ЎЗБЕК-ҚОРАҚАЛПОҚ АДАБИЙ АЛОҚАЛАРИ ҲАҚИДА
(Миртемир ижоди мисолида)
Тадқиқотчи Анвар Алламбергенов ва филология фанлари
номзоди Гуландом Қурамбоева суҳбати
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими, Қорақалпоғистон халқ шоири, Бердақ номидаги Давлат мукофоти совриндори Гулистон Матёқубова Миртемир бошлаб берган анъанани турли жанрлардаги асарлари билан бойитди. Агар шоира қаламига тегишли қорақалпоқ мавзусидаги шеърий асарлари бир жойга тўпланса, худди “Қорақалпоқ дафтари”дек гўзал шеърий гулдаста пайдо бўлади. Шоиранинг қорақалпоқ мавзусидаги асарлари, айниқса, шеърияти руҳида, поэтик талқинида “Қорақалпоқ дафтари”ни эслатадиган миртемирона бадиий ифодалар бор. Бошқа халқ ҳаётидан ёзилган асарда миллий-маҳаллий шароит руҳи, урф-одатлар, ижтимоий-тарихий, адабий-маънавий муҳит билан боғлиқ хусусиятлар, одамлари психологияси ва характерига хос миллий белгилар яққол кўриниб туриши шарт. Муайян асарнинг миллийлиги шу мезон билан ўлчанади. Гулистон Матёқубова ҳозиргача назм, наср, публицистика, драма жанрларида самарали ижод қилди, ўттиздан ортиқ китоблар нашр эттирди. Муаллифнинг “Ойдин остона”, “Мен сен учун яшаяпман”, “Ота уйим”, “Ватан руҳи”, “Айтгин менга Тўрткўл ҳақида”, “Дарёга ботаётган қуёш”, “Излаганларим”, “Йўлларингга чиқдим”, “Уйғониш нашидаси” номли ва яна ўнлаб китоблари борки, ҳар бирида қорақалпоқ нафасини сезасиз. Муаллифнинг қорақалпоққа бағишланган юзлаб шеърлари, поэмалари матбуотда босилди. Ҳар бирида Қорақалпоғистон, қорақалпоқ турмуши, миллатнинг бетакрор фазилатлари, катта-кичик бадиий лавҳаларда, конкрет образларда талқин этилди.
Тан олиш керакки, Г.Матёқубова ўзбек-қорақалпоқ адабий алоқаларини мустаҳкамлашда Қорақалпоғистонда яшаб, ўзбек тилида ижод қилаёттан шоир ва ёзувчиларнинг энг олдинги қаторида туради. Шоира Қорақалпоғистон фарзанди, шу маконда туғилиб вояга етган. Шахс ва ижодкор сифатида шу муҳитда шаклланди. Шоира қорақалпоқ тилини ўз она тилини билгандай яхши билади. Икки тилда – ҳам ўзбек, ҳам қорақалпоқ тилларида эмин-эркин ижод қила олади. Ўзбек адабиёти намуналарини қорақалпоқ тилига, қорақалпоқ адабиётининг нодир асарларини ўзбек тилига таржима қилиш салоҳиятига эга. Бундай истеъдод камдан-кам ижодкорда учрайди. Мазкур омиллар шоира ижодида “қорақалпоқ” мавзусининг шаклланишида муҳим роль ўйнади. Натижада у қорақалпоқ мавзусида туркум асарлар ёзди. Ҳар бирида қорақалпоқ халқига хос хусусиятларни, қадриятлари ва урф-одатларини, номи абадийликка дахлдор сиймоларини, Ватан ободлиги йўлида ҳозир ҳам фидоий меҳнат қилаётган замондошлари ҳаётини меҳр билан қаламга олди, бадиий образларини асарларига муҳрлади.
Ҳақиқий маънода қорақалпоқ ҳаётининг чинакам куйчисига айланган Г.Матёқубова қорақалпоқ миллий менталитетига хос ҳаёт материалини танлаб, оригинал асарлар яратишда давом этмоқда.
АНВАР АЛЛАМБЕРГЕНОВ: “Қорақалпоқ дафтари” шеърий туркуми маълум маънода ўзбек адабиётида ҳодиса бўлган десак янглишмаймиз. Ҳар иккала халқ адабиётини диққат билан кузатувчи адабиётшунос сифатида айтингчи шу каби шеърий туркум (ўзбек миллий колорити акс этган) қорақалпоқ ижодкорлари томонидан яратилганми?
ГУЛАНДОМ ҚУРАМБОЕВА: Жуда тўғри фикрни таъкидладингиз. Дарҳақиқат, Миртемирнинг “Қоракалпок дафтари» ўзбек шеъриятида қардош халқлар ҳаёти ҳақида «туркумлар» яратиш анъанасини бошлаб берган асар бўлди, янги-янги асарларнинг яратилишига ижодий куч бағишлади, асосийси, ўзбек шеъриятида янги анъанага йўл очди. Миртемирдан кейин қорақалпоқ эли, одамлари, табиати тўғрисида туркум шеърлар пайдо бўла бошлади. Бир вақтлар Миртемир бошлаб берган анъана янги тарихий шароит ва янги адабий муҳитда давом эттирилди. «Қорақалпоқ дафтари»га ўхшаган туркумлар яратишга қизиқишлар кучайди. Қорақалпоқ мавзусига бағишланиб бир эмас, бир неча асарларни ўзида жамлаган, бир умумий ғоя, бир ижодий мақсадга қаратилган шеърий туркумлар ёзилди. Қорақалпоқ ижодкорлари томонидан ҳам бундай мавзуда шеърлар яратилган. Икки қардош халқ дўстлиги ҳақида “энг кўп ва хўп” шеърлар яратган ижодкор – Ўзбекистон Қаҳрамони, Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон халқ шоири Ибройим Юсуповдир. “Қорақалпоқ дафтари” туркуми И.Юсупов учун дўстлик мавзусида ижод қилишда, туркум яратишда намуна бўлган. И.Юсупов ўзбек ҳаётига доир лириканинг турли жанрларида ўттизга яқин шеърлар ёзган. Тўғри, муаллиф уларни умумлаштириб, “Қорақалпоқ дафтари”дек туркум шаклига келтирмаган. Шеърлар турли даврларда ёзилган, мавзулари ҳам ҳар хил. Шундай бўлса-да, уларни уйғунлаштириб, бир-бирини тўлдириб турадиган бир марказ, ғоя бор. Бу – қорақалпоқ ва ўзбек халқлари дўстлигини улуғлаш, тарихи ва анъаналари, тақдирлари туташлигини, адабиёти ва санъати илдизлари умумийлигини таъкидлаш ғояси. Муаллифнинг “Булоқлар қайнаганда”, “Олтин қирғоқ”, “Саҳро орзулари”, “Чўл тўрғайи”, “Раҳмат, сенга замоним”, “Қоратол”, “Менинг йигит вақтим, сенинг қиз вақтинг” каби шеърий тўпламлари Ўзбекистонда босилиб чиққан.
