Сизга тақдим этилаётган икки мақола — уларнинг биринчиси Жовли Хушбоқ томонидан таниқли ёзувчи Нодир Норматовга очиқ хат тарзида ёзилган, иккинчиси Обид Шофиевнинг айни шу «очиқ хат»га муносабат тарзида ёзилган ва ҳар иккисида Нодир Норматовнинг «Шарқ юлдузи» журналининг 2016 йилги 6-7-сонларида босилган «Зулайҳо дарахти» романи хусусида баҳсу мунозара акс этган.

Жовли ХУШБОҚ
ТАНИҚЛИ ЁЗУВЧИ НОДИР НОРМАТОВГА
ОЧИҚ ХАТ

Ҳурматли дўстим Нодиржон!

Бундан қарийб ўттиз беш-қирқ йиллар аввал устоз Шукур Холмирзаев, истеъдодли шоир Усмон Азим ва мен туғилган туман – Шерободдан етишиб чиққан адиб – сиз билан учовимиз Тошкентнинг Инқилоб хиёбонидаги ошхонада алламаҳалгача мароқли суҳбат қурганимизни эсладим. Кечаси ярим тундан сўнг адашиб, ўзингизнинг уйингизни излаган шодон кунларимиз ёдимга тушди. Ўша йилларда устоз М. Қўшжоновнинг буйруғига асосан тил ва адабиёт институтининг Ҳомил Ёқубов мудирлик қилган ўзбек адабиёти секторида илмий тадқиқотчи эдим, адабиёт хусусидаги гурунгларимиз то тонггача чўзилганлиги бежиз эмас. Шу сабабли «дўстим» деган иборани қўллашга журъат этдим.

Негаки, ижодингизга хайрихоҳ сифатида «Бир куни чумоли бўлиб…» ҳикоянгиз таҳлилига бағишланган «Нотекис йўллар машаққати» сарлавҳали адабий-танқидий мақолам «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 1990 йил 21 сентябрь сонида М. Саъдийнинг кўмаги билан ярим саҳифа бўлиб босилиб чиққан эди. Бундан ташқари яна тўрт-бешта китобимда асарларингизни таҳлил қилиб, ижобий фикрлар билдирдим, мухлис эканлигимни изҳор этдим. Буни таъкидлашдан муддао сиздек талантли ёзувчи – тумандошимизнинг ижодига узоқ йиллардан бери бефарқ бўлмаганлигимни эслатиш эди.

Шу йил арафасида эса… Шоир С. Рауф бош муҳаррирлик қилаётган «Шарқ юлдузи» журналининг 2016 йилги 6-7-сонларида босилган «Зулайҳо дарахти» романингизни икки марта ўқиб чиқдим.

Асарда аввало романга хос тафаккур етишмайди. Ақалли бир қиссага жо бўлгулик материал зўрлаб «семиртирилган».

Романда тасвир ўрнига воқеа-ҳодисаларни қуруқ баён қилиш устувор: «Шундан сўнг бир неча марта ўзини осмоқчи бўлган, аммо, доим айни шундай ҳолга тушган пайтлари Интизор ёнида пайдо бўлиб, унга халақит берган. Кеча ўзини осган бўлса-да унга тайёргарлик бир кун аввал қилинган, арқон билан стулни тут яқинига келтириб қўйган эди. Стул қадимий, уни қачонлардир Самарқанддаги бир колхоз раиси отасидан бурама шохли катта қўчқор сотиб олганида, миннатдорчилик тариқасида совға деб бериб юборган. Зил-замбил бу стулнинг мовутлари йиртилган, ҳеч ким ўтирмайдиган бўлиб қолган эди. Сатил эса онасидан ёдгор, у бир пайтлар мана шу идишда сигир соғиб юрар эди. Сатил тешилгач, узумқўриқ учун даранглатиладиган матоҳга айланган. Албатта, ўзини осиш учун Зулфиқор уларни атайлаб танлаган эмас, бу бир тасодиф, чунки ўша пайт бошқа нарса кўзига кўринмаган» (21-бет).

«Зулайҳо дарахти» романида фақат ахборот тарзидаги, зерикарли, бадиийликдан йироқ маълумотларни келтириш ўқувчининг энсасини қотирмасмикин?

«Йиллар ўтиб, Чағиртепада олмазор боғча гулга кирди. Ҳатто баҳорнинг авжида ҳам унча-мунчага кўкламайдиган тепанинг тошлоғу қизғиш, куйган тупроғи юзаси ҳам бу гал жонланди. Янгибой келтириб ташлаган бўз тупроқ туфайлими ё гуллаётган ана шу ёш дарахтлардан гўё изза бўлганиданми, балки намгарчиликнинг зўриданми, шамол учириб келган ёввойи ўтларнинг уруғлари ниш урди, боғчанинг атрофи бир қадар талхақ, жингиртоб янтоқ, қоратикан, жинжак, мол оғзига яйраб оладигапн серсув, тугунча баргли ғармалар билан қопланди. Зулфиқорнинг хавотири ана шу гиёҳлар кўкарувидан эди. У қурғоқчилик келишидан ҳам қўрққани йўқ, ўтган ёз саратонларида ҳам ҳар бир дарахт илдизига елимшиша, яъни баклашканинг учини игнадек тешиб, намлатиб суғориб келди, экканларининг бари бир-иккита эчки еганини ҳисобга олмаса, кўкариб бўй чўзди». (88-бет.)

