аниқ-тиниқ кўриб турувчи ёлғиз томошабин ва башоратчи эди. Бобил, Лондон ва Нью-Йорк ўзларининг шиддатли манзаралари билан инсон тафаккурини лол қолдиради. Лекин улардаги тиним билмас, тумонот одамларнинг бирортаси ҳам ўзининг кулбаи вайронасида эрта-ю кеч воқеликнинг чидаб бўлмас даражадаги қайноқ ва оғир юкини бечора Иренеочалик ўзида ҳис этмаган бўлса керак. Унинг уйқуси жуда қийинлик билан кечарди. Ухламоқ — дунёни унутмоқ, демакдир. Фунес чалқанча ётар, қоронғуликда қўшни уй деворидаги буралган, ёрилган ҳар бир чизиқларни тасаввур қиларди. Хотирасининг ҳар бир майда-чуйда, арзимас тафсилотларигача аниқ ва равшан ҳис этиб турган.

Шаҳарнинг шарқ томонида ҳали қурилиши битмаган, янги – унга нотаниш бўлган иморатлар қад кўтараётганди. Фунес уларни ёппасига қоп-қора зулматдек тасаввур қиларди, ухлаш учун у кўпинча шу томонга ўгирилиб ётарди. У яна ўзини дарёда оқиб кетаётгандек ҳис қилар, оқим уни ўз домига тортиб, гўё эритиб юборарди.

У ҳеч қандай қийинчиликсиз инглиз, француз, португал, лотин тилларини ўрганиб олди. Лекин, фикрлашга унчалик қобилияти йўқ, деган гумоним бор. Фикрлаш — бу фарқларни вақтинча унутиш, умумлаштириш, мавҳумлаштириш дегани. Турли-туман нарсалар қалашиб ётган Фунеснинг бу оламида эса фақат тафсилотлару бевосита аниқ маълумотларгина бор.

Эрталабки қуёшнинг нурлари хонани ёрита бошлади. Шундагина мен унинг юзини кўрдим, тун бўйи унинг овозинигина эшитдим, холос. Иренеонинг ёши ўн тўққизда, 1868 йилда туғилганди (ҳозир эса 1887 йил эди). У, худди бронзадан қуйилган ҳайкалдек қадимги Мисрдан ҳам, у ердаги эҳромлару пайғамбарлардан ҳам қадимийроқ бўлиб туюлди. Мен ортиқча ҳаракат қилишдан қўрқардим, менинг ҳар бир беҳуда ҳаракатим, ҳар бир сўзим унинг аёвсиз хотирасида абадий қолиб кетишидан қўрқардим.

Иренео Фунес икки йилдан сўнг, 1889 йилда ўпка силидан вафот этди…

Русчадан Маҳкам Маҳмуд таржимаси

___________
* А н д р е с Б е л ь о — венесуэлалик ёзувчи, Лотин Америкаси филологияси асосчиларидан.
** Лотинча. Мазмуни: бир хил сўзлар қулоққа ёқимсиз эшитилади.
*** М н е м о т е х н и к а – хотирлаш санъати усули.
**** Инглиз файласуфи.

ПЕДРО САЛЬВАДОРЕС

Мен тарихимизнинг энг ғалати ва энг қайғули манзараларидан бирини (чамаси биринчилар қатори) ҳикоя қилиб бермоқчиман. Буни имкон қадар ҳикояга аралашмасдан, чиройли тўлдиришлар ва хатарли тахминларсиз амалга ошириш маъқул деб ўйлайман.

Иштирок этувчилар уч киши: эркак, аёл ва ҳар жойда ҳозиру-нозир мустабид кўланкаси. Эркак кишининг исми Педро Сальвадорес эди; менинг бобом Асеведо уни Касерос ёнидаги жангдан сўнг бир неча кун ва ёки ҳафта ўтгач кўрган. Ҳақиқат шуки, Педро Сальвадорес ҳамма қатори бир одам бўлган, фақат тақдир ва йилларгина унга бетакрорлик бахш этди. У ўша замоннинг ўрта ҳол соҳибларидан эди: сақланиб қолган маълумотларга кўра, унинг чорбоғи бўлиб, ўзи унитарийларга ҳайриҳоҳ эди. Хотини Планеслар хонадонидан эди; улар Суипачанинг Темпле кўчаси билан кесишган жойида истиқомат қилишар, ҳикоя қилинаётган воқеалар содир бўлган уй оддий~гина эди: оддий дарвоза, йўлак, панжарали эшик, бўлмалар ва ички кичик ҳовлилар.

1842 йил оқшомларининг бирида уй эгалари тупроқ йўлдан тобора яқинлашиб келаётган отлар дупури ва отлиқларнинг қичқириқларига эътибор қипишди. Бу гал масорка уларни четлаб ўтмади, эшикни гурсиллатиб тепа бошладилар. Аскарлар эшикни бузаётган маҳал Сальвадорес столни нари сургач, гиламни қайириб ертўлага яширинишга улгурди. Хотини столни жойига суриб қўйиши ҳамон Сальвадоресни ҳибсга олиш учун ташриф буюрган каллакесарлар бостириб киришди. Хотини Сальвадорес Монтевидеога қочиб кетди, деб айтди. Бу сўзларига ишонмасдан уни дўппосладилар, мовий чинни идишларни чил-чил қилиб, бутун уйни остин-устун қилсалар-да, гиламни кўтариш хаёлларига келмади. Улар қайтиб келишларини айтиб, ярим кечаси чиқиб кетишди.

