Шоир бу ёруғ дунёда яшаётган инсоннинг чексиз-чегарасиз кечинмаларини сўз билан ифода қилгувчи шахсдир. Шоир кўзининг ўрнида дарёлар оққан, елкасида тоғлар йиқилган, ўз танидан чиқиб, руҳига айланган зотдир. Шоир моддий дунёни кўзга илмай, маънавий дунёга қадам қўйган дарвишдир.

РАУФ ПАРФИ
ҲАҚИДАГИ ХОТИРАЛАРДАН*

    … Менинг шеърларимни ўқиш эмас, ҳис қилиш керак.

—  Устозингиз ким?
—  Абдураҳмон Водилий.
—  У ким?
—  Абдураҳмон Водилий менинг туғишган тоғам – онажонимнинг акаси. Шоир. Мерос бўлиб бир дафтар қолган.

Амир Файзулла хотираларидан

  …Нарсаларга эркимизни боғлаб қўйганмиз, моддиятнинг қулимиз. Бу «айёр» ақлнинг хулосалари, оқил ақлники эмас. Оллоҳни таниган банда моддиятга боғланиб қолмайди, у ўзининг қоровули эмас. У — Ўзининг эгаси, ўзлигини излаётган инсон.

Саньатнинг вазифаси инсонга ўлимни англатишдир… Инсон доимо ўлим билан ёнма-ён юради. Тошбақа косасини бир умр ортиб юрганидек, ўз ўлимини доимо кўтариб юришга маҳкум. Менимча, ўз ўлимини кўтариб юрган одам Аллоҳга, Ўзига, бировга хиёнат қилмайди. Хиёнат ёлғонлардан туғилади

Мастлигим — бу менинг ниқобим, у мени асрайди, менинг айрим сатрларимни соғ одам, ақлу ҳуши бор одам ёзганини билсалар, йўқ қилиб юборардилар. «Э. бу бир жинни-да», алжирабди-да», — деб тегинмайдилар.

Абдулкарим Баҳриддиннинг “Мен куйиниб сўзлайман, холос” мақоласидан

 …Биз адабиётга кириб келган йиллари Ван Гог ҳақида шеър ёзиш модага айланган эди. Мусаввирнинг бирон бир асарини кўрмаган шоир ҳам унга шеър бағишларди. Ҳатто унинг номини тўғри ёзолмаган айрим шоир дўстларим ҳам мусаввирга бағишланган шеърини жўшиб ўқиб берганлари ёдимда. Аслида бу мода Ван Гог ижодидан таъсирланиш натижаси эмас, балки унинг номини ўзбек шеъриятига олиб кирган Рауф Парфи таъсирида пайдо бўлган эди, десак тўғри бўлади.

Ўша йиллар мен ҳам қатордан қолмай Ван Гог ҳақида  шеър ёзган эдим. Мусаввир Шуҳрат Абдурашидов устахонасида суҳбатлашиб ўтирганимизда, Шуҳрат Рауф акага қараб: «Хуршид Ван Гог ҳақида яхши шеър ёзибди», — деди. Рауф ака одатдагидай «Маъқул, маъқул» дегандай бошини икки-уч лиқиллатгач, шеърни кўрсатишни сўради. Шеър ёзилган қоғозни олган Рауф Парфи унга жиддий тикилди-да, бир оздан кейин «Маъқул» деб қўйди. «Сиз нуқул «маъқул-маъқул» деб қутуласиз, айтинг, нимаси маъқул» — деди   Шуҳрат ёлғондан оташин бўлиб. Рауф ака яна  «Маъқул, маъқул» дея бошини лиқиллатганча: «Хуршиднинг шеъри ўзгараётгани маъқул» деди.  Шеърим баҳона учовлон Ван Гог ҳақида суҳбатлаша бошладик. Ўшанда Рауф аканинг  «Верлен — мусаввир, Ван Гог — шоир, мен эсам  композитор бўлишим керак эди аслида»  деган гапи хотирамда михланиб қолди.

Хуршид Даврон хотираларидан

  Бир куни Шоир Усмонхўжаев (ўша пайтда Ғафур Ғулом нашриётининг директори) нашриёт йўлагида турганимизни кўриб, қўлида бир вароқ қоғоз билан биз томонга келдилар.
— Рауф, сиз инглиз тилини билардингиз-а? — деди Рауф Парфига юзланиб.
Рауф ака савол берувчи ҳали гапини тугатмасиданоқ “Ўзбек тилини зўрға эплаяпмиз-ку!” дедилар. Шоир ака индамай орқасига қараб кетдилар.

Бир кун эрталаб “адаш, икки тийинлик борми?” деб қолдилар.
— Ҳа, бор, дедим.
— Юринг, автоматдан битта телефон қилиб келамиз, — дедилар.
Биз бирга-бирга домларнинг ўрталигида ўрнатилган телефонга бордик. Рауф ака икки тийинни чап қўли бош бармоғи билан секин ушлаб, (тушиб кетмасин деган мақсадда) рақамларни тера бошлади.
— Устоз, кимга телефон қилаяпсиз, — деб сўрадим.
— Фалончига — деди Рауф ака. — Бир раҳмат деб қўймасам бўлмайди, мени газетага ёзибди, — дедилар.
— Ахир, фалончи сизни тинимсиз танқид қилади-ку! Нега сиз раҳмат айтасиз, — дедим ҳайратланиб.
— Танқид бўлсаям, вақт сарфлаб муносабат билдирган-да! — деб домлага миннаддорчилик билдириб қўйди.

Қайсидир шеърхонликда янгича қофиялар ҳақида гап кетганда шогирдларидан бири:
— Рауф ака, мен “гугуртга”га “чигиртка”ни қофия қилдим, — деб қолди.
Рауф Парфи ҳозиржавоблик билан:
— Мен аллақачон“Маҳорат”га “таҳорат”ни қофия қилганман, дедилар. Бу гапнинг тагида қанча гап борлигини ўзингиз бир мулоҳаза қилиб кўринг.

Рауф Субҳон хотираларидан

    –  Ассалому алайкум! Оёғингизга нима бўлди, Рауф ака?
– Кўргилик, жигар, кўргилик. Эртаман турсам, шу қурғур ўнг путим йиринглаб, шишиб кетибди. Патинкага сиғмайди. Уриндим, бефойда. Патинкани оғзини очи-иб туриб, мўлжаллаб, ана бўлмаса деб, бир тиққан эдим, порт этиб путимдан патас, кўзимдан олов чиқди. Мана, келяпмиз, лўкиллаб… Энди мени Рауф ака демайсизлар…
–  Ҳа, ким деймиз, бўлмаса?..
–  Мен бугундан бошлаб Рауф Парфи эмас, Равил Парчагинман, билдизми? Гап-сўз эшитиб қолмайлик, деб ишга келяпмиз.

