Бизнинг фикрларимиз, қарашларимиз, ўзимизни тутишимиз, ижтимоий фаолиятимиз, умуман, ўзимизни намоён қилишимиз маданиятимизнинг инъикосидир. Ички маданиятимизнинг моддий тарзда намоён бўлиши. Маданиятимиз қандай бўлса, биз ҳам шундаймиз. Ички маданият ички «мен»нинг намоён бўлиши, бу «мен» ўзини муносабат ва ҳолатлар, юриш- туриш, ўзини тутиш орқали, яъни бизнинг фаолиятимиз орқали ўзини намоён этади.

Назар Эшонқул
ФАЛСАФА ВА МАДАНИЯТ

Бугунги маданий дунёда «маданиятли» деганда кимни ва нимани тушунамиз?! Ким ва қайси ҳолатлар, қайси фазилатлар маданият намунаси бўла олади?!

Кийинишидан тортиб юришигача замонавий, замонавий воситаларнинг барчасидан унумли фойдаланаётган, уни турмуш тарзига айлантирган, уйи тўла замонавий воситалар, ҳаёти, фаолияти замоннинг энг сўнгги русумдаги техник, ахборот, маиший воситалари билан яхлитлашиб кетганларни биз тўла маънода, иккиланмай «маданиятли» дея биламизми?

Умуман, замонавийлик маданиятни билдирадими?
Агар йўқ десангиз, унда маданиятли ким ва биз ҳозир тўла маънода маданиятлимизми?
Маданиятни ва маданий дидни ҳимоя қилоляпмизми?

Кўчада ана шундай йигитларни кўп учратаман.
Улар кийинишидан тортиб ўзини тутишигача ўта замонавий.Қўлларида нақ компьюетрнинг ўзи дейиш мумкин бўлган мобил телефонлар. Кийимлари ҳам алламбало – бежирим, сочлари ҳам бугунги замонга мос ҳурпайган. Кўиршганда бошларини бир-бирига уриб кўришишади. Машинасидан тортиб пайпоғигача замоновий андазада – энг сўнгги модада. Эшитаётган қўшиғи ҳам репми, яна бир балолар.

Устига-устак, улар ҳеч нарсадан уялишмайди, қўшиқларни баланд қўйиб кетаверишади – гўё бошқалар ҳам шу қўшиқни эшитишга маҳкум қилингандай. Истиҳола улар учун эскилик сарқити бўлиб боряпти. «Бу қўшиқни қандай эшитяпсан?!» – десангиз, маданиятсизга қарагандай қарашади.
Гап-сўзларида ҳам ўзига хос жаргонлар пайдо бўляпти. Одам тушунмай қолади – қайси тилда гаплашаяпти булар?

Мен кўчада қоида бузгани учун тўхтатилган замонавийларни кўрдим.
Улар давлат ходими билан ҳам замонавий гаплашишади – агар ўжарроқ ходим бўлса, дарров замонавий телефонларини ишга солишади – айни ҳолатда улар давлатга бўлган ҳурматларини шу тариқа ифодалашади. Ҳар қалай, йўл ҳаракати хавсизлиги ходими ўша ердаги давлат вакили. Унга бўлган муносабат давлатга бўлган муносабатни билдиради. Аммо мазкур муносабат ҳам «замонавийлар» назарида эскириб қолаётганга ўхшайди.

Мен китоб дўконларини кўп айланаман. У ерда «замонавий»ларни кўрмайман. Деярли эмас, умуман кўрмайман. Ким билади, балки улар китобни ҳам уйларига келтириб берадиган қилиб замонавий воситлардан фойдаланишаётгандир? Лекин китобни кўриб, танлаб, уни ҳидлаб олган барибир завқли. Аммо менинг бу китоб танлаш усулим замонавийликка мосмас. Балки бугунги «замонавийлар» диди билан қараганда ўта маданиятсизликдир?!

Машинанинг товушидан ярим кечаси уйғониб кетасиз.
«Замонавийлар» бутун маҳаллани бошига кўтариб замонавий машиналарини кўз-кўз қилганча пойга ўтказишади – замоновий усулларни намоён этишади.
Шовқин ва шиддат замонавийликнинг белгилари бўлиб бормоқда.
Андиша ҳам тобора эскириб боряпти.
Шунга қараб ўйлайман: бизнинг маданият ҳақидаги фикрларимиз эскириб қолмаяптимикин?! Тушунчаларимиз ва қарашларимиз эскирмадими?
Яна бошидаги саволга қайтаман: маданиятли деб кимни айтоламиз?

Биз шу пайтгача яралган маданий дид ва дидсизлик ила юзма-юз турибмиз. Ҳали ҳеч қачон дид ва дидсизлик, бошқача айтганда, маданият ва маданиятсизлик ўртасидаги кураш бу даражада ҳаёт-мамот тусини олмаган.

Умуман, маданиятлиликнинг намунаси нима ва у қандай намоён бўлади? Нимага қараб, қандай асосларга таяниб биз маданиятли ва маданиятсиз деган баҳо берамиз?

Бизнинг дидимиз фақат бизники эмас. Бу дидни Одам Атодан бошлаб аждодларимиз сайқал берирга кириш ва минг йиллар, асрлар оша сайқаллашиб, бизнинг бугунги дидимиз даржасига етган. Шундай экан, бизнинг маданият ҳақидаги тасаввурларимиз ва тушунчаларимиз ҳам фақат бизникимас, унга бизгача бўлган аждодлар сайқал берган, пойдеворини қурган, асослаган, исботлаган. Улар бизга бугун дидсизлик ва маданитясизликдан ўзимизни асраш ана шундай бино – дид ва маданият деган бино қолдиришган.

Аммо бу бинога эгалик қилоляпмизми?
Уни аждодларимиз қолдиргандек тўлиқ ишлатоляпмизми? Уни ҳимоя қилоляпмизми?

Автобус ҳар бир бекатда беш-ўн дақиқа туриб қоларди. У ўзига йўловчи йиғарди. Охири бир кекса кишининг сабри тугади. Ҳайдовчига шунча йўловчини бу тариқа овора қилиш маданиятсизлик деди. Шунда ҳайдовчи унга қараб: «Хоҳласанг, тушиб кет, таксига чиқ, мен план бажаришим керак!» деди. Кекса одам эса Ундан маданиятсизлигин яна билинди, ўзингдан катта – одамни сансирадинг, бошлиғингга ёзаман», – деди. Ҳайдовчи эса: «Бор, қўлингдан келганини қил, сенга ўхшаган «писар»ларни ҳар куни кўриб юрибман», – деди.

Воқеа бир автобус одам гувоҳ бўлди.
Бошқа ҳеч ким жанжалга қўшилмади.
Ҳамма жим турарди.
Бу ерда шунчаки иккита одам тўқнашаётгани йўқ. Бу ерда мадниаят ва маданиятсизлик тўқнашаётганди.

Аммо биз мазкур тўқнашувни жимгина кузатиб турардик.
Кейинги бекатда чол тушиб қолди, бу маданятсиз кишилардан қаттиқ ранжиди. У бундан кейин ҳам маданиятни худди бугунгидек ҳимоя қила олармикин?
Мен ишонмайман. Унинг маданият ҳақидаги тушунчасига дарз кетди.

Киши қандай бўлса, маданияти ҳам шундай. Киши қандай яшаётган бўлса, маданий диди ҳам шундай. Унинг тили, муомаласи – ичидаги маданиятнинг кўриниши.
Биз ўз ичимиздаги ўзимизни қай тариқа қурганимизга қараб, яъни ботинимиздаги «мен» биносини қайси матодан, буюмдан қурганимизга қараб қанчалар маданиятли, маданиятсиз эканимизни билиб олишимиз мумкин.
Инсонийлик маданиятнинг энг муҳташам кўринишидир.
Биз ўзимизни қай даражада инсонийлаштиролдик?

ХХI асрга келиб бизнинг ботинимиз эзгулик-ёвузликкамас, маданият ва маданиятсизликка бўлинмоқда. Ана шу нуқтада маданият ва маданиятсизликка ажралиб боряпмиз.
Яратган ҳақидаги тушунча-тасаввурларимиз ҳам бизнинг қай даражада маданиятли эканимизни билдиради. Яратганни ўзиники қилиб олиб, кейин билан ўзи орқали муомала қилишини истаётганлар маданиятнинггина эмас, илоҳиётнинг ҳам душманларидир. Яратган билан ҳар бир банда ўртасида ҳеч қандай девор, ҳеч қандай шахс йўқ. Бизнинг қалбимиз Яратганнинг уйидир. Яратган билан қалбнинг юзма-юз келиши энг юксак маданиятдир.

Ҳар қандай маданият дастлаб одамнинг ичида яралади ва кейин моддийлашади.

Бизнинг фикрларимиз, қарашларимиз, ўзимизни тутишимиз, ижтимоий фаолиятимиз, умуман, ўзимизни намоён қилишимиз маданиятимизнинг инъикосидир. Ички маданиятимизнинг моддий тарзда намоён бўлиши. Маданиятимиз қандай бўлса, биз ҳам шундаймиз. Ички маданият ички «мен»нинг намоён бўлиши, бу «мен» ўзини муносабат ва ҳолатлар, юриш- туриш, ўзини тутиш орқали, яъни бизнинг фаолиятимиз орқали ўзини намоён этади. Қанчалик замонавий бўлмайлик, ичимизда аждодларимиз сайқаллаган «мен» йўқ экан, биз бўш идишмиз. Шакл бор-у маъно йўқ идишмиз. Замонавийлик бу фақат кўриниш, шакл, агар у маънога эришмаса, уни эртага катта фожиалар кутаяпти.

Биз тараққиётнинг қаймоғидан баҳраманд бўлаётган, тараққиётнинг шитоби билан кун кечираётган, ҳаётимизнинг бирон лаҳзасини тараққиёт меваларисиз тассаввур қилолмаётган, тараққиёт исму жисмига айланиб кетган авлод, айни пайтда, қолоқлик ва турғунлик билан, бошқача айтганда, шу пайтгача эришган бор нарсадан айрилиш билан юзма-юз турибмиз. Бизни тараққиёт шитоби ва маҳсулотлари қанчалик ўраб олган сайин шунчалик турғунлик ва қолоқлик сари яқинлашиб бораяпмиз. Биз ота-боболаримиз қолдирган мерос – маданият ва диддан, ички «мен»дан маҳрум бўлиб боряпмиз.

Биз энг илғор тараққиёт меваларидан баҳраманд бўляпмиз, айни пайтда, бизга барча нарсани – тўпланган барча билим ва тажрибаларни бой бериш ҳам хавф солмоқда.
Биз инсоният тараққиётининг энг баланд чўққисида турибмиз. Аммо бу чўққидан яна ибтидоий ҳаёт тарзи томон қулаб тушиш хавфи ҳам борган сари каттариб боряпти.
Гап ядро урушлари туфайли пайдо бўладиган вайронгарчилик ҳақида бораётгани йўқ. Гап экологик фожиаларнинг оқибати ҳақида ҳам эмас. Гарчи бу хатарлар инсоният билан юзма-юз турибди.