Бундай мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин. Умумий гаплар ўқувчига завқ бағишлайдими ёки қаҳрамонлар характерини очишга, образ моҳиятини ойдинлаштиришга хизмат қиладими? «Менинг бошимни ғовлатиб ташлаган бошқа муаммо пайдо бўлди. Бунга у киши Афғондан олиб келган олма уруғлари сабаб эди. Уларнинг номи Зулайҳо олмалари, Зулайҳо нави эмиш. Уларни кўкартириш, парвариш қилиш менга унча ташвиш туғдиргани йўқ, мени ўйлантирган нарса – мен бундай олма навини сира эшитмаганман. Зулфиқор ака эҳтимол Афғонистонда бирорта қизни яхши кўриб, шунинг номини қўйгандир деб ўйладим. Бу гапни ўзидан минг марта сўрашга аҳд қилиб, минг марта фикримдан қайтганман. Ўзи айтмаса, сўрамайман деб ўйладим. У киши эса чурқ этмайди. «Шундай олма нави бор», дейди, тамом.

Мен шундай бўлса ҳам Саломатбибининг айтганини қилиб, озор бермасликка, аксинча, ўша олма дарахтини жонимни жабборга бериб бўлсаям, парвариш қилишга ҳаракат қилдим. Бу олмалар кўкариб турмаса, яна у кишининг васвас дарди қўзғайдими, деб ўйладим. Ахир шу уруғларни топиб эккандан сўнг васвас дарди таққа тўхтаган эди. Аммо шу олма гулласа, дилимда яна ўша кўзга кўринмас, Зулайҳо деган қиз эсимга тушиб, нимагадир, кимгадир рашким келади». (83-бет).

Булар бадиий асарга хос тасвир эмас, воқеа-ҳодисаларни кундалик баҳонасида қуруқдан-қуруқ ҳиссиз, эҳтироссиз баён этиш-ку?! Асар қизиқарли эмас, аксинча, зерикарли бўлиб қолганлигининг сабабларидан бири ҳам шунда эмасмикин?

Истеъдодли ёзувчи Аҳмад Аъзам 2002 йилдаги суҳбатларидан бирида илгариги йиллардаги ижодий жараён хусусида куюнчаклик билан ёзади: «… янги чиққан асар аввало шу даврнинг ўзида муҳокамадан ўтар, бемаза нарса босилиб қолса, ўқиган одамга ҳам худди беҳурматликка учрагандек таъсир қилар эди. Шунинг учун ҳам оз ва соз ёзилган аксарият асарлар. Адабий тилимиз мартабаси ортган, бўшроқ ёзадиган ёш ёзувчиларнинг асари ҳам ишлов берилмай, пухта таҳрирсиз чиқмас эди. Адабий тилимизнинг катта ривож босқичи ҳам шу даврда кечди. Ҳа, дарвоқе, ҳозир бир нечта ёзувчиларимизнинг ёзганларини эълон қилмаётганликлари сабаби ҳам шунга келиб тақалади – бугун текин таҳрир қилиб берадиган заҳматкаш «мардикор»лар замони ўтди. Кўп нарсалар қандай ёзилган бўлса, шундай чиқиб ҳам кетяпти. Бунинг бир яхши томони ҳам бор: шерикликда сунъий асар яратилмайди, у даврларда, очиқ гап, баъзи ёзувчиларимиз романлари ҳам унинг устида нашриётдами, редакциядами, етти букилиб тер тўкиши билан қаторга кирарди. Қандай ёзган бўлса шундай эълон қилаётганларнинг миси ўз-ўзидан чиқяпти, буларнинг тили пала-партиш, тозаланмаган, албатта бунақа асарни қўлига олган китобхоннинг умуман китобдан кўнгли қолади. Тил масъулиятининг йўқолиши сўз санъатига яқин ҳам келмайдиган нарсаларни урчитиб юборди… Тил бадииятини эгалламай асар ёзиш – ўзига нисбатан беҳурматлик ва китоб аҳлига нисбатан ахлоқсизлик».

Асарни ўқиб чиқиб, беихтиёр дўстимиз А. Аъзамнинг юқоридаги фикрларини эсладим. Эсладим-у, журнал муҳаррирларининг
масъулиятсизлигидан афсусландим.

Аввало романдаги персонажлар нутқи билан муаллиф нутқи деярли фарқ қилмайди.

«- Ҳамюртимиз экансиз — деди ниҳоят Янгибой ўзини қўлга олиб. — Қаранг-а, шундай гўзал аёл ўзимиздан экан.

Аёл бошини баланд кўтариб, уларга синчков тикилиб турди.
— Йўқ. Менинг юртим мана шу ер, Афғонистон. Бобом самарқандлик, — деди таъкид-у таҳдид аралаш.

Зулфиқорнинг овозини энди баландлатаётган бу жувонга қизиқиши шу қадар кучайдики, қани юзма-юз ўтирса-ю унинг суҳбатини олса. Аммо тилига фақат биргина:

— Бобонгиз бу юртга қачон келган? – деган гап келди, холос». (33-бет).

Юқоридаги гапдан кўриниб турибдики, Зулайҳо ҳам, Янгибой билан Зулфиқор ҳам бир хил сўзларни қўллаб, бир хил фикрлаяпти!

«Энди унинг хаёли» (86-бет), «Энди Чақиртепани обод қилишга» (86-бет). Биринчиси персонаж нутқи, иккинчиси муаллиф нутқи.

Ахир, асар қаҳрамонлари ҳеч бўлмаганда, гап-сўзлари билан фарқ қилишлари зарур-ку! «Шалвари узун оёқларидан тўпиққача бекитган» (32-бетда) дея ёзади муаллиф афғон аёли Зулайҳо ҳақида. Афғонистонлик аёл шалвар киядими ё лозим – иккиланиб қолдим.

Қуйидаги гапга кўзим тушиб, ҳайратим ошди: «Интизор унга Зарифа момога бориб келишини, у гиёҳлардан заҳармуҳра деган дори ясаб бермоқчи эканлигини айтди». (24-бетда). Тавба, дорини ҳам ясаб бўладими?

Асарда гап тузиш қонун-қоидалари бузилган: «Зулфиқорнинг беш туп олма ниҳолини текис, бўлиқ ерга экишни томоша қилди» (45-бет). Эгалик келишиги қўшимчаси «и» тушиб қолганлиги гапнинг маъносини бузиб юборган.