Абдунаби Бойқўзиевнинг “Иймон соҳиби” хотира мақоласидан

   – Шеър ўқиш шартмикан, устоз, давра тингламаяпти-ку. Сизни яхши тинглашмади, мени-ку умуман эшитишмайди.
– Мана шу даврадаги шунча кишидан лоақал бир-иккитаси тинглаётгандир. Шеърни бир киши тингласа ҳам ўқиш керак…

Аҳмад Эшқурбоннинг хотираларидан

     Шоир бу ёруғ дунёда яшаётган инсоннинг чексиз-чегарасиз кечинмаларини сўз билан ифода қилгувчи шахсдир. Шоир кўзининг ўрнида дарёлар оққан, елкасида тоғлар йиқилган, ўз танидан чиқиб, руҳига айланган зотдир. Шоир моддий дунёни кўзга илмай, маънавий дунёга қадам қўйган дарвишдир. “Шоир – сўзловчи. У нарсаларга исм беради ва нафосатнинг кўпригидир. Ахир дунё чизилмаган, безакланмаган, азал-аввал илоҳий мукаммал гўзалликдир. Коинот бу нафосатнинг ижодидир. Шунинг учун ҳам шоир тасодифан тахтга чиқиб қолган ҳукмдор эмас, тахтнинг тўла ҳуқуқли эгасидир”, – деб ёзади америкалик адиб Ральф Уолдо Эмерсон. Албатта, бу ерда чин шоир кўзда тутилмоқда. Тирикчилик илинжида ёки таъма билан шеърбозлик қилаётганлар ҳақида эмас.

Шеърият Оллоҳ одамни ер учун яратгани каби қадимийдир. Ёруғ дунёга келган инсон бор экан, инсон бўлиб туғилган экан – инсон ҳақлари, инсон ҳуқуқи бордир. Инсон ҳуқуқи – шеърият ҳуқуқи. Инсон ва табиат уйғунлиги абадий, табиат тартиботи ўзгармас, аммо инсон табиати ўзгарувчандир. Мувозанат бузилган жойда жаҳолатнинг қора қуёши ёниб, фикр оламини зулмга чулғайди. Муборак уйғунлик йўлида жафо чекканларнинг карвонбошилари шоирлардир, эҳтимол. Шеърият чексизликдир, аммо шеъриятнинг осмонига боқиб, чексизликнинг ҳам чеки бор, деб ўйлайсиз. Шеърият инсоннинг илкин нафасидир, поёнсиз нафаснинг моддийликка айланишидир, балки.

Алишер Назарнинг Ўзбекистон халқ шоири Рауф Парфи билан суҳбатидан

     – Рауф ака, ҳафсала билан дастурхон тузашингиздан бугун байрам бўладими дейман…
— Э, сўраманг. Кеча бозорда юрганимизда, “Шу ҳам одам, шунинг ҳам чўнтагида пул бўлиши мумкин” деб киссавурлар пулни уриб кетишибди. Бугун менинг энг бахтиёр куним. Бугун мен хаётимда биринчи бор инсон саналган куним. Хурсанд бўламан-да!

Орадан бир неча ой ўтиб:

— Устоз, сиз қилган хатони мен ҳам такрорладим халос. Пулимни олдириб қўйдим. Ўтган гал ўзингиз ҳам пулингизни олдириб қўювдингиз-ку!
– У пулни қайтариб, олиб келиб беришди.
– Қандоқ қилиб?
— Майда киссавурлар экан. Катта пулни бошлиқларига олиб боришса, у ҳайрон бўлиб, қаердан, кимдан олдиларинг деб сўрабди. Болалар мени тасвирлаб: “Сочлари оппоқ оқариб кетган, кўзойнакли, паст бўйли киши Чорсу бозорида пулнинг хисобини билмай сочиб юрган экан, шу кишидан олдик”-дейишибди. Чўнтаккесарлар бошлиғи болаларни койиб:- “Дарҳол пулни эгасига қайтаринглар. Навоий кўчасида Матбуот уйининг чап биқинида кабобхона бор, ана ўша ерда у киши хар куни пиво ичиб ўтиради. Пулни бериб, менинг узримни айтиб қўйинглар –дебди.

Мисралар мисоли тор. Унинг мурувватини бураб, таранг тортиб қўйиш керак. Ана ундан кейин чалсангиз бўлаверади.

Аъзам Исмоилнинг хотираларидан

     –  25 йил аввал ёзган “Абдуллажон марсияси” шеърингиз ҳақида гапириб берсангиз. Абдуллажон ким ўзи? “Поезд чопар, поезд чопар. Поезд чопар Сибирдан. Абдуллажон жонсиз ётар – қароргоҳи темирдан”, деган сатрлар замирида нима бор?
–  Э, буям оғир гап. Абдуллажон – тоғамнинг ўғли. Тоғам эрта ўлиб кетган. Бола-чақа қолиб кетган. Шунда дадам раҳматлик Абдуллажонни бизникига олиб келганлар. Олти ёшдан бирга ўсганмиз. Мактабни битириб, мен ўқишга кирдим, у ҳайдовчилик қила бошлади. Кўп ўтмай уни армияга олишди. Уч йил хизмат қилинарди унда. Қайтишига озгина қолганда дилгром келди. Абдуллажон вафот этибди. “Олиб кетинглар!” деб хабар беришган. Мен йўлга тушдим. Бордим. Гаплашдим. “Совуқдан ўлган”, дейишди. Чаккаси кўкарган. Текширувдан ўтказишниям билмабман. Тобутни тайёра олмас экан: поездга чиқадиган бўлдим. Қутида мурда борлиги билинмасин, деб каттароқ темир қути ясашди. Бир ҳафта деганда Тошкентга етиб келдик. Вагонда Абдуллажон икковимиз, холос. Айрим сатрлар ўшанда туғилган.

–  Тошкентда сизни кутиб олганлар тобутни қўйиб, сизни қучоқлаб йиғлайверишган, дейишади.
– Чунки сочим оппоқ оқариб кетган экан-да. Мен билмаганман.

– Устоз! Модомики ўша йиллардан гап чиққан экан, ўша даврга алоқадор яна бир савол берсам. Олтмишинчи йилларда қрим-татар халқи ўз Ватанига қайтиш учун фаол кураша бошлаган. Сиз ҳам ўша ҳаракат ичида бўлган экансиз. Шу ростми? Тўғри бўлса, сабаблари нимада эди бунинг?
– Дорилфунунда ўқирдик. Ичимизда биттагина қрим-татар бор. Айдер Осман. Доим жиддий. Бир жойларга бориб келади. Тинимсиз юради. Кейин билсам, ўша ҳаракат бошланган экан. Ўзимизникилар Ватан нима, уйғониш, қаршилик нима – ўйлаб ҳам кўрмасди. 1963 йилдан эътиборан қрим-татарлар намойишга чиқа бошлашди. Мен ҳам уларга қўшилдим. Ватан учун, инсоний ҳақ-ҳуқуқ учун тинмай курашишни шу халқдан ўргандим. Майлисларга бораман. Гаплашамиз. Катта дафтар бор эди. “Қрим-татарлари ўз ватанларига қайтиши керак”, деб ҳисоблаганлар имзо чекиб беришарди. Рўйхатнинг бошида Сахаров, кейин Шостакович, Евтушенколар бор эди. Ўзбек шоир-ёзувчиларидан мен эдим, холос. Бу пайтда мен “Қрим хаёллари” деган туркум ёзган эдим. Йигирмата шеър. Қўлёзма ҳолида тарқалган. Шулардан учтаси “омон қолган”: “Боқчасарой чашмаси”, “Ҳижратда қримли она алласи”, “Ҳижрат”. Қолганлари йўқолиб кетган. Ўшанда мени “Қрим-татар шоири” дейишарди. Акаларимиз, дўстларимизга айтаман: оғзаки маъқуллашади, лекин имзо чекишмайди. Қўрқинчли пайтлар эди. Жуда махфий суратда ишлардик. Қўлга тушган қамаларди. Сталинчилик ёмон экан-да. Бутун бошли миллатни “сотқин” деб юртидан қувса – бу нима деган гап? Яна бизга олиб келишган. Нима, бизнинг юрт сургун қилинадиган жойми? Бу бизнинг нафсониятимизга тегмайдими? Инсонларни ҳақоратлаш, еридан, тилидан, динидан ажратиш яна қаерда бор? … Халқларга: “Сен – қолоқсан, сен – сотқинсан, ўрис эса – улуғ” деб уқтириб, уларни бир-бирига гиж-гижлаб қўйиш жуда қадимдан бошланган. Қрим-татар халқи ана шунинг жабрини тортди. Ўзбеклар тортмадими? Бутун бошли турк миллатини парчалаб ташлашди-ку? Бундай шароитда, заҳарлар остида кучли адиб, кучли олим ва шоир етишмайди. Меҳнат қиладиган, тилсиз қуллар туғилаверади. Қрим-татарлари ўша пайтда мана шуларнинг ҳаммасига қарши чиқишган. Шу боисдан мен улар орасида бўлганман.