Инсоният қайси йўлни танлаши ҳақида огоҳлантириб турибдилар.
Аммо биз бу фожиалар ҳақида гаплашаётганимиз йўқ.

Биз тараққиётнинг тезлик билан инсоннинг барча фаолиятини, ақл-идрокини, ҳатто энг интим туйғуларини ҳам ўзиники қилиб олаётгани ҳақида, ана шу «ўзиники» қилиб олиш баробарида инсон «мен»и тобора бой берилаётгани ҳақида гапиряпмиз.

Тараққиёт бизга ҳамма нарсани бермоқда. Барча қулайликларни яратмоқда. Уйимизда туриб дунё билан юзма-юз бўлиш имконига эгамиз. Дунёнинг энг олис нуқтасидаги, ҳатто коинотда содир бўлаётган янгиликлар шу лаҳзанинг ўзидаёқ бизни ҳам ўз гирдобига тортмоқда.

Биз энг сўнгги русумдаги компьютерлар ҳақида эшитиб, бозордан излаб топиб уйга келтиргунимизча у аллақачон эскириб қолмоқда. Биз сўнгги ютуқлардан баҳраманд бўлгунча фаннинг янги ютуқлари бу ютуқларни «эскиртиб» қўяпти. Ҳаётимиз шиддатли тус олди. Тезлик бизнинг ақлимизни шошириб қўйди. Шу пайтгача тўплаган билимларимиз бирпасда эскириб, кераксиз бўлиб қоляпти. Биз ўпкамизни қўлтиқлаб, тараққиётдан орқада қолмаслик учун унинг изидан ҳаллослаб чопиб боряпмиз. Тараққиёт технологиялари биз қабул қилгунча эскириб улгуряпти. Салгина бошқа нарсага чалғиган одам кейин бу тараққиётни қувиб етолмай қоляпти ва салгина чалғиш ҳам одамни қолоқ кишига айлантириб қўйяпти. Инсоннинг мазкур тезликнинг изидан абадий югуриб юришга қурби етармикин? Лекин гап бу ҳақда ҳам эмас.

Биз бу ютуқларни кўр-кўрона қабул этяпмиз. Кўр-кўрона истеъмол қиляпмиз, кўр-кўрона ишлатяпмиз.

Биз уйғонибоқ бу «ютуқлар»дан баҳраманд бўламиз, бир лаҳза ҳам у бизни тарк этмайди. Ҳаётимизнинг энг кўп вақти ана шу ютуқлар билан бирга ўтяпти, тўрироғи, улар бизнинг ҳаётимизни деярли тўла қамраб олди, турмушимизни ишғол қилиб олди, туйғу ва кечинмаларимиз ҳам уларга қараб тобора мослашмоқда.

Ҳатто оилавий ва тарбиявий муносабатларга ҳам уни аралаштирдик, улар бизни ҳам кузатиб, бизга йўл кўрсатиб, йўналтириб турувчи воситага айланиб улгурди.

Бугун болаларимиз ҳар бир лаҳзасини улар билан бирга ўтказмоқда. Уларнинг ҳам энг севимли машғулотлари, энг қувончли эрмаклари, уларнинг қадрдон ўйинлари, дарддошларига айланди, ҳатто ота-оналари бермаган эътиборни ҳам улардан топмоқда, уларнинг дўстларига, ота-оналарига айланиб бормоқда. Болаларимиз қалбини улар яна ҳам кўпроқ қамраб олмоқда.

Ҳаётимизни тўлиқ бу ютуқларга, бу тараққиёт машиналарига бўшатиб беряпмиз. Улар шу даражада ҳаётимизни қуршаб оляптики, у ерда ўзимизга ҳам жой қолмаяпти. Ўзимиз билмаган ҳолда ихтиёрий равишда унинг қулига айланиб қолиш хавфи пайдо бўлмоқда.

Ҳа, бу ютуқлар бизнинг ўзимизни ўзимиздан сиқиб чиқаряпти, ўзимизни ўзимизга бегона қилиб қўйяпти, ўзимизни ўзимизга ётлаштиряпти. Гап ана шу ҳақда.

Бу гаплардан асло тараққиётга қарши деган маъно келиб чиқмаслиги керак. Гап масаланинг маънавий-фалсафий томони ҳақида кетяпти. Биз тараққиётдан воз кечолмаймиз. Аммо ҳар қандай нарсанинг кўр-кўроналиги барибир хатарлидир. Кўр-кўроналик ўзи билан бирга катта жарни ҳам етаклаб юради. Бу инсоният тараққиётида исботланган.

Биз бугун кўр-кўрона замонавийликка интиляпмиз. Бугун бизда энг сўнгги русумли машина бор, қўлимизда ҳеч қачон тушмайдиган мобил телефон, ошхонамиз эса энг сўнгги техника воситалари билан лиммо-лим – чучкирсак ҳам, истаган таомимизни «пишириб» беради. Бир дақиқа ҳам улардан ажрололмаймиз. Нафас ростлаш пайтларимизни телевизор тўлдиради. Интернет эса бизни дунё билан кўринмас иплар орқали боғлаб ташлаган – у ердан хоҳлаган нарсани топиш мумкин. Ҳатто энг қабиҳ тасвирлару даъватларни ҳам. Буларнинг ҳаммаси маданият шакллантирган дидимизни вайрон қиляпти, уни аста-секин ўзининг дидсиз манзаралари билан кўмиб ташлаяпти.

Кўчага чиқишимиз билан бизни ана шу тараққиёт мевалари назорат қилиб юради. Бир сўз билан айтганда, биз уларсиз яшолмаймиз. Бизники бўлган, бизга тегшлилиги расман тасдиқланган, кафолатган оддий телефондан тортиб автомобилгача барча тараққиёт воситалари бизга хизмат қилади, бизники экани тасдиқланган – уни ўзимиз сотиб олганмиз, демак, у бизники.
Аммо тўла маънода уларни бизники дея айта оламизми?

Биз ана шу саволга жавоб топсак, замонавийлик маданият белгиси бўла биладими, йўқми, ҳал қилиб олардик.

Йўқ. Улар маҳсулот сифатида бизники. Бироқ технология сифатида эмас. Технология уни ишлаб чиқарганники. Биз ишлатаётган воситалар қай тариқа ишлаши, нима эвазига пайдо бўлиши, нимадан яралиши ҳақида тасаввурга ҳам эгамасмиз. Бу бизни истеъмолчи сифатида қизиқтирмайди. Бироқ фойдаланаётган нарсаларимизни ўзимиз ишлаб чиқаришга қурбимиз, билимимиз етмас экан, у ҳақда тасаввур ҳам қилмай фойдаланарканмиз, у бизники бўла оладими?

Бизнинг ҳаётимизни тўла қамраб олган ўша машиналар орқали кимларгадир ёки қайсидир ғояларга қул бўлиб қолмаяпмизми? Биз бу машиналарга бутун ҳаётимизни ишониб топширгач, уларсиз ҳаётимизни тасаввур ҳам қилолмай қўйгач, кейин нима бўлади? Биз уларнинг хуружидан, ғаразидан ўз дунёмизни, ўз матлабимизни, ўз маънавий қиёфамизни ва ички дунёмизни асраб қололамизми? Улар бизни тўла ўзини қилиб олгач, ўзлигимиздан маҳрум қилиб қўймасликка қандай кафолат бор?

Бу кафолатни бугун ҳеч ким беролмайди.
Ҳеч ким бу хатарни қатъий инкор ҳам этолмайди.
Бу ютуқлар бизга замоновий кўриниш, шакл беради, аммо асло маъно беролмайди.

Маъно бизнинг ичимизда.
Маъно ота-онамиз, боболаримиз ва момоларимиз бизга қолдирган дид ва фаросат, тарбия ва ахлоқ, қалб ва виждон қиёфасида ичимизда турибди.
Агар автобус ҳайдовчиси кекса одамга дағдаға қилишдан олдин бирпас ўз ичига қараганда эди, эҳтимол, у чолдан узр сўрарди, хатосини англарди. Аммо унинг бунга вақти йўқ.

Ҳаёт ундан шитоб ва шиддатни талаб қиляпти.
Шу тариқа ичимиздаги маданиятни ўзимиз емириб боряпмиз.
Ана шундай хатар бор экан, биз тараққиёт ютуқлари билан маданиятлимиз деб айтоламизми?

Маданият нима ўзи? Маданиятсизлик-чи?

Ички маданият ва ички «мен». Бизнинг санъатда ҳам, адабиётда ҳам, умуман, ижтимоий фаолиятимизда ҳам ўзини фош қилиб қўяётган нарса ҳам шу. Бизни у аёвсиз фош этмоқда. Биз ўзимизни маданиятли ва замонавий кўрсатишга уринмайлик, ўзимизни ва ҳаётимизни фаннинг сўнгги ютуқлари бўлган иҳота қилмайлик, худди ҳайдовчининг отахонга муносабати каби барибир маданиятсизлигимиз ўзини фош қилиб қўймоқда.

Биз ўзимиздан йироқлашган сайин маданиятсизлашиб борамиз. Балким замонавийлишармиз. Аммо ўзликдан йироқлашганимиз сайин маданиятсизликка қараб кетаверамиз. Чунки маданият, аслида, ўзликдир.

Бу ўзликда Одам Атодан тортиб бугунгча бўлган аждодларимиз тажрибаси, ҳиссиёти ва анъаналари, қалби ётади. Ўзликдан чекинганимиз сайин биз ана шу қалбдан – аждодлар қалбидан чекиниб борамиз. Замонавийлик дегани маданият деганимас. Агар ўзимиз ишлатаётган, фойдаланаётган нарса, буюмни ўзимиз яратмаган эканмиз, у бизнинг ўзлигимизга айланмаган экан, бу борада фақат истеъмолчи бўлиб қоларканмиз, биз маданиятли эмасмиз. Чунки маданият бу ютуқ – моддий-маънавий ютуқдир. Ютуқдан фойдаланиш, ютуққа истеъмолчи бўлиш маданиятли бўлди деганимас. Биз бугун ютуқлар истеъмолчисимиз, холос. Истеъмолчи маълум маънода бировга қарам одам бўлади. Биз ҳам шу товарни ишлаб чиқараётганлар олдида қараммиз. Демак, биз тўлиқ мустақил эмасмиз. Ҳаётимизнинг катта қисми шу товарни ишлаб чиқараётганларга боғлиқ экан, биз уларга қараммиз. Қарамлик эса маданиятни билдирмайди. Маданият моддийлик ва маънавиятнинг уйғунлашуви, қалб ва дидининг, ақл ва идрок эркинлиги, озодлигидир. Қарамлик бор экан, бу уйғунлик бўлмайди. Бу уйғунлик йўқ жойда маданият ҳам бўлмайди. Демак, маданият ҳам одамдан, биздан ўзликни талаб қилади.

