Mening taxallusim — Baqqi Chol. Bilaman, orqavarotdan odamlar «Laqqi Chol» deydi. X. s. Indamayman, oʻzimni bilmaslikka solib yuraman. Arqonni uzun tashlab qoʻyganman, vaqti-soati yetganda tanobini tortaman. Mayli, gʻanimlarim chuchvarani xom sanab yuraversin. Menga ham marhum ustoz Togʻay Murod yoʻlini berib, ishlarim yurishib ketsa: «Gʻanimlarim bir kuydi, bir kuydi-e!» deb doʻppimni osmonga otib rosa oʻynayman, xumorimdan chiqaman.

Nabijon Boqiy
HISORAK

Biz Hisorakda yashaymiz.

Mening taxallusim — Baqqi Chol. Bilaman, orqavarotdan odamlar «Laqqi Chol» deydi. X. s. Indamayman, oʻzimni bilmaslikka solib yuraman. Arqonni uzun tashlab qoʻyganman, vaqti-soati yetganda tanobini tortaman. Mayli, gʻanimlarim chuchvarani xom sanab yuraversin. Menga ham marhum ustoz Togʻay Murod yoʻlini berib, ishlarim yurishib ketsa: «Gʻanimlarim bir kuydi, bir kuydi-e!» deb doʻppimni osmonga otib rosa oʻynayman, xumorimdan chiqaman. Yagʻiri chiqqan bitta doʻppim bor. Uni koʻcha-koʻyga kiyib chiqib boʻlmaydi. Chunki «doʻst boshga qaraydi» degan gap bor. Hozirgi zamonda «doʻst» qanaqa boʻlishini oʻzingiz koʻrib turibsiz: ishonch qozonib pinjingizga kirib oladiyu manfaatlar toʻqnashgan zahoti nishtarini sanchib yoki koʻzingizni shamgʻalat qilib, piyolangizga zahar tomizib qochadi. Doʻppim borligani birov biladi, birov bilmaydi: u iste’foga chiqqan sandalimning chetidi turadi, bemaza kitobni oʻkiy boshlasam beixtiyor hidlab-hidlab qoʻyaman. Foyda beradi, mutolaani oxiriga yetkazaman. «Terlagan boshning yogʻi yopishib, qasmoq boʻlgan doʻppini hidlashdek azob ham dunyoda bor-ku, uning oldida bemaza kitob nima boʻpti?!» deb oʻzimga taskin beraman. Shunda bildim, taskin ham odamga kor qilar ekan. Doʻppining sirtini emas, astarini hidlash kerak. Dimogʻni yoradigan sassigʻi ichida boʻladi, ichidan chiqadi.

Mahalla nomini oʻzimiz qoʻydik. Taklif Yovqur Bahodirdan chiqqan, boshqalarga ma’qul boʻlgan. Ayniqsa, Rahim Baqqol bu taklifni qizgʻin qoʻllab quvvatladi; mahalla boshiga qoʻndirib olgan butkasi yonidan oʻtgan odamni toʻxtatib: «Mahallamizga bundan boshqa nom yarashmaydi, tarixiy ildizi ham chuqur ekan. Ishonasizmi-yoʻgʻmi, «Boburnoma»da Hisor haqida maxsus gap bor, hisorliklar Boburjonni norozi qiladi. Xususan, «Xisravshoh adno kishilargʻa qilgʻon insoniyatni bizga qilmadi… Shirim tagʻoyi nomardroq kishi edi», degan. Raz, mahalla nomini Hisorak deb koʻydikmi, buyogʻiga ogoh boʻlaylik; insoniyatni unutmaylik, nomardlik qilmaylik. Doʻst-dushman oddida yuzimiz yerga qaramasin, namunali mahalla boʻlishimiz kerak. Ijodkor ahli doim el-yurtning koʻz oʻngida turadi… Gugurt, tuz, sigaret, tualet qogʻozi, tish kavlagich uchun ham supermarketga yuguraversa, «ie, falonchi hojatxonada qogʻozdan foydalanar ekan, tishini kavlar ekan?!» deb, odamlar gapni koʻpaytiradi. Budkani bekorga qoʻnqaytirib qoʻyganim yoʻq. Kelinglar, mayda-chuydalarni oʻzimdan xarid qilinglar. Shu bahonada oʻzimga ham besh-toʻrt soʻm qoladi, roʻzgʻorimni tebrataman. Lekin menda insof bor, duo olsam bas, duo pulga sotilmaydi. Shunaqa gaplar, ogʻayni», deb diydiyo qiladi.

Rahim Baqqol chakana molini oʻtkazish maqsadida kitob titkilaydi. Bosim bilimdonligini koʻzkoʻzlaydi, ijod ahlining ensasini qotiradi. Goh adabiyotshunos, goh tujjor qiyofasiga kirib hunar koʻrsatadi. «Jurnalda e’lon qilgan narsangizni oʻqidim, hamsoya, ma’qul boʻldi. Boplabsiz-u, otlarni aytmapsiz-da! Lekin kimlar nazarda tutilganini bildim», deb mugʻombirona jilmayishni yaxshi koʻradi. Goʻyo olamshumul maxfiy sirni biladi-yu, aytmaydi. Aytsa, osmon uzilib yerga tushadi…