Педро Сальвадореснинг чинакам воқеаси мана шу жойдан бошланади. У ертўлада тўққиз йил умр кечирди. Йиллар кунлардан, кунлар соатлардан иборат, тўққиз йиллик муддат эса мана шу кун ва соатлар хаёлий йиғиндисининг мавҳум шаклидан ўзга нарса эмас, деб ҳар қанча мулоҳаза қилманг бўлиб ўтган воқеа даҳшат эди. Охир-оқибат кўзлари кўникиб қолган зулмат қўйнида у ҳеч бир нарса тўғрисида, ҳатто нафрат ва хатар ҳақида ҳам ўйламаган дея олмайман. Сальвадорес ертўлада умрини ўтказар экан, ташқаридан хотинининг таниш қадам олишпари, челакнинг қудуққа урилиши, ҳовлида қуяётган жала-ўзи қувғин қилинган оламнинг товушлари эшитилар ва ҳар бир янги куннинг сўнгги кунга айланиш хавфи кезиб юрарди.

Оғизларидан гуллаб қуйишларидан чўчиган хотини хизматкорларнинг жавобини берди. Қариндошуруғларига бўлса Сальвадорес Шарқий Соҳилда, деб айтди. Ўзи ва эрини боқиш учун аскарлар кийими тикиш билан машғул бўлди. Фурсат етиб, икки ўғил туққач, оиласи уни бузуқликда айблади ва оқ қилди. Мустабид қулагач эса қариндошлари бу учун ёлвориб узр сўрашди.

Ким ва нимага айланиб қолганди Педро Сальвадорес? Ертўлада бу қадар узоқ яшашга уни нима мажбур қилди қўрқўвми ё муҳаббат, қадрдон Буэнос-Айрес хаёлими ва ё шунчаки кўникиш? Ёлғизликдан тинкаси қуриган хотини, чамаси, унга фитна ва ғалабалар ҳақидаги мужмал хабарларни етказиб турган эди. Ёки Сальвадорес қўрқоқ эдими ва буни билган хотини бечора шу қадар садоқат билан уни кўздан яширганмиди? Эҳтимол, шағамсиз, эҳгимол китобларсиз у ертўлада қай тариқа кун кечирганини тасаввур қиламан. Қоронғулик, чамаси, уни уйқуга ундар эди. Эҳгимол, дастлаб у ҳамон ўша мудҳиш кечани, кимсасиз кўчалар ва ялангликни туш кўрган эди. Орадан шунча йиллар ўтгач, у энди қочиб кета олмас ва фақат ертўланигина туш кўрганлиги ҳам ҳақиқат эди. Дастлаб бошда у таъқиб остига олинган қочоқ эди, Кейинчалик эса буни ким билсин тақдирга тан бериб инига уриб кетган йиртқич ва ё аллақандай сирли-синоатли санамга айланганди.

Бу аҳвол Росас мамлакатдан жуфтакни ростлаган 1852 йилнинг ёзига қадар давом қилди. Шундан кейингина бизнинг зоҳид ертўлани тарк этди; менинг бобом у билан суҳбатдош бўлди. Хомсемиз ва бесўнақай бу одам мум рангини олган ва паст овоз билан сўзларди. Унинг мусодара этилган ерларини барибир қайтариб беришмади; афтидан, у чўнтагида бир мирисиз қазо қилди.

Педро Сальвадореснинг қисматида мен ҳамма нарсада кўрганим тимсолни кўраман, кўнгил учида турган тимсолни кўраман.

Аслиятдан Шарифжон Аҳмедов таржимаси
«Ёшлик» журнали, 2001 йил, 3-4-сон

Xorxe Luis Borxes
IKKI HIKOYA

  Lotin Amerikasining eng mashhur yozuvchilaridan biri Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges) 1899 yilning 24 avgustida Argentina poytaxti – Buenos-Ayresda tug’ilgan, o’smirligi va yoshligi Yevropada o’tgan. 1920-yillarda o’z yurtiga qaytgan adib dastlab shoir sifatida mashhur bo’ladi. 1955 yildan milliy kutubxona direktori bo’lib ishlaydi. Ko’zi ko’rmay qolgach, 1973 yili ishdan bo’shaydi. Bir qancha milliy adabiy mukofotlar sohibi; Italiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Ispaniyaning oliy mukofotlari sovrindori; Sorbonna, Oksford, Kolumbiya (N`yu-York) universitetlarining faxriy doktori.
Kitoblari: «Buenos-Ayres jaziramasi» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Qarshi tomondagi oy» (Luna de enfrente, 1925), «Tekshiruv» (Inquisiciones, 1925), «Mening umidimdagi hajmlar» (El tamano de mi esperanza, 1926), «Argentinaliklar tili» (El idioma de los argentines, 1928), «San-Martin maydoni daftari» (Cuaderno San Martin, 1929), «Evaristo Karr`ego» (Evaristo Carriego (1930), «Muhokama» (Discusion, 1932), «Sharmandalikning umumiy tarixi» (Historia universal de la infamia, 1935), «Mangulik tarixi» (Historia de la eternidad, 1936), «To’qimalar» (Ficciones, 1944), «Kashfiyot» (Artificios, 1944), «Alef» (El Aleph, 1949), «Yangi tekshiruvlar» (Otras inquisiciones, 1952), «Bajaruvchi» (El Hacedor, 1960), «Boshqa, xuddi o’zi» (El otro, el mismo, 1964), «Soya maqtovi» (Elogio de la sombra, 1969), «Broudining xabari» (El informe de Brodie, 1970), «Yo’lbarslar oltini» (El oro de los tigres, 1972), «Qum kitobi» (El libro de arena, 1975), «Ko’ngildagi atirgul» (La rosa profunda, 1975), «Temir tanga» (La moneda de hierro, 1976), «Tun ertagi» (Historia de la noche, 1977), «Yetti kecha» (Siete noches, 1980), «Sirli xat» (La cifra, 1981), «Dante haqida to’qqiz esse» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Shekspir xotirasi» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Atlas» (Atlas, 1984), «Fitnachilar» (Los conjurados, 1985).