–  Устоз! 1965 йилда ёзилган “Боқчасарой чашмаси” деган шеърингизда анчагина имо-ишоралар билан бу халқ фожеасини ифодалагансиз: “Эҳтимол, кимнидир йўқлайсан, кимлардандир кутасан садо”. Шу шеър тўла босилганми?
–  Йўқ. Ҳеч қачон. Ҳар доим саккиз қаторини олиб қўйишади-да, чиқаришаверади…

–  Унда шундай бир йўл тутсак, биз “улар” босишга рухсат берган сатрларни қолдирсак-да, устига доим чизиқ тортилган ўша саккиз қаторни ўқувчиларга ҳавола этсак.
– Майли. Мабодо уни шу мақоладан ҳам олиб ташлашса, ўзингиз хафа бўласиз. Мен кўникиб кетганман. Йигирма беш йилдан бери аҳвол шу, ахир. Мана, эшитинг:

“Кўкка етди соғинч дарахти,
Йиғла Қрим, йиғла энди кўк.
Не бўлмоқда, одамлар, айтинг –
Қрим бор-у, қримликлар йўқ.
Айтинг менга, қайда адолат,
Қайда, айтинг, инсоний ҳуқуқ.
Бу не ҳолдир. Қандайин ҳолат –
Қрим бор-у, қримликлар йўқ”.

Шу холос. Шундан ҳам хавфсирашган.

– “Сабр дарахти” деган китобингиз бор. Бу ном ўша сиз ҳозир ўқиган шеърдаги “соғинч дарахти”га ҳамоҳанг экан-да. “Ў, сабр дарахти – қутлуғ Туркистон” деган сатрингиз маъносига шу саккиз қаторсиз тушуниш қийин экан.
–  Э, “Сабр дарахти”ям босмахонада тўрт йил ётди. Сарлавҳаси ёқмайди денг катталарга. “Нега “Сабр дарахти”? дейишади, “Нимадан сабр?” деб қўйишади. Номини ўзгартиришга қарши бўлдим. Ётаверди китоб. Охири чиқди. Эллик саккизта хатоси бор. “Пайғамбар”ни “нимадир” деб ўзгартиришган. “Оллоҳ”ни “воллоҳ” қилиб қўйишган. “Муқаддас Қуръон” деган сўзни “Муқаддас китоб” дейишган. Ҳолбуки тепадаги сатрда “Турон” деган сўз бор. Қофия бузиляпти. Боз устига муқаддас китоблар кўп. Қуръон битта. Бунақа хатолар кўп.

–  Абдуллаева раҳбарлигида шундай “кураш” бошланган эди-да ўша пайтлар. Сизлар бир гуруҳ ижодкорлар ана шу қўпол хатоларни Московга ёзган эдинглар. Китобингиз шунинг учун чиқмай турганмиди?
–  Шунақа бўлса керак. Абдуллаева сиёсатидан норози бўлиб кўп хат ёзганмиз. Бошида 70 киши эдик. Кейин 12 киши қолдик. Охирида етти кишига “етдик”. Яккама-якка суҳбатда ҳаммаси “хато қилибман, кечирасизлар”, деб гапидан қайтиб кетаверган. Бизниям роса чақиришган. Бир марта қизиқ бўлган. МҚдан биттаси (ҳозир оти эсимда йўқ, уларнинг ҳаммаси бир-бирига ўхшайди-да!) узоқ гаплашди. “Сизларнинг гуруҳларингиз бор экан, шу гап ростми?” деб сўради. “Ҳа, бор”, дедим дангалига. “Билсак бўладими – кимлар бор у гуруҳда?” дейди одоб билан. Мен шерикларимни санаб бердим: “Мен, Муҳаммад Солиҳ, Михаил Сергеевич, Миразиз Аъзам, Иброҳим Ҳаққул, Усмон Азим, Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон”. Суҳбатдошим ўзини йўқотиб қўйди: “Буларини биламиз. Кечирасиз-у, Михаил Сергеевич ким?” У бечора шу ердаги ўрислардан деб ўйлади шекилли. “Горбачёв-да, – дедим мен. – Биз у билан ҳамфикрлармиз. Ноҳақликка қарши бирга курашяпмиз”. Нима дейишини билмай қолди шўрлик. Бошқа гапиролмай чиқариб юборди

Аъзам Ўктамнинг Рауф Парфи билан суҳбатидан

     Мен худодан шеър сўрайман. Аммо, мусиқа тушади. Бу керак эмас, шеър бергин, дейман. Яна мусиқа тушади…

Баҳром Рўзимуҳаммад хотираларидан

    —  Рауф ака, бугун бирга тушлик қилайлик.
—  Майли.
—  Кайфиятни кўтарадиган нарсадан ҳам бироз-бироз бўладими? –
—  Қўйинг, Рауф ака. Ҳеч бўлмаса, бугун, шу саблсиз овқатланиб, чойхўрлик қилайлик.
—   Одамни шунақа қилиб бузасизлар-да.

Хуршид Дўстмуҳаммад хотираларидан

   — Услубингиз, шаклингиз  баъзан мураккаброқ, ҳамма ҳам тушунавермайди.
— Биламан! Шеър ҳаммага керак, лекин ҳамма учун ёзилмайди. Ҳамма ўзича керагини, тушунадиганини топиб ўқийди.

Бахтиёр Назаров хотираларидан

   Мен ҳамиша Ўзбекистон халқ шоири эдим, ҳозир ҳам. Бошқа халқлар учун ёзган эмасман!..

Нега энди ҳаммани бирдек баҳолаш керак? Пушкинни ҳамма «улуғ» дейишга одатланиб қолган. Лекин у, кимлар учундир «улуғ» бўлмаган бўлиши ҳам мумкин-ку? Мен «Менинг Пушкиним», «Менинг Байроним», «Менинг Есениним», «Менинг Чўлпоним» деган сўзларни яхши кўраман. Меники-да, улар! Бошқалар билан ишим йўқ. Уларни қандай истасам, шундай кашф қилавераман…

Эркин Усмонов хотираларидан

    Китобингизда “Она Ватан тупроғига ботиб қолган шоир”, денг мени.