Ўзлик эса биздан ҳар бир нарсага теран идрок ва ақл билан ёндашишни, бирор сония фикрлашдан тўхтамасликни, ҳар қандай мавзуда, ҳар қандай масалада ўз фикрига эга бўлишни талаб этилади. Аммо маданиятсизлик содир бўлаётганини кўриб жим турган автобусдаги ўша йўловчилар каби бизни фикрдан қўрқиш ва фикрсизлик ҳам кенгроқ қамраб оляпти.

Фикрсизлик фақат ижтимоий плюрализм кушандасигина эмас. Фикрсизлик маданият кушандасидир. Фикр йўқ жойда маданият яратилмайди, фақат маданият яратган маҳсулотлар истеъмол қилинади, холос. Фикр йўқ жойда маданият яратилмайдигина эмас, ўзигача бўлган маданият ҳам узилади, тараққиётнинг занжирли ҳалқалари сочилиб кетади. Бу ҳалқалар ўрнини фикрсизлик ва маданиятсизлик оқибатида туғилган маданиятга зид тушунчалар, қарашлар эгаллаб олади.

Фикр – бу ботиний қиёфа, одамнинг, шахснинг ички қиёфасини кўрсатиб турувчи кўзгу. Фикри йўқ одамнинг қиёфаси ҳам бўлмайди. Фикр одамнинг ўзлигини, ўзига хослигини билдириб, мавжудлигини кўрсатиб, талаб қилиб туради. Фикр, аслида, «мен мавжудман» дегани. Фикр йўқ жойда оломончилик ва жоҳиллик қўпчийди. Менинг фикрим – бу менинг қиёфам. У бошқаникига ўхшамаслиги мумкин, бировга ёқмаслиги мукмкин, аммо у менинг қиёфам. Агар у фикр дейишга арзиса, албатта. Фикр одамнинг бармоқ излари каби ўта хусусий, ўта шахсий бўлади. Биз фақат мазкур фикрни ўз муҳитимиз ва яшаш тарзимизга мослаб ифода этамиз, шу муҳитни фикримиз билан янгилашни, ўзгартиришни, мослаштиришни, оммалаштиришни истаймиз. Аммо йўқ фикрни оммалаштиш имконсиз. Оммалашиши ва жамиятнинг маълум эътирофигаэришиш учун олдин шу фикрнинг ўзи бўлиши керак. Келинг, бир латифани эслайлик. Ўтган тузумнинг латифаси. Жамият кетаётган, аслида тўхтаб қолган поездни шундай лиқиллатиб турингларки, гўё жамият олдинга кетаётгандай туюлсин деган латифа. Демак, фикр – бу тараққиёт мезони ҳам экан. У тўхтаган ва ҳамма бир хил фикрлаб қолган жойда тараққиёт ҳам тўхтайди, фақат «тараққий этаяпмиз» деган алдамчи тассаввур бўлади. Фикрнинг тараққиёт учун асос экани, фикр ранг-баранглиги жамиятнинг ранг-баранглиги, тараққиёт ва ақл-идрокнинг ранг-баранглиги эканини бугун салгина ўқимишли одам билади. Дунё фикр қилиб бугунги тараққиётга эришди. Дунё фикр қилса, эртага тараққиётга эришади. Фикр тўхтаган жамиятда ботиний таназзул бошланади. ХVII асрдан ХХ аср бошларигача бўлган Туркистон бизга кўп нарсадан сабоқ бериши керак. Бу даврда фикр тўхтаб қолди, шунинг учун биз мазкур даврда йирик ва катта маданият обидаларига – маданий яратувчанликка дуч келмаймиз. Фикр турғунлиги маданий турғунликка олиб келади. Бир-икки шоир ёки донишманд бу турғунликни енгаман деб кўрди, аммо уларнинг яратувчилиги ўта хусусий яратувчилик бўлиб қолди, ижтимоий яратувчилик ижтимоий маданият эмасди. Фикр ва қалб Яратган ичимизга солган руҳнинг ўзини намоён қилишидир. Қалб ҳис этиш ва муҳаббат орқали намоён бўлади, фикр билим ва билишга интилиш орқали. Фикрнинг боши ҳам Яратган эди, охири ҳам Яратган бўлади. Биз фақат ана шу оралиқда даражамизга мос идрок жилваларини яратамиз. Бизга ана шу оралиқда ўзимизни таниш ва ўзликка эришиш имконияти берилган, холос. Қалб ва фикр мувозанатига эришиш-комилликнинг ўзидир. Шу пайтгача ўтган фалсафий ва фикрий оқимлар ўша комилликка эришишнинг турли йўлларини тарғиб қилиб келди. Фуқароларининг ана шу бирлиги – мувозанати ҳақида қайғурсагина ўша жамият маърифий жамиятдир.

Фикрлаётган одам – ўзининг мавжудлигини исботлашга уринаётган одам. Мавжудликка интилиш фалсафий ва мураккаб ҳиссий жараён. Жамиятда мавжуд бўлиб яшашдан мавжудлигини исботлаб яшашдан, мавжудликка интилмай яшаш осон. Мавжудликка интилиш ўзликни англаш ва уни ҳимоя қилиш, унга интилиш, муҳитни, қотиб қолган тушунчаларни, қарашларни, ақидаларни янгилаш, тараққиётга ва янгиликка, ўзгариш ва ўсишга йўл очиш, умуман, тирикларга хос яшаш дегани. Фикрсизлик маънавий ўлимдир. Фикр тўхтаган жойда инсонийликка хос ҳамма нарса тўхтайди. Эҳтимол, биологик одам ҳаёти давом этар, лекин юксак инсон тушунчаси ўлади. Биологик ҳаётни инстинктлар бошқаради. Фақат инстинкт билан яшаган одамнинг ҳайвондан деярли фарқи йўқ. Фикр эса маънавиятга ва маданиятга тааллуқли тушунча. Ўз даврининг бошқа алломаларини санамасдан ҳам биргина Навоий етишган фикр ва тасаввурнинг кўламини кўз олдимизга келтирсак, миллий ўзлигимиз ва салоҳиятимиз қанчалик юксалганига гувоҳ бўламиз. Навоий ўз идроки билан нимага эришган бўлса, миллатимиз ҳам Навоий қиёфасида ўша даражага эришди. Аммо кейинчалик эришилган чўққилар унутилди, ташлаб кетилди. Бунинг ўз объектив ва субъектив сабаблари бор. Лекин бизнинг умуммиллий қалбимиз ва фикримиз ўша пайти Навоий даражасида айнан унинг қиёфаси орқали юксалгани бор гап. Бугун агар ўша чўққига қайта чиқилса, биздан қудратли ва маърифатли, идрокли ва фикрли миллат бўлмасди.

Жамиятда фикр бўлсагина у янгиланади. Қотиб қолган ёки бир хил қолипдаги қараш ва фикр билан яшаш бир куни жамиятни ҳам иқтисодий, ҳам маънавий таназзулга олиб келади. Олов ёқишни дастлаб ўрганган аждодимиз ўша давр фикрида инқилоб қилганди, унинг атрофидагилардан бошқачароқ фикрлагани учун чақмоқтошдан хас-хашакни ёқишни англаганининг ўзиёқ буюк ҳодиса, буюк маданият, буюк дид эди. У фикрнинг дастлабки даҳоси эди. Агар у ҳаммага ўхшаб фикрлаганда, эҳтимол, бугунги тараққиёт ҳам бўлмасди. Фикрнинг қудрати шундай. Европа тараққий этишдан олдин унинг фикри ва санъати, фалсафаси тараққий этди, у ижтимоий фикрга туртки ва қувват берди, хилма-хил «ўзликлар» орқали хилма-хил ғояларга йўл очилди. Бу ғоялар ичида, албатта, иқтисодий, техникавий, илмий ғоялар ҳам бор эди. Европа ана шу фикрларга ва ғояларга йўл берди, уни амалга оширишга имконият яратди. Бугунги маънавий таназзулини ҳисобга олмаса, Европанинг энг улкан ютуғи фикр ва ғоялар эркинлигидадир деб айтиш мумкин.

Одам ўзининг кимлигини англаса, фикр ўсади. Ўзини англаш учун, боболаримиз айтганидек, маърифатга бир марта бўлса-да, чўмилиб кўриш керак. Фикрни маърифат уйғотади. Маърифат ўстиради. Маърифат янгилайди, кераксиз бўлиб қолганда алмаштиради. Фақат маърифатгина, билимгина, китобгина, китобга бўлган муҳаббатгина бизни қуюндай бостириб келаётган, онгимиз ва дидимизни саёзлаштираётган, санъат, гўзаллик, дид ҳақидаги тушунчаларимизни, шу пайтгача аждодларимиз шакллантириб берган ва ўзимиз шакллантирган тушунчаларни емиришга киришган оломон маданияти ҳамда дидидан, бошқача айтганда, фикрсизлик ва дидсизликдан, яъни оломончиликдан асрай олади. ХХI асрда биз катта тараққиётга эришиш баробарида оломон маданияти чоҳига бутунлай қулаб тушиш хатари билан юзма-юз турамиз. Бизни мазкур хатардан маърифат, дид ва фикр қутқара олади.

Адабиёт мангу мавзулар билан шуғулланади. Инсонни тадқиқ этади. Инсон таҳлилга муҳтож эди. Оқибатда адабиёт фалсафадан узилди. Адабиёт фалсафа шуғулланган мавзулар билан қўшилгандагина мангулик тусини олади ва ўлмас бўлиб қолади. Бироқ масалани бундай қўйишнинг ҳам хавфли тарафи бор. У ҳам бўлса, асарни фалсафа билан омихталаштираман деб фанга айланиб қолишидир. Асар ҳеч қачон ўзи яшаётган давр муаммоларидан узилмайди. У қайсидир маънода (кўпроқ рамзий маънода!) замонасининг рамзидир. Чунки айни замон мангуликнинг рамзи бўлиб қолаверади. Улар туташадиган нуқтада эса адабиётнинг мангу исёни бошланади. Исён мавжуд тузумга, мавжуд воқеликка эмас, умуман, мангулик рамзи бўлган замонага ва мангуликни англамаган одамга қаратилади. Адабиёт дунёга келаётганда у мангуликка даъво билан чиқади. Унинг даъвоси қай даражада ўзини оқлашини ҳам айнан вақт белгилайди. Лозим бўлса, айтиш керакки, мангуликкка исён адабиётнинг бош мавзуси бўлиб қолаверади. Лекин ўша мангулик ичида маълум давр ва маълум одамлар маҳкумлиги яширинганини унутмаслик керак. Унут бўлган барча нарса қайтарилади. Ўлганлар мангулик чархида қайта тирилади. Бугун ўлган тушунчалар эртанинг тафаккурида қалқиб чиқади. Адабиёт ҳамиша мангулик олдида мағлуб бўлган. Лекин мағлублиги унинг ғалабасидир. Унинг мағлублиги дунёни яратишга бўлган мағлубликдир. Қуръон шоирларни инкор этаркан, унинг айнан мангуликка қарши исёнини танқид қилади. ислом мангуликка итоат этиб яшашга, ибтидога тоқат қилишга чақиради. Санъат эса ибтидодан ўз улушини талаб этади. Санъатдаги исён айни шудир. Унинг мангулик олдидаги вазифаси ҳам одамларга маҳкумлиги ҳақида огоҳ этишдан иборат. Одамнинг маҳкумлигидаги маълум жамият олдидаги қуллик ёки золим шоҳлар зулми шунчаки майда нарса. Тўғри, айнан мавжуд зулм ва мавжуд қуллик ўша мангу маҳкумликнинг кичик кўринишидир. Агар бу маҳкумликни таҳлил қилишга куч топилса, унда мангу маҳкумлик ҳақида ҳам тасаввур пайдо бўлади. Санъат одамни исёнга чорларкан, исённинг моҳиятини тушунмаганлардан яна кўплаб Горькийлар чиқаверади. Адабиёт онгни исёнга ундайди, қўлни эмас. Абадий ҳурликка эҳтиёж адабиётнинг барча замонлардаги бош мавзуи бўлиб қолаверади.