Ёки асарнинг бошқа бир жойида шундай ёзилган: «Янгибойнинг бутун важоҳати ўзгарди. Энди у шу аёлнинг ўз жонига қасд қилишдан тўхтатиш нияти унинг юз-кўзидан билинди» (37-бетда).
Зулайҳо ўз жонига қасд қилмоқчи, Янгибой эса бу мудҳиш ишни тўхтатмоқчи.

Аммо адиб «аёлни» дейиш ўрнига «аёлнинг» деб нотўғри ёзганлиги оқибатида яна маъно ўзгариши юз берган.

Шу саҳифанинг ўзида бундай жумлага дуч келасиз: «Зулфиқор қочаётган Янгибой ортидан ҳаллослаб югурди.»

Бу гапдаги сўзлар «Янгибойнинг ортидан» дея ўзгартирилса, маъқул бўлмасмикин?

Яна шу саҳифада қуйидаги гапни ўқидим: «Янгибойнинг чанг қоплаган юзида қўрқув ҳали кетмаган, кўзлари тинимсиз жавдирайди, қора соқоли титроқданми, селкиллагани-селкиллаган». Юқоридаги жумлада эса «юзида» эмас, балки «юзидан» дейилганида тўғри бўлишини мактаб ўқувчиси ҳам билади-ку. 36-бетдаги «Унинг ҳар бир гапи Зулфиқорга ўқдай юрагига тегар» деган жумла ҳам ғализдек туюлди. Романда оддийгина жумла тузиш қоидаларига ҳам риоя қилинмаган, стилистик хатолар-ку тўлиб-тошган:

«Эрталабдан буён ҳали шамол эсмаган бўлса-да, тут, айниқса, йўғон бир шохнинг тагларига япроқлардан кўра, турли хил чириндию, супуриндилар сочилиб ётарди». Ўз-ўзидан аёнки, «тагларига» деган сўз «тагларида» тарзида ёзилиши маъқул эди. Чунки гапнинг оҳангидан англашилиб турибдики, «Қаерга?» эмас балки «Қаерда?» деган сўроққа жавоб берилиши талаб этилаётир.

Бизда – Сурхондарёда «ўша» сўзини негадир жуда кам онда-сондагина ишлатишади. Ҳатто кўпчилик бирор марта бу каби ғирт адабий сўзни тилга олганликларини эслай олмайман.

«Зулайҳо дарахти» да эса муаллиф ҳам, персонажлар ҳам ҳадеб «ўша» деяверадилар.

«Ўшанда уларни янгилаш» (86-бет), «Ўшанда у қандай байт» (84-бет). Биринчиси персонаж, иккинчиси муаллиф нутқидан.

«- Осдим ўша қариндошларни, — деди Зулфиқор» (22-бет). «Бутун ёзни ўша ерда ўтказяпти» — бу муаллиф гапи (21-бет). «Ўшанда бу билан бирор нарса ўзгармаслигини билмас эди» (20-бет). Буям муаллиф сўзлари.

«- Аммо аввал номингиз рўйхатда бўлмаганмиш, — дейди Интизор» (19-бет). «Аммо бу гал шу тобда най панд берди»(18-бет) деб ёзади муаллиф. «Аммо бу шармандали ўтмишни миясидан ўчириб бўлармиди?» (20-бет) дейди муаллиф. Иккови икки одам, юкламаларни бир хилда тез тез қўллашлари ҳам персонажлар тили индивидуал бўлишига тўсқинлик қилган.

Зулфиқор «Яна ўқловни олиб» деса, Интизор «Яна… чилвирни анави тут» дейди. Асардаги персонажларнинг ҳаммаси бир хил сўзларни ҳадеб қўллайвериши ғашингизни келтирмаяптими?

Роман тили қашшоқ, муаллифнинг сўз бойлиги камлиги билиниб қолган: «Тавба, одамлар ўзлари қолиб, Зулфиқорнинг номаи аъмолини ковлаштириб юришар экан-да. Одамлар нима дейишмайди? Бу билан бирор нарса ўзгарармиди?». Тўғри, ўзгариши мумкин, мана шу аёлининг фикри ўзгариши мумкин. Шуниси бор, шуниси ёқмайди. Ҳар ҳолда ёнидаги аёлнинг у ҳақидаги яхшими, ёмонми гап-сўзи кўпайиб бормаслиги керак. Шунисидан эҳтиёт бўлиши керак, қолгани бекор» (20-бет).

Романдан олинган қисқагина парчадаги «сўз бойлиги»га ўзингиз баҳо бераверинг.

Яна бир мулоҳаза шуки, муаллиф шевадан кўра адабий тил нормаларига риоя қилгани маъқул эмасмикин?

«Зулайҳо дарахти» романида эса персонаж эмас, балки муаллиф нутқида «Карим Наби бованинг» дея қайта-қайта таъкидланаверади. Агар шу сўзлар персонаж тилида қўлланилганида бошқа гап эди. «Бова» шевада – асар қаҳрамонлари тилида дуч келса дуруст бўлмасмиди? «Айтадилар-ку фаришталар яхши гапга ҳам омин дейди, ёмонга гапга ҳам» (77-бет) деб ёзиш ўқувчига нисбатан ҳурматсизлик эмасми? Аслида эса: «Ёмон гапга ҳам» дейилганида маъно бузилмас эди. «Эшакшўраларни оралалаб, уларни назаридан ўтказди» (88-бет). Юқоридаги каби сўзларни бузиб ёзиш ҳолларига қандай баҳо берасиз?

Асарда қаҳрамонлар тилини индивидуаллаштириш ўрнига, муаллиф билан персонажлар тили икки томчи сув каби бир-бириникига ниҳоятда ўхшаш бўлиб қолганлиги мутолаа давомида барчамизни ажаблантиради.

Мана айрим мисоллар:
«- Сизга бошқа қуёшни келтириб бераман, — дейди Интизор» (18-бет).
«Қуёшча»ни олиб келтирганини Зулфиқор яхши тушуниб турарди», — дейди муаллиф. (19-бет).