Hisorak degani, menimcha, tepalik ma’nosini anglatadi. Biroq, etimologiyadan bexabar olomon Hisorakni «qoʻrgʻoncha» boʻlsa kerak deb tusmol qiladi. Bizning nazarimizda ham shunisi toʻgʻriga oʻxshaydi. Ammo tepaliqdan nom-nishon yoʻq. Ehtimol, bir zamonlar doʻnglik boʻlgan-u, vaqt shamoli uni yemirib yuborgandir. Bu haqda hech kim tayinli bir narsa deya olmaydi. Bizga qolsa, kallani ishlatgandan koʻra tusmol gaplarga ishongan ma’qul. Boshqa joylarda ham hisorak-koʻrgʻoncha koʻp uchraydi. Lekin bunaqasi boʻlmasa kerak. Dastlab, Rahim Baqqol nima uchun shu nomni qizgʻin qoʻllab-quvvatladi ekan deb hayron boʻldik. Keyinchalik ma’lum boʻlishicha, mahallaga nom qoʻyib, tegishli idorada roʻyxatdan oʻtkazish muhim ekan. Shunday kilinsa, sonda bor mahalla sanoqqa ham kiradi; maishiy xizmat shahobchalari tashkil etiladi, hokimiyat tizimidan ul-bul undirib olinadi va hokazo. Mana, Rahim Baqqol bemalol savdo toʻchkasini ochdi. Mayli, ochgani yaxshi. Lekin oʻzini adabiyotga, ijod olamiga daxldor bilib, she’riyatga soya solayotgani yomon boʻldi. Oʻzicha tankami-manka degan yangi janr yaratibdi, ikki qator she’ri ogʻizga ham tushdi:
«Yigit choʻntagida boʻlsa ul-buli,
Doim sayrab turar bulbuli».
Qalay!
Hisorakda yanvar oyining oʻrtalarida ham tizza boʻyi qor bor edi.
Bir shoir tanishim bizga devordarmiyon koʻshni boʻlgan Boʻrijar klinik-sanatoriyasida roppa-rosa oʻn kun muolaja olishi lozim edi.
Boʻrijarning oʻziga xos «hasbi hol»i bor. Taxminan, 120 — 130 yil muqaddam ulugʻ knyazlardan Sofokl Turkistonga ixroj qilinadi. Bilasiz, Rusiyada har kim ham bundoq rutbai shohonaga noil boʻlavermasdi. Faqat zoti oliylari imperatorning aka-ukasi, amakivachchasi, erkak jinsidan boʻlgan farzandlari «u.k.» oldqoʻshimchasi bilan sarafroz etilardi. Har bir u.k. toj-taxtga da’vogar boʻlishi mumkin edi. Biroq, valiahdni shaxsan imperator tayinlardi, u yakto boʻlardi, duta boʻlishi mumkin emasdi. Ikkita qoʻchqorning boshi bitta qozonda (kotyolda) qaynamaydi. Ikkinchi Nikolay nogiron u. k. oʻgʻli — Alyoshani (olmon onasi uni «Aleks» derdi) taxt vorisi deb e’lon qiladi; voris nogiron boʻlsa ham oʻzining pushti kamaridan bino boʻlgan, boshqa u. k.lardan jontomiriga yaqinroq dilbandi har holda xiyonat koʻchasiga kirmaydi, padarining betiga oyoq qoʻymaydi. Anavilari esa xotin urugʻiga yon bosadi, ota urugʻini kamsitadi. Shundoq ekan, ularni «Qishki saroy»dan chetlashtirgan ma’qul. Bundan tashqari, u. k.ning qoʻli egriroq ekan. Oldi olinmasa, gap-soʻz koʻpayadi, imperator xonadoniga dogʻ tushadi.
— Ogʻam, Sofoklboy, qoloq oʻlkani yuksaltirib bergaysiz! — deb imperator ulugʻ knyazning yelkasiga qoqib Toshkentga joʻnatadi.
Podshohning amri vojib, ulugʻ knyaz Sofokl lom-mim demay uzoq muddatli komandirovkaga otlanadi. Oʻn sakkiz kun deganda Toshkentga yetib keladi, general-gubernator uni karnay-surnaylar bilan kutib oladi, xos xonaga joylashtiradi.
— Shahar tashqarisida dilkusho bogʻ-hovlim boʻlsa, umrimning qolgan qismini bilyard oʻynab oʻtkazardim, — deb istak bildiradi u.k..
— Oʻ-oʻ, qandoq ajoyib, qandoq purma’no taklif! Boʻldi, bajaramiz! Geodeziya, geologiya, minerologiya, zilzilashunoslik mutaxassislari guruh-guruh boʻlib toʻrt tomonga tarqaladi. Bogʻ-hovli uchun munosib joy qidiriladi. Yoz oylari edi. Koʻpni koʻrgan mahalliy mallavoylardan bittasi «tender»ni yutib oladi, akademiklar rahbarlik qilayotgan guruhlar dogʻda qoladi. Gap shundaki, Donish Chol toʻrt kosa sutni toʻrt javonibga koʻyib, sut yoniga soqchi tayinlaydi, oʻzi har kuni otda yurib posbonlardan xabar oladi. Kosalardagi sut birin-ketin achiydi. Boʻrijar yoqasiga qoʻyilgan sut esa bir haftadan keyin ham sigirdan yangi sogʻilgandek koʻpiklashib turaveradi.
— Boʻri ahmoq emas, qaerda bolalashni biladi; Boʻrijar eng bahavo joy, bu yer togʻdan esadigan shamolning yoʻlida ekan. Ulugʻ knyaz Boʻrijarda barpo etilgan bogʻ-hovlida istiqomat qilsa, manba’d afsuslanmaydi, — deydi Donish Chol.
Tilmochning gapini eshitgan ulugʻ knyaz yelkasidagi zarbof choponni Cholga yopadi:
— Yakshi, yakshi… babay gut, malades! — deydi. Yelkasiga qoqadi. — Turq-atvoring shoh Edipga oʻxshar ekan. Ishqilib, umring oʻxshamasin… Xoʻsh, babay, tila tilagingni, mendan nima istaysan? — deydi u. k.
— Otamdi oti Viktor boy, — deb yerga qaraydi Chol.
— Tuzuk. Oʻzimizdan ekansan-ku! — deb u. k. Cholning yelkasiga qoqadi.
— Oʻtgan yili qazo qildi…
— Oʻ-oʻ, chatoq boʻpti-ku!.. Meros masalasida ishkal chiqdimi?
— Meros xatlangan, vasiyatnomani notarius tasdiqlagan. Lekin boshqa gap bor.
— Kanaqa gap ekan?
— Qoʻqonda Muqimiy degan shoir oʻtgan.
— Xoʻsh-xoʻsh?
— Bir paytlari Qoʻqon boyonlari Muqimiyni yollab otam xaqida hajviya yozdirishgan.
— Obbo, chatoq boʻlgan ekan-ku!
— Shoir ham, otam ham olamdan oʻtib ketdi… Lekin… Ostroumov yaqinda Muqimiyning saylanmasini chop etadi.
— Baxayr. Shoirlarga, ayniqsa, marhum shoirlarga homiylik qilish kerak.
— Ha, toʻgʻri.
— Toʻgʻri boʻlsa, senga yana nima kerak?!
— Saylanmaga otam haqidagi hajviyalar ham kiritilibdi.
— Yaxshi. Muallif merosxoʻri istasa, gʻijimlab otib yuborilgan qoralamani ham chop etishi mumkin.
— Iltimosim, «Voqeai Viktor»dan ikki qatorginani tushurib qoldirilsa…
— Nima uchun?
— Mana, oʻzingiz eshiting:
Olib baski yetti yarim paxtani,
Oʻn ikki yarimga itardi sani.
— Zoʻr-ku! Buning nimasi yomon?!
— Bu gap paxtachi boylarga ogʻir botadi.
— Ogʻir botadimi? — deb qayta soʻraydi u. k.
— Ogʻir botadi.
— Ogʻir botsa, oʻsha joyni opqoʻyish kerak. Ikki katorini opkoʻysa, osmon uzilib tushmas. Boʻpti, Ostroumovga oʻzim aytib qoʻyaman.
— Minnatdorman, — deydi Chol jilmayib.

U. k. miyigʻida kulibgina qoʻyadi. Bekorga miyigʻida kulmagan ekan: Ostroumovga aytib, oʻsha ikki kator joyini yoʻgʻon-yoʻgʻon qora harflarda yozdirib chiqaradi.

Keyinchalik oshkor boʻldiki, ulugʻ knyazning ismi sharifi Kostya ekan, Sofokl esa uning laqabi — «klichka»si ekan. Chamasi, u. k. boshqalarga ham laqab qoʻyib, Boʻrijarni laqabxonaga aylantirib yuboradi.

Boʻrijarda hashar boshlanadi. Jarlik tekislanadi, boʻrilar quvib yuboriladi, hademay pishgan gʻishtin boloxonali imorat tiklanadi. Bogʻ-hovliga «Volchya yama» deb nom beriladi. Ulugʻ knyaz bilyard oʻynab, koʻnglini xushlab yurgan kezlarda (u kishda ham yashash uchun tancha, oʻchoq qurdirib oladi) Peterburgda oq podshoh taxtdan agʻdariladi. U. k. bir kechada gʻoyib boʻladi. «Volchya yama» dastlab «Gurgi jar» deb qayta nomlanadi, soʻng bu nom «Gurgi surx» deb oʻzgartiriladi, peshtoqiga «Gurgi jarga xush omaded!» deb yozilgan alvon mato osib qoʻyiladi. Bir kuni bogʻ-hovliga galife shim kiygan, beldagi tasmasiga nagan taqib olgan qizil komissar tashrif buyuradi. Qoʻlini peshonasiga soyabon qilib lavhani hijjalab oʻqiydi; bir chetda qunishib turgan oq ishtonli bogʻbondan:
— Goʻrgi surx nima degani? — deb soʻraydi.
— Qizil boʻri, — deydi bogʻbon.
— Ahmoq! — deb oyogʻining ostiga tuflaydi komissar. — Hech jahonda boʻrining ham qizili boʻlar ekanmi!.. Eski nomi nimaydi?
— Boʻrijar.
Komissar chakkasini qashlaydi, oʻylanadi, uzoq oʻylaydi va:
— Yoʻq, boʻlmaydi… Bizga gʻoyaviy jihatdan toʻgʻri kelmas ekan… Yaxshisi, Qiziljar boʻla qolsin, — deydi. — Oʻzing ham, boboy, qizil ishton kiyib olgin.
Shu nom yetmish yil davomida oʻzgarmadi. Qizillar saltanati barham topgach, bir kechada peshtoqda «Boʻrijar» degan lavha paydo boʻldi. Hozir eski bino omborxona vazifasini bajaradi, yonida koʻp qavatli imorat qoʻr toʻkib turadi. Jarliqdan ham, boʻrilardan ham nom-nishon qolmagan, atrof koʻm-koʻk archazor, rasmona oʻrmon. Oʻrmon qoʻynida sihatgoh joylashgan.