FUNESNING MO’JIZAVIY XOTIRASI

   Men uni birinchi marta ko‘rganimda, qoramtir “ehtirosgul”ni ushlab turardi. U gulga qarab turib nimalarni ko‘ra olishi faqat o‘zigayu, xudogagina ma’lum edi. Oddiy odamlar umr bo‘yi erta tongdan qorong‘u tungacha tomosha qilsalar-da, u ko‘rgan narsalarni tasavvur ham qila olmaydilar. Esimda, ehtirossiz, hindularga xos siymosi kuchli taassurot uyg‘otardi. Uning harakatchan barmoqlari ozg‘in qo‘llari hamon ko‘z oldimda. Bir qo‘lida “Sharqiy sohil” ramzi tushirilgan choy quti, derazasida esa ko‘l manzarasi tasvirlangan qamish darparda ham esimda. Shoshmasdan, o‘ziga xos ohangdagi ovozi, gapirishlari aniq yodimda. Men uni bor-yo‘g‘i uch marta ko‘rganman — oxirgi 1887 yilda. Uni ko‘rgan odam, albatta, u haqda biror narsa yozishi kerak, degan fikrga men ham qo‘shilaman. Men bergan ma’lumotlar, ehtimol, eng qisqasidir, lekin dangal, ro‘y-rostligi bilan nashr qilinayotigan kitoblardagi boshqa ma’lumotlardan qolishmaydi. Men bir argentinalik miskin odamman. Urugvayda odat bo‘lgan, ayniqsa, gap urugvayliklar to‘g‘risida ketganda, madhiyabozlik, maqtovlarga to‘la bo‘lgan janrda yoza olmayman, men bu janrda no‘noqman. “Yozuvchi”, “Poytaxtlik olifta”, “Ipak muloyim” kabi haqoratomuz iboralarni Funes menga nisbatan qo‘llamagan bo‘lsa-da, uning nigohidan meni shu toifali odamlar qatoriga qo‘shib qo‘yganligi ko‘rinib turardi. Pedro Leonardo o‘z maqolasida Funesni mo‘‘jizakor, “Allaqanday tug‘ma qobiliyatli Zardusht” deb ta’riflaydi: Men bahslashib o‘tirmayman, Inuche uning Fray-Bentoslik hamqishlog‘i ekanligini, tuzalmas dardi — savodsizligini ham unutmaslik kerak. Funes haqida dastlabki xotiralarim. Men uni sakson to‘rtinchi yili mart yoki fevral oyining oqshomlaridan birida ko‘rgan edim. O‘sha yili yozda otam meni Fray-Bentosga olib borgandi. Amakivachcham Bernardo Aedo bilan San-Fransiskodagi xo‘jaligimizdan qaytayotgandik. Biz otda xirgoyi qilib kelardik, ko‘tarinki kayfiyatimizning sababi faqat buning o‘zi emasdi. Kunduzgi diqqinafaslikdan so‘ng osmonni momaqaldiroqdan darak beruvchi ulkan qoramtir bulutlar qopladi. Ularni janub shamoli haydab kelar edi. Daraxtlar shamolda g‘uvillay boshladi. Men kuchli yomg‘irda yaydoq cho‘l o‘rtasida qolib ketmasaydik, degan xavotirda edim, biz go‘yo momaqaldiroq bilan quvlashmachoq o‘ynardik. Ko‘p o‘tmasdan biz ikki chetiga baland qilib g‘isht yotqizilgan yo‘lakli ko‘chaga yetib oldik. Birdan qorong‘i tushdi, tepa tomondan tez-tez tashlangan qadam tovushlarini eshitib, boshimni ko‘tarib qaradim: bir yigit tor yo‘l bo‘ylab, xuddi ensiz devordan yugurayotgandek chopqillab ketardi. Oqargan, yuzi jiddiy, qo‘lida esa sigareta, cholvorda, cheksiz qora bulutlar soyasida yugurayotganligi yodimda qolgan. Bernardo kutilmaganda undan “Soat necha bo‘ldi?” deb so‘radi. U to‘xtamasdan, osmonga ham qaramasdan javob berdi: “To‘rt minuti kam sakkiz, do‘stim Bernardo Xuan Fransisko”. Uning ovozi ingichka va kinoyali edi.

Men parishonxotir odamman, agar amakivachcham o‘sha gaplarni qaytarmaganda, esimdan ham chiqib ketgan bo‘lardi. Har uchala ismini masxaraomuz ataganiga u go‘yo beparvodek, shu yerlik ekanidan faxrlangandek sezdi o‘zini.