Анъаналар ва миллий қадриятлар ҳар бир миллатнинг юзи, қиёфаси, сарчашмасидир. Умуман олганда, дунё тажрибаси шуни кўрсатадики, ҳар қандай анъана, қадрият миллатга қувват берса, уни ўзини намойиш этишга куч берса, яшаб қолади. Ана шундай қадриятлар миллий қувватнинг манбалари бўлади. Қадрият ва анъаналарга шунчаки экспонат сифатида қараш керакмас. Улар ўзларида халқнинг ташаббуси, ижодий салоҳиятини яшириб ётади. Агар мазкур қадриятлар тўғри ташвиқ қилинса, миллатнинг ижодий салоҳияти янаям ошади, ўз замонига маҳсулотлар бера бошлайди. Биз ҳаммамиз буни кўриб, билиб турибмиз.

Ҳукуматимизнинг маънавиятга эътибор бераётгани ҳам бекоргамас. Одамларга у қуруқ гап, қуруқ шиордек туюлиши мумкин. Бироқ бундай эмас. Ҳозир кўз қорачиғимиздай асрашимиз шарт бўлган нарса – маънавиятимиз. Биз меҳр-оқибат, бир-биримизга, ота-онамизга муносабат борасида Ғарб одамларидан тубдан фарқ қиламиз. Ғарб тафаккур жиҳатдан, иқтисодий жиҳатдан тараққий этган, биздан анча ўзиб кетган деймиз, лекин ўша тараққиётнинг ҳам ўз фожиалари мавжуд. Масалан, Америка дунёда энг илғор мамлакат бўлса, унда оилани сақлаш муаммоси ҳозир биринчи ўринга чиққан. Ғарбда ҳамма нарса манфаат нуқтаи назаридан ҳал этилади. Масалан, сизнинг фирмангиз хонавайрон бўлиб, кўчада қашшоқ қолсангиз, сизга на қариндошингиз, на дўстингиз ёрдам беради, сиз ўзгалар наздида омадсиз одамга айланасиз. Бизда эса бировнинг бошига мусибат тушса, унинг ёнида суянчиқлари, ҳамдардлари албатта бўлади, ёрдам қўлини чўзади. Бизда инсоний муносабатлар кучлироқ. Ҳозир видео орқали, телевизор орқали кириб келаётган мафкурани ҳушёр тарзда, онгли равишда қабул қилиш лозим. Мен тафаккурни юксалтирадиган нарсаларнинг барчасини қўллаб-қувватлашга ҳозирман. Яъни дунёқараш бойийди, савия ўсади, дид ўткирлашади, кўзингиз очилади. Шу билан бирга, ўша мафкуранинг бошқа жиҳати ҳам бор. Масалан, муҳаббатга муносабатни олайлик. Намойиш қилинаётган Ғарб фильмларида қанақа муҳаббат-у, бизда, Шарқда қанақа муҳаббат? Шарқда муҳаббатга муносабат бутунлай бошқача. Ана шу нарсани сақлаб қолиш муҳим. Мен ахлоқ борасида консервативман. Мен ҳар хил газеталар орқали кириб келаётган ахлоқни қабул қилолмайман. Кимдир буни демократиянинг бир кўриниши деб ўйлаши мумкин. Лекин унинг эртанги фожиалари бор. Шукрки, бизда ҳозирча гўзал ҳаё сақланиб келяпти. Ана шу ҳаёни емириб қўйсак, ҳаё деворини бузиб ташласак, одамлар ўша газеталардаги, кинолардаги ҳаёсиз турмуш тарзига кўникиб қолса, даҳшатли фожиаларга дучор бўламиз. Россияда (балоғатга етмаган) минг-минглаб қизларнинг аборт қилдириши ўша ҳаёсизлик психологиясининг онгга ўтганидан далолат беради.

«Ўткан кунлар» романини гўзал ахлоқий асар деб биламан. Ота-онага, муҳаббатга муносабат борасида у тенги йўқ ахлоқий асар. Бу ахлоқни тинимсиз ўзимизга сингдираверишимиз керак. Шу нуқтаи назардан телевидение бугун ўша деворни мустаҳкамлайдиган тарғибот кўрсатувларини бериб бориши лозим.

Миллатнинг эстетик савияси, диди давлат чегараси каби қаттиқ ҳимоя қилиниши шарт бўлган ҳудуд деб ўйлайман. Шу жумладан, бугунги китобхоннинг ҳам дидини ўлдирмаслик, уни бестселлерга ўргатмаслик, эрмак учун ўқийдиган китобхонга айлантирмаслик лозим. Олди-қочди китоблар тижорат адабиёти ҳисобланади, яъни улар бугун учун ёзилган, эртага йўқолиб кетадиган асарлар. Санъат эса оммавийликдан биқиқлашиб, чекланиб бораверади. ХIХ асрда француз адабиёти вакиллари санъатнинг оммавиймаслигини уқтиришганди. Айтиш мумкинки, санъат бир ҳовуч закий, яъни зеҳни ва диди ўткир одамлар учун экани тан олинган. Бу санъатдан заковатли одамларгина завқ олиши мумкин. Бундай инсонлар қул бўлмайдилар. Аксинча, ўзининг кимлигини билмайдиган ва бу ҳақда фикр қилмайдиган киши қулдир. Аммо мазкур ҳолга объектив ёндашиш керак. Масалан, Америкада Фолъкнерни мутлақо билмайдиган одамлар 70–80 фоизни ташкил этади. Кафкани вақтида ҳеч ким танимаган, кейинчалик, анча йиллар ўтиб унинг даҳо ёзувчи эканини билишди. Жеймс Жойсга ҳам шундай муносабатда бўлишган. Машҳур «Улисс» романини дастлаб минг нусхада чоп этишиб, шуям асар бўлдими дея қайтариб беришган. Қисқаси, бундай ҳоллар кўп. Миллатнинг эртанги тақдирини омма эмас, бир гуруҳ зиёлилар белгилайди. Шуни унутмаслигимиз, ўзимиздаги китобхонлик руҳини тарбиялашимиз муҳим. Афсуски, техника тараққиёти одамларда тафаккурга бўлган эҳтиёжни сўндириб ташлаяпти, ёшларни фикрий дангасага айлантиряпти. Биз бундай ҳолни инкор этиб яшашимиз даркор.

Китобни икки хил ўқиш мумкин. Бестселлер китоблар бор ва дунё тафаккурида маълум бир уйғонишлар ясаган, инсоният тафаккурининг уфқларини кўрсатиб берган асарлар мавжуд. Уларни фарқлай билиш учун кишида китобхонлик диди бўлиши лозим.

Илоҳий нуқтаи назардан олиб қарасак, инсоният ерга маълум бир миссия билан, яъни покланиш учун туширилган. Халқ оғзаки ижодида шу руҳ асраб келинган. Қўнғирот элини, халқни бирлаштириш, бўлиниш арафасида ёки бўлинмай туриб бирлашиш заруратини англамайдиган халқни бирлаштириш «Алпомиш» нинг асосий ғояси бўлиб, бу миссия достон руҳига сингиб кетган. Яна бир ҳайратланарли жиҳат шундан иборатки, жуфтлик пайдо бўлганда илоҳиёт бутун бўлади, яъни миссия тўлиқ адо этилади. Шунинг учун Алпомиш Барчинга уйланиши ва кейин халқни бирлаштириши керак бўлади. «Алпомиш» – жуда зўр фалсафий асар. Нима учун Европа файласуфлари, ижодкорлари Гомерга қайта-қайта мурожаат қилаверишади? Бунинг замирида катта маъно бор. Бу тарихий тақдир. «Алпомиш»нинг ҳақиқий мағзини халққа етказиш зарур.

Ҳар бир ёзувчи дунёда ўқилиши лозим бўлган китобдан бехабар қолса, инсон ҳақидаги билим кемтик бўлиб қолаверади. Фолъкнерни қайта-қайта ўқиш ва англаш керак. Хемингуэйдан ўқийдиган асарлар кўп. Борхес, Кортасар, Жойс, Беккет, Пруст, Герман Гессе, Музиль – булар ХХ асрнинг титанлари… Шундагина асримиз одами ҳақида тугал хулосага келиш мумкин.

Ўзбек адабиётидан эса Алишер Навоийни бетиним ўқиш лозим. Биласизми, агар мамлакатимизда Алишер Навоий асарларини ўқиб тушунадиган одамлар кўпаяверса, бориб-бориб давлатимиз жаннатга айланиб кетган бўларди. Бизда, вариантлари билан қўшиб ҳисоблаганда, 200 тача достон мавжуд. Бирорта халқда бунча достон йўқ. Ана шу достонларни ўқиб, ўрганиб ва шарҳлаб берадиган одамлар пайдо бўлиши даркор. Ана шунда, шонаманки, биз бутун дунёга ғоя берадиган халққа айланамиз.

Борхеснинг бир гапи бор: «Бир кун китоб ўқимаган одам юз йил жаҳолатда юрган одам билан баробардир». Борхес бирор кунини ҳам мутолаасиз ўтказмаган. Умрининг охирида, кўзлари кўрмай қолганида ҳам бошқаларга ўқиттириб, эшитиб ўтирган. Айтмоқчиманки, тафаккурга, руҳга хизмат қиладиган асарларни муттасил мутолаа қилсангиз, руҳингиз эркинлаша бошлайди. Шунда бу дунёнинг бачкана нарсаларига эътибор бермай қўясиз.

 

Nazar Eshonqul
FALSAFA VA MADANIYAT

Bugungi madaniy dunyoda «madaniyatli» deganda kimni va nimani tushunamiz?! Kim va qaysi holatlar, qaysi fazilatlar madaniyat namunasi bo‘la oladi?!
Kiyinishidan tortib yurishigacha zamonaviy, zamonaviy vositalarning barchasidan unumli foydalanayotgan, uni turmush tarziga aylantirgan, uyi to‘la zamonaviy vositalar, hayoti, faoliyati zamonning eng so‘nggi rusumdagi texnik, axborot, maishiy vositalari bilan yaxlitlashib ketganlarni biz to‘la ma’noda, ikkilanmay «madaniyatli» deya bilamizmi?
Umuman, zamonoviylik madaniyatni bildiradimi?