Ajoyib kunlarning birida qorovulbegi Xon Xoʻja kaminaga: «Sendan iltimos, oshna, qoʻlingdan keladi, toʻrt-besh varaq intermediya yozib bergin. Mavzuni Boʻrijar direktori aytadi… Shifokorlarning koʻrik-tanlovi boʻladi, shekilli. Badiiy qismida tomosha koʻrsatiladi… Qulxoʻja mendan iltimos qildi, men sendan iltimos qilyapman. U kerakli odam, tanish-bilishlar muolaja olaman desa, beochered joy hozirlab beradi», deb qoldi. Zarur ishim yoʻq edi, rozi boʻldim. Ertasi kuni Qulxoʻja sim koqib meni sihatgohga taklif etdi. Bordim. U mavzuni belgilab-chegaralab berdi. Gap orasida:
— Klinik-sanatoriya nomini «Labiob» deb oʻzgartirsak, nima deysiz? — deb soʻradi.
— Nima keragi bor?
— Boʻrijar degan nom mijozlarni choʻchitadi.
— Yanglishmasam, Chorjoʻyning nomi ham Labiob — Lebab deb oʻzgartirilgan, — deb qoshlarimni chimirdim.
Kulxoʻja baqrayib qoldi. Ogʻzi, tomogʻi quridi, qult-qult yutindi. Xiyla fursatdan soʻng:
— Masalaning siyosiy tomonini oʻylamabman… Bizga toʻgʻri kelmas ekan, — dedi past tovushda. — Aslida, Boʻrijar ham yomon nom emas…
— Boʻrilar oʻzi ov qiladigan hududni peshob toʻkib chegaralab oladi, derdi Shukur Xolmirzaev.
— Buni qarang-a! — dedi Kulxoʻja talmovsirab. Shundan keyin bu mavzuga boshqa qaytilmadi.
Biz yana uch-toʻrt marta uchrashdik: intermediyaning xomaki nusxalarini muhokama qildik, tuzatishlar kiritdik, oxiri ixchamgina «sahna asari» paydo boʻldi. Men beixtiyor Boʻrijarda rahbar bilan xodimlarning munosabatini kuzatdim.
— Siz Qulxoʻjami yoki Xoʻjaqulmi? Xodimlaringiz goh unday deyapti, goh bunday. Pasportingizda qanday yozilgan? — deb soʻradim.
— Biz asli oqsuyakmiz, xoʻjalardan. Shoʻro zamonida dindorlarning kosasi oqarmasdi, yelkasiga oftob tegmasdi. Shu bois otam menga «Qulxoʻja» deb ism qoʻygan, «xoʻja»ni orqa planga olgan, oldingi planga «qul»ni chiqargan. Xartugul, «qul» proletariat sinfiga mansub. Xudoga shukr, mana, endi dinimizga ham yoʻl ochilib qoldi, «xoʻjalardanman» degan odamni hech kim ta’qib qilmaydi.
— «Xoʻja»ni oldingi planga chiqaribsiz-da!
— Shunday boʻldi, shunday! Xa-xa-xa… — deb birdan qahqaha otib yubordi u.
— Pasportni ham oʻzgartirdingizmi?
Qulxoʻja kulgidan toʻxtab, qiyofasiga jiddiy tus berdi.
— Yoʻq, oʻzgartirmadim. Pasportni oʻzgartirsam, doktorlik guvohnomasini ham oʻzgartirishim kerak boʻladi. Ortiqcha yugur-yugurning nima keragi bor. Toʻgʻrimi?
— Toʻgʻri, — dedim miyigʻimda kulib. — Agar dunyo teskari boʻp ketsa bormi…
— Xudo saqlasin!

* * *

Musofir ukamiz Gʻiyosiddin Kichkina koʻpdan buyon yurak xastaligidan nolib yurar, Boʻrijarda bir kurs muolaja olsam otdek boʻlib ketardim, deb ovoz chiqarib xayol surardi. Avvalo, Qulxoʻjaga intermediya yozib berishga rozilik bildirganimdayoq Gʻiyosiddinni oʻylagan edim. Boz ustiga, uyoqtsa Mirzo Toʻra: «Aka, otamning shogirdlariga qanaqa yordam kerak boʻlsa, ayting, qarab turmaymiz», deb holi-jonimga qoʻymasdi. Intermediya poyoniga yetgach, darhol Gulistonga sim qoqdim: «Mirzajon, Toʻra Sulaymonning ruhi shod boʻladigan koʻrinadi, suyunchi bering!» dedim. Mirzo toʻxtovsiz Toshkentga yetib keldi, sihatgohdan shartnoma nusxasini oldi, hademay Boʻrijarning hisob raqamiga ikki yuz ellik ming soʻmni «haydab» berdi. Afsuski, «haydalish kuyi» pul haydalgandan keyin boshlandi.

Shartnoma boʻyicha, Gʻiyosiddin Kichkina yangi yil arafasida «sihatgoh»ga kelolmadi; kurbon hayiti oʻrtaga tushib qoldi. Yangi yildan soʻng sanatoriya gavjumlashib ketibdi. Bir oy ilgari kaminaga ishi tushgan chogʻida kunda-kunaro: «Aka, keling, birga tushlik qilamiz… Akaxon, bir kelib keting, ujin qilamiz», deb shakarguftorlik qilib yuradigan Qulxoʻja birdan toʻnini teskari kiyib oldi. «E-e, qanakasi bu! Axir, odamni ezib yubordilaring-ku!» deb telefonda siltab tashladi. «Xoʻjayin, bu menman — «akaxon»iningiz, — dedim nafasim ichimga tushib. Telefon goʻshagini ushlab turgan qoʻlim titray boshladi. — Axir, oʻzingiz aytgan edingiz, puli toʻlangandan keyin…» «E-e, puli toʻlangan boʻlsa, aytilgan vaqtda kelsyn-da!» dedi xoʻjayin. Mulzam boʻlib goʻshakni qoʻydim. Kap-katta odamning tuyqus oʻzgarib qolishini kutmagan edim. «Oʻlsam ham mana shunday professor-shifokorning qoʻlida davolanmayman», deb qasam ichdim. Lekin ataylab Doʻmbiroboddan yotib davolanishga chogʻlanib kelgan Gʻiyosiddinga sir boy bermadim. Shubhasiz, koʻngliga gʻulgʻula tushadi. Ustiga ustak, «ustoz» deb jomadonini koʻtarishib kelgan boysunlik Azamat degan chaqqon yigitcha oldida «reytingi» pasayib ketishi mumkin.
— Ogʻayni, oʻzingiz aytilgan paytda kelmadingiz. Shu kunlarda hokimu toʻralar yopirilib ketipti… Yaqin orada joy boʻshamaydigan koʻrinadi, — dedim labimni tishlab.
— Mayli, aka, boʻshaganda kelarman, — dedi Gʻiyosiddin Kichkina siniq jilmayib.
— Menda bitta taklif bor, choyxona-palov damlasak qalay boʻladi? — deb qoldi Azamat. — Qibrayga chiqib xarajat qilib kelaman.
— Mayli, — dedim. — Bilaman, pul bersam olmaysiz, lekin sizga beradigan pulim ham yoʻq. Qibrayga chiqsangiz ikki quti «Pall Mall» olib qayting; qutisi qattigʻidan boʻlsin, yuz soʻm qimmat yuradi.
— Xoʻp boʻladi, — deb Azamat oʻrnidan qoʻzgʻaldi.
— Birga boramiz, — dedi Gʻiyosiddin. — Gurunglashib borib kelamiz.
— Mayli, birga boringlar. Meni bir-ikki soatlik yozadigan ishim bor, — dedim. — «Yakta afgʻoniy ast» degan hujjatli qissani boshlab qoʻyganman; qaytganlaringdan soʻng muxtasar syujetini gapirib beraman.
— Oʻ-oʻ, nomi zoʻr-ku! — tseb kuldi Gʻiyosiddin. — Yangi narsaga oʻxshaydi.
— Albatta yangi-da, eski saqichni chaynamayman-ku!
Ularni ostonada kuzatib qoldim. Tashqari sovuq edi, chiqmadim.
Hisorakka ikkita darvozadan kirish mumkin: bittasi — mahallaning «xususiy mulki» boʻlib, uni burnogʻi yili suvyuqmas Turkistoniy degan xorijlik sarmoyador «ehson» qilgan. Xashaki «oktyabryat»-yulduzchalarning soatbay islovatxonasiga aylanib qolgan «Ijod uyi» yonidan oʻng tomonga burilgan yoʻlovchi tob tashlagan darvozaga duch keladiyu «Hotamtoy»ning ismi sharifi yozib qoʻyilmaganini koʻrib ajablanadi, chunki Hisorakda darvoza qanotlariga egasining nomini yozish an’anaga aylangan. Istiqbolda Shukur Xolmirzaevning pastqamgina kulbasi namoyon boʻladi, Hisorakka kirib qolganingizni darhol sezasiz. Shukur akaning kulbasini kunchiqar tarafdan qoʻshqavatlik chala bitgan bino ezib turadi; Shavkat Rahmonning oʻn besh yildan buyon bitmay yotgan xokisorgina imorati yonida esa butun boshli «BelAZ» ham bemalol oʻtib ketadigan temir darvozali muhtasham koshona qad koʻtargan; roʻparasida Shuhrat domlaning tomi ochiq yotgan ixchamgina uyi bor… Ikkinchi yoʻl — hovuzxona yoqalab oʻtadi: ikki chetdagi archalarni qalin qor bosib enkaytirib qoʻygan, tor yoʻldan ertalab Sayfi Saroyining «Matiz»i zoʻrgʻa qor kechib oʻtgan; haybatli chinorlar ostidan qaralsa osmon koʻrinmaydi — hoʻl kor kuzda toʻkilmagan xazoniy yaproqlarga chippa-chip yopishib qolgan. Koʻz oldingazda oppoq qorga burkangan bogʻ namoyon boʻladi; qarab koʻzingiz quvonadi, dilingiz ravshan tortadi.