Персонаж ҳам, муаллиф ҳам бир хилдаги адабий сўзларни тез-тез қўллайверган. Гапдаги «келтирмоқ» сўзи ҳам фикримизни далиллайди. Аввало
«олиб келтирганини» ўрнига «келтирганини» дейилса маъно ўзгариб қоладими? Ортиқча сўзлардан халос бўлиш зарур. Романни сунъий равишда қаппайтириш шартмикин?

Асар воқеалари олис тоғ қишлоқларида янаям аниқроқ айтганда Сурхондарёнинг чекка бир гўшасида юз бериши таъкидланади. Шундай экан, нега қишлоқ одамлари ўзларига хос шевада эмас, бир-бирлари билан муаллиф каби нуқул адабий тилда сўзлашадилар?

Роман тили қашшоқлигини қуйидаги кўчирмадан ҳам илғаш қийин эмас. «Кейин бўлажак олмазорга катта шамол (?) ўтмайдиган шамолпана ерни белги қилди, кейин шағал, майда тошини терди, қоратикан-у, бангидевоналардан тозалади. Пешинга яқин қўлига кирган зирапчаларни олиб, дам олган бўлди. Кейин ўша сал соз тупроқли жойни теша, кейин чўкич билан ковлашга тушди» (88-бет).

Аввало наҳотки «кейин» сўзининг синоними бўлмаса, дея ўйланиб қолдим. Иккинчидан, «катта шамол» дегани сал эриш туюлди. Шамолнинг ҳам катта-кичиги бўлармикин?

Жумла тузишда ўзбек тили қонун-қоидаларига риоя қилинмаган: «Саломатбиби лолу ҳайрон унинг қўлларини ушлаб, бармоқларини силади» (101-бет). Эҳтимол, «лолу ҳайрон»дан сўнг вергул қўйилгани маъқулмиди?

Романнинг ҳар бир саҳифасида Зулайҳо, Интизор, Янгибой деган сўзлар жуда кўп – йигирма марталаб такрорланавериши ўқувчининг ғашига тегади.

Қишлоқлар номиям турлича ёзилган: «Калта йўл билан Иккиўрғон қишлоғигача етиб олай, деб адашиб қолдим» (90-бет) дейди Фаррух. «Мен Қорабоғда турсам, сиз Иккиқўрғонда яшасангиз» (25-бет) дейди Янгибой.

«Зулфиқор энди ана шу олачалпоқ ҳовли юзига кўз тикиб ўтираркан, ҳайрон бўлди». Юқоридаги жумладаги «юзига» сўзи эришдек туюлди. Бундай мисоллар яна жуда кўп.

Романда ҳаёт ҳақиқатига зид ўринлар талайгина: «Саломатбибиби билан Термизда техникумда бирга ўқиганмиз, мен кутубхоначилик бўлимини, у эса биология бўлимини тугатиш арафасида бир-биримизнинг кундаликларимизга хотира ёзиб берган эдик» (82-бетда).

Бирорта техникумда ҳеч қачон биология бўлими бўлмаганлигини, сурхондарёликлар жуда яхши билишади-ку.

Эҳтимол, «Зулайҳо дарахти» — бадиий асар, дея эътироз билдиришлари мумкин. Аммо романда ҳам тарихий воқеа ва далиллар бузилиши инсофдан эмас.

Адиб учун воқеа-ҳодисаларни далиллаш санъатини эгаллаш ниҳоятда муҳим.

«Зулайҳо дарахти»да эса тасодифлар тўлиб-тошиб ётибди. Зулфиқор Қорабоғ қишлоғига найни бериб келиш учун тасодифан боради ва … Янгибой ўлган, уни кўмиб келишганини айтишади.

Аввало, қишлоқчилик бўлганидан кейин унинг – Зулфиқорнинг энг қадрдон одамининг жанозага айтилмай қолганлигига ишониш қийин.

Иккинчидан, унинг тасодифан вафот этган куни келиб қолганлиги ишонарсиз. Янгибойнинг ўлими ҳам тасодиф: «Бир ярамас одам қушга ўқ отса, отамнинг бошидан теккан экан», дейди ўғли.

Термиздаги қариялар уйига Саломатбиби билан Зулфиқорнинг бир кунда – бир вақтда бориб қолганлигиям қизиқ — воқеа табиий эмас.

Саломатбиби: «Шержондаги Зулайҳони биламан. У менинг неварам, — дейди тасодифан.

Ҳатто уйига келиб, олма дарахтининг кўчатини олиб кетган қиз ўзи илгари яхши кўрган Саломатбибининг невараси эканлигини билмаслигиям ақлга сиғмайдиган гап.

Энди қуйидаги сўзларга эътибор беринг: «Уларни олгани сой қирғоғига тушганларида тўсатдан қор бошланди. Илиқ куз ҳавоси бирданига изғиринга айланди. Шунда Зулфиқор мумлағай қотган бир неча манг парчасини топиб қайтганида қия сўқмоқда қор йиғилиб қолган эди. Энди кўтарилиши билан тойиб,пастга юмалаб кетди. Харсангтошга зарб билан урилди, ёнига чиқиб қолган ўткир қирраси шимини йиртиб, оёқ болдирини қаттиқ тилди, қон томирини ҳам кесиб юборганидан қон тизиллаб отилди» (76-бет).

Аввало қорнинг ҳаво очиқ кунда бирданига ёғиши, иккинчидан, Зулфиқор оғир ярадор бўлиб қолиши каби воқеалар табиий юз бермагандек.

Бунинг устига эрига шифокор олиб келиш учун кетган Интизорнинг бир кундаёқ уч-тўрт соат ичида ўпкасини шамоллатиб қўйиши ва охир-оқибатда қазо қилиши эпизодлари ҳам далиллашга муҳтождек.