Agar yo‘q desangiz, unda madaniyatli kim va biz hozir to‘la ma’noda madaniyatlimizmi?
Madaniyatni va madaniy didni himoya qilolyapmizmi?
Ko‘chada ana shunday yigitlarni ko‘p uchrataman.
Ular kiyinishidan tortib o‘zini tutishigacha o‘ta zamonaviy.
Qo‘llarida naq kompyuetrning o‘zi deyish mumkin bo‘lgan mobil telefonlar. Kiyimlari ham allambalo – bejirim, sochlari ham bugungi zamonga mos hurpaygan. Ko‘irshganda boshlarini bir-biriga urib ko‘rishishadi. Mashinasidan tortib paypog‘igacha zamonoviy andazada – eng so‘nggi modada. Eshitayotgan qo‘shig‘i ham repmi, yana bir balolar. Ustiga-ustak, ular hech narsadan uyalishmaydi, qo‘shiqlarni baland qo‘yib ketaverishadi – go‘yo boshqalar ham shu qo‘shiqni eshitishga mahkum qilinganday. Istihola ular uchun eskilik sarqiti bo‘lib boryapti.
«Bu qo‘shiqni qanday eshityapsan?!» – desangiz, madaniyatsizga qaraganday qarashadi.

Gap-so‘zlarida ham o‘ziga xos jargonlar paydo bo‘lyapti. Odam tushunmay qoladi – qaysi tilda gaplashayapti bular?
Men ko‘chada qoida buzgani uchun to‘xtatilgan zamonaviylarni ko‘rdim.
Ular davlat xodimi bilan ham zamonaviy gaplashishadi – agar o‘jarroq xodim bo‘lsa, darrov zamonaviy telefonlarini ishga solishadi – ayni holatda ular davlatga bo‘lgan hurmatlarini shu tariqa ifodalashadi. Har qalay, yo‘l harakati xavsizligi xodimi o‘sha yerdagi davlat vakili. Unga bo‘lgan munosabat davlatga bo‘lgan munosabatni bildiradi. Ammo mazkur munosabat ham «zamonaviylar» nazarida eskirib qolayotganga o‘xshaydi.

Men kitob do‘konlarini ko‘p aylanaman. U yerda «zamonaviy»larni ko‘rmayman. Deyarli emas, umuman ko‘rmayman. Kim biladi, balki ular kitobni ham uylariga keltirib beradigan qilib zamonaviy vositlardan foydalanishayotgandir? Lekin kitobni ko‘rib, tanlab, uni hidlab olgan baribir zavqli. Ammo mening bu kitob tanlash usulim zamonaviylikka mosmas. Balki bugungi «zamonaviylar» didi bilan qaraganda o‘ta madaniyatsizlikdir?!
Mashinaning tovushidan yarim kechasi uyg‘onib ketasiz.
«Zamonaviylar» butun mahallani boshiga ko‘tarib zamonaviy mashinalarini ko‘z-ko‘z qilgancha poyga o‘tkazishadi – zamonoviy usullarni namoyon etishadi.
Shovqin va shiddat zamonaviylikning belgilari bo‘lib bormoqda.
Andisha ham tobora eskirib boryapti.
Shunga qarab o‘ylayman: bizning madaniyat haqidagi fikrlarimiz eskirib qolmayaptimikin?! Tushunchalarimiz va qarashlarimiz eskirmadimi?
Yana boshidagi savolga qaytaman: madaniyatli deb kimni aytolamiz?

Biz shu paytgacha yaralgan madaniy did va didsizlik ila yuzma-yuz turibmiz. Hali hech qachon did va didsizlik, boshqacha aytganda, madaniyat va madaniyatsizlik o‘rtasidagi kurash bu darajada hayot-mamot tusini olmagan.

Umuman, madaniyatlilikning namunasi nima va u qanday namoyon bo‘ladi? Nimaga qarab, qanday asoslarga tayanib biz madaniyatli va madaniyatsiz degan baho beramiz?
Bizning didimiz faqat bizniki emas. Bu didni Odam Atodan boshlab ajdodlarimiz sayqal berirga kirish va ming yillar, asrlar osha sayqallashib, bizning bugungi didimiz darjasiga yetgan. Shunday ekan, bizning madaniyat haqidagi tasavvurlarimiz va tushunchalarimiz ham faqat biznikimas, unga bizgacha bo‘lgan ajdodlar sayqal bergan, poydevorini qurgan, asoslagan, isbotlagan. Ular bizga bugun didsizlik va madanityasizlikdan o‘zimizni asrash ana shunday bino – did va madaniyat degan bino qoldirishgan.
Ammo bu binoga egalik qilolyapmizmi?

Uni ajdodlarimiz qoldirgandek to‘liq ishlatolyapmizmi? Uni himoya qilolyapmizmi?
Avtobus har bir bekatda besh-o‘n daqiqa turib qolardi. U o‘ziga yo‘lovchi yig‘ardi. Oxiri bir keksa kishining sabri tugadi. Haydovchiga shuncha yo‘lovchini bu tariqa ovora qilish madaniyatsizlik dedi. Shunda haydovchi unga qarab: «Xohlasang, tushib ket, taksiga chiq, men plan bajarishim kerak!» dedi. Keksa odam esa Undan madaniyatsizligin yana bilindi, o‘zingdan katta – odamni sansirading, boshlig‘ingga yozaman», – dedi. Haydovchi esa: «Bor, qo‘lingdan kelganini qil, senga o‘xshagan «pisar»larni har kuni ko‘rib yuribman», – dedi.
Voqea bir avtobus odam guvoh bo‘ldi.
Boshqa hech kim janjalga qo‘shilmadi.
Hamma jim turardi.
Bu yerda shunchaki ikkita odam to‘qnashayotgani yo‘q. Bu yerda madniayat va madaniyatsizlik to‘qnashayotgandi.

Ammo biz mazkur to‘qnashuvni jimgina kuzatib turardik.
Keyingi bekatda chol tushib qoldi, bu madanyatsiz kishilardan qattiq ranjidi. U bundan keyin ham madaniyatni xuddi bugungidek himoya qila olarmikin?
Men ishonmayman. Uning madaniyat haqidagi tushunchasiga darz ketdi.
Kishi qanday bo‘lsa, madaniyati ham shunday. Kishi qanday yashayotgan bo‘lsa, madaniy didi ham shunday. Uning tili, muomalasi – ichidagi madaniyatning ko‘rinishi.
Biz o‘z ichimizdagi o‘zimizni qay tariqa qurganimizga qarab, ya’ni botinimizdagi «men» binosini qaysi matodan, buyumdan qurganimizga qarab qanchalar madaniyatli, madaniyatsiz ekanimizni bilib olishimiz mumkin.

Insoniylik madaniyatning eng muhtasham ko‘rinishidir.
Biz o‘zimizni qay darajada insoniylashtiroldik?
XXI asrga kelib bizning botinimiz ezgulik-yovuzlikkamas, madaniyat va madaniyatsizlikka bo‘linmoqda. Ana shu nuqtada madaniyat va madaniyatsizlikka ajralib boryapmiz.
Yaratgan haqidagi tushuncha-tasavvurlarimiz ham bizning qay darajada madaniyatli ekanimizni bildiradi. Yaratganni o‘ziniki qilib olib, keyin bilan o‘zi orqali muomala qilishini istayotganlar madaniyatninggina emas, ilohiyotning ham dushmanlaridir. Yaratgan bilan har bir banda o‘rtasida hech qanday devor, hech qanday shaxs yo‘q. Bizning qalbimiz Yaratganning uyidir. Yaratgan bilan qalbning yuzma-yuz kelishi eng yuksak madaniyatdir.

Har qanday madaniyat dastlab odamning ichida yaraladi va keyin moddiylashadi.
Bizning fikrlarimiz, qarashlarimiz, o‘zimizni tutishimiz, ijtimoiy faoliyatimiz, umuman, o‘zimizni namoyon qilishimiz madaniyatimizning in’ikosidir. Ichki madaniyatimizning moddiy tarzda namoyon bo‘lishi. Madaniyatimiz qanday bo‘lsa, biz ham shundaymiz. Ichki madaniyat ichki «men»ning namoyon bo‘lishi, bu «men» o‘zini munosabat va holatlar, yurish- turish, o‘zini tutish orqali, ya’ni bizning faoliyatimiz orqali o‘zini namoyon etadi. Qanchalik zamonaviy bo‘lmaylik, ichimizda ajdodlarimiz sayqallagan «men» yo‘q ekan, biz bo‘sh idishmiz. Shakl bor-u ma’no yo‘q idishmiz. Zamonaviylik bu faqat ko‘rinish, shakl, agar u ma’noga erishmasa, uni ertaga katta fojialar kutayapti.

Biz taraqqiyotning qaymog‘idan bahramand bo‘layotgan, taraqqiyotning shitobi bilan kun kechirayotgan, hayotimizning biron lahzasini taraqqiyot mevalarisiz tassavvur qilolmayotgan, taraqqiyot ismu jismiga aylanib ketgan avlod, ayni paytda, qoloqlik va turg‘unlik bilan, boshqacha aytganda, shu paytgacha erishgan bor narsadan ayrilish bilan yuzma-yuz turibmiz. Bizni taraqqiyot shitobi va mahsulotlari qanchalik o‘rab olgan sayin shunchalik turg‘unlik va qoloqlik sari yaqinlashib borayapmiz. Biz ota-bobolarimiz qoldirgan meros – madaniyat va diddan, ichki «men»dan mahrum bo‘lib boryapmiz.

Biz eng ilg‘or taraqqiyot mevalaridan bahramand bo‘lyapmiz, ayni paytda, bizga barcha narsani – to‘plangan barcha bilim va tajribalarni boy berish ham xavf solmoqda.
Biz insoniyat taraqqiyotining eng baland cho‘qqisida turibmiz. Ammo bu cho‘qqidan yana ibtidoiy hayot tarzi tomon qulab tushish xavfi ham borgan sari kattarib boryapti.
Gap yadro urushlari tufayli paydo bo‘ladigan vayrongarchilik haqida borayotgani yo‘q. Gap ekologik fojialarning oqibati haqida ham emas. Garchi bu xatarlar insoniyat bilan yuzma-yuz turibdi. Insoniyat qaysi yo‘lni tanlashi haqida ogohlantirib turibdilar.

Ammo biz bu fojialar haqida gaplashayotganimiz yo‘q.
Biz taraqqiyotning tezlik bilan insonning barcha faoliyatini, aql-idrokini, hatto eng intim tuyg‘ularini ham o‘ziniki qilib olayotgani haqida, ana shu «o‘ziniki» qilib olish barobarida inson «men»i tobora boy berilayotgani haqida gapiryapmiz.