Қаттиқ уринаман уфқдан нари,
Алвон узра музлаб турар нигоҳим.
Оёғим юрмади, юрганим сари
Она ерга ботиб қолган оёғим…

Нўъмон Раҳимжонов хотираларидан

    — Болалигим кечган қишлоқда мени Турсунали дейишади. Исмимни ота-онам ирим қилиб қўйишган. Турғун, Ўлмас деган исмлар бор-ку. Авваллари жўралар Тошкентдан Рауф деб сўраб боришса, ҳеч ким билмасди. Энди-энди менинг исмим Рауф эканлигига қишлоқдошларим кўникишаяпти…

Рауф ака, кўпгина шеърларингизда ўкинч, очиғи видо бор. Шуни…
– Ҳаётингиз билан боғлиқ демоқчисиз-да. Аввало, ҳар бир шоир юраги зардобларини тўкади шеърига.
Шеърларимдаги видо ҳақида айтадиган бўлсам, шеър ҳар бир шоирнинг охирги хати. Эртага у ўлади. Ўлаётиб, шоир ёлғон гапирмайди, шоир шунинг учун ҳам рост гапириши керак. Шоир ҳар куни ўлади. Мен эшитганман, ҳар қандай жиноятчи ўлим олдидан ёлғон гапирмас экан. Шоир, дейлик, ўз-ўзини ўлдиряпти, қандай қилиб ёлғон гапирсин. Мадомики, ёзяптими, демак у охирги шеър бўлиб қолиши керак.

– Рауф ака, мен Рауф Парфини ўзбек шеъриятида ўзига хос йўл топган, қоронғиликларда кўнгил билан чароғонлик излаган, ҳазин оҳанг, қуйма, жилвагар мисралар тафтида мухлислари юрагини иситган шоир деб тушунаман. Нафақат мен, ҳамма. Шеър ҳақида бирор нарса денг.
– Мен шеър ёзиб юрадиган одам сифатида ўйлайдиган бўлсам, ўзбек шеърияти имо-ишора шеърияти эди. Бизнинг шеърлар турманинг ичида ёзиладиган шеър эди. Тўртта одам тушунади, қолганлар-чи… Латвиялик шоир дўстим Улдис сўрагандаям айтувдим, ўзбек шеърияти МИМ – имо-ишора деб. МИМ ўзимиздан олинган. Биласизми, 80-йилларнинг машҳур актёри бор эди, ҳамма нарсани имо-ишора билан тушунтирар эди… Марсель Mapco! Латвияда менинг 50-60 та учликларимни таржима қилишганди. Улдис ўзбекчадан латишчага ўгириб ўзбек шеърияти – МИМ, Рауф Парфи – Марсель Марсо деб ёзди.

Қўчқор Норқобилнинг Рауф Парфи билан суҳбатидан

 – Шеърларингиз ўта қайғули. Бунинг асл сабаблари нима?
– Доимо ўлимни англамоқчи бўлиб келганман. Қолаверса бу ҳаёт билан боғлиқ. Буни бир сўз билан айтиш қийин. Уларни сизга вақт тушунтириб беради. Мени қайғули ёзишимга сабаб бўлган туйғу – бу Ватанга бўлган муҳаббат туйғусидир. Ватани қуликда азоб чекаётганда шоир қайғули ёзишга мажбур. Вақти келиб, бор ҳақиқатни рўйи – рост англаб етганларингдан сўнг сизнинг ҳам ичингиз дарду фарёдга тўлади. Шўх – шодон эмас, мунгли ва маъюс ёза бошлайсиз. Шунда сизларга қараб, изтиробга тўла ғам муборак бўлсин, бу саодат сизга муборак бўлсин, дейман!

– Биринчи шеърларинингиз ҳам қайғули эдими?
– Қайғу одамни руҳан поклайди. Қайғуролган одам, дардли одамга, хаста одамга, ночор – нотовон одамга дарддош, маслакдош, елкадош бўлаоладиган одамдир. Бизнинг босқинчиларга кучимиз етмайди, шунинг учун ғамгинмиз. Биз зўравоннинг юзига мушт тушираолмаймиз. Шунинг учун ғамгинмиз. Исёнимизни ғам, алам ва изтироб орқали ошкор этаоламиз. Бу бизнинг авлод чекига тушган қисмат бўлди.

– Қайси шоирларни яхши кўрасиз?
– Чўлпон, Фитрат, Сўфизода, Усмон Носир сингари шоирларни яхши кўраман. Нозим Хикматнинг “Мен ёнмасам, сен ёнмасанг, у ёнмаса, қандай қилиб қоронғуликлар ёруғликка чиқар”, сингари мисраларини яхши кўраман!

Мен йўқсил не бўлиб уни суйибмен,
Унинг чун ёнибмен, ёниб куйибман,
Бошимни зўр ишга букиб қўйибмен,
Мен суйиб, мен суйиб, кимни суйибмен,
Мен суйган суюкли, шунчалар гўзал
Ойдан-да гўзалдир, кундан-да гўзал, -дея буюк шеърлар ёзган Чўлпонни яхши кўраман.

Маяковскийнинг Россия инқилобида ўрни қанча бўлса, Нозим Хикматнинг Осиёдаги туркий миллатларни уйғотиш борасидаги ўрни шунчадир. ХХ асрда туркий халқлар ичида буюк шоирлар борлигини Нозим Хикмат бутун дунёга исботлаб берди. Шоир – халқни озодликка бўлган интилиш кучини, мустамлакачиликка нисбатан нафрат кучини, диёрига бўлган муҳаббат кучини ўзида қанчалик жамлай олса, шунчалик кучли ва забардаст бўлади. Унинг иқтидори мана шу қувватдан куч олади.

– Ҳаяжоннинг ҳеч қандай қолипи бўлмайди. Шундай экан шеърга қолипнинг – қофия, туроқнинг, вазннинг нима кераги бор?
– Синиқ стаканда сув турмайди.

– Сарбаст “бармоқ”нинг синдирилгани эмасми?
– Сарбаст “бармоқ”нинг синдирилгани. Лекин шаклни бузиш учун, авваломбор тузишни ўрганиш керак. Қолипга солинган шеърда яширин куч, сеҳр, ҳикмат бор. Навоий бобомиз бекорга шеърни шаклга солмаганлар. Сўз қанча сайқаланса, шунча жарангдор ва мазмундор бўлаверади. Шакл, яъни қолип шеърга жалб этувчи оҳанграбо майдонини ҳосил қилади. Йиллар ўтиб, шеърнинг нима эканлигини тушунган сари, шеърият оламига тобора яқинроқ кириб борган сари, бу ҳақиқатни яққолроқ ҳис этаяпман. Сарбастда, кейинги йиллар деярли ёзмаяпман. “Бармоқ”ни яхши тушунмай туриб, эркин шеър ёзмоқ мушкул иш. Бу одам анатомиясини ўрганмай туриб, одамнинг расмини чизишдай, мушкул. Шеър – фақат ташбеҳ эмас, оҳангга қурилган, ички тартиб интизоми мустаҳкам сўз – иморати. Буни ҳеч қачон унутмаслик керак.

Муҳаммад Исмоил хотираларидан

* «Хуршид Даврон кутубхонаси»   тайёрлаган

ШУ МАВЗУДА ЯНА ЎҚИНГ:

Абдураҳмон Водилий: Дунёни изладим борму деб имонга йўл…
Сулаймон Раҳмон. Суюк ва буюк шоир.
Усмон Азим. Сўнгсўзлар.
Хуршид Даврон. Пол Верлен, Винсент Ван Гог ва Рауф Парфи.
Тут гуллаган пайт. Рауф Парфи билан суҳбат.
Эркин Усмонов. Бир шоир бор эди.
Улуғбек Ҳамдам. Рауф Парфи билан беш учрашув ва яна биттаси.
Мирпўлат Мирзо. Шоир.