Интизор кундалигида ёзади: «Эрим олти ойда қайтиб келди. Олти ой эмас, олти йил хизмат қилгандек эди: соч-соқоли оқариб кетган» (82-бет).

Лекин романнинг бош қисмида бошқача ёзилган эди-ку? «Интизор эрини бу ҳолатда кўриб, маъюс жилмайди. Кейин унинг жингалак сочларига тикилди. Кўзлари олазарак бўлиб, ёнига келди. Зулфиқорнинг бошини, сочларини сийпалади. Қулоқдан тепароқ ва чакка қисмидаги сочлари шу кечаси оқариб кетганлигига кўниколмай бош чайқади» (24-бет).

Энди қай бирига ишониш керак? Аввал Зулфиқор Афғон урушидан «соч-соқоли оқариб кетган» ҳолда қайтиб келганлиги ёзилган эди-ку?

Романда ақл бовар қилмайдиган, қўққисдан юз берадиган воқеалар икки-учта бўлса, балки бунга чидаш мумкиндир. Бироқ асар қаҳрамонлари ҳаётида ҳар қадамда тасодифий ҳодисаларга дуч келаверсангиз, ҳайратдан ёқа ушлар экансиз.

Ўзбек адабиётида, романчилигида аввалги асрларда яратилган классик асарларимизнинг жаҳон миқёсидаги нуфузини инкор этмаган ҳолда бугунги наср нега дунё миқёсига чиқа олмаётир, дея бош қотираман.

Бунинг сабаби, аввало «Зулайҳо дарахти» каби ўртамиёна, ўқувчи қалбини ларзага сола олмайдиган, одамлар юрагидаги дардларни ўткир конфликтлар, коллизиялар асосида дадил кўтариб чиқмайдиган романлар кўпайиб кетаётганлигида эмасмикин?

Иккинчидан, бунга танқидчилик ҳам айбдор. Таниқли адабий танқидчилар айрим романларга ҳамду санолардан иборат сўзбоши ёзганликларини яна қандай баҳоламоқ керак? Кейинги йилларда китоб ва журналлар орқали ўқувчиларга тақдим этилган Асад Дилмурод, Хуршид Дўстмуҳаммад, Абдуқаюм Йўлдош, Исажон Султон, Кенесбой Каримов, Ўроз Ҳайдар романлари қачон эстетик, илмий таҳлил этилиб, ўз баҳосини олади?

«Зулайҳо дарахти» бадиий жиҳатдан юксак бўла олмаганлиги сабабларидан бири унда драматик вазиятлар, қарама-қаршиликлар суст,
эзгулик билан ёвузлик ўртасидаги кураш шиддатли кечмайди.

Қаҳрамонлар кучли характер даражасига кўтарилмаган. Феълида салбий жиҳатлар бўртиб турган персонажлар ҳам ожиздек. Роман персонажларининг айримлари фақат салбий ва ижобий. Мураккаб характерли образлар яратилганида асар қизиқарлилигини таъминлаган бўлармиди?

Дўстим Нодиржон!

Булар – юракдан чиққан гаплар. Эҳтимол, асарларингиз жаҳон адабиёти классиклари романлари даражасида яратилишини истаганим учун ҳам айрим фикрларни очиқ айтаётгандирман?

Сизга янада ижодий баркамоллик тилаб:

Жовли ХУШБОҚ,
Адабий танқидчи

Обид ШОФИЕВ
ХОЛИСЛИК – БОШ МЕЗОН

Кейинги йилларда адабиётшунослигимиз янги босқичга чиқди. Бадиий асарни таҳлил ва тадқиқ қилишга бўлган талаб ва қарашлар янгиланди.

Бадиий асарга холис баҳо бериш, илмий-назарий ва турли методологик мезонлар асосида ўрганиш йўлида бир қатор тадқиқотлар юзага келмоқда. С.Мели, Б.Карим, У.Жўрақулов, М.Қўчқорова, С.Тўлаганова сингари адабиётшуносларимизнинг тадқиқотларида асарга жаҳон адабиётшунослиги мезонлари асосида ёндашиш кузатилади.

Кейинги пайтларда бугунги адабий танқидчилигимиз ҳақидаги кўплаб танқидий фикрлар айтилмоқда. Бу фикрлар бир жиҳатдан асосли. Лекин яна шу нарсани ҳам қайд этиш лозимки, танқидчининг вазифаси деганда кўпчилик бадиий асарни танқид қилиш деб тушунади. Аслида танқидчи асарни холис баҳолаши, поэтик ва бошқа мезонлар асосида таҳлил қилиши лозим. Асар мураккаб ва ўзига хос макроолам. Уни турли нуқтаи назар ва бошқа фанлар кесишмаси асосида ўрганиш ҳам яхши самаралар беради.

Шунга қарамай баъзида ўзбек танқидчилигида бадиий асарга эскича, схематик қарашлар асосидаги мақолаларга ҳам гувоҳ бўлмоқдамиз. Яқинда интернет нашрларидан бирида (www.vodiymedia.uz) ёзувчи ва танқидчи Жовли Хушбоқнинг “Таниқли ёзувчи Нодир Норматовга очиқ хат”и эълон қилинди. Мазкур очиқ хатда таниқли ёзувчи Нодир Норматовнинг “Шарқ юлдузи” журналининг 2016-йил 6-7-сонларида чоп этилган “Зулайҳо дарахти” романи ҳақидаги “мулоҳазалар”и ўрин олган. Очиғи танқидчининг мулоҳазаларидан унинг бадиий асарни таҳлил қилиш, баҳо беришда жаҳон адабиётшунослиги мезонларига таянмаганлиги кўриниб турибди. Акс ҳолда у бадиий асарга янгича ва бошқа нуқтаи назардан ёндашар эди.

Келинг, танқидчининг мулоҳазалари ва асар ҳақидаги эътирозлари ҳақида ўз нуқтаи назаримизни баён қилсак.