Biz uchratgan yigit Ereneo Funes bo‘lib, u g‘alatiroq fe’li borligi, birov bilan do‘st tutinmasligi, qachon undan vaqtni so‘rasang, xuddi soatdek aniq bilishligini so‘zlab berdi. U, shu yerlik Mariya Klementina Funes ismli dazmolchi ayolning o‘g‘li ekan, ba’zan odamlar uning otasi shu yerlik shifokor ingliz O’ Konnor, ba’zilari esa Salto departamentida yashovchi ot o‘rgatuvchimi yoki qassobmi deyishar ekan. U onasi bilan shahar chetidagi “Lavrlar” xo‘jaligi orqasida istiqomat qilar ekan.

Sakson beshinchi va sakson oltinchi yillarning yoz oylarini biz Montevideoda o‘tkazdik. Sakson yettinchi yili biz yana Fray-Bentosga bordik. Tabiiyki, men o‘sha yerlik barcha tanish-bilishlarimni va nihoyat, xronometrchi Funesni ham surishtirdim. Aytishlaricha, uni San-Fransisko xo‘jaligida bir o‘rgatilmagan ot uloqtirib tashlabdi, shundan u falaj bo‘lib, umrbod to‘shakka mixlanib qolganmish. Bu xabarni eshitishim bilanoq, meni allaqanday sehrli hissiyotlar chulg‘ab oldi: o‘sha amakivachcham Bernardo bilan otda ketayotganimizda yugurib borayotgan Funesni uchratganimiz, amakivachchamning u haqda aytganlari — qachonlardir hayotimda bo‘lib o‘tgan bu uzuq-yuluq lavhalar go‘yo tushda kechgandek edi. Funes umuman o‘rnidan turolmay, hovlidagi kaktusgami, yo shiftdagi o‘rgimchak inigami tikilib yotganligini aytishdi. Kechqurun u karavotini derazaga yaqinroq surib qo‘yishga rozi bo‘larkan. Boshiga tushgan musibatni tan olishga g‘ururi yo‘l qo‘ymas, bu unga nasib etgan bir marhamat, deb hisoblarmish. Men uni ikki marta deraza panjarasi ortida ko‘rdim — xuddi umrbod jazo o‘tayotgan mahbusdek taassurot qoldirdi. Birinchi ko‘rganimda u ko‘zlari yumilgan holda haykaldek qotib o‘tirar, ikkinchi marta ham xuddi shu holatda, lekin nigohi santolinaning xushbo‘y poyalariga qadalgan edi.

O‘sha paytda men biroz g‘urur bilan lotin tilini o‘rganishga kirishgandim. Chamadonimda lotin tilidagi Lomonning “De uirris illusribus” “Mashhur kishilar haqida”, Kisherning “Thesaurus” — “Xazina xona”, Yuliy Sezarning “Sharhlar” kitoblari hamda mening lotin tilidan kamtarona bilimimga to‘g‘ri kelmaydigan (hozir ham bu imkoniyatga ega emasman), Pliniyning “Historia haturalis” — “Tabiat tarixi” kitobining bir jildi ham yotardi. Kichkina shaharchada yangilik tezda ovoza bo‘lib ketadi. Ireneo Funes ham o‘zining olisdagi ranchosida turib, men bu yerga ajoyib kitoblar olib kelganligimni tez bilib olgan. U menga tantanali ravishda xat yo‘llab, unda sakson to‘rtinchi yilning yettinchi fevralidagi uchrashuvimiz, afsuski, qisqa bo‘lganligini eslatib o‘tgan va o‘sha yili vafot etgan amakim don Grigorio Aedoning Itusaingoga qilgan safari haqida jasorat ko‘rsatib, har ikki vataniga shuhrat keltirganligini maqtab yozgan. U mendan iltimos qilib, kitoblarimdan birortasini lug‘at bilan berib turishimni so‘ragan. “Hozircha lotin tilini bilmayman, asliyat tilini lug‘atdan foydalanib bilib olaman”, — degan. U kitobni tez orada yaxshi saqlagan holda qaytarishga va’da bergan. Xat juda aniq va chiroyli yozilgan edi. Andres Belo* tavsiya qilgan imlo lug‘atida “i” harfi o‘rniga “y”, “j” o‘rniga “d” ishlatilgan edi. Dastlab, u meni masxara qilyapti, deb cho‘chidim. Amakivachchalarim Ireneo xuddi shunday usulda yozardi, deb meni tinchlantirishdi. Bilmadim, bu bezbetlikmi, bilimsizlikmi yoki ahmoqlikmi: eng murakkab bo‘lgan lotin tilini faqat lug‘at yordamida o‘rganish mumkinmi? Uning bu xom-xayolini chippakka chiqarish uchun unga Kisherning “Parnasga bir pog‘ona” kitobi va Pliniyning kitobini yubordim.