  Шоир бу ёруғ дунёда яшаётган инсоннинг чексиз-чегарасиз кечинмаларини сўз билан ифода қилгувчи шахсдир. Шоир кўзининг ўрнида дарёлар оққан, елкасида тоғлар йиқилган, ўз танидан чиқиб, руҳига айланган зотдир. Шоир моддий дунёни кўзга илмай, маънавий дунёга қадам қўйган дарвишдир.

RAUF PARFI
HAQIDAGI XOTIRALARDAN*

… Mening she’rlarimni o’qish emas, his qilish kerak.

— Ustozingiz kim?
— Abdurahmon Vodiliy.
— U kim?
— Abdurahmon Vodiliy mening tug’ishgan tog’am – onajonimning akasi. Shoir. Meros bo’lib bir daftar qolgan.

Amir Fayzulla xotiralaridan

…Narsalarga erkimizni bog’lab qo’yganmiz, moddiyatning qulimiz. Bu «ayyor» aqlning xulosalari, oqil aqlniki emas. Ollohni tanigan banda moddiyatga bog’lanib qolmaydi, u o’zining qorovuli emas. U — O’zining egasi, o’zligini izlayotgan inson.

San`atning vazifasi insonga o’limni anglatishdir… Inson doimo o’lim bilan yonma-yon yuradi. Toshbaqa kosasini bir umr ortib yurganidek, o’z o’limini doimo ko’tarib yurishga mahkum. Menimcha, o’z o’limini ko’tarib yurgan odam Allohga, O’ziga, birovga xiyonat qilmaydi. Xiyonat yolg’onlardan tug’iladi

Mastligim — bu mening niqobim, u meni asraydi, mening ayrim satrlarimni sog’ odam, aqlu hushi bor odam yozganini bilsalar, yo’q qilib yuborardilar. «E. bu bir jinni-da», aljirabdi-da», — deb teginmaydilar.

Abdulkarim Bahriddinning “Men kuyinib so’zlayman, xolos” maqolasidan

…Biz adabiyotga kirib kelgan yillari Van Gog haqida she’r yozish modaga aylangan edi. Musavvirning biron bir asarini ko’rmagan shoir ham unga she’r bag’ishlardi. Hatto uning nomini to’g’ri yozolmagan ayrim shoir do’stlarim ham musavvirga bag’ishlangan she’rini jo’shib o’qib berganlari yodimda. Aslida bu moda Van Gog ijodidan ta’sirlanish natijasi emas, balki uning nomini o’zbek she’riyatiga olib kirgan Rauf Parfi ta’sirida paydo bo’lgan edi, desak to’g’ri bo’ladi.

O’sha yillar men ham qatordan qolmay Van Gog haqida she’r yozgan edim. Musavvir Shuhrat Abdurashidov ustaxonasida suhbatlashib o’tirganimizda, Shuhrat Rauf akaga qarab: «Xurshid Van Gog haqida yaxshi she’r yozibdi», — dedi. Rauf aka odatdagiday «Ma’qul, ma’qul» deganday boshini ikki-uch liqillatgach, she’rni ko’rsatishni so’radi. She’r yozilgan qog’ozni olgan Rauf Parfi unga jiddiy tikildi-da, bir ozdan keyin «Ma’qul» deb qo’ydi. «Siz nuqul «ma’qul-ma’qul» deb qutulasiz, ayting, nimasi ma’qul» — dedi Shuhrat yolg’ondan otashin bo’lib. Rauf aka yana «Ma’qul, ma’qul» deya boshini liqillatgancha: «Xurshidning she’ri o’zgarayotgani ma’qul» dedi. She’rim bahona uchovlon Van Gog haqida suhbatlasha boshladik. O’shanda Rauf akaning «Verlen — musavvir, Van Gog — shoir, men esam kompozitor bo’lishim kerak edi aslida» degan gapi xotiramda mixlanib qoldi.

Xurshid Davron xotiralaridan

Bir kuni Shoir Usmonxo’jaev (o’sha paytda G’afur G’ulom nashriyotining direktori) nashriyot yo’lagida turganimizni ko’rib, qo’lida bir varoq qog’oz bilan biz tomonga keldilar.
— Rauf, siz ingliz tilini bilardingiz-a? — dedi Rauf Parfiga yuzlanib.
Rauf aka savol beruvchi hali gapini tugatmasidanoq “O’zbek tilini zo’rg’a eplayapmiz-ku!” dedilar. Shoir aka indamay orqasiga qarab ketdilar.

Bir kun ertalab “adash, ikki tiyinlik bormi?” deb qoldilar.
— Ha, bor, dedim.
— Yuring, avtomatdan bitta telefon qilib kelamiz, — dedilar.
Biz birga-birga domlarning o’rtaligida o’rnatilgan telefonga bordik. Rauf aka ikki tiyinni chap qo’li bosh barmog’i bilan sekin ushlab, (tushib ketmasin degan maqsadda) raqamlarni tera boshladi.
— Ustoz, kimga telefon qilayapsiz, — deb so’radim.
— Falonchiga — dedi Rauf aka. — Bir rahmat deb qo’ymasam bo’lmaydi, meni gazetaga yozibdi, — dedilar.
— Axir, falonchi sizni tinimsiz tanqid qiladi-ku! Nega siz rahmat aytasiz, — dedim hayratlanib.
— Tanqid bo’lsayam, vaqt sarflab munosabat bildirgan-da! — deb domlaga minnaddorchilik bildirib qo’ydi.

Qaysidir she’rxonlikda yangicha qofiyalar haqida gap ketganda shogirdlaridan biri:
— Rauf aka, men “gugurtga”ga “chigirtka”ni qofiya qildim, — deb qoldi.
Rauf Parfi hozirjavoblik bilan:
— Men allaqachon“Mahorat”ga “tahorat”ni qofiya qilganman, dedilar. Bu gapning tagida qancha gap borligini o’zingiz bir mulohaza qilib ko’ring.

Rauf Subhon xotiralaridan

– Assalomu alaykum! Oyog’ingizga nima bo’ldi, Rauf aka?
– Ko’rgilik, jigar, ko’rgilik. Ertaman tursam, shu qurg’ur o’ng putim yiringlab, shishib ketibdi. Patinkaga sig’maydi. Urindim, befoyda. Patinkani og’zini ochi-ib turib, mo’ljallab, ana bo’lmasa deb, bir tiqqan edim, port etib putimdan patas, ko’zimdan olov chiqdi. Mana, kelyapmiz, lo’killab… Endi meni Rauf aka demaysizlar…
– Ha, kim deymiz, bo’lmasa?..
– Men bugundan boshlab Rauf Parfi emas, Ravil Parchaginman, bildizmi? Gap-so’z eshitib qolmaylik, deb ishga kelyapmiz.