Аввало шуни айтиш керакки, Жовли Хушбоқ романни муҳаррирлик нуқтаи назаридан ўқиб чиқибди. Унинг таҳлили шундай таассурот қолдирди. Чунки у асосий эътиборни орфографик хатоларга, яъни тиниш белгилари-ю техник хатоларга қаратади, бу яхши албатта (гарчи у хато деб топганларнинг барига ҳам қўшилиб бўлмайди), аммо романни баҳолашда танқидчи ёки зукко ўқувчи сифатида эмас, худди шу муҳаррирлик мақомида баҳолайди. Агар шундай бўлмаганида, у энг аввало роман ғояси, сюжети, композицияси, қаҳрамонлар руҳияти ва психологияси, воқеа ривожи ҳақида кенг фикр юритган бўлармиди? Асардаги ютуқ ва нуқсонларни ана шу нуқтаи назардан холис баҳолаган бўлар эди. Ўзини бир кўрсатиб қўйгиси келган бу танқидчи адабиёт оламида ўзининг савияси, даражаси, менталитети қай даражада эканлигини ошкор қилиб қўйди. Йўқса у мақолага тааллуқли бўлмаган айрим гапларни, масалан, “…Ўша йилларда устоз М. Қўшжоновнинг буйруғига асосан тил ва адабиёт институтининг Ҳомил Ёқубов мудирлик қилган ўзбек адабиёти секторида илмий тадқиқотчи эдим” деб қўшиб ёзишлари шарт эмас эди.

Танқидчи ёзади: “Асарда аввало романга хос тафаккур етишмайди. Ақалли бир қиссага жо бўлгулик материал зўрлаб “семиртирилган”. Бу ғализона фикрга қўшилиб бўлмайди. Чунки Нодир Норматовнинг бугунга қадар “Баригал” (“Кўзгудаги икковлон”), “Рўзи Чориевнинг сўнгги васияти” романлари чоп этилган бўлиб, улар таниқли адабиётшунос ва ижодкорларнинг юксак эътирофига сазовор бўлган. Айтмоқчимизки, Нодир Норматовнинг роман ёзишда катта тажрибаси ва маҳорати етарли. Танқидчи айтгандай “материални зўрлаб семиртиришга” муҳтож эмас.

Очиқ хат муаллифи романда воқеа-ҳодисалар қуруқ баён этилган, деган фикрни билдиради. “Зулайҳо дарахти”да бадиий тасвир, рамзий ишораларни эса тилга олмайди. Насрий асарлар тўлалигича тасвирлардан иборат бўлмаслигини ҳатто университет талабаси ҳам яхши билади. Унда баён, хабар бериш унсурлари бўлиши табиий. Бўлмасам, Бальзак, Достоевский, Тостой, Ҳеменгуэй, Қодирий, Чўлпон ва бошқа ижодкорларни асарларини инкор этиш лозим экан-да? Ахир дунё адабиётининг етук намояндаларининг асарларида ҳам воқеа ва ҳодисаларни баён этиш ҳоллари учрайди-ку? Албатта, ундан меъёридан фойланиш лозим, “Зулайҳо дарахти”да эса бунга қаттиқ амал қилинган.

Муаллиф “Шалвари узун оёқларидан тўпиққача бекитган” (32-бетда) дея ёзади муаллиф афғон аёли Зулайҳо ҳақида. Афғонистонлик аёл шалвар киядими ё лозим – иккиланиб қолдим”, деган фикрларни билдиради. Айтиш лозимки, Афғонда шалвар сўзи қўлланилади. Бунинг устига бу аёл жангари сифатида тасвир этилаяпти. Ҳарбий ҳолатда, уруш пайти эканлигини назардан четда қолдирмаслик лозим.

“Зулайҳо дарахти”да бир ўринда асар қаҳрамонларидан бири тилидан “заҳармуҳра дорисини ясаб бериш” иборасини келтиради. Жовли Хўшбоқ “дори ясаш” сўзи нотўғри қўлланган дея эътироз билдиради. Дори нафақат тайёрланади, нон сингари ясалади ҳам. Заҳармуҳра хабдориси ҳам турли хил унсурлардан ясалади. Шундай экан, ёзувчи бу ерда тил қонун ва меъёрларидан четга чиқмаган десак бўлади.

Роман тили ёки қаҳрамонлар тили ҳақида гапирилганда, Нодир Норматов романида макон одамлари ва адабий тил ўртасида кам фарқ бўлиши мумкин. Чунки, муаллиф яшайдиган Кўҳитанг орасидаги бир неча қишлоқ қорлиқ-чигил шевасида сўзлашади, бу диелект эса адабиё тилга жуда яқинлиги билан бошқа этник гуруҳлардан фарқланиб туради. Ҳаттоки бу қишлоқлардаги одамлар Навоий тилидаги архаик сўзларни ҳам бугунги кунга қадар ишлатишади.

Нодир Норматов асарларида Достоевский асарларидаги психологик драматизм, Ясунари Кавабата қиссаларидаги жозибали тил унсурлари қоришиб кетади. Тўғри, бу ҳолда айрим меъёрига етмай қолган ўринлар йўқ эмас. Аммо бу романнинг салмоғини белгилай олмайди. Жовли Хушбоқнинг бу тарздаги фикрлаши унинг жаҳон адабиёти ютуқларидан анча бехабарлигидан далолат бериб турибди.

Жовли Хушбоқ Сурхондарёда “ўша” сўзи онда-сонда ишлатилади, дейди. Аксинча бу сўз бу воҳа тилида кўп учрайди. Буни шу юрт фарзанди сифатида муаллиф яхши билиши керак эди. Романда персонажлар тилида кўп ишлатиладиган “ўша” сўзи мантиққа зид эмас.