Шоирнинг ўзбек тилида чоп этилган сўнгги тўпламларидан бири “Сўфитўрғай саломи” (2015) деб аталади. Ҳар бир шеър мазмунига дўстлик ғояси сингдирилган, “Ўзбекистон”, “Ўзбек сози”, “Бир гул уздим Чирчиқ бўйидан”, “Тошкентлик шоир дўстларимга”, “Қизинг гўзал бўлсин, шоира бўлсин”, “Хивалик гўзал”, “Навоийга”, “Улуғбек хотирасига”, “Хоразмга”, “Мен Тошкентни соғинаман кўрмасам”, “Кел Беруний боғларига” ва яна ўнлаб шеърлар борки, ҳар бирида қорақалпоқ шоирининг бадиий эстетик туйғулари, дўстликнинг ижтимоий-маърифий аҳамияти ҳақидаги фикрлари ўқувчига завқ беради, фикр дунёсини бойитади. И.Юсупов мавзуни шунчаки қуруқ, таъсирсиз ифодалар билан таърифламайди, балки ҳеч бир шоирда учрамайдиган, бир ўқишда ёд бўлиб кетадиган бадиий компонентларда талқин этадики, шоирнинг топқирлигига тан берасиз. Кичкина бир мисол фикримизни тасдиқлай олади.
Томиримизда туғишганлик қонимиз бор қотишган,
Ота-бобо бир нон топса, бирга бўлиб тотишган.
Халқимиз бор бир дарёнинг икки бўйича туриб,
“Ассалому алайкум!” деб носвой сўраб отишган.
Мисол шоирнинг “Хоразмга” шеъридан олинди. Мазкур парчанинг ўзидаёқ ҳаётнинг ихчам бир манзараси кўз олдингизда гавдалангандек бўлади. Хоразм ва қорақалпоқ халқларининг қўни-қўшнилиги, биродарлиги ҳақида кўп шеърлар ёзилган. Лекин ҳеч бир шоир бу дўстликни, унинг тарихи ва бугунини И.Юсуповчалик бетакрор образли шаклда таърифламаган бўлса керак. Бу шеъриятда халқларимиз дўстлигини ёритишнинг чинакам бадиий кашфиёти, шоирнинг маҳорати белгиси. Маҳаллий-миллий колорит талқинининг бетакрор кўриниши.
И.Юсупов шеъриятининг Миртемир лирикасига уйғунлашадиган бир хусусияти бор. Шоир шеърлари оддий, самимий, лекин фалсафий маъно талқини чуқур. Муаллифнинг образли фикрлаш тарзи мукаммал, чиқариладиган хулоса ҳам ғоят ибратли.
Ўзбекистон ҳақида кўп шеърлар ўқиганмиз, қасидалар битилган. И.Юсупов ҳам бу мавзуга мурожаат этди ва бошқа шоирларга ўхшамайдиган “Ўзбекистон” деган шеър ёзди. Ўзбекистонни қорақалпоқ шоири қалби, ижодий тамойиллари асосида таърифлади. Шунинг учун ҳам у ўзбек шоирларининг Ўзбекистон ҳақидаги шеърларининг ҳеч бирини такрорламайди. Шеър йигирма банд. Уни қасида жанри намунаси дейиш ҳам мумкин. Шеърда Ўзбекистоннинг бетакрор салоҳияти, табиатию одамлари, шаҳарларию қишлоқлари, меҳмондўстлик фазилати қорақалпоқ шоири қаламида янада кўркам, янада жозибадор, ўзгача жаранглайди. Улуғбегу Навоийларни берган диёр, Тошкент, Хоразму Бухоро, Андижону Фарғонага маскан бўлган ўлкани шундай улуғлайдики, ўқиган ҳар бир инсон шу юрт фарзанди эканлигидан фахрланади. Бу фикрларнинг қорақалпоқ шоири тилидан айтилаётгани шеърнинг аҳамиятини янада кучайтиради. Мавзунинг дўстлик ғоялари билан боғлаб талқин этилгани шеърнинг яна бир ютуғидир.
АНВАР АЛЛАМБЕРГЕНОВ: Таржима, таъсир ва ижод бу учликни Миртемир шеъриятидаги умумлашмаси ҳақида нималар деёласиз?
ГУЛАНДОМ ҚУРАМБОЕВА: Ижодкор борки, фақат ўз адабиёти доирасида ривожлана олмайди, бошқа адабиётларнинг тажрибаларига ҳам мурожаат этади, ўрганади, таъсирланади, бадиий баркамолликка интилади. Ҳар бир ижодкор, у қайси миллатга мансуб бўлмасин, энг аввало, ўз халқи ва адабиётини бошқа халқлар адабиётининг илғор анъаналари билан бойитиб бориши, яхши тажрибаларини ижодий ўзлаштириб, ўзига хос поэтик мезонларда ривожлантириши зарур. Шундагина ижодкор ўзи мансуб адабиётнинг байналминал хусусиятини бойитишга ҳисса қўша олади.
Миртемир сиз таъкидлагандек ҳам ижодда, ҳам адабий таъсир ва бадиий таржима соҳасида барча адабиёт аҳлига ибрат бўладиган ҳаёт йўлини босиб ўтди. Шоир адабий мероси ҳақида сўз юритар эканмиз, бу уч тушунчани бир биридан айро қўллаш мумкин эмас. Адабиётда, ижодда шундай анъаналар бўладики, ҳеч қачон эскирмайди, долзарблик хусусиятини, амалий аҳамиятини ҳам йўқотмайди. Шундай анъаналардан бири турли миллат ижодкорларининг шахсий дўстлиги, бир-бирларининг адабиётлари учун қилган ғамхўрликлари, тажриба алмашувларининг фойдали жиҳатларидир. Бу анъанани ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш қалам аҳли учун ҳам фарз, ҳам қарз бўлмоғи лозим. Ўз миллий адабиётидан ташқари бошқа адабиётларга ҳам хизмат қилиш ижодкор учун шараф. Бундай омад камдан-кам қалам соҳибига насиб этса керак. Катта шоир, моҳир таржимон Миртемир шу мартаба, обрўга сазовор ижодкорлардан бири эди. Шоир қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ, туркман китобхонлари учун ҳам севимлидир. Адиб тилга олинган халқлар адабиётига имконияти даражасида хизмат қилди. Ўз халқини таржима орқали, қардош адабиётларнинг нодир асарлари билан таништирди. Қардошлар ҳаёти тўғрисида туркумлар яратди. Муаллифнинг “Қирғиз дафтари”, “Қозоқ дафтари”, “Қорақалпоқ дафтари”, “Туркман шеърлари” туркумлари қардошлар ҳаётига бағишланган гўзал шеърият гулдасталаридир. “Туркум”лар Миртемирни халқлар дўстлиги куйчиси деб таърифлашга асос беради. Шоир ҳаётининг сўнгги кунларигача ўзбек китобхонларини қардош халқлар ижодкорларининг янги асарлари билан танишиб боришга, адабий таъсир ва алоқаларга муносиб ҳисса қўшишга интилди.