Hademay Gʻiyosiddin Kichkina bilan Azamat toʻrt-besh kishilik palov masalligʻini xarid qilib qaytdi.
— Kechikmadikmi? — dedi Gʻiyosiddin kulimsirab. — Tushlik ham oʻtib ketdi.
— Qanaqa tushlik? — dedim joʻrttaga.
— Axir, soat uch boʻldi, — dedi Gʻiyosiddin Kichkina televizor ustida turgan soatga ishora qilib. Soʻng, har ehtimolga qarshi, bilagidagi qoʻlsoatga ham koʻz tashladi.
— Qiziq ekansiz-ku, ogayni, sizlar tomonda haligacha nonushta, tushlik, kechki ovqat degan «eskilik sarqitlari» saqlanib qolgan ekan-da!
— Sizlarda-chi?! — deb yubordi Azamat koʻzlarini katta-katta ochib. Yelkamni qisib, qoʻllarimni ikki tomonga baralla yozib yubordim:
— Rahmatli Shukur akaning rahbarligi ostida biz eskilik sarqitlarini tag-tugi bilan bartaraf etganmiz! — dedim.
— Yoʻgʻ-e! — dedi Gʻiyosiddin kalta paltosini yechishdan toʻxtab.
— Ha-da, duch kelsa, uch mahalgi ovqatni biryoʻla yutib olib, keyin kavsh qaytarib yuraveramiz.
— Shuning uchun Shukur akam umrining oxirida oshqozonining yarmini kestirib tashlagan ekan-da? — dedi Azamat. — Tejamkorlik bundan ortiq boʻlmas, ofarin!
Hazil-huzul qilib oshxonaga oʻtdik: birov yogʻni dogʻ qildi, birov sabzi-piyozni hozirladi, birov koʻrsatma berib turdi. Xash-pash deguncha zirbak tayyor boʻldi, guruch kurmakdan tozalandi, ivitib qoʻyildi, tuz-namak rostlangach vagʻirlab qaynayotgan qozonga guruch solindi, suvini tortgach damladik. Turup toʻgʻraldi, dasturxon tuzaldi.
— Azamat, anavi zormandadan ozgina ketmaydimi? — deb televizor ostidagi pardadan koʻrinib turgan shishalarga ishora qildim.
— Yoʻq, aka, men ogʻzimga olmayman, — dedi Azamat koʻlini koʻksiga qoʻyib.
— Ixtiyoringiz. Boʻlmasa, hozir oshni buzaman, — deb oshxonaga chiqdim. Oshni buzib, goʻshtlarni kichikroq laganga ajratib qoʻydim. Soʻng guruch-sabzini yaxshilab aralashtirdim. Olov past edi — tagi olmapti, yaxshi pishipti. — Gʻiyosiddin, goʻshtni opketing, maydalang. — Oʻrtasiga Margʻinoniyning timsoli tushirilgan laganga uch-toʻrt kapkir osh solgan chogʻimda xovli tomondan birovning chaqirgan tovushi eshitildi. — Kim boʻlsa ham yaxshi mehmon ekan, osh ustiga keldi, — dedim. Azamat oshxonaga kirib:
— Sizni birov soʻrayapti, — dedi.
— Taklif qiling, ichkariga kirsin, osh tayyor!
— Ichkariga kirmayapti, — deb Gʻiyosiddin Kichkina ham oshxonaga moʻraladi.
— Kiraversin. Kim ekan?
— Yoshi kattaroq bir odam, — dedi Gʻiyosiddin. Soʻng qoʻlida goʻsht toʻgʻrayotgan pichogʻi bilan yoʻlakka chiqib: — Aka, kiring ichkariga! — dedi.

Oʻzim kapkirni koʻtarib yoʻlakka chiqdimu mumtoz adabiyot shinavandasi boʻlgan yangi hamsoyamiz Egamqul akaga koʻzim tushdi.
— Ie, keling, aka, ichkariga kiring! — dedim quvonib. — Mana, shoir ukalar kelgan, suhbatlashasiz!
— Uzr, minba’d uzr! — deb Egamqul aka soxta salobat aralash qoʻllarini koʻksiga qoʻyib bosh chayqadi. — Bajonidil kirardim-u, lekin sira ilojim yoʻq.
— Tinchlikmi, aka? — dedim soxtakorlikdan gʻijinib.
— Mashinam Hovuzxonaga yaqin joyda qorga botib qoldi. Iltimos, ukajon, borib chiqarishib yuborsangiz! — dedi Egamqul aka hamon qoʻllarini koʻksidan olmay.
— Boʻpti… Lekin shu oshni sovutmasdan yeb olgunimizcha mashinangiz botgan joyida tura tursa nima qiladi? — dedim hazil aralash. — Bahorgacha tursa, qorlar erigach minib ketaverasiz.
— Yoʻ-oʻq, ukajon, boʻlmaydi, uyda mehmonlar bor.
— Mana, biz boramiz, — deb Azamat shoshilib kurtkasini kiydi.
— Men ham boraymi? — dedim. — Shartmi borishim?
— Bu yigitlar mehmonmi? — dedi Egamqul aka savolimni eshitmagandek. Soʻng: — Yaxshimisiz, yigitlar?
— Rahmat, aka.
— Agar belkurak boʻlsa, olinglar, gʻildirak ostini kavlash kerak, — dedi rahbarona ohangda Egamqul aka. — Uzr-da endi. — Kiyofasiga zoʻraki tabassum yugurtirdi.
— Mayli, hechqisi yoʻq, aka. Men ham boraymi? — deb qayta soʻradim.
— Yoʻ-oʻq, men boraman, — deb Gʻiyosiddin Kichkina shahdam kalta paltosini kiydi.
— Mehmonlarni ishlatar ekanmiz-da, uzr, — dedi Egamqul aka irjayibgina.
— Xijolat boʻlmang, aka, yosh kelsa — ishga deydilar, — dedi Gʻiyosiddin. Men oldi yopiq ayvondan belkurakni topib berdim.
— Hozir, birpasda qaytamiz, — deb ta’kidladi Egamqul aka. — Vsevo desit minut.