Taraqqiyot bizga hamma narsani bermoqda. Barcha qulayliklarni yaratmoqda. Uyimizda turib dunyo bilan yuzma-yuz bo‘lish imkoniga egamiz. Dunyoning eng olis nuqtasidagi, hatto koinotda sodir bo‘layotgan yangiliklar shu lahzaning o‘zidayoq bizni ham o‘z girdobiga tortmoqda.

Biz eng so‘nggi rusumdagi kompyuterlar haqida eshitib, bozordan izlab topib uyga keltirgunimizcha u allaqachon eskirib qolmoqda. Biz so‘nggi yutuqlardan bahramand bo‘lguncha fanning yangi yutuqlari bu yutuqlarni «eskirtib» qo‘yapti. Hayotimiz shiddatli tus oldi. Tezlik bizning aqlimizni shoshirib qo‘ydi. Shu paytgacha to‘plagan bilimlarimiz birpasda eskirib, keraksiz bo‘lib qolyapti. Biz o‘pkamizni qo‘ltiqlab, taraqqiyotdan orqada qolmaslik uchun uning izidan halloslab chopib boryapmiz. Taraqqiyot texnologiyalari biz qabul qilguncha eskirib ulguryapti. Salgina boshqa narsaga chalg‘igan odam keyin bu taraqqiyotni quvib yetolmay qolyapti va salgina chalg‘ish ham odamni qoloq kishiga aylantirib qo‘yyapti. Insonning mazkur tezlikning izidan abadiy yugurib yurishga qurbi yetarmikin? Lekin gap bu haqda ham emas.
Biz bu yutuqlarni ko‘r-ko‘rona qabul etyapmiz. Ko‘r-ko‘rona iste’mol qilyapmiz, ko‘r-ko‘rona ishlatyapmiz.

Biz uyg‘oniboq bu «yutuqlar»dan bahramand bo‘lamiz, bir lahza ham u bizni tark etmaydi. Hayotimizning eng ko‘p vaqti ana shu yutuqlar bilan birga o‘tyapti, to‘rirog‘i, ular bizning hayotimizni deyarli to‘la qamrab oldi, turmushimizni ishg‘ol qilib oldi, tuyg‘u va kechinmalarimiz ham ularga qarab tobora moslashmoqda.
Hatto oilaviy va tarbiyaviy munosabatlarga ham uni aralashtirdik, ular bizni ham kuzatib, bizga yo‘l ko‘rsatib, yo‘naltirib turuvchi vositaga aylanib ulgurdi.
Bugun bolalarimiz har bir lahzasini ular bilan birga o‘tkazmoqda. Ularning ham eng sevimli mashg‘ulotlari, eng quvonchli ermaklari, ularning qadrdon o‘yinlari, darddoshlariga aylandi, hatto ota-onalari bermagan e’tiborni ham ulardan topmoqda, ularning do‘stlariga, ota-onalariga aylanib bormoqda. Bolalarimiz qalbini ular yana ham ko‘proq qamrab olmoqda.

Hayotimizni to‘liq bu yutuqlarga, bu taraqqiyot mashinalariga bo‘shatib beryapmiz. Ular shu darajada hayotimizni qurshab olyaptiki, u yerda o‘zimizga ham joy qolmayapti. O‘zimiz bilmagan holda ixtiyoriy ravishda uning quliga aylanib qolish xavfi paydo bo‘lmoqda.
Ha, bu yutuqlar bizning o‘zimizni o‘zimizdan siqib chiqaryapti, o‘zimizni o‘zimizga begona qilib qo‘yyapti, o‘zimizni o‘zimizga yotlashtiryapti. Gap ana shu haqda.
Bu gaplardan aslo taraqqiyotga qarshi degan ma’no kelib chiqmasligi kerak. Gap masalaning ma’naviy-falsafiy tomoni haqida ketyapti. Biz taraqqiyotdan voz kecholmaymiz. Ammo har qanday narsaning ko‘r-ko‘ronaligi baribir xatarlidir. Ko‘r-ko‘ronalik o‘zi bilan birga katta jarni ham yetaklab yuradi. Bu insoniyat taraqqiyotida isbotlangan.

Biz bugun ko‘r-ko‘rona zamonaviylikka intilyapmiz. Bugun bizda eng so‘nggi rusumli mashina bor, qo‘limizda hech qachon tushmaydigan mobil telefon, oshxonamiz esa eng so‘nggi texnika vositalari bilan limmo-lim – chuchkirsak ham, istagan taomimizni «pishirib» beradi. Bir daqiqa ham ulardan ajrololmaymiz. Nafas rostlash paytlarimizni televizor to‘ldiradi. Internet esa bizni dunyo bilan ko‘rinmas iplar orqali bog‘lab tashlagan – u yerdan xohlagan narsani topish mumkin. Hatto eng qabih tasvirlaru da’vatlarni ham. Bularning hammasi madaniyat shakllantirgan didimizni vayron qilyapti, uni asta-sekin o‘zining didsiz manzaralari bilan ko‘mib tashlayapti.

Ko‘chaga chiqishimiz bilan bizni ana shu taraqqiyot mevalari nazorat qilib yuradi. Bir so‘z bilan aytganda, biz ularsiz yasholmaymiz. Bizniki bo‘lgan, bizga tegshliligi rasman tasdiqlangan, kafolatgan oddiy telefondan tortib avtomobilgacha barcha taraqqiyot vositalari bizga xizmat qiladi, bizniki ekani tasdiqlangan – uni o‘zimiz sotib olganmiz, demak, u bizniki.
Ammo to‘la ma’noda ularni bizniki deya ayta olamizmi?
Biz ana shu savolga javob topsak, zamonaviylik madaniyat belgisi bo‘la biladimi, yo‘qmi, hal qilib olardik.

Yo‘q. Ular mahsulot sifatida bizniki. Biroq texnologiya sifatida emas. Texnologiya uni ishlab chiqarganniki. Biz ishlatayotgan vositalar qay tariqa ishlashi, nima evaziga paydo bo‘lishi, nimadan yaralishi haqida tasavvurga ham egamasmiz. Bu bizni iste’molchi sifatida qiziqtirmaydi. Biroq foydalanayotgan narsalarimizni o‘zimiz ishlab chiqarishga qurbimiz, bilimimiz yetmas ekan, u haqda tasavvur ham qilmay foydalanarkanmiz, u bizniki bo‘la oladimi?
Bizning hayotimizni to‘la qamrab olgan o‘sha mashinalar orqali kimlargadir yoki qaysidir g‘oyalarga qul bo‘lib qolmayapmizmi? Biz bu mashinalarga butun hayotimizni ishonib topshirgach, ularsiz hayotimizni tasavvur ham qilolmay qo‘ygach, keyin nima bo‘ladi? Biz ularning xurujidan, g‘arazidan o‘z dunyomizni, o‘z matlabimizni, o‘z ma’naviy qiyofamizni va ichki dunyomizni asrab qololamizmi? Ular bizni to‘la o‘zini qilib olgach, o‘zligimizdan mahrum qilib qo‘ymaslikka qanday kafolat bor?

Bu kafolatni bugun hech kim berolmaydi.
Hech kim bu xatarni qat’iy inkor ham etolmaydi.
Bu yutuqlar bizga zamonoviy ko‘rinish, shakl beradi, ammo aslo ma’no berolmaydi.
Ma’no bizning ichimizda.
Ma’no ota-onamiz, bobolarimiz va momolarimiz bizga qoldirgan did va farosat, tarbiya va axloq, qalb va vijdon qiyofasida ichimizda turibdi.
Agar avtobus haydovchisi keksa odamga dag‘dag‘a qilishdan oldin birpas o‘z ichiga qaraganda edi, ehtimol, u choldan uzr so‘rardi, xatosini anglardi. Ammo uning bunga vaqti yo‘q.
Hayot undan shitob va shiddatni talab qilyapti.

Shu tariqa ichimizdagi madaniyatni o‘zimiz yemirib boryapmiz.
Ana shunday xatar bor ekan, biz taraqqiyot yutuqlari bilan madaniyatlimiz deb aytolamizmi?
Madaniyat nima o‘zi? Madaniyatsizlik-chi?
Ichki madaniyat va ichki «men». Bizning san’atda ham, adabiyotda ham, umuman, ijtimoiy faoliyatimizda ham o‘zini fosh qilib qo‘yayotgan narsa ham shu. Bizni u ayovsiz fosh etmoqda. Biz o‘zimizni madaniyatli va zamonaviy ko‘rsatishga urinmaylik, o‘zimizni va hayotimizni fanning so‘nggi yutuqlari bo‘lgan ihota qilmaylik, xuddi haydovchining otaxonga munosabati kabi baribir madaniyatsizligimiz o‘zini fosh qilib qo‘ymoqda.

Biz o‘zimizdan yiroqlashgan sayin madaniyatsizlashib boramiz. Balkim zamonaviylisharmiz. Ammo o‘zlikdan yiroqlashganimiz sayin madaniyatsizlikka qarab ketaveramiz. Chunki madaniyat, aslida, o‘zlikdir.
Bu o‘zlikda Odam Atodan tortib bugungcha bo‘lgan ajdodlarimiz tajribasi, hissiyoti va an’analari, qalbi yotadi. O‘zlikdan chekinganimiz sayin biz ana shu qalbdan – ajdodlar qalbidan chekinib boramiz. Zamonaviylik degani madaniyat deganimas. Agar o‘zimiz ishlatayotgan, foydalanayotgan narsa, buyumni o‘zimiz yaratmagan ekanmiz, u bizning o‘zligimizga aylanmagan ekan, bu borada faqat iste’molchi bo‘lib qolarkanmiz, biz madaniyatli emasmiz. Chunki madaniyat bu yutuq – moddiy-ma’naviy yutuqdir. Yutuqdan foydalanish, yutuqqa iste’molchi bo‘lish madaniyatli bo‘ldi deganimas. Biz bugun yutuqlar iste’molchisimiz, xolos. Iste’molchi ma’lum ma’noda birovga qaram odam bo‘ladi. Biz ham shu tovarni ishlab chiqarayotganlar oldida qarammiz. Demak, biz to‘liq mustaqil emasmiz. Hayotimizning katta qismi shu tovarni ishlab chiqarayotganlarga bog‘liq ekan, biz ularga qarammiz. Qaramlik esa madaniyatni bildirmaydi. Madaniyat moddiylik va ma’naviyatning uyg‘unlashuvi, qalb va didining, aql va idrok erkinligi, ozodligidir. Qaramlik bor ekan, bu uyg‘unlik bo‘lmaydi. Bu uyg‘unlik yo‘q joyda madaniyat ham bo‘lmaydi. Demak, madaniyat ham odamdan, bizdan o‘zlikni talab qiladi.
O‘zlik esa bizdan har bir narsaga teran idrok va aql bilan yondashishni, biror soniya fikrlashdan to‘xtamaslikni, har qanday mavzuda, har qanday masalada o‘z fikriga ega bo‘lishni talab etiladi. Ammo madaniyatsizlik sodir bo‘layotganini ko‘rib jim turgan avtobusdagi o‘sha yo‘lovchilar kabi bizni fikrdan qo‘rqish va fikrsizlik ham kengroq qamrab olyapti.
Fikrsizlik faqat ijtimoiy plyuralizm kushandasigina emas. Fikrsizlik madaniyat kushandasidir. Fikr yo‘q joyda madaniyat yaratilmaydi, faqat madaniyat yaratgan mahsulotlar iste’mol qilinadi, xolos. Fikr yo‘q joyda madaniyat yaratilmaydigina emas, o‘zigacha bo‘lgan madaniyat ham uziladi, taraqqiyotning zanjirli halqalari sochilib ketadi. Bu halqalar o‘rnini fikrsizlik va madaniyatsizlik oqibatida tug‘ilgan madaniyatga zid tushunchalar, qarashlar egallab oladi.