АНВАР АЛЛАМБЕРГЕНОВ: Биламизки Миртемир таржимасида кўплаб қорақалпоқ шоирларининг ижод намуналари ўзбекчалаштирилган. Энди айтингчи Миртемирнинг қорақалпоқ тилига таржима қилинган шеърлари нечоғлик аслиятга яқин?
ГУЛАНДОМ ҚУРАМБОЕВА: Бадиий таржима жуда масъулиятли жараён. Қорақалпоқ китобхонларини ўзбек адабиётининг номдор асарлари билан таништиришда мутаржимларнинг саъй-ҳаракатлари мақтовга сазовор. Миртемирнинг «Қорақалпоқ дафтари» туркуми қорақалпоқ тилида икки марта (1959, 1980 й) босилиб чиққан. Шеърларни таниқли шоир ва ёзувчи Хўжабек Сейтов қорақалпоқ тилига ўгирган. Таржима билан шуғулланиш ҳамма ижодкорнинг қўлидан келавермайди. Чинакам истеъдод соҳибигина бу ишни муваффақиятли уддалай олади. Баъзи таржимонлар асл нусха тилини билишини даъво қилиб, таржимага қўл уради. Аслида эса таржимон учун асл нусха тилини билишнинг ўзи кифоя эмас. Мутаржимнинг шоирлик ёки ёзувчилик қобилияти, бадиият бобида маҳорати ҳам бўлиши шарт. Шу бадиий-эстетик мезонлардан келиб чиқиб, «Қорақалпоқ дафтари»нинг таржимасига назар ташласак, таржимон меҳнатининг самараларидан қониқиш ҳосил қилса бўлади. Миртемирнинг “Енгажон”, «Ҳодиса» каби шеърларини бошқа бир тилда бутун нафосати билан бериш учун таржимонда шоирлик истеъдоди ҳам бўлиши лозим. Х.Сейтов шеърларни яхши ўгиришга интилган. Бошқа шеърлар таржималарида ҳам таржимоннинг ўзбек тилини, фонетик, морфологик хусусиятларини яхши ўзлаштириб олганлиги кузатилади. Асарларда ифодаланган жўғрофий муҳит, колорит руҳини аслидагидек беришга уринган. Шеърлардаги самимийлик ва табиийлик, оддийлик белгилари, поэтик образ яратишдаги ўзгачаликлар, юморга йўғрилган миртемирона талқинлар аслида қандай бўлса, таржимада ҳам шундай чиққан. Бирор нуқсон топиш қийин. Ҳар иккала шеър ҳазилга бой, бадиий баркамолликда тенгсиз ижод намунаси. Таржимада ҳам мисралар ўз ўрнида. Ҳатто бўғин ўлчовлари ҳам оригиналга монанд. Бирор сўз тушириб ҳам қолдирилмаган, бирор ортиқча сўз қўшилмаган ҳам. Нуқта вергулигача сақлашга ҳаракат қилинган. Таржима тажрибасидан маълумки, асл нусха тилида қўлланилган сўзлар таржимада аслиятдаги сўзнинг маъносини бера олса, ўзгартириб, бошқа сўзлар билан алмаштиришга зарурар йўқ. Шоирнинг «Кегейлидан…», «Барқут», «Кўл бўйида» номли шеърларининг таржималари устида ҳам таржимон кўп меҳнат қилган. Тилга олинган шеърларнинг таржималарига у бирмунча бошқачароқ услубда ёндашади. Мисраларни сўзма-сўз таржима қилиш йўлидан эмас, қаторларнинг мазмунини сақлаган ҳолда, шаклини ўзгартириб ўгиради. Сўзларнинг ташқи мослигига эмас, ички мазмунига уйғунлаштириб ағдаришга ҳаракат қилади. Бу усул ҳам таржима тажрибасида бор. Бу жараёнда таржимондан матнга ижодий ёндашиш кўпроқ талаб этилади. Ҳар бир сўз, ҳар бир мисранинг қорақалпоқ тилидан муқобилини топиш, фикрни аниқ ва равшан бера оладиган бадиий ифодалардан фойдаланиш зарурати туғилади. «Кегейлидан…» шеъри таржимасида шу усул ижобий самара берган кўринади. Таржимада бироз фарқ бор. Мисралар ўрни-ўрнида келган бўлсада, мазмун сал ўзгарган. Ҳатто, баъзи қаторларнинг таржималари аслиятдан ҳам яхши чиққан. Таржимада қорақалпоқ қизларининг кўзлари «Шарқ туни»га эмас, «жайрон»нинг кўзига ўхшатилгани айни муддао. Ўқувчи Шарқ тунининг қандай бўлишини бирданига тасаввур қилиши қийин. Лекин жайроннинг кўзини дарров эслайди. Бу қиёс маҳаллий шароитга ҳам мос, колорит руҳини ҳам беради Бадиий таржимада асл нусханинг миллий руҳини бериш мураккаб ва қийин вазифалардан бири. Асарнинг реал мазмунида ифодаланган миллий ўзига хослик ҳамма вақт ҳам балқиб кўринавермайди. Бу хусусият, асосан, асарнинг ички мазмун-моҳиятига, образларнинг характерига кўчган бўлади. Матнни аслидагидек ўгириш учун эса таржимон ўша воқеликни, қаҳрамонлар тилида ишлатилган ибораларнинг мазмунини яхши билиши зарур. Таржимон бирор бадиий асарни бошқа бир тилда қайта яратиш учун, муаллифнинг фикрини узоқ вақт ҳаёлида «пишитиши», ўзига сингдириб олиши керак. Сўнгра эса матн, мисра мазмунига қараб сўз танлаши лозим. Шундай бўлиши керакки, у танлаган сўзлар асл нусханинг маъноси, жарангдорлиги, шакли ва услубига мос тушсин. Аслиятнинг миллий рангларини янада ёрқин гавдалантиришга хизмат қилсин. Акс ҳолда таржимон муал¬лифнинг индивидуал услубини, ўзлигини йўққа чиқариб қўйиши ҳеч гапмас. Таржимон асл нусхадаги ҳар бир жумла, ҳар бир мисра устида бош қотириши, қунт билан ишлаши, фикрни тўла англаб, ўзлаштириб олгач, ифода қилиш йўлларини излаши зарур. «Қорақалпоқ дафтари»нинг таржимони бу масалада анчагина тер тўккан, шеърлардаги миллий колоритни аслиятдагидек сақлаш учун астойдил ҳаракат қилган. Бир сўз билан айтганда таржи¬мон шеърларни қорақалпоқ ўқувчисига завқ бера оладиган даражада ўгирган.