Uning ruscha, forscha soʻzlarni aralashtirib gapirishi doim ensamni qotirardi.
— Birga qaytib keling, osh tayyor, — deb qoldim.

Chamasi, Egamqul aka Hisorakka bogʻ oralab oʻtib kelmoqchi boʻlgan. Bu yoʻldan Sayfi Saroyidan boshqa odam mashinada yurmaydi. U ertalab ishga ketgan boʻlsa, yana qor yogʻib izlarni koʻmib qoʻygan, Egamqul akaning «Neksiya»si esa, tabiiyki, qorga botgan.
Bu odamga kimdir «Asror bobo» deb laqab qoʻygan edi. Lekin laqabi oʻziga sira yarashmasdi. Asror bobo qayda-yu, soxta salobat qayda!
Nafsilamrni aytganda, birovga laqab qoʻyadigan odam ahmoq boʻlmaydi; kishining oʻziga xos nozik bir nuqtasini topib, nishonga bexato uradi. Hisorakda qalamkash qavmi istiqomat qilsa-da, Egamqul akaga «Asror bobo» laqabi hadya etilgan dastlabki paytlarda koʻpchilik Abdulla Qahhorning toʻqima qahramoni bilan bu kishi oʻrtasida oʻxshashlik borligini birov xayoliga ham keltirmadi. Aksincha, «ul qaydayu bul qayda!» deb labini burib, qoshini kerganlar bisyor topildi. Haqiqatan ham, biz bilgan, tasavvur qilgan Asror bobo hozir ham vodiy choyxonalarida onda-sonda uchrab turadigan quvgina, quvnoqqina, ayni choqda pokdamon, rasmona bobo boʻlsa, Egamqul aka soqolining oqini kampiridan yashirish uchun har kuni ertalab iyagini ustarada qirtishlaydigan, «farz», «sunnat» kabi gaplarni «axloq kodeksi»ning yosh kamollarga moʻljallangan dasturilamal deb oʻylaydigan, ularga rahbar xodimlar amal qilishi shart emas deb hisoblaydigan «komil inson» edi goʻyo. Asror bobo bor-yoʻgʻi mahalliy doirada ma’lum va mashhur boʻlsa, Egamqul aka oʻz zamonasida «Birinchi» bilan gaplashib yurgan katta odam. Xullas, «ul qaydayu bul qayda!» degan gapda jon bor. Asror bobo tabiatida andak quvlik (kampiriga nisbatan) seziladi, lekin bu quvlik begʻaraz, beozor; quvnoqlik esa bachkana gulixandonni eslatadigan askiya emas, zavq-shavqdan tugʻiladigan hayotga chin muhabbat nishonasi yoki aksincha, hayotga chin muhabbatdan tugʻiladigan zavq-shavq nishonasidir. Egamqul aka xatti-harakati bilan quvlik qilayotganini goʻyo sezdirmaydi, lekin chinakam zavq-shavq nimaligini ham bilmaydi. U hayot zavqini ham, shavqini ham nomenklaturaga (mansabdan mansabga koʻchib yuruvchilar roʻyxati) kirgan paytidayoq pakqos esidan chiqarib yuborgan… Shunday boʻlsa-da, ultarmalik Asror bobo bilan Egamqul aka oʻrtasida qandaydir oʻxshashlik bor. Afsuski, bu teskari oʻxshashlik boʻlib chiqdi. Ya’ni, Egamqul aka, aslida, Asror boboning karikaturasi ekan. Egamqul akaning laqabiga juz’iy tuzatish kiritib, «Xosaki Asror bobo» deyilsa, toʻgʻriroq boʻlardi. «Xosaki» soʻziga «Oʻzbek tilining izohli lugʻati»da «nasldor, zotdor» deb ta’rif berilgan. Bu ta’rif Egamqul akaga nisbatan toʻgʻridan-toʻgʻri tatbiq etilsa, unchalik yarashmaydi, oʻrniga tushmaydi, lekin ma’lumot ma’nosida qayd etib qoʻyilsa zarar ham qilmaydi.

Bu kishi ilgari surunkali amaldor boʻlgan, keyinchalik nafaqa yoshiga yetgach nomenklaturadan tushib qolgan. Shu bois oʻzini «adolatsizlik qurboni» deb hisoblaydi. Oftobshuvoq kunlarning birida adolat tiklanishiga, ya’ni katta mansabga tayinlanishiga umidvor boʻlib yuradi. Umidvorlik muddati xiyla choʻzilib ketgani uchun har xil mashgʻulotlar bilan oʻzini ovutadi; goh qarasangiz, mumtoz adabiyot muxlisiga aylanib qoladi, «adabiyotshunos» Rahim Baqqolning boshini qotirib, unga Navoiy gʻazallarini sharhlatib eshitadi; gohida oʻzi mutolaa qilgan yangi kitob toʻgʻrisida bachkana mulohazalarini aytib miyani suyultiradi. Ora-orada: «Ishkilib, vaqtingizni olmayapmanmi?» deb gʻashingizni keltiradi. Vaktingizni olayotganini bilib turib shunday savol beradi, basharingizga tikilib kulimsiraydi, sizni ham yolgʻondakam shakarguftorlik qilishga majbur etadi. Mayli, amaldan urilib, koʻngli yarimta boʻlib qolgan deb hech kim unga qattiq gapirmasdi. Egamqul akani befarosat, befahm deb boʻlmaydi — hamma narsaga aqli yetadi. Ammo ba’zan xorijiy texnologiya asosida barpo etilgan hovuzini, saunasini koʻzkoʻzlash uchun ataylab uyiga taklif qilar, oʻgʻil-qizlariga atab shaharning soʻlim goʻshalarida qurdirayotgan dangʻillama imoratlarini ham tomosha qildirib qaytar edi-yu, beixtiyor bu kishining ziyrak-zukko zot ekaniga koʻngilda shubha uygʻonardi. Bir soʻz bilan aytganda, eski zamondan qolgan «Hamma narsa inson uchun, insonning baxt-saodati uchun!» degan taomilni batamom xususiylashtirib olgan. Boshqalar ham inson, boshqalar ham baxtli-saodatli boʻlishga hakli degan gapni xayoliga keltirmas, mabodo xayoliga keltirsa, minbarga chiqib olib, kuyib-pishib va’z aytayotgan voiz nutqining qoralamasi koʻrinishidagina tasavvur etar edi.
Dastlab, Egamqul akani hurmat qilardim, kuyinchaklik bilan aytadigan gaplariga chippa-chin ishonardim. Hozir ham koʻpni koʻrgan inson sifatida hurmat qilaman, gaplarini indamay eshitaman. Biroq, oʻylaymanki, uni Yovqur Bahodir bilan Rahim Baqqol mendan koʻra koʻproq hurmat qiladi, unga koʻproq ishonadi. Yovqur sipolik bilan oʻzini chetga tortadi, gʻijinadi, vijdonan qiynaladi: «Basharasiga qarab tirjayib turishga majburman, koʻngli yarimta, dili ogʻrimasin deyman. Agar koʻngli butun boʻlsa, ya’ni amalda oʻtirgan boʻlsa u biz bilan soʻrashmasdi, yonimizdan boshini qimirlatib oʻtib ketardi. Nima uchun koʻngliga qarashimiz kerak oʻzi?! Tupurdim-e, oʻshanday yarimta koʻngilga!» deb jigʻibiyron boʻlardi-yu, ammo yana koʻngilchaklik qilishni qoʻymasdi. Bu masalada Rahim Baqqolga Xudo berdi: endi uning palagʻda gaplarini eshitadigan quloq topilgan, budkasi gavjumlashib qolgan edi; ular apoq-chapoq boʻp ketdi. Zimdan kuzatilsa, oʻz qadrini biladigan «chahoryor» budkani chetlab, aylanma yoʻldan yuradigan boʻlganini payqash mumkin. Biroq Hisorakda aylanma yoʻl ham uzoq emasdi; bari bir adogʻdagi odam koʻzga tashlanadi. Chunki toʻrt taraf beton bilan oʻralgan, yoʻllar tutash, chorraha bittagina edi. Menga qolsa, budkada betma-bet oʻtirgan Rahim Bakqol bilan Egamqulning birini olib biriga ursang ham haqqing ketadi. R. Baqqolning pandavaqi ekani oyday ravshan, unga nisbatan Egamqul quvgina, qitmirgina. U Shayx Sa’diyning kalomi bilan, mumtoz iqtiboslar bilan oʻzini maqtayotgandek tuyuladi. Muomaladagi soxtakorlikni darhol sezaman. Sezmasam koshkiydi.