O‘n to‘rtinchi fevral kuni Buenos-Ayresdan telegraf xabarini oldim. Unda mening zudlik bilan yetib borishim zarurligi, otamning ahvoli “unchalik yaxshi emas”ligi aytilgandi. Xudo o‘zi meni kechirsin-u, o‘sha paytdagi boshimga tushgan g‘am-tashvishni bo‘rttiribroq ko‘rsatish, Fray-Bentos aholisi oldida o‘zimni stoiklardek jasoratli qilib ko‘rsatish istagimi, maqtanchoqligim tufaylimi, xullas, haqiqiy musibatimni o‘sha paytda to‘liq his qila olmadim. Narsalarimni chemodanga joylashtirayotib, “Parnasga bir pog‘ona” va “Tabiat tarixi” kitoblari yo‘qligini payqadim. “Saturn” paroxodi ertalab yo‘lga chiqishi kerak edi, shuning uchun Funesnikiga yo‘l oldim. Kunduzgi diqqinafaslik kechqurun ham tarqamaganligiga hayron bo‘ldim.
Ozodagina ranchoda meni Funesning onasi kutib oldi.

U menga Ireneonning xonasi uy ichkarisida ekanligini, agar xona qorong‘u bo‘lsa, hayron bo‘lmasligimni tushuntirdi. Ireneo soatlab chiroq yoqtirmas ekan. Men tosh yotqizilgan patio — hovlidan yo‘lak orqali ikkinchi hovliga o‘tdim. Tok novdalari devor bo‘ylab o‘sib yotardi. Anchagina qorong‘i edi. To‘satdan Ireneoning ingichka, kinoyali ovozini eshitib qoldim. Ovoz qorong‘ilikdan kelar, lotin tilida sarkashlik va qoniqish bilan aytilayotgan bu so‘zlar ibodatmi, madhiyami, bilib bo‘lmasdi. Lotin tilida eshitilayotgan bu so‘zlar, afsuski, tushunarsiz va adoqsiz edi. Keyinchalik kechasi bilan bo‘lgan suhbatimizdan ma’lum bo‘ldiki, bu so‘zlar “Tabiat tarixi”ning yettinchi kitobi, yigirmanchi bobi, birinchi abzatsidagi so‘zlar bo‘lib, u bob xotira haqida edi, oxirgi jumlasi quyidagi so‘zlar ekan…ut nihil non jisdem verbis redderebur auditum.**

Ovozini o‘zgartirmasdan Irineo meni xonasiga taklif qildi. U karavotda chekib yotardi. Men uning yuzini to tong otgunga qadar ko‘ra olmadim, faqat sigareta cho‘g‘i yaltillab turardi, xolos. Xonada nam-lik hidi sezilib turardi. O‘tirib olgach, undan telegramma olganim va otamning betobligi haqida gapirib berdim.

Hikoyamning eng qiyin joyiga kelyapman. Kitobxon (o‘quvchi) allaqachon tushungan bo‘lishi kerak, bu yerda yarim asr oldin bo‘lib o‘tgan dialog — suhbatdan boshqa biror syujet yo‘q. Men buni aniq-tiniq jonlantirishga ojizman, lekin Ireneodan eshitgan gaplarimni imkon boricha aniqroq qilib tasvirlashga harakat qilaman. Hikoyani birinchi shaxs nomidan bera olmayotganligim uning chiroyli va jonli chiqishiga putur yetkazdi, lekin o‘sha tundagi mening ahvolimni tasavvur qilish o‘quvchilarga havola.

Ireneo “Tabiat tarixi”da qayd qilingan ajoyib xotira egalarini lotin va ispan tillarida birma-bir sanab o‘tishdan boshladi: Eron shohi Kir o‘z qo‘shinidagi har bir jangchini noma-nom bilishligi; Mitridat Yevpator o‘z saltanatida yigirma ikki tilda odil sudlovni o‘tkazishi; mnemotexnika*** ixtirochisi Simonid, bir marta eshitgan narsasini aniq esida saqlab qoluvchi Metrador (Epikurning shogirdi) bo‘lganligini aytib berdi. Bunday oddiy narsalarni, nahotki, ajoyib hodisa deb o‘ylashadi deb Ireneo, chindan ham hayron bo‘lardi.O‘sha yomg‘irli oqshomga qadar, ya’ni uni oq ayg‘ir ko‘tarib otgan kungacha u hamma qatori savodsiz qovoqkalla va xotirasiz bir kimsa bo‘lganini gapirib berdi. Men unga vaqtni ajoyib tarzda aniq aytib berish qobiliyati, ismlarni esda saqlash iqtidoriga ishora qilmoqchi bo‘lgandim, u hatto eshitgisi kelmadi. O‘n to‘qqiz yil u xuddi tushdagidek yashagan: qarab turib ko‘rmagan, quloq solib eshitmagan, deyarli hamma narsani unutgan (esda saqlab qololmagan).

Otdan yiqilgach, u hushini yo‘qotgan, o‘ziga kelganda esa idrok etish hissiyoti shu darajada boy va aniq bo‘lganki, u nafaqat atrofdagilarni, balki o‘tmishda bo‘lgan voqea-hodisalarni ham eng mayda-chuyda tafsilotlarigacha jonlantira olgan. Birozdan so‘ng u falaj bo‘lib qolganligini bilgan. Falaj bo‘lib qolganligini o‘zi uchun arzimagan jazo, deb bilgan. Uning hissiyoti va xotirasi bexato bo‘lib qolgan.