АНВАР АЛЛАМБЕРГЕНОВ: Қорақалпоқ тилидан ўзбек тилига таржима қилинган асарларни қиёсий ўрганадиган бўлсак таржимонлар орасида Миртемирнинг таржимонлик фаолияти қайси жиҳатлари билан ажралиб туради?
ГУЛАНДОМ ҚУРАМБОЕВА: Миртемир ижодининг бир қирраси бадиий таржимадан иборат. Шоирнинг ижодий салоҳиятини бадиий таржималарисиз тасаввур қилиш мумкин эмас. Шоир шеъриятда қанчалик машҳур бўлса, таржимачиликда ҳам юксак чўққини эгаллаган шоир-таржимондир. Шоир таржималарининг салмоғи ўз асарлари салмоғидан кўп бўлса кўпки, кам эмас. Шундай экан, шоирни “Ўзбекистондаги шеърий таржиманинг отаси” деб таърифлашга тўла асос бор. Шоирнинг таржимонлик фаолиятида қорақалпоқ адабиётидан қилган таржималари мундарижаси кенг ва хилма-хил. Шоир Бердақ асарлари, “Қирқ қиз” эпосининг моҳир таржимони саналади. “Омонгелди”, “Эрназар бий”, “Аҳмоқ подшоҳ” достонларини ўзбек ўқувчиларига етказди. Асарларнинг Бердақ услубига хос халқона бадиий шаклда ўгирилгани таржиманинг устунлиги. Баъзи мисралар сайқалланиб, Шарқ шеъриятига мос, мурабба усулида таржима қилингани яхши самара берган. Ўзбек тилининг имкониятлари чексиз жилодор. Бироқ бу имкониятдан ҳамма таржимон ҳам бирдай фойдаланиш салоҳиятига эга эмас. Лекин Миртемир бу масалада маҳоратли, қалами чиниққан таржимон. Бердақнинг ҳар бир шеъри, ҳатто ҳар бир мисраси таржимасида миртемирона поэтик талқинни сезасиз. Аслият муҳарририга хос колорит руҳи, оддий, лекин чуқур маъноли дидактик фикрлар таржимада бузмасдан, бутун нафосати билан акс эттирилган. Таржимон лирик қаҳрамоннинг ички тўлғанишларини, эзгулик билан жаҳолат зиддиятини, адолатсиз тузумга ошкора муносабатни қалбан ҳис қилиб, ўзбек тилида бера олган. Бандларнинг ҳар мисраси янгидан ижод қилингандек таассурот қолдиради. Баъзилари қисқартириб таржима қилинган бўлса-да, достонларнинг умумий ғоявий мазмуни, сюжет ва композицион бутунлигига зиён етмаган. Асл нусханинг етакчи бадиий компонентлари, бош қаҳрамонлар характерини очишга қаратилган, ўқувчига ибрат ва завқ бағишлайдиган лавҳаларнинг таржимада акс этгани таржимоннинг ютуғи.
Миртемирнинг таржимонлик фаолиятида машҳур қорақалпоқ эпоси “Қирқ қиз” таржимасининг ҳам ўрни бор. Мисралардаги оҳангни, юксак ахлоқ билан маънавий тубанлик курашининг фольклордаги аксини Миртемир яхши ўзбекчалаштирган. Миртемир “Қирқ қиз”нинг такрорий жойларини қисқартириб таржима қилган. Асл нусхадаги мавжуд анча-мунча такрорий мисраларни таржимон ихчамлаштирган. Мазмунан уйғун қаторларни саралаб, образларнинг ҳаракат дастурига мосларини танлаб ўгирган. Шунинг учун ўзбекча таржима яхши чиққан, ўзаро боғланмайдиган мисра йўқ. Миртемир таржимада асл нусханинг бадиийлигини унутмаган ҳолда, ибораларнинг ўзбекча муқобилларини ўрни-ўрнига қўйиб, ўқувчига етказа олган. Мақол, матал, муболаға, ўхшатиш, сифатлаш, жонлантириш каби ифода воситалар қорақалпоқ тилида қанчалик таъсирли, жозибадор бўлса, таржимада ҳам маъноли, таъсирли ва ўқишли. Миртемир таржимада асл нусханинг бадиийлигини унутмаган ҳолда, ибораларнинг ўзбекча муқобилларини ўрни-ўрнига қўйиб, ўқувчига етказа олган. Мақол, матал, муболаға, ўхшатиш, сифатлаш, жонлантириш каби ифода воситалар қорақалпоқ тилида қанчалик таъсирли, жозибадор бўлса, таржимада ҳам маъноли, таъсирли ва ўқишли.
Миртемирнинг таржимонлик фаолияти келгуси авлод учун маҳорат мактаби вазифасини ўташини истардик. Авлод давомчилари бўлмиш бугунги ижодкорлар таржимашунослик – қардош адабиётларга ҳам хизмат қилиш, ижодий ютуқлари билан ўз халқини ҳам таништириш анъанасини давом эттириб, ривожлантирса, кўнгилдаги иш бўларди. Мустақиллик даврининг ижод аҳли олдига қўяётган талабларидан бири ҳам шунда – адабиётлар дўстлиги орқали халқлар дўстлигига хизмат қилишда. Бу масалада устоз шоир ва катта таржимон Миртемир фаолияти доимо халқимиз ардоғида бўлишига ишончимиз комил.
Adabiy aloqalarni alohida ijodkorlar faoliyatisiz tasavvur qilish mushkul. O’zbek-qoraqalpoq adabiy aloqalarini mustahkamlashga, uning taraqqiyotiga o’zining yangi yangi asarlari bilan sezilarli ta’sir ko’rsatgan ijodkorlar talaygina.
O’ZBEK-QORAQALPOQ ADABIY ALOQALARI HAQIDA
(Mirtemir ijodi misolida)
Tadqiqotchi Anvar Allambergenov va filologiya fanlari
nomzodi Gulandom Quranboyeva suhbati
ANVAR ALLAMBERGENOV: Mirtemir domlaning tadqiqodchisi sifatida uning o’zbek va qoraqalpoq adabiy aloqalarini mustahkamlashga qo’shgan hissasi nechog’lik ekanini bilasiz. Aytingchi Mirtemirdan so’ng adabiy aloqalarini mustahkamlashga jonbozlik qilayotgan ijodkorlar bormi? Bor bo’lsa ular kimlar?