Oradan yarim soatdan moʻlroq vaqt oʻtib Gʻiyosiddin Kichkina bilan Azamat qaytdi. Egamqul aka rahmat aytib, hovlisiga kirib ketipti. Mayli… Palovni olovga yaqinroq joyda saqlab turgan boʻlsam ham, tovi koʻtarilgan edi, endi bemalol qoʻl bilan oshalab yeyish mumkin. Hammamiz oshni qoʻl bilan yeyishga qaror qildik.
— Agar ikki kishi boʻlmasak, mashinani chiqara olmasdik, — dedi Gʻiyosiddin bir-ikki osham olib. — Lekin Egam aka ajoyib odam ekan, Sa’diyning gʻazallarini forscha yoddan bilarkan, qoyil!
— Ma’rifatli inson shunaqa boʻladi, — deb kaftini yaladi Azamat. — Afsuski, oʻqigan, uqqan odamlar kam. Zamonaviy qahramon ham shunaqa boʻlishi kerak.
— Koʻpni koʻrgan odam, oʻzining mustaqil karashlari bor, — deb men ham hamsoyani maqtagan boʻldim. — Mumtoz adabiyotdan xabardor odam ablah boʻlmaydi.
— Olasiz-da, aka! Ablah boʻlmaslik ham noyob fazilatmi?! — deb Gʻiyosiddin kafti bilan ogʻzini yopib, orqasiga oʻgirilib miriqib kuldi.
Xullas, osh ustida ham, oshdan keyin ham hammamiz Egamkul akaning insoniy fazilatlari toʻgʻrisida safsata sotib oʻtirdik. Ha, aynan «safsata» sotdik. Chunki, afsuski…
Oʻsha kuni Gʻiyosiddin Kichkina bilan Azamat Toshkentga qaytdi. Jomadon biznikida qoldi. Boʻrijar sihatgohida joy boʻshasa, bari bir Gʻiyosiddin Kichkina keladi — pulini allaqachon Mirzo Toʻra toʻlab qoʻygan.

Oradan oʻn-oʻn besh kun oʻtdi. Bir kuni terakzor yoqalab Hisorakka qaytayotsam, roʻparamdan kelayotgan «Jiguli» yonimdan oʻtib toʻxtadi. Hayron boʻldim: odatda, na oldimdan, na orqamdan kelayotgan yengil mashinaga qarayman. Ataylab qaramayman, odatim shunaqa. Agar insofli tanish-bilishim boʻlsa, oʻzi mashinasini toʻxtatib opketadi. Opketmasa aslo xafa boʻlmayman, demak ishi zarur yoki ichi toʻla odam ekan deb oʻylayman. Kimdir nomimni tutib chaqirdi. Oʻgirilsam, ajab, sihatgoh xoʻjayini Qulxoʻja orqa eshigini qiya ochib, bitta oyogʻini yerga qoʻyib oʻtiribdi.
— Telefon nomeringizni ayting, — dedi u qoʻli bilan ishora qilib. Roʻparasiga borar-bormasimdan mashinadan tushdi. Soʻrashdik. Men muvaqqat telefon raqamimni aytdim, haydovchi daftarchasiga yozib oldi.
— Shoir xalqi injiq boʻladi-da, — deb nolib koʻydi Kulxoʻja. — Aytilgan paytda kelganda-ku, siz ham, men ham ovora boʻlmasdik.
— Oʻzining sarson boʻlgani-chi! — dedim kulimsirab, yarash ohangida.
— Boʻpti, oʻn-oʻn besh kundan soʻng oʻzim telefon qilaman… — deb u yana orqa oʻrindikqa oʻtirdi. — Anovi kuni qattiq gapirdim, shekilli…
— Oʻzim bemahal sim qoqdim…
— Xoʻp, xayr…

Mashina joʻnadi. Men ham oʻz yoʻlimda davom etdim. Ichimdagi gʻashlik birpasda tarqadi-ketdi. Aftidan, men oʻshanda Qulxoʻjani boshqalar «ezib yuborgan» paytda telefon qilib, langʻillab turgan temirga suv sepgandek boʻlgan ekanman.
Orqamdan mashina signali eshitildi. Oʻgirilsam, boyagi mashina tisarilib kelyapti. Toʻxtadim. «Jiguli» yonimga kelgach, orqa eshigi ochildi. Kulxoʻja oʻng oyogʻini yerga qoʻyib:
— Yalangʻoch maxsum ham Hisoraqda yashayaptimi? — deb soʻradi.
— Qaysi yalangʻoch maxsum?
— Egamqulni aytyapman.
Piq etib kuldim.
— Nega kulasiz?
— Oʻzim, shunday, — dedim. — Siz uni taniysizmi?
— Taniyman. Bir joydanmiz… — U negadir yerga qarab xoʻrsindi. — Qiziq, obkomda ishlab yurgan kezlarida yashirincha namoz oʻqib yurardi, bizni ham musulmonchilik ahkomlariga zimdan da’vat etardi. Uning nazarida, kommunizmda yashayotgan odam jannatdan ham joy hozirlab qoʻyishi kerak edi. Noshukurchilik oqibatida kommunizmdan judo boʻldi, jannatdan ham darak yoʻq. Endi badantarbiya qilib uzoq umr koʻrmoqchi. Qargʻaga oʻxshab uzoq yashashdan kimga foyda, galvars! — deb bugʻdoyzorni titkilayotgan qargʻa galasiga ishora qildi. — Undan koʻra oʻzingga chiroyli goʻr qazdirib, ustiga maqbara qurdirib qoʻymaysanmi!.. Endi boʻlsa, shortik kiyib terakzor boʻylab yuguradi, pishshillamay oʻl! Shu ishni hovlisida qilsa ham boʻladi-ku, jun bosgan oyogʻini reklama qilish shartmikan…
— Sogʻlom tanda sogʻ aql, deydilar.
— Qoʻysangiz-chi, dedi Qulxoʻja qoʻl siltab. — Sportsmenlar dunyoda eng kam umr koʻradiganlar toifasiga kiradi. Umrni Xudo beradi, har qancha urinsa ham bandasi umrini uzaytira olmaydi… Xalq orasida shoirlar alkash boʻladi degan gap yuradi. Shu bois Egamqul sogʻlom hayot tarzini targʻib qilmoqchi boʻlsa kerak.
— Qaydam.
— Aslida, bu ham reklamaning bitta koʻrinishi, xolos. Yelkamni qisib kulimsiradim.
— Xuddi shunday. Siz uni bilmaysiz, — deb Qulxoʻja mashina eshigini zarb bilan yopdi.

Mashina bu gal oʻrnidan shitob qoʻzgʻaldi.

Ana xolos!.. Shom chogʻida Gʻiyosiddinning uyiga sim qoqib, oʻn-oʻn besh kundan keyin sanatoriyada joy boʻshaydi, komandirovkaga ketib qolmang, deb ogohlantirdim.

* * *

Bir kuni shaharga ketayotsam Yovqur Bahodirning darvozasi roʻparasida Shukurxona tomondan shortikchan sayr etib qaytayotgan Egamqul akani uchratib koldim. Soʻrashdik, saaom-alik qildik. Egamqul asabiyroq koʻrindi. Boshini yelkasi uzra oʻng va chap tomonlarga aylantirgach:
— Terakzorda bitta tanishimni uchratib qoldim, — dedi.
— Kim ekan?
— Siz uni tanimasangiz kerak. Boʻrijarda ishlaydi.
— Xoʻjaqul aka emasmi?