Bir qarashda biz dasturxonda uchta qadahnigina ko‘ramiz, u esa tok novdalariyu barglarini, uzumlargacha ko‘rib turgan. U bir ming sakkiz yuz sakson ikkinchi yilning o‘ttizinchi apreli tongida janub tomondan suzib kelgan bulutlarning shakli, ispan qog‘ozsozligi mahsuli bo‘lgan kitob varaqlaridagi chiziqlarni, Kebracho yaqinidagi jangdan oldin Rio-Negro daryosida suzib ketayotgan qayiq eshkagidan paydo bo‘lgan jimjimador ko‘piklarni, garchi birinchi marta ko‘rgan bo‘lsa-da, fikran ularni taqqoslab ham ko‘ra olgan. U ko‘rib turgan manzara faqat shunchaki xotira bo‘lmasdan, balki butun vujudi bilan his qila oladigan darajada aniq bo‘lgan. U ko‘rgan barcha tushlarini, hatto mudroq holatda ko‘rganlarini ham, xotirasida tiklay olgan. Ikki-uch marta u o‘tmishdagi bir kunini to‘la ravishda tiklab ko‘rgan, lekin bularni jonlantirish uchun ham to‘la bir kun ketgan. U menga: “Yorug‘ olam paydo bo‘lgandan beri yashab turgan barcha odamlarning xotiralarini jamlaganda ham mening xotiralarim ko‘proq”, — dedi. Yana u: “Mening tushlarim sizning uyg‘oq paytingizdagi singaridir”, dedi.

Tong ota boshlaganda, u yana “Mening xotiram, og‘ayni, xuddi oqar suvga o‘xshaydi”, deb aytdi. Qora taxtaga chizilgan aylana, to‘g‘ri burchakli uchburchak yoki romb shakllarini biz qanchalik aniq tasavvur qila olsak, Ireneo ham otning yoki tog‘ yonbag‘irlarida o‘tlab yurgan hayvonlarning chigallashib ketgan yollarini, alanganing tovlanishidan hosil bo‘layotgan ranglarni, kulning har bir zarrasini jasadning to dafn qilingunga qadar o‘zgarishini xuddi shunday aniq tasavvur qila olgan. Bilmadim, u osmonda qancha yulduz borligini ko‘rgan.

U aytib bergan narsalari haqiqatligiga men o‘sha paytda ham, hozir ham shubha qilmaganman. U paytlarda kinematograf ham, fonografiya ham yo‘qligi hammaga ma’lum bo‘lsa-da, lekin hech kim Funes bilan tajriba olib bormagan. Hayotda biz ko‘pincha keyinga qoldirish mumkin bo‘lgan narsalarni orqaga surib kelganmiz, balki, qalbimiz tubida, go‘yo barcha narsalarni bilamiz, abadiy yashaymiz, ertami-kechmi har bir inson hamma narsani bilib oladi va bajaradi, deb o‘ylaymiz.

Qorong‘ulikda Funes gapini davom ettirdi.

Aytishicha, 1886 yilda u raqamlashning original usulini o‘ylab topgan va bir necha kun mobaynida u yigirma to‘rt mingdan oshgan. U, bir marta o‘ylaganini umrbod esida saqlash qobiliyati borligi sababli, ularni yozib qo‘ymagan. Uni bunga rag‘batlantirgan omillardan biri shu bo‘ldiki, u “o‘ttiz uch peso” iborasini qo‘llash uchun ikki raqam yoki uch so‘z zarurligi, bir so‘z yoki bir raqam bilan ifoda qilib bo‘lmasligi uni afsuslantirgan. Bu ma’nosiz tamoyilni u boshqa raqamlarga nisbatan ham qo‘llagan. Masalan, “etti ming o‘n uch” o‘rniga “Maksimo Peres”, “Yetti ming o‘n to‘rt” o‘rniga “Temir yo‘l”, boshqa sonlarni esa “Luis Melian Lafinur”, “Olimar”, “oltingugurt”, “chillak”, “kit”, “gaz”, “qozon”, “Napoleon”, “Avgustin de Vedia” degan iboralarni ishlatgan. Har bir so‘z alohida belgilangan — xuddi shu tamg‘aga o‘xshash, oxirgi katta sonlar esa juda murakkab bo‘lgan. Men unga bu ma’nosiz so‘zlar yig‘indisi umuman raqamlar tizimiga to‘g‘ri kelmasligini tushuntirmoqchi bo‘ldim. Men unga “365” raqamini aytish uchun biz uni tahlil qilib — uchta yuzlik, oltita o‘nlik va beshta birlik sonini nazarda tutishimizni, uning “negr Timoteo” yoki “hayfsan” kabi atamalarida bu narsa yo‘qligini tushuntirmoqchi bo‘ldim, lekin Funes meni tushunmadi yoki tushunishni istamadi.

XVII asrda Lokk**** tilning imkoniyatiga ko‘ra, har bir narsa, har bir tosh, har bir qush va har bir novda o‘z shaxsiy nomiga ega bo‘lishi mumkinligi haqida taklif kiritgan inkor ham qilgan) edi. Funes ham xuddi shunga o‘xshash tilni o‘ylab topmoqchi bo‘lgan, lekin so‘zlar judayam umumlashib ketishini, ikki xil ma’noli bo‘lib qolishini o‘ylab, bu fikridan qaytgan. Haqiqatan ham Funes nafaqat har bir o‘rmonni, undagi daraxtlarni, ularning har bir bargini esida saqlab qola olgan, balki biror bargni ko‘rib qolganda yoki tasavvur qilganda ham ularning barchasi xotirasida tiklanavergan. U o‘zining o‘tmishidagi sayohatlarini yetmish mingtagacha chegaralab, ularni raqamlab chiqishga qaror qilgan. Bu narsa cheksiz va befoyda ekanligi uni bu ishdan to‘xtatib qolgan. U bolaligidagi xotiralarini tasniflamoqchi bo‘lganda, bu ishni to o‘limiga qadar ham oxiriga yetkaza olmasligiga ko‘zi yetgan.