GULANDOM QURAMBOEVA: Adabiy aloqalarni alohida ijodkorlar faoliyatisiz tasavvur qilish mushkul. O’zbek-qoraqalpoq adabiy aloqalarini mustahkamlashga, uning taraqqiyotiga o’zining yangi yangi asarlari bilan sezilarli ta’sir ko’rsatgan ijodkorlar talaygina. Taniqli shoirlar S.Akbariy, B.Boyqobulov, A.Abdurazzoq, G.Matyoqubovalarning qoraqalpoq hayotidan olib yozgan bir necha asarlari fikrimizga misol bo’la oladi.
O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi, Qoraqalpog’iston xalq shoiri, Berdaq nomidagi Davlat mukofoti sovrindori Guliston Matyoqubova Mirtemir boshlab bergan an’anani turli janrlardagi asarlari bilan boyitdi. Agar shoira qalamiga tegishli qoraqalpoq mavzusidagi she’riy asarlari bir joyga to’plansa, xuddi “Qoraqalpoq daftari”dek go’zal she’riy guldasta paydo bo’ladi. Shoiraning qoraqalpoq mavzusidagi asarlari, ayniqsa, she’riyati ruhida, poetik talqinida “Qoraqalpoq daftari”ni eslatadigan mirtemirona badiiy ifodalar bor. Boshqa xalq hayotidan yozilgan asarda milliy-mahalliy sharoit ruhi, urf-odatlar, ijtimoiy-tarixiy, adabiy-ma’naviy muhit bilan bog’liq xususiyatlar, odamlari psixologiyasi va xarakteriga xos milliy belgilar yaqqol ko’rinib turishi shart. Muayyan asarning milliyligi shu mezon bilan o’lchanadi. Guliston Matyoqubova hozirgacha nazm, nasr, publitsistika, drama janrlarida samarali ijod qildi, o’ttizdan ortiq kitoblar nashr ettirdi. Muallifning “Oydin ostona”, “Men sen uchun yashayapman”, “Ota uyim”, “Vatan ruhi”, “Aytgin menga To’rtko’l haqida”, “Daryoga botayotgan quyosh”, “Izlaganlarim”, “Yo’llaringga chiqdim”, “Uyg’onish nashidasi” nomli va yana o’nlab kitoblari borki, har birida qoraqalpoq nafasini sezasiz. Muallifning qoraqalpoqqa bag’ishlangan yuzlab she’rlari, poemalari matbuotda bosildi. Har birida Qoraqalpog’iston, qoraqalpoq turmushi, millatning betakror fazilatlari, katta-kichik badiiy lavhalarda, konkret obrazlarda talqin etildi.
Tan olish kerakki, G.Matyoqubova o’zbek-qoraqalpoq adabiy aloqalarini mustahkamlashda Qoraqalpog’istonda yashab, o’zbek tilida ijod qilayottan shoir va yozuvchilarning eng oldingi qatorida turadi. Shoira Qoraqalpog’iston farzandi, shu makonda tug’ilib voyaga yetgan. Shaxs va ijodkor sifatida shu muhitda shakllandi. Shoira qoraqalpoq tilini o’z ona tilini bilganday yaxshi biladi. Ikki tilda – ham o’zbek, ham qoraqalpoq tillarida emin-erkin ijod qila oladi. O’zbek adabiyoti namunalarini qoraqalpoq tiliga, qoraqalpoq adabiyotining nodir asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilish salohiyatiga ega. Bunday iste’dod kamdan-kam ijodkorda uchraydi. Mazkur omillar shoira ijodida “qoraqalpoq” mavzusining shakllanishida muhim rolь o’ynadi. Natijada u qoraqalpoq mavzusida turkum asarlar yozdi. Har birida qoraqalpoq xalqiga xos xususiyatlarni, qadriyatlari va urf-odatlarini, nomi abadiylikka daxldor siymolarini, Vatan obodligi yo’lida hozir ham fidoiy mehnat qilayotgan zamondoshlari hayotini mehr bilan qalamga oldi, badiiy obrazlarini asarlariga muhrladi.
Haqiqiy ma’noda qoraqalpoq hayotining chinakam kuychisiga aylangan G.Matyoqubova qoraqalpoq milliy mentalitetiga xos hayot materialini tanlab, original asarlar yaratishda davom etmoqda.
ANVAR ALLAMBERGENOV: “Qoraqalpoq daftari” she’riy turkumi ma’lum ma’noda o’zbek adabiyotida hodisa bo’lgan desak yanglishmaymiz. Har ikkala xalq adabiyotini diqqat bilan kuzatuvchi adabiyotshunos sifatida aytingchi shu kabi she’riy turkum (o’zbek milliy koloriti aks etgan) qoraqalpoq ijodkorlari tomonidan yaratilganmi?
GULANDOM QURAMBOEVA: Juda to’g’ri fikrni ta’kidladingiz. Darhaqiqat, Mirtemirning “Qorakalpok daftari» o’zbek she’riyatida qardosh xalqlar hayoti haqida «turkumlar» yaratish an’anasini boshlab bergan asar bo’ldi, yangi-yangi asarlarning yaratilishiga ijodiy kuch bag’ishladi, asosiysi, o’zbek she’riyatida yangi an’anaga yo’l ochdi. Mirtemirdan keyin qoraqalpoq eli, odamlari, tabiati to’g’risida turkum she’rlar paydo bo’la boshladi. Bir vaqtlar Mirtemir boshlab bergan an’ana yangi tarixiy sharoit va yangi adabiy muhitda davom ettirildi. «Qoraqalpoq daftari»ga o’xshagan turkumlar yaratishga qiziqishlar kuchaydi. Qoraqalpoq mavzusiga bag’ishlanib bir emas, bir necha asarlarni o’zida jamlagan, bir umumiy g’oya, bir ijodiy maqsadga qaratilgan she’riy turkumlar yozildi. Qoraqalpoq ijodkorlari tomonidan ham bunday mavzuda she’rlar yaratilgan. Ikki qardosh xalq do’stligi haqida “eng ko’p va xo’p” she’rlar yaratgan ijodkor – O’zbekiston Qahramoni, O’zbekiston va Qoraqalpog’iston xalq shoiri Ibroyim Yusupovdir. “Qoraqalpoq daftari” turkumi I.Yusupov uchun do’stlik mavzusida ijod qilishda, turkum yaratishda namuna bo’lgan. I.Yusupov o’zbek hayotiga doir lirikaning turli janrlarida o’ttizga yaqin she’rlar yozgan. To’g’ri, muallif ularni umumlashtirib, “Qoraqalpoq daftari”dek turkum shakliga keltirmagan. She’rlar turli davrlarda yozilgan, mavzulari ham har xil. Shunday bo’lsa-da, ularni uyg’unlashtirib, bir-birini to’ldirib turadigan bir markaz, g’oya bor. Bu – qoraqalpoq va o’zbek xalqlari do’stligini ulug’lash, tarixi va an’analari, taqdirlari tutashligini, adabiyoti va san’ati ildizlari umumiyligini ta’kidlash g’oyasi. Muallifning “Buloqlar qaynaganda”, “Oltin qirg’oq”, “Sahro orzulari”, “Cho’l to’rg’ayi”, “Rahmat, senga zamonim”, “Qoratol”, “Mening yigit vaqtim, sening qiz vaqting” kabi she’riy to’plamlari O’zbekistonda bosilib chiqqan.