Abdunabi Boyqo’zievning “Iymon sohibi” xotira maqolasidan

– She’r o’qish shartmikan, ustoz, davra tinglamayapti-ku. Sizni yaxshi tinglashmadi, meni-ku umuman eshitishmaydi.
– Mana shu davradagi shuncha kishidan loaqal bir-ikkitasi tinglayotgandir. She’rni bir kishi tinglasa ham o’qish kerak…

Ahmad Eshqurbonning xotiralaridan

Shoir bu yorug’ dunyoda yashayotgan insonning cheksiz-chegarasiz kechinmalarini so’z bilan ifoda qilguvchi shaxsdir. Shoir ko’zining o’rnida daryolar oqqan, yelkasida tog’lar yiqilgan, o’z tanidan chiqib, ruhiga aylangan zotdir. Shoir moddiy dunyoni ko’zga ilmay, ma’naviy dunyoga qadam qo’ygan darvishdir. “Shoir – so’zlovchi. U narsalarga ism beradi va nafosatning ko’prigidir. Axir dunyo chizilmagan, bezaklanmagan, azal-avval ilohiy mukammal go’zallikdir. Koinot bu nafosatning ijodidir. Shuning uchun ham shoir tasodifan taxtga chiqib qolgan hukmdor emas, taxtning to’la huquqli egasidir”, – deb yozadi amerikalik adib Ral`f Uoldo Emerson. Albatta, bu yerda chin shoir ko’zda tutilmoqda. Tirikchilik ilinjida yoki ta’ma bilan she’rbozlik qilayotganlar haqida emas.

She’riyat Olloh odamni yer uchun yaratgani kabi qadimiydir. Yorug’ dunyoga kelgan inson bor ekan, inson bo’lib tug’ilgan ekan – inson haqlari, inson huquqi bordir. Inson huquqi – she’riyat huquqi. Inson va tabiat uyg’unligi abadiy, tabiat tartiboti o’zgarmas, ammo inson tabiati o’zgaruvchandir. Muvozanat buzilgan joyda jaholatning qora quyoshi yonib, fikr olamini zulmga chulg’aydi. Muborak uyg’unlik yo’lida jafo chekkanlarning karvonboshilari shoirlardir, ehtimol. She’riyat cheksizlikdir, ammo she’riyatning osmoniga boqib, cheksizlikning ham cheki bor, deb o’ylaysiz. She’riyat insonning ilkin nafasidir, poyonsiz nafasning moddiylikka aylanishidir, balki.

Alisher Nazarning O’zbekiston xalq shoiri Rauf Parfi bilan suhbatidan

– Rauf aka, hafsala bilan dasturxon tuzashingizdan bugun bayram bo’ladimi deyman…
— E, so’ramang. Kecha bozorda yurganimizda, “Shu ham odam, shuning ham cho’ntagida pul bo’lishi mumkin” deb kissavurlar pulni urib ketishibdi. Bugun mening eng baxtiyor kunim. Bugun men xayotimda birinchi bor inson sanalgan kunim. Xursand bo’laman-da!

Oradan bir necha oy o’tib:

— Ustoz, siz qilgan xatoni men ham takrorladim xalos. Pulimni oldirib qo’ydim. O’tgan gal o’zingiz ham pulingizni oldirib qo’yuvdingiz-ku!
– U pulni qaytarib, olib kelib berishdi.
– Qandoq qilib?
— Mayda kissavurlar ekan. Katta pulni boshliqlariga olib borishsa, u hayron bo’lib, qaerdan, kimdan oldilaring deb so’rabdi. Bolalar meni tasvirlab: “Sochlari oppoq oqarib ketgan, ko’zoynakli, past bo’yli kishi Chorsu bozorida pulning xisobini bilmay sochib yurgan ekan, shu kishidan oldik”-deyishibdi. Cho’ntakkesarlar boshlig’i bolalarni koyib:- “Darhol pulni egasiga qaytaringlar. Navoiy ko’chasida Matbuot uyining chap biqinida kabobxona bor, ana o’sha yerda u kishi xar kuni pivo ichib o’tiradi. Pulni berib, mening uzrimni aytib qo’yinglar –debdi.

Misralar misoli tor. Uning muruvvatini burab, tarang tortib qo’yish kerak. Ana undan keyin chalsangiz bo’laveradi.

A’zam Ismoilning xotiralaridan

– 25 yil avval yozgan “Abdullajon marsiyasi” she’ringiz haqida gapirib bersangiz. Abdullajon kim o’zi? “Poezd chopar, poezd chopar. Poezd chopar Sibirdan. Abdullajon jonsiz yotar – qarorgohi temirdan”, degan satrlar zamirida nima bor?
– E, buyam og’ir gap. Abdullajon – tog’amning o’g’li. Tog’am erta o’lib ketgan. Bola-chaqa qolib ketgan. Shunda dadam rahmatlik Abdullajonni biznikiga olib kelganlar. Olti yoshdan birga o’sganmiz. Maktabni bitirib, men o’qishga kirdim, u haydovchilik qila boshladi. Ko’p o’tmay uni armiyaga olishdi. Uch yil xizmat qilinardi unda. Qaytishiga ozgina qolganda dilgrom keldi. Abdullajon vafot etibdi. “Olib ketinglar!” deb xabar berishgan. Men yo’lga tushdim. Bordim. Gaplashdim. “Sovuqdan o’lgan”, deyishdi. Chakkasi ko’kargan. Tekshiruvdan o’tkazishniyam bilmabman. Tobutni tayyora olmas ekan: poezdga chiqadigan bo’ldim. Qutida murda borligi bilinmasin, deb kattaroq temir quti yasashdi. Bir hafta deganda Toshkentga yetib keldik. Vagonda Abdullajon ikkovimiz, xolos. Ayrim satrlar o’shanda tug’ilgan.

– Toshkentda sizni kutib olganlar tobutni qo’yib, sizni quchoqlab yig’layverishgan, deyishadi.
– Chunki sochim oppoq oqarib ketgan ekan-da. Men bilmaganman.

– Ustoz! Modomiki o’sha yillardan gap chiqqan ekan, o’sha davrga aloqador yana bir savol bersam. Oltmishinchi yillarda qrim-tatar xalqi o’z Vataniga qaytish uchun faol kurasha boshlagan. Siz ham o’sha harakat ichida bo’lgan ekansiz. Shu rostmi? To’g’ri bo’lsa, sabablari nimada edi buning?
– Dorilfununda o’qirdik. Ichimizda bittagina qrim-tatar bor. Ayder Osman. Doim jiddiy. Bir joylarga borib keladi. Tinimsiz yuradi. Keyin bilsam, o’sha harakat boshlangan ekan. O’zimiznikilar Vatan nima, uyg’onish, qarshilik nima – o’ylab ham ko’rmasdi. 1963 yildan e’tiboran qrim-tatarlar namoyishga chiqa boshlashdi. Men ham ularga qo’shildim. Vatan uchun, insoniy haq-huquq uchun tinmay kurashishni shu xalqdan o’rgandim. Maylislarga boraman. Gaplashamiz. Katta daftar bor edi. “Qrim-tatarlari o’z vatanlariga qaytishi kerak”, deb hisoblaganlar imzo chekib berishardi. Ro’yxatning boshida Saxarov, keyin Shostakovich, Yevtushenkolar bor edi. O’zbek shoir-yozuvchilaridan men edim, xolos. Bu paytda men “Qrim xayollari” degan turkum yozgan edim. Yigirmata she’r. Qo’lyozma holida tarqalgan. Shulardan uchtasi “omon qolgan”: “Boqchasaroy chashmasi”, “Hijratda qrimli ona allasi”, “Hijrat”. Qolganlari yo’qolib ketgan. O’shanda meni “Qrim-tatar shoiri” deyishardi. Akalarimiz, do’stlarimizga aytaman: og’zaki ma’qullashadi, lekin imzo chekishmaydi. Qo’rqinchli paytlar edi. Juda maxfiy suratda ishlardik. Qo’lga tushgan qamalardi. Stalinchilik yomon ekan-da. Butun boshli millatni “sotqin” deb yurtidan quvsa – bu nima degan gap? Yana bizga olib kelishgan. Nima, bizning yurt surgun qilinadigan joymi? Bu bizning nafsoniyatimizga tegmaydimi? Insonlarni haqoratlash, yeridan, tilidan, dinidan ajratish yana qaerda bor? … Xalqlarga: “Sen – qoloqsan, sen – sotqinsan, o’ris esa – ulug’” deb uqtirib, ularni bir-biriga gij-gijlab qo’yish juda qadimdan boshlangan. Qrim-tatar xalqi ana shuning jabrini tortdi. O’zbeklar tortmadimi? Butun boshli turk millatini parchalab tashlashdi-ku? Bunday sharoitda, zaharlar ostida kuchli adib, kuchli olim va shoir yetishmaydi. Mehnat qiladigan, tilsiz qullar tug’ilaveradi. Qrim-tatarlari o’sha paytda mana shularning hammasiga qarshi chiqishgan. Shu boisdan men ular orasida bo’lganman.