Uning yuqoridagi ikki rejasi telbalikdan boshqa narsa emas, lekin unda buyuklikni elas-elas eslatuvchi pinhona nimadir bor. Ular bizga Funesning aql bovar qilmas darajadagi olamini biroz bo‘lsa-da, tasavvur qilishimizga imkon beradi. Esdan chiqarmasligimiz kerak, Aflotunning g‘oyalari uning uchun tushunarsiz edi. “It” so‘zining tushunchasi tur sifatida juda ko‘p shakl, jussa va boshqa ko‘rinishlarni qamrab olishligini tushunishga u qiynalardi: itning yonidan ko‘rinishi (profil) bilan old tomonidan (anfas) ko‘rinishi itning nomini o‘zgartirishga hech qanday asos, bo‘la olmasligi unga yoqmasdi. Har gal ko‘zguga qarab o‘zi hayron bo‘lardi.

Sviftning hikoya qilishicha, Liliputiya imperatori soatning daqiqani ko‘rsatuvchi millari harakatini ko‘rib turar ekan: Funes asta-sekinlik bilan o‘tadigan har qanday yemirilish, buzilish, tishning chirishi, charchoqning rivojlanishini ko‘ra olgan. U o‘limning ham, namlikning ham asta-sekin kirib borishini sezib turgan. Funes son-sanoqsiz ko‘rinishga ega bo‘lgan bu o‘zgaruvchi turfa olamning chidab bo‘lmas darajadagi turlanishlari o‘tkinchiligini aniq-tiniq ko‘rib turuvchi yolg‘iz tomoshabin va bashoratchi edi. Bobil, London va Nyu-York o‘zlarining shiddatli manzaralari bilan inson tafakkurini lol qoldiradi. Lekin ulardagi tinim bilmas, tumonot odamlarning birortasi ham o‘zining kulbai vayronasida erta-yu kech voqelikning chidab bo‘lmas darajadagi qaynoq va og‘ir yukini bechora Ireneochalik o‘zida his etmagan bo‘lsa kerak. Uning uyqusi juda qiyinlik bilan kechardi. Uxlamoq — dunyoni unutmoq, demakdir. Funes chalqancha yotar, qorong‘ulikda qo‘shni uy devoridagi buralgan, yorilgan har bir chiziqlarni tasavvur qilardi. Xotirasining har bir mayda-chuyda, arzimas tafsilotlarigacha aniq va ravshan his etib turgan.

Shaharning sharq tomonida hali qurilishi bitmagan, yangi – unga notanish bo‘lgan imoratlar qad ko‘tarayotgandi. Funes ularni yoppasiga qop-qora zulmatdek tasavvur qilardi, uxlash uchun u ko‘pincha shu tomonga o‘girilib yotardi. U yana o‘zini daryoda oqib ketayotgandek his qilar, oqim uni o‘z domiga tortib, go‘yo eritib yuborardi.

U hech qanday qiyinchiliksiz ingliz, fransuz, portugal, lotin tillarini o‘rganib oldi. Lekin, fikrlashga unchalik qobiliyati yo‘q, degan gumonim bor. Fikrlash — bu farqlarni vaqtincha unutish, umumlashtirish, mavhumlashtirish degani. Turli-tuman narsalar qalashib yotgan Funesning bu olamida esa faqat tafsilotlaru bevosita aniq ma’lumotlargina bor.

Ertalabki quyoshning nurlari xonani yorita boshladi. Shundagina men uning yuzini ko‘rdim, tun bo‘yi uning ovozinigina eshitdim, xolos. Ireneoning yoshi o‘n to‘qqizda, 1868 yilda tug‘ilgandi (hozir esa 1887 yil edi). U, xuddi bronzadan quyilgan haykaldek qadimgi Misrdan ham, u yerdagi ehromlaru payg‘ambarlardan ham qadimiyroq bo‘lib tuyuldi. Men ortiqcha harakat qilishdan qo‘rqardim, mening har bir behuda harakatim, har bir so‘zim uning ayovsiz xotirasida abadiy qolib ketishidan qo‘rqardim.

Ireneo Funes ikki yildan so‘ng, 1889 yilda o‘pka silidan vafot etdi…

Ruschadan Mahkam Mahmud tarjimasi

___________
* A n d r e s B e l o — venesuelalik yozuvchi, Lotin Amerikasi filologiyasi asoschilaridan.
** Lotincha. Mazmuni: bir xil so‘zlar quloqqa yoqimsiz eshitiladi.
*** M n e m o t e x n i k a – xotirlash san’ati usuli.
**** Ingliz faylasufi.

PEDRO SALVADORES

Men tariximizning eng g’alati va eng qayg’uli manzaralaridan birini (chamasi birinchilar qatori) hikoya qilib bermoqchiman. Buni imkon qadar hikoyaga aralashmasdan, chiroyli to’ldirishlar va xatarli taxminlarsiz amalga oshirish ma’qul deb o’ylayman.