Shoirning o’zbek tilida chop etilgan so’nggi to’plamlaridan biri “So’fito’rg’ay salomi” (2015) deb ataladi. Har bir she’r mazmuniga do’stlik g’oyasi singdirilgan, “O’zbekiston”, “O’zbek sozi”, “Bir gul uzdim Chirchiq bo’yidan”, “Toshkentlik shoir do’stlarimga”, “Qizing go’zal bo’lsin, shoira bo’lsin”, “Xivalik go’zal”, “Navoiyga”, “Ulug’bek xotirasiga”, “Xorazmga”, “Men Toshkentni sog’inaman ko’rmasam”, “Kel Beruniy bog’lariga” va yana o’nlab she’rlar borki, har birida qoraqalpoq shoirining badiiy estetik tuyg’ulari, do’stlikning ijtimoiy-ma’rifiy ahamiyati haqidagi fikrlari o’quvchiga zavq beradi, fikr dunyosini boyitadi. I.Yusupov mavzuni shunchaki quruq, ta’sirsiz ifodalar bilan ta’riflamaydi, balki hech bir shoirda uchramaydigan, bir o’qishda yod bo’lib ketadigan badiiy komponentlarda talqin etadiki, shoirning topqirligiga tan berasiz. Kichkina bir misol fikrimizni tasdiqlay oladi.
Tomirimizda tug’ishganlik qonimiz bor qotishgan,
Ota-bobo bir non topsa, birga bo’lib totishgan.
Xalqimiz bor bir daryoning ikki bo’yicha turib,
“Assalomu alaykum!” deb nosvoy so’rab otishgan.
Misol shoirning “Xorazmga” she’ridan olindi. Mazkur parchaning o’zidayoq hayotning ixcham bir manzarasi ko’z oldingizda gavdalangandek bo’ladi. Xorazm va qoraqalpoq xalqlarining qo’ni-qo’shniligi, birodarligi haqida ko’p she’rlar yozilgan. Lekin hech bir shoir bu do’stlikni, uning tarixi va bugunini I.Yusupovchalik betakror obrazli shaklda ta’riflamagan bo’lsa kerak. Bu she’riyatda xalqlarimiz do’stligini yoritishning chinakam badiiy kashfiyoti, shoirning mahorati belgisi. Mahalliy-milliy kolorit talqinining betakror ko’rinishi.
I.Yusupov she’riyatining Mirtemir lirikasiga uyg’unlashadigan bir xususiyati bor. Shoir she’rlari oddiy, samimiy, lekin falsafiy ma’no talqini chuqur. Muallifning obrazli fikrlash tarzi mukammal, chiqariladigan xulosa ham g’oyat ibratli.
O’zbekiston haqida ko’p she’rlar o’qiganmiz, qasidalar bitilgan. I.Yusupov ham bu mavzuga murojaat etdi va boshqa shoirlarga o’xshamaydigan “O’zbekiston” degan she’r yozdi. O’zbekistonni qoraqalpoq shoiri qalbi, ijodiy tamoyillari asosida ta’rifladi. Shuning uchun ham u o’zbek shoirlarining O’zbekiston haqidagi she’rlarining hech birini takrorlamaydi. She’r yigirma band. Uni qasida janri namunasi deyish ham mumkin. She’rda O’zbekistonning betakror salohiyati, tabiatiyu odamlari, shaharlariyu qishloqlari, mehmondo’stlik fazilati qoraqalpoq shoiri qalamida yanada ko’rkam, yanada jozibador, o’zgacha jaranglaydi. Ulug’begu Navoiylarni bergan diyor, Toshkent, Xorazmu Buxoro, Andijonu Farg’onaga maskan bo’lgan o’lkani shunday ulug’laydiki, o’qigan har bir inson shu yurt farzandi ekanligidan faxrlanadi. Bu fikrlarning qoraqalpoq shoiri tilidan aytilayotgani she’rning ahamiyatini yanada kuchaytiradi. Mavzuning do’stlik g’oyalari bilan bog’lab talqin etilgani she’rning yana bir yutug’idir.
ANVAR ALLAMBERGENOV: Tarjima, ta’sir va ijod bu uchlikni Mirtemir she’riyatidagi umumlashmasi haqida nimalar deyolasiz?
GULANDOM QURAMBOEVA: Ijodkor borki, faqat o’z adabiyoti doirasida rivojlana olmaydi, boshqa adabiyotlarning tajribalariga ham murojaat etadi, o’rganadi, ta’sirlanadi, badiiy barkamollikka intiladi. Har bir ijodkor, u qaysi millatga mansub bo’lmasin, eng avvalo, o’z xalqi va adabiyotini boshqa xalqlar adabiyotining ilg’or an’analari bilan boyitib borishi, yaxshi tajribalarini ijodiy o’zlashtirib, o’ziga xos poetik mezonlarda rivojlantirishi zarur. Shundagina ijodkor o’zi mansub adabiyotning baynalminal xususiyatini boyitishga hissa qo’sha oladi.