Fikr – bu botiniy qiyofa, odamning, shaxsning ichki qiyofasini ko‘rsatib turuvchi ko‘zgu. Fikri yo‘q odamning qiyofasi ham bo‘lmaydi. Fikr odamning o‘zligini, o‘ziga xosligini bildirib, mavjudligini ko‘rsatib, talab qilib turadi. Fikr, aslida, «men mavjudman» degani. Fikr yo‘q joyda olomonchilik va johillik qo‘pchiydi. Mening fikrim – bu mening qiyofam. U boshqanikiga o‘xshamasligi mumkin, birovga yoqmasligi mukmkin, ammo u mening qiyofam. Agar u fikr deyishga arzisa, albatta. Fikr odamning barmoq izlari kabi o‘ta xususiy, o‘ta shaxsiy bo‘ladi. Biz faqat mazkur fikrni o‘z muhitimiz va yashash tarzimizga moslab ifoda etamiz, shu muhitni fikrimiz bilan yangilashni, o‘zgartirishni, moslashtirishni, ommalashtirishni istaymiz. Ammo yo‘q fikrni ommalashtish imkonsiz. Ommalashishi va jamiyatning ma’lum e’tirofigaerishish uchun oldin shu fikrning o‘zi bo‘lishi kerak. Keling, bir latifani eslaylik. O‘tgan tuzumning latifasi. Jamiyat ketayotgan, aslida to‘xtab qolgan poezdni shunday liqillatib turinglarki, go‘yo jamiyat oldinga ketayotganday tuyulsin degan latifa. Demak, fikr – bu taraqqiyot mezoni ham ekan. U to‘xtagan va hamma bir xil fikrlab qolgan joyda taraqqiyot ham to‘xtaydi, faqat «taraqqiy etayapmiz» degan aldamchi tassavvur bo‘ladi. Fikrning taraqqiyot uchun asos ekani, fikr rang-barangligi jamiyatning rang-barangligi, taraqqiyot va aql-idrokning rang-barangligi ekanini bugun salgina o‘qimishli odam biladi. Dunyo fikr qilib bugungi taraqqiyotga erishdi. Dunyo fikr qilsa, ertaga taraqqiyotga erishadi. Fikr to‘xtagan jamiyatda botiniy tanazzul boshlanadi. XVII asrdan XX asr boshlarigacha bo‘lgan Turkiston bizga ko‘p narsadan saboq berishi kerak. Bu davrda fikr to‘xtab qoldi, shuning uchun biz mazkur davrda yirik va katta madaniyat obidalariga – madaniy yaratuvchanlikka duch kelmaymiz. Fikr turg‘unligi madaniy turg‘unlikka olib keladi. Bir-ikki shoir yoki donishmand bu turg‘unlikni yengaman deb ko‘rdi, ammo ularning yaratuvchiligi o‘ta xususiy yaratuvchilik bo‘lib qoldi, ijtimoiy yaratuvchilik ijtimoiy madaniyat emasdi. Fikr va qalb Yaratgan ichimizga solgan ruhning o‘zini namoyon qilishidir. Qalb his etish va muhabbat orqali namoyon bo‘ladi, fikr bilim va bilishga intilish orqali. Fikrning boshi ham Yaratgan edi, oxiri ham Yaratgan bo‘ladi. Biz faqat ana shu oraliqda darajamizga mos idrok jilvalarini yaratamiz. Bizga ana shu oraliqda o‘zimizni tanish va o‘zlikka erishish imkoniyati berilgan, xolos. Qalb va fikr muvozanatiga erishish-komillikning o‘zidir. Shu paytgacha o‘tgan falsafiy va fikriy oqimlar o‘sha komillikka erishishning turli yo‘llarini targ‘ib qilib keldi. Fuqarolarining ana shu birligi – muvozanati haqida qayg‘ursagina o‘sha jamiyat ma’rifiy jamiyatdir.

Fikrlayotgan odam – o‘zining mavjudligini isbotlashga urinayotgan odam. Mavjudlikka intilish falsafiy va murakkab hissiy jarayon. Jamiyatda mavjud bo‘lib yashashdan mavjudligini isbotlab yashashdan, mavjudlikka intilmay yashash oson. Mavjudlikka intilish o‘zlikni anglash va uni himoya qilish, unga intilish, muhitni, qotib qolgan tushunchalarni, qarashlarni, aqidalarni yangilash, taraqqiyotga va yangilikka, o‘zgarish va o‘sishga yo‘l ochish, umuman, tiriklarga xos yashash degani. Fikrsizlik ma’naviy o‘limdir. Fikr to‘xtagan joyda insoniylikka xos hamma narsa to‘xtaydi. Ehtimol, biologik odam hayoti davom etar, lekin yuksak inson tushunchasi o‘ladi. Biologik hayotni instinktlar boshqaradi. Faqat instinkt bilan yashagan odamning hayvondan deyarli farqi yo‘q. Fikr esa ma’naviyatga va madaniyatga taalluqli tushuncha. O‘z davrining boshqa allomalarini sanamasdan ham birgina Navoiy yetishgan fikr va tasavvurning ko‘lamini ko‘z oldimizga keltirsak, milliy o‘zligimiz va salohiyatimiz qanchalik yuksalganiga guvoh bo‘lamiz. Navoiy o‘z idroki bilan nimaga erishgan bo‘lsa, millatimiz ham Navoiy qiyofasida o‘sha darajaga erishdi. Ammo keyinchalik erishilgan cho‘qqilar unutildi, tashlab ketildi. Buning o‘z ob’ektiv va sub’ektiv sabablari bor. Lekin bizning umummilliy qalbimiz va fikrimiz o‘sha payti Navoiy darajasida aynan uning qiyofasi orqali yuksalgani bor gap. Bugun agar o‘sha cho‘qqiga qayta chiqilsa, bizdan qudratli va ma’rifatli, idrokli va fikrli millat bo‘lmasdi.

Jamiyatda fikr bo‘lsagina u yangilanadi. Qotib qolgan yoki bir xil qolipdagi qarash va fikr bilan yashash bir kuni jamiyatni ham iqtisodiy, ham ma’naviy tanazzulga olib keladi. Olov yoqishni dastlab o‘rgangan ajdodimiz o‘sha davr fikrida inqilob qilgandi, uning atrofidagilardan boshqacharoq fikrlagani uchun chaqmoqtoshdan xas-xashakni yoqishni anglaganining o‘ziyoq buyuk hodisa, buyuk madaniyat, buyuk did edi. U fikrning dastlabki dahosi edi. Agar u hammaga o‘xshab fikrlaganda, ehtimol, bugungi taraqqiyot ham bo‘lmasdi. Fikrning qudrati shunday. Yevropa taraqqiy etishdan oldin uning fikri va san’ati, falsafasi taraqqiy etdi, u ijtimoiy fikrga turtki va quvvat berdi, xilma-xil «o‘zliklar» orqali xilma-xil g‘oyalarga yo‘l ochildi. Bu g‘oyalar ichida, albatta, iqtisodiy, texnikaviy, ilmiy g‘oyalar ham bor edi. Yevropa ana shu fikrlarga va g‘oyalarga yo‘l berdi, uni amalga oshirishga imkoniyat yaratdi. Bugungi ma’naviy tanazzulini hisobga olmasa, Yevropaning eng ulkan yutug‘i fikr va g‘oyalar erkinligidadir deb aytish mumkin.

Odam o‘zining kimligini anglasa, fikr o‘sadi. O‘zini anglash uchun, bobolarimiz aytganidek, ma’rifatga bir marta bo‘lsa-da, cho‘milib ko‘rish kerak. Fikrni ma’rifat uyg‘otadi. Ma’rifat o‘stiradi. Ma’rifat yangilaydi, keraksiz bo‘lib qolganda almashtiradi. Faqat ma’rifatgina, bilimgina, kitobgina, kitobga bo‘lgan muhabbatgina bizni quyunday bostirib kelayotgan, ongimiz va didimizni sayozlashtirayotgan, san’at, go‘zallik, did haqidagi tushunchalarimizni, shu paytgacha ajdodlarimiz shakllantirib bergan va o‘zimiz shakllantirgan tushunchalarni yemirishga kirishgan olomon madaniyati hamda dididan, boshqacha aytganda, fikrsizlik va didsizlikdan, ya’ni olomonchilikdan asray oladi. XXI asrda biz katta taraqqiyotga erishish barobarida olomon madaniyati chohiga butunlay qulab tushish xatari bilan yuzma-yuz turamiz. Bizni mazkur xatardan ma’rifat, did va fikr qutqara oladi.

Adabiyot mangu mavzular bilan shug‘ullanadi. Insonni tadqiq etadi. Inson tahlilga muhtoj edi. Oqibatda adabiyot falsafadan uzildi. Adabiyot falsafa shug‘ullangan mavzular bilan qo‘shilgandagina mangulik tusini oladi va o‘lmas bo‘lib qoladi. Biroq masalani bunday qo‘yishning ham xavfli tarafi bor. U ham bo‘lsa, asarni falsafa bilan omixtalashtiraman deb fanga aylanib qolishidir. Asar hech qachon o‘zi yashayotgan davr muammolaridan uzilmaydi. U qaysidir ma’noda (ko‘proq ramziy ma’noda!) zamonasining ramzidir. Chunki ayni zamon mangulikning ramzi bo‘lib qolaveradi. Ular tutashadigan nuqtada esa adabiyotning mangu isyoni boshlanadi. Isyon mavjud tuzumga, mavjud voqelikka emas, umuman, mangulik ramzi bo‘lgan zamonaga va mangulikni anglamagan odamga qaratiladi. Adabiyot dunyoga kelayotganda u mangulikka da’vo bilan chiqadi. Uning da’vosi qay darajada o‘zini oqlashini ham aynan vaqt belgilaydi. Lozim bo‘lsa, aytish kerakki, mangulikkka isyon adabiyotning bosh mavzusi bo‘lib qolaveradi. Lekin o‘sha mangulik ichida ma’lum davr va ma’lum odamlar mahkumligi yashiringanini unutmaslik kerak. Unut bo‘lgan barcha narsa qaytariladi. O‘lganlar mangulik charxida qayta tiriladi. Bugun o‘lgan tushunchalar ertaning tafakkurida qalqib chiqadi. Adabiyot hamisha mangulik oldida mag‘lub bo‘lgan. Lekin mag‘lubligi uning g‘alabasidir. Uning mag‘lubligi dunyoni yaratishga bo‘lgan mag‘lublikdir. Qur’on shoirlarni inkor etarkan, uning aynan mangulikka qarshi isyonini tanqid qiladi. islom mangulikka itoat etib yashashga, ibtidoga toqat qilishga chaqiradi. San’at esa ibtidodan o‘z ulushini talab etadi. San’atdagi isyon ayni shudir. Uning mangulik oldidagi vazifasi ham odamlarga mahkumligi haqida ogoh etishdan iborat. Odamning mahkumligidagi ma’lum jamiyat oldidagi qullik yoki zolim shohlar zulmi shunchaki mayda narsa. To‘g‘ri, aynan mavjud zulm va mavjud qullik o‘sha mangu mahkumlikning kichik ko‘rinishidir. Agar bu mahkumlikni tahlil qilishga kuch topilsa, unda mangu mahkumlik haqida ham tasavvur paydo bo‘ladi. San’at odamni isyonga chorlarkan, isyonning mohiyatini tushunmaganlardan yana ko‘plab Gorkiylar chiqaveradi. Adabiyot ongni isyonga undaydi, qo‘lni emas. Abadiy hurlikka ehtiyoj adabiyotning barcha zamonlardagi bosh mavzui bo‘lib qolaveradi.