– Ustoz! 1965 yilda yozilgan “Boqchasaroy chashmasi” degan she’ringizda anchagina imo-ishoralar bilan bu xalq fojeasini ifodalagansiz: “Ehtimol, kimnidir yo’qlaysan, kimlardandir kutasan sado”. Shu she’r to’la bosilganmi?
– Yo’q. Hech qachon. Har doim sakkiz qatorini olib qo’yishadi-da, chiqarishaveradi…

– Unda shunday bir yo’l tutsak, biz “ular” bosishga ruxsat bergan satrlarni qoldirsak-da, ustiga doim chiziq tortilgan o’sha sakkiz qatorni o’quvchilarga havola etsak.
– Mayli. Mabodo uni shu maqoladan ham olib tashlashsa, o’zingiz xafa bo’lasiz. Men ko’nikib ketganman. Yigirma besh yildan beri ahvol shu, axir. Mana, eshiting:

“Ko’kka yetdi sog’inch daraxti,
Yig’la Qrim, yig’la endi ko’k.
Ne bo’lmoqda, odamlar, ayting –
Qrim bor-u, qrimliklar yo’q.
Ayting menga, qayda adolat,
Qayda, ayting, insoniy huquq.
Bu ne holdir. Qandayin holat –
Qrim bor-u, qrimliklar yo’q”.

Shu xolos. Shundan ham xavfsirashgan.

– “Sabr daraxti” degan kitobingiz bor. Bu nom o’sha siz hozir o’qigan she’rdagi “sog’inch daraxti”ga hamohang ekan-da. “O’, sabr daraxti – qutlug’ Turkiston” degan satringiz ma’nosiga shu sakkiz qatorsiz tushunish qiyin ekan.
– E, “Sabr daraxti”yam bosmaxonada to’rt yil yotdi. Sarlavhasi yoqmaydi deng kattalarga. “Nega “Sabr daraxti”? deyishadi, “Nimadan sabr?” deb qo’yishadi. Nomini o’zgartirishga qarshi bo’ldim. Yotaverdi kitob. Oxiri chiqdi. Ellik sakkizta xatosi bor. “Payg’ambar”ni “nimadir” deb o’zgartirishgan. “Olloh”ni “volloh” qilib qo’yishgan. “Muqaddas Qur’on” degan so’zni “Muqaddas kitob” deyishgan. Holbuki tepadagi satrda “Turon” degan so’z bor. Qofiya buzilyapti. Boz ustiga muqaddas kitoblar ko’p. Qur’on bitta. Bunaqa xatolar ko’p.

– Abdullaeva rahbarligida shunday “kurash” boshlangan edi-da o’sha paytlar. Sizlar bir guruh ijodkorlar ana shu qo’pol xatolarni Moskovga yozgan edinglar. Kitobingiz shuning uchun chiqmay turganmidi?
– Shunaqa bo’lsa kerak. Abdullaeva siyosatidan norozi bo’lib ko’p xat yozganmiz. Boshida 70 kishi edik. Keyin 12 kishi qoldik. Oxirida yetti kishiga “etdik”. Yakkama-yakka suhbatda hammasi “xato qilibman, kechirasizlar”, deb gapidan qaytib ketavergan. Bizniyam rosa chaqirishgan. Bir marta qiziq bo’lgan. MQdan bittasi (hozir oti esimda yo’q, ularning hammasi bir-biriga o’xshaydi-da!) uzoq gaplashdi. “Sizlarning guruhlaringiz bor ekan, shu gap rostmi?” deb so’radi. “Ha, bor”, dedim dangaliga. “Bilsak bo’ladimi – kimlar bor u guruhda?” deydi odob bilan. Men sheriklarimni sanab berdim: “Men, Muhammad Solih, Mixail Sergeevich, Miraziz A’zam, Ibrohim Haqqul, Usmon Azim, Shavkat Rahmon, Xurshid Davron”. Suhbatdoshim o’zini yo’qotib qo’ydi: “Bularini bilamiz. Kechirasiz-u, Mixail Sergeevich kim?” U bechora shu yerdagi o’rislardan deb o’yladi shekilli. “Gorbachyov-da, – dedim men. – Biz u bilan hamfikrlarmiz. Nohaqlikka qarshi birga kurashyapmiz”. Nima deyishini bilmay qoldi sho’rlik. Boshqa gapirolmay chiqarib yubordi

A’zam O’ktamning Rauf Parfi bilan suhbatidan

Men xudodan she’r so’rayman. Ammo, musiqa tushadi. Bu kerak emas, she’r bergin, deyman. Yana musiqa tushadi…

Bahrom Ro’zimuhammad xotiralaridan

— Rauf aka, bugun birga tushlik qilaylik.
— Mayli.
— Kayfiyatni ko’taradigan narsadan ham biroz-biroz bo’ladimi? –
— Qo’ying, Rauf aka. Hech bo’lmasa, bugun, shu sablsiz ovqatlanib, choyxo’rlik qilaylik.
— Odamni shunaqa qilib buzasizlar-da.

Xurshid Do’stmuhammad xotiralaridan

— Uslubingiz, shaklingiz ba’zan murakkabroq, hamma ham tushunavermaydi.
— Bilaman! She’r hammaga kerak, lekin hamma uchun yozilmaydi. Hamma o’zicha keragini, tushunadiganini topib o’qiydi.

Baxtiyor Nazarov xotiralaridan

Men hamisha O’zbekiston xalq shoiri edim, hozir ham. Boshqa xalqlar uchun yozgan emasman!..

Nega endi hammani birdek baholash kerak? Pushkinni hamma «ulug'» deyishga odatlanib qolgan. Lekin u, kimlar uchundir «ulug'» bo’lmagan bo’lishi ham mumkin-ku? Men «Mening Pushkinim», «Mening Bayronim», «Mening Yeseninim», «Mening Cho’lponim» degan so’zlarni yaxshi ko’raman. Meniki-da, ular! Boshqalar bilan ishim yo’q. Ularni qanday istasam, shunday kashf qilaveraman…

Erkin Usmonov xotiralaridan

Kitobingizda “Ona Vatan tuprog’iga botib qolgan shoir”, deng meni.