Жовли Хушбоқнинг “Роман тили қашшоқ, муаллифнинг сўз бойлиги камлиги билиниб қолган”, деган ҳукмона оҳангга эга фикрларини қандай тушуниш мумкин? Бу фикрларда ҳеч қандай асос йўқ. Ҳар қандай бадиий асар тил жиҳатидан мукаммаллик даъво қила олмайди. Романдаги айрим меъёрига етмаган ўринлар борлигини инкор этиб бўлмайди. Лекин бу дегани “роман тили қашшоқ, муаллифнинг сўз бойлиги кам” деган фикрни бермайди. Нодир Норматов ўзининг бетакрор ҳикоялари қисса ва романлари билан адабиётимизда алоҳида ўрин тутади. Ҳикоялари тилидаги тиниқлик, қисса ва романларидаги серқатламлилик, тасвирдаги рамзийлик жиҳатлари билан ўз услуби ва овозига эга ижодкор эканлигини исбот этган. Биргина унинг “Бир куни чумоли бўлиб…” ҳикоясини олайлик. Биламизки, халқ оғзаки ижоди намуналарида, кўпинча, эртакларда “бошқа қиёфага кириш” мотиви учрайди. Адиб ана шу мотивни замонавий адабиётга олиб кирар экан, у бундан маълум бир восита сифатида фойдаланади. Адабиётимизда шу даврга, яъни 80-йилларга келиб инсоннинг ташқи дунёси, унинг ижтимоий фаоллигидан кўра унинг ички дунёсини, туйғу ва кечинмаларини акс эттиришга интилиш кучайди. Адабиётимиз шаклан ва мазмунан янгиланди. Шу жиҳатдан “Бир куни чумоли бўлиб…” ҳикояси бу йўлдаги муҳим қадамлардан бўлди.

Бу ҳикоя ҳақида Жовли Хушбоқ ҳам ўз муносабатини билдириб ўтган. Буни унинг ўзи ҳам очиқ хатида айтиб ўтган: “Негаки, ижодингизга хайрихоҳ сифатида “Бир куни чумоли бўлиб…” ҳикоянгиз таҳлилига бағишланган “Нотекис йўллар машаққати” сарлавҳали адабий-танқидий мақолам “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 1990 йил 21 сентябрь сонида М. Саъдийнинг кўмаги билан ярим саҳифа бўлиб босилиб чиққан эди. Бундан ташқари яна тўрт-бешта китобимда асарларингизни таҳлил қилиб, ижобий фикрлар билдирдим, мухлис эканлигимни изҳор этдим. Буни таъкидлашдан муддао сиздек талантли ёзувчи – тумандошимизнинг ижодига узоқ йиллардан бери бефарқ бўлмаганлигимни эслатиш эди”. Хўш, муаллиф бир очиқ хатида ўз-ўзини инкор этмаяптими? Ёзувчининг истеъдодлиги эканлигини эътироф этгани ҳолда уни яна “сўз бойлиги қашшоқ” дейишига қандай изоҳ бериш мумкин?

Қолаверса, Нодир Норматовнинг “Рўзи Чориевнинг сўнгги васияти” романи ўзбек адабиётида биографик метод йўлида ёзилган энг ёрқин асарлардан биридир. Бу роман ҳақида илмий жамоатчилик илиқ фикрлар билдирди, адабиёт ва танқидчиларимиз унга юксак баҳо берди. Бу, албатта, ёзувчининг истеъдоди ва санъаткорлигининг ҳосиласидир.

Танқидчи адабиётда шартлилик борлигини, муҳими, воқелик орқали бадиий маконнинг пойдеворини яратиш лозимлигини унутган кўринади. Қўшни қишлоқда вафот этган одам ҳақида хабар берилиши керак эди, дейилади. Ҳолбуки, ҳаётда киши хабар берилмаган ҳолда бирор бир тадбир учтидан чиқиб қолиши кўплаб учрайди. Бу мантиққа зид эмас.

Муаллиф Интизор кундалигида Зулфиқорнинг Афғон урушида соч соқоли оқарган эди деб ёзилганини, кейин, бошқа бир лавҳада соч чеккалари бир кечада оқарди , қайси бирига ишониш керак, деган гапни қилади. Аёл кўзи билан ёзилган бу дафтарда ўша кезлар шундай абгорлик бўлган, аммо бу ерда эса соч чаккалари оқарганлиги ёзилмоқда.

Муаллифнинг мана бу фикрларига ҳам қўшилиб бўлмайди: “Романда ақл бовар қилмайдиган, қўққисдан юз берадиган воқеалар икки-учта бўлса, балки бунга чидаш мумкиндир. Бироқ асар қаҳрамонлари ҳаётида ҳар қадамда тасодифий ҳодисаларга дуч келаверсангиз, ҳайратдан ёқа ушлар экансиз”. Аслида, ҳаёт тасодифларга тўла. Инсон умри давомида кўплаб тасодифларга дуч келиши мумкин. Ҳаётда бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Келинг, бадиий асар мисолида бир мисол келтирайлик. Абдулла Қодирийнинг “Ўтган кунлар” романида ҳам бир қатор тасодифларга дуч келамиз. Масалан, Отабек ва Кумушнинг учрашуви ҳам, уларнинг оилада якка фарзанд эканлиги, улар бир-биридан узоқда яшаши ҳам тасодиф эмасми? Буларнинг ҳаммаси ёзувчининг бадиий нияти, ҳаёт мантиғига мос келади. Шундай экан, танқидчининг юқоридаги фикрлари ўринсиз.

Жовли Хушбоқ романда драматизм йўқ дейди. Романда ўзини осаётган одам фожеаси, унинг синган руҳиятига муаллиф синчковлик билан қарайди, Фрейд таъкидлаган онгостида сақланиб қолган муаммо ва дардлар, хусусан, Зулайҳога берган ваъдаси унутилгани учун рўй бераётган нохушликлар, Зулфиқорнинг бу оғир савдодан қутулишида Интизорнинг кўмаги, ўзи билан ўзи курашиши, қолаверса, муҳаббат ва тинчлик рамзи бўлган Зулайҳо дарахтини парваришлаши, охир-оқибатда, одамлар орасида маломатларга қолиши, ўз ўғлининг аста-секин унга қарши чиқа бошлаши, буларнинг бари психологик драматизмни ташкил этади. Бу роман ғоясида, энг аввало, инсон руҳияти ва ҳаёт ўртасидаги зиддиятларни англаш туради, уларни англашда ўқувчи зарур бир тафаккурга эга бўлади. Жовли Хушбоқ эса романга хос тафаккур деганида нимани назарда тутади, бу номаълум.