An’analar va milliy qadriyatlar har bir millatning yuzi, qiyofasi, sarchashmasidir. Umuman olganda, dunyo tajribasi shuni ko‘rsatadiki, har qanday an’ana, qadriyat millatga quvvat bersa, uni o‘zini namoyish etishga kuch bersa, yashab qoladi. Ana shunday qadriyatlar milliy quvvatning manbalari bo‘ladi. Qadriyat va an’analarga shunchaki eksponat sifatida qarash kerakmas. Ular o‘zlarida xalqning tashabbusi, ijodiy salohiyatini yashirib yotadi. Agar mazkur qadriyatlar to‘g‘ri tashviq qilinsa, millatning ijodiy salohiyati yanayam oshadi, o‘z zamoniga mahsulotlar bera boshlaydi. Biz hammamiz buni ko‘rib, bilib turibmiz.
Hukumatimizning ma’naviyatga e’tibor berayotgani ham bekorgamas. Odamlarga u quruq gap, quruq shiordek tuyulishi mumkin. Biroq bunday emas. Hozir ko‘z qorachig‘imizday asrashimiz shart bo‘lgan narsa – ma’naviyatimiz. Biz mehr-oqibat, bir-birimizga, ota-onamizga munosabat borasida G‘arb odamlaridan tubdan farq qilamiz. G‘arb tafakkur jihatdan, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan, bizdan ancha o‘zib ketgan deymiz, lekin o‘sha taraqqiyotning ham o‘z fojialari mavjud. Masalan, Amerika dunyoda eng ilg‘or mamlakat bo‘lsa, unda oilani saqlash muammosi hozir birinchi o‘ringa chiqqan. G‘arbda hamma narsa manfaat nuqtai nazaridan hal etiladi. Masalan, sizning firmangiz xonavayron bo‘lib, ko‘chada qashshoq qolsangiz, sizga na qarindoshingiz, na do‘stingiz yordam beradi, siz o‘zgalar nazdida omadsiz odamga aylanasiz. Bizda esa birovning boshiga musibat tushsa, uning yonida suyanchiqlari, hamdardlari albatta bo‘ladi, yordam qo‘lini cho‘zadi. Bizda insoniy munosabatlar kuchliroq. Hozir video orqali, televizor orqali kirib kelayotgan mafkurani hushyor tarzda, ongli ravishda qabul qilish lozim. Men tafakkurni yuksaltiradigan narsalarning barchasini qo‘llab-quvvatlashga hozirman. Ya’ni dunyoqarash boyiydi, saviya o‘sadi, did o‘tkirlashadi, ko‘zingiz ochiladi. Shu bilan birga, o‘sha mafkuraning boshqa jihati ham bor. Masalan, muhabbatga munosabatni olaylik. Namoyish qilinayotgan G‘arb filmlarida qanaqa muhabbat-u, bizda, Sharqda qanaqa muhabbat? Sharqda muhabbatga munosabat butunlay boshqacha. Ana shu narsani saqlab qolish muhim. Men axloq borasida konservativman. Men har xil gazetalar orqali kirib kelayotgan axloqni qabul qilolmayman. Kimdir buni demokratiyaning bir ko‘rinishi deb o‘ylashi mumkin. Lekin uning ertangi fojialari bor. Shukrki, bizda hozircha go‘zal hayo saqlanib kelyapti. Ana shu hayoni yemirib qo‘ysak, hayo devorini buzib tashlasak, odamlar o‘sha gazetalardagi, kinolardagi hayosiz turmush tarziga ko‘nikib qolsa, dahshatli fojialarga duchor bo‘lamiz. Rossiyada (balog‘atga yetmagan) ming-minglab qizlarning abort qildirishi o‘sha hayosizlik psixologiyasining ongga o‘tganidan dalolat beradi.

«O‘tkan kunlar» romanini go‘zal axloqiy asar deb bilaman. Ota-onaga, muhabbatga munosabat borasida u tengi yo‘q axloqiy asar. Bu axloqni tinimsiz o‘zimizga singdiraverishimiz kerak. Shu nuqtai nazardan televidenie bugun o‘sha devorni mustahkamlaydigan targ‘ibot ko‘rsatuvlarini berib borishi lozim.

Millatning estetik saviyasi, didi davlat chegarasi kabi qattiq himoya qilinishi shart bo‘lgan hudud deb o‘ylayman. Shu jumladan, bugungi kitobxonning ham didini o‘ldirmaslik, uni bestsellerga o‘rgatmaslik, ermak uchun o‘qiydigan kitobxonga aylantirmaslik lozim. Oldi-qochdi kitoblar tijorat adabiyoti hisoblanadi, ya’ni ular bugun uchun yozilgan, ertaga yo‘qolib ketadigan asarlar. San’at esa ommaviylikdan biqiqlashib, cheklanib boraveradi. XIX asrda frantsuz adabiyoti vakillari san’atning ommaviymasligini uqtirishgandi. Aytish mumkinki, san’at bir hovuch zakiy, ya’ni zehni va didi o‘tkir odamlar uchun ekani tan olingan. Bu san’atdan zakovatli odamlargina zavq olishi mumkin. Bunday insonlar qul bo‘lmaydilar. Aksincha, o‘zining kimligini bilmaydigan va bu haqda fikr qilmaydigan kishi quldir. Ammo mazkur holga ob’ektiv yondashish kerak. Masalan, Amerikada Fol’knerni mutlaqo bilmaydigan odamlar 70–80 foizni tashkil etadi. Kafkani vaqtida hech kim tanimagan, keyinchalik, ancha yillar o‘tib uning daho yozuvchi ekanini bilishdi. Jeyms Joysga ham shunday munosabatda bo‘lishgan. Mashhur «Uliss» romanini dastlab ming nusxada chop etishib, shuyam asar bo‘ldimi deya qaytarib berishgan. Qisqasi, bunday hollar ko‘p. Millatning ertangi taqdirini omma emas, bir guruh ziyolilar belgilaydi. Shuni unutmasligimiz, o‘zimizdagi kitobxonlik ruhini tarbiyalashimiz muhim. Afsuski, texnika taraqqiyoti odamlarda tafakkurga bo‘lgan ehtiyojni so‘ndirib tashlayapti, yoshlarni fikriy dangasaga aylantiryapti. Biz bunday holni inkor etib yashashimiz darkor.

Kitobni ikki xil o‘qish mumkin. Bestseller kitoblar bor va dunyo tafakkurida ma’lum bir uyg‘onishlar yasagan, insoniyat tafakkurining ufqlarini ko‘rsatib bergan asarlar mavjud. Ularni farqlay bilish uchun kishida kitobxonlik didi bo‘lishi lozim.

Ilohiy nuqtai nazardan olib qarasak, insoniyat yerga ma’lum bir missiya bilan, ya’ni poklanish uchun tushirilgan. Xalq og‘zaki ijodida shu ruh asrab kelingan. Qo‘ng‘irot elini, xalqni birlashtirish, bo‘linish arafasida yoki bo‘linmay turib birlashish zaruratini anglamaydigan xalqni birlashtirish «Alpomish» ning asosiy g‘oyasi bo‘lib, bu missiya doston ruhiga singib ketgan. Yana bir hayratlanarli jihat shundan iboratki, juftlik paydo bo‘lganda ilohiyot butun bo‘ladi, ya’ni missiya to‘liq ado etiladi. Shuning uchun Alpomish Barchinga uylanishi va keyin xalqni birlashtirishi kerak bo‘ladi. «Alpomish» – juda zo‘r falsafiy asar. Nima uchun Yevropa faylasuflari, ijodkorlari Gomerga qayta-qayta murojaat qilaverishadi? Buning zamirida katta ma’no bor. Bu tarixiy taqdir. «Alpomish»ning haqiqiy mag‘zini xalqqa yetkazish zarur.

Har bir yozuvchi dunyoda o‘qilishi lozim bo‘lgan kitobdan bexabar qolsa, inson haqidagi bilim kemtik bo‘lib qolaveradi. Fol’knerni qayta-qayta o‘qish va anglash kerak. Xemingueydan o‘qiydigan asarlar ko‘p. Borxes, Kortasar, Joys, Bekket, Prust, German Gesse, Muzil – bular XX asrning titanlari… Shundagina asrimiz odami haqida tugal xulosaga kelish mumkin.

O‘zbek adabiyotidan esa Alisher Navoiyni betinim o‘qish lozim. Bilasizmi, agar mamlakatimizda Alisher Navoiy asarlarini o‘qib tushunadigan odamlar ko‘payaversa, borib-borib davlatimiz jannatga aylanib ketgan bo‘lardi. Bizda, variantlari bilan qo‘shib hisoblaganda, 200 tacha doston mavjud. Birorta xalqda buncha doston yo‘q. Ana shu dostonlarni o‘qib, o‘rganib va sharhlab beradigan odamlar paydo bo‘lishi darkor. Ana shunda, shonamanki, biz butun dunyoga g‘oya beradigan xalqqa aylanamiz.

Borxesning bir gapi bor: «Bir kun kitob o‘qimagan odam yuz yil jaholatda yurgan odam bilan barobardir». Borxes biror kunini ham mutolaasiz o‘tkazmagan. Umrining oxirida, ko‘zlari ko‘rmay qolganida ham boshqalarga o‘qittirib, eshitib o‘tirgan. Aytmoqchimanki, tafakkurga, ruhga xizmat qiladigan asarlarni muttasil mutolaa qilsangiz, ruhingiz erkinlasha boshlaydi. Shunda bu dunyoning bachkana narsalariga e’tibor bermay qo‘yasiz.