Qattiq urinaman ufqdan nari,
Alvon uzra muzlab turar nigohim.
Oyog’im yurmadi, yurganim sari
Ona yerga botib qolgan oyog’im…

No»mon Rahimjonov xotiralaridan

— Bolaligim kechgan qishloqda meni Tursunali deyishadi. Ismimni ota-onam irim qilib qo’yishgan. Turg’un, O’lmas degan ismlar bor-ku. Avvallari jo’ralar Toshkentdan Rauf deb so’rab borishsa, hech kim bilmasdi. Endi-endi mening ismim Rauf ekanligiga qishloqdoshlarim ko’nikishayapti…

Rauf aka, ko’pgina she’rlaringizda o’kinch, ochig’i vido bor. Shuni…
– Hayotingiz bilan bog’liq demoqchisiz-da. Avvalo, har bir shoir yuragi zardoblarini to’kadi she’riga.
She’rlarimdagi vido haqida aytadigan bo’lsam, she’r har bir shoirning oxirgi xati. Ertaga u o’ladi. O’layotib, shoir yolg’on gapirmaydi, shoir shuning uchun ham rost gapirishi kerak. Shoir har kuni o’ladi. Men eshitganman, har qanday jinoyatchi o’lim oldidan yolg’on gapirmas ekan. Shoir, deylik, o’z-o’zini o’ldiryapti, qanday qilib yolg’on gapirsin. Madomiki, yozyaptimi, demak u oxirgi she’r bo’lib qolishi kerak.

– Rauf aka, men Rauf Parfini o’zbek she’riyatida o’ziga xos yo’l topgan, qorong’iliklarda ko’ngil bilan charog’onlik izlagan, hazin ohang, quyma, jilvagar misralar taftida muxlislari yuragini isitgan shoir deb tushunaman. Nafaqat men, hamma. She’r haqida biror narsa deng.
– Men she’r yozib yuradigan odam sifatida o’ylaydigan bo’lsam, o’zbek she’riyati imo-ishora she’riyati edi. Bizning she’rlar turmaning ichida yoziladigan she’r edi. To’rtta odam tushunadi, qolganlar-chi… Latviyalik shoir do’stim Uldis so’ragandayam aytuvdim, o’zbek she’riyati MIM – imo-ishora deb. MIM o’zimizdan olingan. Bilasizmi, 80-yillarning mashhur aktyori bor edi, hamma narsani imo-ishora bilan tushuntirar edi… Marsel` Mapco! Latviyada mening 50-60 ta uchliklarimni tarjima qilishgandi. Uldis o’zbekchadan latishchaga o’girib o’zbek she’riyati – MIM, Rauf Parfi – Marsel` Marso deb yozdi.

Qo’chqor Norqobilning Rauf Parfi bilan suhbatidan

– She’rlaringiz o’ta qayg’uli. Buning asl sabablari nima?
– Doimo o’limni anglamoqchi bo’lib kelganman. Qolaversa bu hayot bilan bog’liq. Buni bir so’z bilan aytish qiyin. Ularni sizga vaqt tushuntirib beradi. Meni qayg’uli yozishimga sabab bo’lgan tuyg’u – bu Vatanga bo’lgan muhabbat tuyg’usidir. Vatani qulikda azob chekayotganda shoir qayg’uli yozishga majbur. Vaqti kelib, bor haqiqatni ro’yi – rost anglab yetganlaringdan so’ng sizning ham ichingiz dardu faryodga to’ladi. Sho’x – shodon emas, mungli va ma’yus yoza boshlaysiz. Shunda sizlarga qarab, iztirobga to’la g’am muborak bo’lsin, bu saodat sizga muborak bo’lsin, deyman!

– Birinchi she’rlariningiz ham qayg’uli edimi?
– Qayg’u odamni ruhan poklaydi. Qayg’urolgan odam, dardli odamga, xasta odamga, nochor – notovon odamga darddosh, maslakdosh, yelkadosh bo’laoladigan odamdir. Bizning bosqinchilarga kuchimiz yetmaydi, shuning uchun g’amginmiz. Biz zo’ravonning yuziga musht tushiraolmaymiz. Shuning uchun g’amginmiz. Isyonimizni g’am, alam va iztirob orqali oshkor etaolamiz. Bu bizning avlod chekiga tushgan qismat bo’ldi.

– Qaysi shoirlarni yaxshi ko’rasiz?
– Cho’lpon, Fitrat, So’fizoda, Usmon Nosir singari shoirlarni yaxshi ko’raman. Nozim Xikmatning “Men yonmasam, sen yonmasang, u yonmasa, qanday qilib qorong’uliklar yorug’likka chiqar”, singari misralarini yaxshi ko’raman!

Men yo’qsil ne bo’lib uni suyibmen,
Uning chun yonibmen, yonib kuyibman,
Boshimni zo’r ishga bukib qo’yibmen,
Men suyib, men suyib, kimni suyibmen,
Men suygan suyukli, shunchalar go’zal
Oydan-da go’zaldir, kundan-da go’zal, -deya buyuk she’rlar yozgan Cho’lponni yaxshi ko’raman.

Mayakovskiyning Rossiya inqilobida o’rni qancha bo’lsa, Nozim Xikmatning Osiyodagi turkiy millatlarni uyg’otish borasidagi o’rni shunchadir. XX asrda turkiy xalqlar ichida buyuk shoirlar borligini Nozim Xikmat butun dunyoga isbotlab berdi. Shoir – xalqni ozodlikka bo’lgan intilish kuchini, mustamlakachilikka nisbatan nafrat kuchini, diyoriga bo’lgan muhabbat kuchini o’zida qanchalik jamlay olsa, shunchalik kuchli va zabardast bo’ladi. Uning iqtidori mana shu quvvatdan kuch oladi.

– Hayajonning hech qanday qolipi bo’lmaydi. Shunday ekan she’rga qolipning – qofiya, turoqning, vaznning nima keragi bor?
– Siniq stakanda suv turmaydi.

– Sarbast “barmoq”ning sindirilgani emasmi?
– Sarbast “barmoq”ning sindirilgani. Lekin shaklni buzish uchun, avvalombor tuzishni o’rganish kerak. Qolipga solingan she’rda yashirin kuch, sehr, hikmat bor. Navoiy bobomiz bekorga she’rni shaklga solmaganlar. So’z qancha sayqalansa, shuncha jarangdor va mazmundor bo’laveradi. Shakl, ya’ni qolip she’rga jalb etuvchi ohangrabo maydonini hosil qiladi. Yillar o’tib, she’rning nima ekanligini tushungan sari, she’riyat olamiga tobora yaqinroq kirib borgan sari, bu haqiqatni yaqqolroq his etayapman. Sarbastda, keyingi yillar deyarli yozmayapman. “Barmoq”ni yaxshi tushunmay turib, erkin she’r yozmoq mushkul ish. Bu odam anatomiyasini o’rganmay turib, odamning rasmini chizishday, mushkul. She’r – faqat tashbeh emas, ohangga qurilgan, ichki tartib intizomi mustahkam so’z – imorati. Buni hech qachon unutmaslik kerak.

Muhammad Ismoil xotiralaridan

* «Xurshid Davron kutubxonasi» tayyorlagan

SHU MAVZUDA YANA O’QING:

Abdurahmon Vodiliy: Dunyoni izladim bormu deb imonga yo’l…
Sulaymon Rahmon. Suyuk va buyuk shoir.
Usmon Azim. So’ngso’zlar.
Xurshid Davron. Pol Verlen, Vinsent Van Gog va Rauf Parfi.
Tut gullagan payt. Rauf Parfi bilan suhbat.
Erkin Usmonov. Bir shoir bor edi.
Ulug’bek Hamdam. Rauf Parfi bilan besh uchrashuv va yana
bittasi.
Mirpo’lat Mirzo. Shoir.