Egamqul menga hayratlanib tikilib qoldi. Soʻng:
— Siz uni qaydan taniysiz? — deb soʻradi.
— Hisorak bilan Boʻrijar yonma-yon, koʻcha-koʻyda uchrashib turamiz, ba’zan xizmat mashinasida shaharga obketadi.
— Hm-m, — dedi Egamqul yerga qarab, negadir lunjlarini shishirdi. — Ahmaq! Otini boshqa qoʻyipti. Xoʻjaqul emish!.. Qulxoʻja-ku!.. Xoʻjalarning quli boʻlgandan koʻra, qullarning xoʻjasi boʻlgan yaxshi emasmi?! Nima dedingiz?
— Ikki oʻn besh — bir oʻttiz-ku, nima farqi bor? — dedim.
— Ie, nega farqi boʻlmas ekan, yer bilan osmoncha farqi bor-ku!
— Shunaqami?

Egamqul aka iyagini tutamlab bir nuqtaga tikilib qoldi. Xiyla sukutdan soʻng:
— Bilasizmi, Napoleon nima degan? — deb soʻradi.
— Oʻlimi oldidan aytgan gaplarini soʻrayapsizmi?
— A yoʻ-oʻq… — dedi u choʻzib. — Oʻlimi oldidan nima degan ekan? — dedi qiziqsinib. — Men eshitmagan ekanman.
Kulib yubordim: axir, bundan 186 yil muqaddam vafot etgan odamning vasiyatini eshitish uchun kamida 200 yashar chol boʻlish kerak edi-da! Darhol lab-lunjimni yigʻishtirib:
— Jahongir «Fransiya, armiya, Jozefina» deb jon bergan, — dedim.
— Muni qarang-a, oʻlayotganda ham jazmanini esidan chiqarmagan ekan…
— Siz Napoleonning qaysi gapini nazarda tutgan edingaz? — deb soʻradim.
— Qoʻy qoʻmondon boʻlgan sherlar galasidan Sher qoʻmondon boʻlgan qoʻy poda afzal degan. Bu degani — xoʻjalarning quli boʻlgandan koʻra, qullarning xoʻjasi boʻlgan yaxshi demak. Toʻgʻrimi?
— Toʻgʻri-yu, lekin Piri Turkiston oʻzini Qulxoʻja deb ataydi.
— Yassaviy shunaqa deganmi?
— Ha, shunaqa degan.
— Eshitmagan ekanman… Mavridi kelsa, Rahim Baqqoldan soʻrab koʻraman.
— Soʻrab koʻring, — deb oldinga bir-ikki qadam tashladim.
— Yoʻl boʻlsin, shahargami? — deb soʻradi.
— Ha, shaharga, hozir A’zamxon akamning xizmat mashinasi keladi. Tekinga opketadi.
— Yuring, oʻzim oborib qoʻyaman, pul olmayman. Qaerga borasiz? — deb soʻradi u kiyofasiga zoʻraki kulga yugurtirib.
— «Telefilm»da ishim bor.
— Shoshmang, «Telefilm» qaerda?
— «Paxtakor» metrosidan chiqilsa bas.
— Boʻldi, men sizni Amir Temur xiyoboniga tashlab oʻtaman… Hozir mashinamni minib chiqaman, — deb Egamqul aka uyi tomon yoʻl oldi. Sal narida toʻxtab: — Yuring, birga gurunglashib bora qolaylik, — dedi.
Birga ketdik.
Egamkul aka temir darvozasini lang ochib, ichkarida turgan mashinasini oʻt oldirdi, motorini birpas kizdirdi. Soʻng birgalashib Toshkentga yoʻl oldik.
Terakzor yoqalab borib oʻng tomonga burildik. Arganga yetgan paytimizda:
— Ishqilib, anavi kuni xafa boʻlmadingizmi, mehmonlaringizga malol kelmadimi? — deb soʻrab qoldi tuyqus.
— Qaysi kuni? — dedim qoshlarimni chimirib. — Nimani aytyapsiz?
— Mashinam qorga botib qolgan kuni yordam berdilaring-ku!
Birdan unutilayozgan voqeani esladimu kulib yubordim:
— Ie, Egamqul aka, nima deyapsiz?! Nega xafa boʻlishim kerak? Shu ham yordam boʻldiyu… — deb teskari qaradim.
— Rostini aytsam, men sizga vaqtimni yetarlicha vыdelit qilolmayapman. Siz bilan miriqib suhbatlashgim keladi. Sizga havas qilaman, juda-juda xokisor insonsiz-da!
— Yoʻgʻ-e, qoʻysangiz-chi! — dedim ensam qotib.
— Oʻsha kuniyam, qarang, mehmonlaringizni menga yordam bergani joʻnatdingiz…
— Men joʻnatganim yoʻq, oʻzlari bordi. Nima, men ularga xoʻjayinmanmi?..
— Aslida, uyingizda mehmon borligini mutlaqo bilganim yoʻq edi, — dedi xuddi gapimni eshitmagandek.
— Ular boʻlmaganda oʻzim yordamlashib yuborardim, Egamkul aka.
— Sizga haddim sigʻib uyingizga chaqirib borgandim-da, ukajon.
— Bemalol, aka, bemalol, — dedim-u, «bu odam birovning gapini eshitmas ekan» deb ichimda gʻimirladim.
— Koʻrmaysizmi, oʻsha kuni oʻgʻlim oʻrtoqlarini mehmonga chaqirib koʻygan, menga (sotkamga) ketma-ket telefon qilib: «Papa, qaerda yuribsiz, nega kechikyapsiz?!» deb soʻrab yotibdi deng. Men, mana, bogʻ oralab oʻtyapman, besh minutdan keyin, uch minutdan keyin uyda boʻlaman deb, oʻgʻlimni chalgʻitib turdim… Mashinamda ziyofatga moʻljallangan mayda-chuydalar bor edi.
Doʻrmondagi aylanma yoʻlga burildik. Egamkul aka yoʻldan koʻzini uzmas, men boʻlsam uning yuz-koʻziga koʻzim tushishidan xijolat boʻlib yoʻlovchilarni, poezd yoʻlidan narida yastanib yotgan dalalarni tomosha qilib borardim. Oʻzimcha Egamqul akaning xirsdek baquvvat oʻgʻlini, oʻziga oʻxshagan xirsday-xirsday oʻrtoklarini koʻz oldimga keltirdim: «Nichego sebe!..» Ochigʻini aytsam, hamsoyaning oʻgʻlini bir-ikki marta uzokdan koʻrganman: «Lasetti»ni minib, xoʻmrayib uyoq-buyoqqa oʻtib qolardi, toʻrt muchasi sogʻ edi; toparmon-tutarmon biznesmen, shekilli.
— Bilasizmi, ukajon, Shayx Sa’diy, sen Sharqda turib shunday ish qilginki, Gʻarbda yashayotgan odamlar xaqqingga duo aytib, seni olqishlasin, degan.
— Ya’ni, musulmon odamning ishiga gʻayridinlar ham tan bersin, tahsin oʻqisin degan ma’noda shunday degan boʻlsa kerak-da! — dedim.
— Ha, balli! Sharqda musulmonlar, Gʻarbda asosan nasroniylar yashagan. Bu oʻz-oʻzidan tushunarli, izohga hojat yoʻq, — dedi Egamqul aka yoʻldan koʻz uzmay.

Beixtiyor uning aft-angoriga tikildim: yuzlari jiddiy, qoshlari chimirilgan. Aftidan, u oʻzi aytayotgan gaplariga chippa-chin ishonardi… Ishonmasa kerak deb oʻyladim. Ishongan odam bunday qilmaydi; uyida hoʻkizday oʻgʻli agʻanab yotsa-yu, qorga botib qolgan mashinasini yoʻlga chiqarish uchun kap-katta odam hamsoyasidan yordam soʻrab yalinib yursa-ya!..