Mirtemir siz ta’kidlagandek ham ijodda, ham adabiy ta’sir va badiiy tarjima sohasida barcha adabiyot ahliga ibrat bo’ladigan hayot yo’lini bosib o’tdi. Shoir adabiy merosi haqida so’z yuritar ekanmiz, bu uch tushunchani bir biridan ayro qo’llash mumkin emas. Adabiyotda, ijodda shunday an’analar bo’ladiki, hech qachon eskirmaydi, dolzarblik xususiyatini, amaliy ahamiyatini ham yo’qotmaydi. Shunday an’analardan biri turli millat ijodkorlarining shaxsiy do’stligi, bir-birlarining adabiyotlari uchun qilgan g’amxo’rliklari, tajriba almashuvlarining foydali jihatlaridir. Bu an’anani har tomonlama qo’llab-quvvatlash qalam ahli uchun ham farz, ham qarz bo’lmog’i lozim. O’z milliy adabiyotidan tashqari boshqa adabiyotlarga ham xizmat qilish ijodkor uchun sharaf. Bunday omad kamdan-kam qalam sohibiga nasib etsa kerak. Katta shoir, mohir tarjimon Mirtemir shu martaba, obro’ga sazovor ijodkorlardan biri edi. Shoir qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq, turkman kitobxonlari uchun ham sevimlidir. Adib tilga olingan xalqlar adabiyotiga imkoniyati darajasida xizmat qildi. O’z xalqini tarjima orqali, qardosh adabiyotlarning nodir asarlari bilan tanishtirdi. Qardoshlar hayoti to’g’risida turkumlar yaratdi. Muallifning “Qirg’iz daftari”, “Qozoq daftari”, “Qoraqalpoq daftari”, “Turkman she’rlari” turkumlari qardoshlar hayotiga bag’ishlangan go’zal she’riyat guldastalaridir. “Turkum”lar Mirtemirni xalqlar do’stligi kuychisi deb ta’riflashga asos beradi. Shoir hayotining so’nggi kunlarigacha o’zbek kitobxonlarini qardosh xalqlar ijodkorlarining yangi asarlari bilan tanishib borishga, adabiy ta’sir va aloqalarga munosib hissa qo’shishga intildi.
ANVAR ALLAMBERGENOV: Bilamizki Mirtemir tarjimasida ko’plab qoraqalpoq shoirlarining ijod namunalari o’zbekchalashtirilgan. Endi aytingchi Mirtemirning qoraqalpoq tiliga tarjima qilingan she’rlari nechog’lik asliyatga yaqin?
GULANDOM QURAMBOEVA: Badiiy tarjima juda mas’uliyatli jarayon. Qoraqalpoq kitobxonlarini o’zbek adabiyotining nomdor asarlari bilan tanishtirishda mutarjimlarning sa’y-harakatlari maqtovga sazovor. Mirtemirning «Qoraqalpoq daftari» turkumi qoraqalpoq tilida ikki marta (1959, 1980 y) bosilib chiqqan. She’rlarni taniqli shoir va yozuvchi Xo’jabek Seytov qoraqalpoq tiliga o’girgan. Tarjima bilan shug’ullanish hamma ijodkorning qo’lidan kelavermaydi. Chinakam iste’dod sohibigina bu ishni muvaffaqiyatli uddalay oladi. Ba’zi tarjimonlar asl nusxa tilini bilishini da’vo qilib, tarjimaga qo’l uradi. Aslida esa tarjimon uchun asl nusxa tilini bilishning o’zi kifoya emas. Mutarjimning shoirlik yoki yozuvchilik qobiliyati, badiiyat bobida mahorati ham bo’lishi shart. Shu badiiy-estetik mezonlardan kelib chiqib, «Qoraqalpoq daftari»ning tarjimasiga nazar tashlasak, tarjimon mehnatining samaralaridan qoniqish hosil qilsa bo’ladi. Mirtemirning “Engajon”, «Hodisa» kabi she’rlarini boshqa bir tilda butun nafosati bilan berish uchun tarjimonda shoirlik iste’dodi ham bo’lishi lozim. X.Seytov she’rlarni yaxshi o’girishga intilgan. Boshqa she’rlar tarjimalarida ham tarjimonning o’zbek tilini, fonetik, morfologik xususiyatlarini yaxshi o’zlashtirib olganligi kuzatiladi. Asarlarda ifodalangan jo’g’rofiy muhit, kolorit ruhini aslidagidek berishga uringan. She’rlardagi samimiylik va tabiiylik, oddiylik belgilari, poetik obraz yaratishdagi o’zgachaliklar, yumorga yo’g’rilgan mirtemirona talqinlar aslida qanday bo’lsa, tarjimada ham shunday chiqqan. Biror nuqson topish qiyin. Har ikkala she’r hazilga boy, badiiy barkamollikda tengsiz ijod namunasi. Tarjimada ham misralar o’z o’rnida. Hatto bo’g’in o’lchovlari ham originalga monand. Biror so’z tushirib ham qoldirilmagan, biror ortiqcha so’z qo’shilmagan ham. Nuqta verguligacha saqlashga harakat qilingan. Tarjima tajribasidan ma’lumki, asl nusxa tilida qo’llanilgan so’zlar tarjimada asliyatdagi so’zning ma’nosini bera olsa, o’zgartirib, boshqa so’zlar bilan almashtirishga zarurar yo’q. Shoirning «Kegeylidan…», «Barqut», «Ko’l bo’yida» nomli she’rlarining tarjimalari ustida ham tarjimon ko’p mehnat qilgan. Tilga olingan she’rlarning tarjimalariga u birmuncha boshqacharoq uslubda yondashadi. Misralarni so’zma-so’z tarjima qilish yo’lidan emas, qatorlarning mazmunini saqlagan holda, shaklini o’zgartirib o’giradi. So’zlarning tashqi mosligiga emas, ichki mazmuniga uyg’unlashtirib ag’darishga harakat qiladi. Bu usul ham tarjima tajribasida bor. Bu jarayonda tarjimondan matnga ijodiy yondashish ko’proq talab etiladi. Har bir so’z, har bir misraning qoraqalpoq tilidan muqobilini topish, fikrni aniq va ravshan bera oladigan badiiy ifodalardan foydalanish zarurati tug’iladi. «Kegeylidan…» she’ri tarjimasida shu usul ijobiy samara bergan ko’rinadi. Tarjimada biroz farq bor. Misralar o’rni-o’rnida kelgan bo’lsada, mazmun sal o’zgargan. Hatto, ba’zi qatorlarning tarjimalari asliyatdan ham yaxshi chiqqan. Tarjimada qoraqalpoq qizlarining ko’zlari «Sharq tuni»ga emas, «jayron»ning ko’ziga o’xshatilgani ayni muddao. O’quvchi Sharq tunining qanday bo’lishini birdaniga tasavvur qilishi qiyin. Lekin jayronning ko’zini darrov eslaydi. Bu qiyos mahalliy sharoitga ham mos, kolorit ruhini ham beradi Badiiy tarjimada asl nusxaning milliy ruhini berish murakkab va qiyin vazifalardan biri. Asarning real mazmunida ifodalangan milliy o’ziga xoslik hamma vaqt ham balqib ko’rinavermaydi. Bu xususiyat, asosan, asarning ichki mazmun-mohiyatiga, obrazlarning xarakteriga ko’chgan bo’ladi. Matnni aslidagidek o’girish uchun esa tarjimon o’sha voqelikni, qahramonlar tilida ishlatilgan iboralarning mazmunini yaxshi bilishi zarur. Tarjimon biror badiiy asarni boshqa bir tilda qayta yaratish uchun, muallifning fikrini uzoq vaqt hayolida «pishitishi», o’ziga singdirib olishi kerak. So’ngra esa matn, misra mazmuniga qarab so’z tanlashi lozim. Shunday bo’lishi kerakki, u tanlagan so’zlar asl nusxaning ma’nosi, jarangdorligi, shakli va uslubiga mos tushsin. Asliyatning milliy ranglarini yanada yorqin gavdalantirishga xizmat qilsin. Aks holda tarjimon mual¬lifning individual uslubini, o’zligini yo’qqa chiqarib qo’yishi hech gapmas. Tarjimon asl nusxadagi har bir jumla, har bir misra ustida bosh qotirishi, qunt bilan ishlashi, fikrni to’la anglab, o’zlashtirib olgach, ifoda qilish yo’llarini izlashi zarur. «Qoraqalpoq daftari»ning tarjimoni bu masalada anchagina ter to’kkan, she’rlardagi milliy koloritni asliyatdagidek saqlash uchun astoydil harakat qilgan. Bir so’z bilan aytganda tarji¬mon she’rlarni qoraqalpoq o’quvchisiga zavq bera oladigan darajada o’girgan.