Ishtirok etuvchilar uch kishi: erkak, ayol va har joyda hoziru-nozir mustabid ko’lankasi. Erkak kishining ismi Pedro Salvadores edi; mening bobom Asevedo uni Kaseros yonidagi jangdan so’ng bir necha kun va yoki hafta o’tgach ko’rgan. Haqiqat shuki, Pedro Salvadores hamma qatori bir odam bo’lgan, faqat taqdir va yillargina unga betakrorlik baxsh etdi. U o’sha zamonning o’rta hol sohiblaridan edi: saqlanib qolgan ma’lumotlarga ko’ra, uning chorbog’i bo’lib, o’zi unitariylarga hayrihoh edi. Xotini Planeslar xonadonidan edi; ular Suipachaning Temple ko’chasi bilan kesishgan joyida istiqomat qilishar, hikoya qilinayotgan voqealar sodir bo’lgan uy oddiy~gina edi: oddiy darvoza, yo’lak, panjarali eshik, bo’lmalar va ichki kichik hovlilar.

1842 yil oqshomlarining birida uy egalari tuproq yo’ldan tobora yaqinlashib kelayotgan otlar dupuri va otliqlarning qichqiriqlariga e’tibor qipishdi. Bu gal masorka ularni chetlab o’tmadi, eshikni gursillatib tepa boshladilar. Askarlar eshikni buzayotgan mahal Salvadores stolni nari surgach, gilamni qayirib yerto’laga yashirinishga ulgurdi. Xotini stolni joyiga surib qo’yishi hamon Salvadoresni hibsga olish uchun tashrif buyurgan kallakesarlar bostirib kirishdi. Xotini Salvadores Montevideoga qochib ketdi, deb aytdi. Bu so’zlariga ishonmasdan uni do’pposladilar, moviy chinni idishlarni chil-chil qilib, butun uyni ostin-ustun qilsalar-da, gilamni ko’tarish xayollariga kelmadi. Ular qaytib kelishlarini aytib, yarim kechasi chiqib ketishdi.

Pedro Salvadoresning chinakam voqeasi mana shu joydan boshlanadi. U yerto’lada to’qqiz yil umr kechirdi. Yillar kunlardan, kunlar soatlardan iborat, to’qqiz yillik muddat esa mana shu kun va soatlar xayoliy yig’indisining mavhum shaklidan o’zga narsa emas, deb har qancha mulohaza qilmang bo’lib o’tgan voqea dahshat edi. Oxir-oqibat ko’zlari ko’nikib qolgan zulmat qo’ynida u hech bir narsa to’g’risida, hatto nafrat va xatar haqida ham o’ylamagan deya olmayman. Salvadores yerto’lada umrini o’tkazar ekan, tashqaridan xotinining tanish qadam olishpari, chelakning quduqqa urilishi, hovlida quyayotgan jala-o’zi quvg’in qilingan olamning tovushlari eshitilar va har bir yangi kunning so’nggi kunga aylanish xavfi kezib yurardi.Og’izlaridan gullab quyishlaridan cho’chigan xotini xizmatkorlarning javobini berdi. Qarindoshurug’lariga bo’lsa Salvadores Sharqiy Sohilda, deb aytdi. O’zi va erini boqish uchun askarlar kiyimi tikish bilan mashg’ul bo’ldi. Fursat yetib, ikki o’g’il tuqqach, oilasi uni buzuqlikda aybladi va oq qildi. Mustabid qulagach esa qarindoshlari bu uchun yolvorib uzr so’rashdi.

Kim va nimaga aylanib qolgandi Pedro Salvadores? Yerto’lada bu qadar uzoq yashashga uni nima majbur qildi qo’rqo’vmi yo muhabbat, qadrdon Buenos-Ayres xayolimi va yo shunchaki ko’nikish? Yolg’izlikdan tinkasi qurigan xotini, chamasi, unga fitna va g’alabalar haqidagi mujmal xabarlarni yetkazib turgan edi. Yoki Salvadores qo’rqoq edimi va buni bilgan xotini bechora shu qadar sadoqat bilan uni ko’zdan yashirganmidi? Ehtimol, shag’amsiz, ehgimol kitoblarsiz u yerto’lada qay tariqa kun kechirganini tasavvur qilaman. Qorong’ulik, chamasi, uni uyquga undar edi. Ehgimol, dastlab u hamon o’sha mudhish kechani, kimsasiz ko’chalar va yalanglikni tush ko’rgan edi. Oradan shuncha yillar o’tgach, u endi qochib keta olmas va faqat yerto’lanigina tush ko’rganligi ham haqiqat edi. Dastlab boshda u ta’qib ostiga olingan qochoq edi, Keyinchalik esa buni kim bilsin taqdirga tan berib iniga urib ketgan yirtqich va yo allaqanday sirli-sinoatli sanamga aylangandi.Bu ahvol Rosas mamlakatdan juftakni rostlagan 1852 yilning yoziga qadar davom qildi. Shundan keyingina bizning zohid yerto’lani tark etdi; mening bobom u bilan suhbatdosh bo’ldi. Xomsemiz va beso’naqay bu odam mum rangini olgan va past ovoz bilan so’zlardi. Uning musodara etilgan yerlarini baribir qaytarib berishmadi; aftidan, u cho’ntagida bir mirisiz qazo qildi.

Pedro Salvadoresning qismatida men hamma narsada ko’rganim timsolni ko’raman, ko’ngil uchida turgan timsolni ko’raman.

Sharifjon Ahmedov tarjimasi
«Yoshlik» jurnali, 2001 yil, 3-4-son