Xoʻsh, ultarmalik Asror boboning eshakaravasi loyga botib qolsa nima qilardi? Mumtoz adabiyotdan mutlaqo bexabar chol oʻgʻlini uyiga berkitib qoʻyib, qoʻni-qoʻshnilarini yordamga chorlarmidi?!
«Uyingni oʻgʻri bossa, oʻgʻlingni sandiqqa solib qoʻyib, qoʻshnini yordamga chaqirmaysan. Hammaning ham farzandi oʻziga aziz», degan edi Asrorqul.
— Asror bobo jinni ekan, — deb yubordim beixtiyor.
— Nima dedingiz? Yana bir qaytaring, yaxshi eshitmay qoldim, — dedi Egamqul aka boshini men tomonga qiyshaytirib.
— Abdulla Qahhorning «Asror bobo» hikoyasidagi cholni aytyapman, gʻirt jinni ekan! Uni jin chalgan…
Egamqul aka ilkis yuzimga tikilib olgach:
— Unchalik emasdir, — dedi ishonqiramay. — Yana kim biladi deysiz.
— Jinni boʻlmagan taqdirda ham uni jin chalgan. Tegirmonboshida uxlab qolgan odamni albatta jin chalib ketadi.
— Fargʻonada ham shunaqa gap bormi? — dedi Egamkul aka ajablanib, yuziga soxta tabassum yoʻllab. — Bizda ham odamlar tegirmonboshida yotib-turishdan irim qiladi, tavba!.. Lekin Rahim Baqqol negadir Abdulla Qahhorni juda yomon koʻradi. Odamzot qiziq ekan.
— Baqqolning hamma gaplariga ham ishonib boʻlmaydi, Egamqul aka.
— Qoʻysangiz-chi! U bilmagan narsasini gapirmaydi…
— Toʻgʻri, faqat bilganini gapiradi… Mulla ham bilganini oʻqiydi, — deb qoʻshib qoʻydim ijirgʻanib.
Egamqul aka yana bir marta aftimga sinovchan tikilib oldi. Men qilt etmasdan yoʻlga qarab oʻtiraverdim. Oʻrtada gap-soʻz tamom boʻldi. Amir Temur xiyobonida mashinadan tushdim, lekin hamsoyaning soxta qiyofaei koʻz oldimda muhrlanib qoldi. Jin ursin, endi kun boʻyi mana shu bashara meni holi-jonimga qoʻymaydi, lop etib roʻparamdan chiqaveradi.

Birodarlar, rostdan ham, Asror boboni jin chalganmi? Yoki oʻzimizga bir balo boʻlganmikan?..

* * *

Darvoqe, oradan roppa-rosa oʻn besh kun oʻtgach Boʻrijar sanatoriyasining rahbari Qulxoʻja kaminaga sim qoqib: «Joy boʻshadi, hokimlar daf boʻldi, Gʻiyosiddin kelaversin», dedi. Bir oz ajablandim… Soʻng unchalik hayron boʻlmaslik kerak deb oʻyladim. U puldor muassasaning rahbari, qoʻlida kam deganda yuz kishi ishlaydi, dargohiga tashrif buyuradigan kazo-kazolar ogʻziga mahtal boʻlib turadi… Men-chi, shunchaki koʻrik-tanlovlarga intermediya yozib yurgan yupqaqoʻl qalamkashman, xolos. Shakarguftorlik qiladigan paytlar allaqachon oʻtib ketgan, joʻrajon. Eshak ham loydan oʻtgan. Endi oʻzing shakarguftorlik qilasan… Men shakarguftor deb yurganim Qulxoʻja, aslida, Rum qaysariga oʻxshar ekan: «Keldim. Koʻrdim. Yengdim» tarzida qisqa-loʻnda hukm chiqaradi-qoʻyadi. Lekin, sanatoriya oshxonasida tushlik, kechki ovqat mahallari kaminaga aytib bergan latifalari, «odamiylik qissasi» hali-beri esimdan chiqmasa kerak…

Anglaganim shu boʻldiki, qulxoʻja maxsus toifaga mansub odam: birovga ishi tushgan paytlarda soʻroq alomatidek gajak boʻlib tursa, yumush bilan kelgan odam qarshisida undov belgisi holatiga kiradi-qoʻyadi. Quyidagilar — zinapoya, yuqoridagilar — mehrob. Zarurat tugʻilsa, «xoʻja»ni nari surib, «qul»ni beri suradi.

«Ultarmalik Asrorqul Haydar otaning qadrdon oshnasi boʻladi». Qulxoʻja bilan Egamqul ilgari oshnachilik qilgan, qadrdon boʻlgan. Ikkovi ham katta oxurdan yem yegan, faqat bittasi nari surilib, bittasi beri surilgan…

Ikki yorti — bir butun, deydilar. Qulxoʻja bilan xosaki Asror bobo bitta olmaning ikki yuziga oʻxshardi. Ular bir-birini toʻldiradi, boyitadi.
Shu oqshom Gʻiyosiddin Kichkinaga qoʻngʻiroq qildim. U ertalab yetib keldi; men uni sanatoriyaga opkirib ishboshi Kristinaga tanishtirdim. Kristina Gʻiyosiddinni asosiy binodan qaqasroq boʻlgan «dacha-mehmonxona»ga joylashtirdi. Bu «dacha» qalin archazor qoʻynida ekan, toza havoga shu qadar toʻyinganki, hatto havoni oshamlab yeyish mumkin edi. Boz ustiga, Kristina ham ajoyib duragay qiz ekan. «Ismingiz aslida Xristina, hazratim Shayx San’on qissasida tasvirlagan «Tarso qiz» aynan oʻzingiz boʻlsangiz kerak. Nima deysiz, Muslima?» deb soʻradim. «Men chala muslimaman», dedi Kristina. «Nima uchun?» «Chunki otam gurji, onam yunon qizi». «A-ha, gap buyoqda ekan-da! Oʻzim ham bu qiz hofizning soʻlim gʻazaliga bekorga oʻxshamasa kerak degandim-a! Qachon oʻqiganman, qaerda koʻrganman deb boshim qotib turgan edi: endi topdim, atoqli gurji yozuvchisi Nodar Dumbadzening «Hellados» hikoyasining moddiylashgan koʻrinishi ekansiz. Oʻsha hikoyani oʻqiganmisiz?

Nizom Komil tarjima qilgan, «Tafakkur»da bosilgan», dedim joʻrttaga hayajonlanib. «Yoʻq, oʻqimaganman», dedi Kristina beparvo. Bu javobni eshitib hushimdan ketib kolyozdim. «Nahotki! — dedim koʻzlarimni olaytirib. Soʻng najot kutgandek xona kunjidagi stulda qimtinib oʻtirgan Gʻiyosiddin Kichkinaga yuzlandim: — Siz-chi, Gʻiyosiddin, oʻqiganmisiz oʻsha hikoyani? Mazmunini Kristinaga gapirib bermaysizmi?!» Gʻiyosiddin Kichkina yerga qarab: «Oʻqimaganman, aka… «Tafakkur»ning oʻsha soni qoʻlimga tushmagan», dedi. «Oʻrischasini oʻqish kerak edi! Uni qachon Nizom Komil tarjima qilar ekan deb kutib yurish shart emas-ku!» dedim figʻonim chiqib… Xullas, kuppa-kunduzi ikkita «johil odam» bilan yuzma-yuz kelganimga goh ishonib, goh ishonmay dilkusho sanatoriyani tark etdim: «Toza havolar oʻzlariga siylov, afandilar! Menga Hisorak boʻlsa bas. Bay-bay!..»
Zohiran quvnoq boʻlsam ham, lekin koʻnglim xira tortdi, koʻnglimga gʻubor qoʻndirib qaytdim… Oradan bir hafta oʻtib «boʻlgan voqea»ni qogʻozga tushirdim. Qalay! Sezib turibman, Hisorak hangomalarining davomi borga oʻxshaydi. Yana qaydam.