ANVAR ALLAMBERGENOV: Qoraqalpoq tilidan o’zbek tiliga tarjima qilingan asarlarni qiyosiy o’rganadigan bo’lsak tarjimonlar orasida Mirtemirning tarjimonlik faoliyati qaysi jihatlari bilan ajralib turadi?
GULANDOM QURAMBOEVA: Mirtemir ijodining bir qirrasi badiiy tarjimadan iborat. Shoirning ijodiy salohiyatini badiiy tarjimalarisiz tasavvur qilish mumkin emas. Shoir she’riyatda qanchalik mashhur bo’lsa, tarjimachilikda ham yuksak cho’qqini egallagan shoir-tarjimondir. Shoir tarjimalarining salmog’i o’z asarlari salmog’idan ko’p bo’lsa ko’pki, kam emas. Shunday ekan, shoirni “O’zbekistondagi she’riy tarjimaning otasi” deb ta’riflashga to’la asos bor. Shoirning tarjimonlik faoliyatida qoraqalpoq adabiyotidan qilgan tarjimalari mundarijasi keng va xilma-xil. Shoir Berdaq asarlari, “Qirq qiz” eposining mohir tarjimoni sanaladi. “Omongeldi”, “Ernazar biy”, “Ahmoq podshoh” dostonlarini o’zbek o’quvchilariga yetkazdi. Asarlarning Berdaq uslubiga xos xalqona badiiy shaklda o’girilgani tarjimaning ustunligi. Ba’zi misralar sayqallanib, Sharq she’riyatiga mos, murabba usulida tarjima qilingani yaxshi samara bergan. O’zbek tilining imkoniyatlari cheksiz jilodor. Biroq bu imkoniyatdan hamma tarjimon ham birday foydalanish salohiyatiga ega emas. Lekin Mirtemir bu masalada mahoratli, qalami chiniqqan tarjimon. Berdaqning har bir she’ri, hatto har bir misrasi tarjimasida mirtemirona poetik talqinni sezasiz. Asliyat muharririga xos kolorit ruhi, oddiy, lekin chuqur ma’noli didaktik fikrlar tarjimada buzmasdan, butun nafosati bilan aks ettirilgan. Tarjimon lirik qahramonning ichki to’lg’anishlarini, ezgulik bilan jaholat ziddiyatini, adolatsiz tuzumga oshkora munosabatni qalban his qilib, o’zbek tilida bera olgan. Bandlarning har misrasi yangidan ijod qilingandek taassurot qoldiradi. Ba’zilari qisqartirib tarjima qilingan bo’lsa-da, dostonlarning umumiy g’oyaviy mazmuni, syujet va kompozitsion butunligiga ziyon yetmagan. Asl nusxaning yetakchi badiiy komponentlari, bosh qahramonlar xarakterini ochishga qaratilgan, o’quvchiga ibrat va zavq bag’ishlaydigan lavhalarning tarjimada aks etgani tarjimonning yutug’i.
Mirtemirning tarjimonlik faoliyatida mashhur qoraqalpoq eposi “Qirq qiz” tarjimasining ham o’rni bor. Misralardagi ohangni, yuksak axloq bilan ma’naviy tubanlik kurashining folьklordagi aksini Mirtemir yaxshi o’zbekchalashtirgan. Mirtemir “Qirq qiz”ning takroriy joylarini qisqartirib tarjima qilgan. Asl nusxadagi mavjud ancha-muncha takroriy misralarni tarjimon ixchamlashtirgan. Mazmunan uyg’un qatorlarni saralab, obrazlarning harakat dasturiga moslarini tanlab o’girgan. Shuning uchun o’zbekcha tarjima yaxshi chiqqan, o’zaro bog’lanmaydigan misra yo’q. Mirtemir tarjimada asl nusxaning badiiyligini unutmagan holda, iboralarning o’zbekcha muqobillarini o’rni-o’rniga qo’yib, o’quvchiga yetkaza olgan. Maqol, matal, mubolag’a, o’xshatish, sifatlash, jonlantirish kabi ifoda vositalar qoraqalpoq tilida qanchalik ta’sirli, jozibador bo’lsa, tarjimada ham ma’noli, ta’sirli va o’qishli. Mirtemir tarjimada asl nusxaning badiiyligini unutmagan holda, iboralarning o’zbekcha muqobillarini o’rni-o’rniga qo’yib, o’quvchiga yetkaza olgan. Maqol, matal, mubolag’a, o’xshatish, sifatlash, jonlantirish kabi ifoda vositalar qoraqalpoq tilida qanchalik ta’sirli, jozibador bo’lsa, tarjimada ham ma’noli, ta’sirli va o’qishli.
Mirtemirning tarjimonlik faoliyati kelgusi avlod uchun mahorat maktabi vazifasini o’tashini istardik. Avlod davomchilari bo’lmish bugungi ijodkorlar tarjimashunoslik – qardosh adabiyotlarga ham xizmat qilish, ijodiy yutuqlari bilan o’z xalqini ham tanishtirish an’anasini davom ettirib, rivojlantirsa, ko’ngildagi ish bo’lardi. Mustaqillik davrining ijod ahli oldiga qo’yayotgan talablaridan biri ham shunda – adabiyotlar do’stligi orqali xalqlar do’stligiga xizmat qilishda. Bu masalada ustoz shoir va katta tarjimon Mirtemir faoliyati doimo xalqimiz ardog’ida bo’lishiga ishonchimiz komil.