Зулфиқор ўзини тушунолмайдиган одам топилмагач, (ҳатто ўғли ҳам унга қарши, керак бўлса, руҳий касалликлар шифохонасига ҳам жойлаштиришга тайёр) қишлоқдан бош олиб, нажот излаб кетади. Ва.. ёшликдан севган аёлни учратиб қолади. Аёл аслида неварасини аэропортга кузатиш учун келади ва, у ҳам Зулфиқор сингари ўзига ёруғлик қидиради. Шунда…кўнгли нимагадир Қариялар уйига боришни тилайди. Бундай телепатик ҳолатлар ҳаётда кўп учраб туради.

Муаллиф “Шарқ юлдузи” журналининг савияси тушиб кетди деб айюҳуннос солади, аммо кейинги жумлаларда эса бир қатор муаллифларнинг асарлари ҳақида гапириб, Асад Дилмурод, Хуршид Дўстмуҳаммад, Абдуқаюм Йўлдош, Исажон Султон, Кенесбой Каримов, Ўроз Ҳайдар романлари қачон эстетик, илмий таҳлил этилиб, ўз баҳосини олади? деган фикрларни билдиради. Ҳолбуки кейинги йилларда худди шу муаллифларнинг кўпчилиги ўз асарларини шу журнал саҳифаларида эълон қилишган. Жовли Хушбоқ танқидчи экан, нега у бу саволларни ўзига бермайди, яъни, тадқоқот ишлари олиб бормайди?

Агар танқидчи “Зулайҳо дарахти” романини “тирноқ остидан кир қидирмасдан” холисона, поэтик тасвир, рамзий ишоралар, психологик метод нуқтаи назаридан ўрганганида, таҳлил қилганида мақсадга мувофиқ бўлар эди. Лекин… Яна ўйлаб қоласан, киши. Бугун ҳам эски догматик қарашлар, эски мафкура билан суғорилган, эскича эътиқод билан яшайдиган баъзи зиёлиларнинг борлигини ҳам инкор этиб бўлмайди. Шу ўринда шоирнинг машҳур “Ҳикмат излаганга ҳикматдир дунё, / Иллат излаганга иллатдир дунё ” деган сатрлари ёдга келади.

Қолаверса, бу роман ҳали жамоатчиликка журнал вариантида ҳавола этилди. Агар танқидчи асар ҳақида ўз холисона фикрларини, танқидий фикрларини билдирганида ёзувчи буни мамнуният билан қабул қилиб китоб вариантида баъзи маромига етмаган ўринларини тузатармиди, балки. Ахир илмий маданият, илмий этика деган тушунчалар ҳам борку?

Адабиётшунос ва танқидчи учун бадиий асарни баҳолашда энг биринчи мезон холисликдир. Шундагина бадиий асар ўз муносиб баҳосини олади.

Биз бу мақола орқали кимнидир тарафида бўлиш ёки кимгадир тош отишни мақсад қилиб олмадик. Фақат адабий танқидчилигимиздаги баъзи бир қарашлар, мезонларга нисбатан ўз холисона мулоҳазаларимизни билдирдик, холос. Бугун замон кўп соҳаларда янгича талабларни қўймоқда. Жумладан, адабиётшунослигимиз ва танқидчилигимиз олдида ҳам бажарилиши лозим бўлган вазифалар талайгина. Биз юқорида фикр билдирган Жовли Хушбоқнинг “Таниқли ёзувчи Нодир Норматовга очиқ хат”и сингари ишлар билан ҳеч қачон муаммоларнинг ечимини топа олмаймиз.

Биз фақат шуни эслатиб ўтдик, холос.

  Sizga taqdim etilayotgan ikki maqola — ularning birinchisi Jovli Xushboq tomonidan taniqli yozuvchi Nodir Normatovga ochiq xat tarzida yozilgan, ikkinchisi Obid Shofiyevning ayni shu “ochiq xat”ga munosabat tarzida yozilgan va har ikkisida Nodir Normatovning «Sharq yulduzi» jurnalining 2016 yilgi 6-7-sonlarida bosilgan «Zulayho daraxti» romani xususida bahsu munozara aks etgan.

Jovli XUSHBOQ
TANIQLI YOZUVCHI NODIR NORMATOVGA
OCHIQ XAT

Hurmatli do‘stim Nodirjon!

Bundan qariyb o‘ttiz besh-qirq yillar avval ustoz Shukur Xolmirzayev, iste’dodli shoir Usmon Azim va men tug‘ilgan tuman – Sheroboddan yetishib chiqqan adib – siz bilan uchovimiz Toshkentning Inqilob xiyobonidagi oshxonada allamahalgacha maroqli suhbat qurganimizni esladim. Kechasi yarim tundan so‘ng adashib, o‘zingizning uyingizni izlagan shodon kunlarimiz yodimga tushdi. O‘sha yillarda ustoz M. Qo‘shjonovning buyrug‘iga asosan til va adabiyot institutining Homil Yoqubov mudirlik qilgan o‘zbek adabiyoti sektorida ilmiy tadqiqotchi edim, adabiyot xususidagi gurunglarimiz to tonggacha cho‘zilganligi bejiz emas. Shu sababli «do‘stim» degan iborani qo‘llashga jur’at etdim.

Negaki, ijodingizga xayrixoh sifatida «Bir kuni chumoli bo‘lib…» hikoyangiz tahliliga bag‘ishlangan «Notekis yo‘llar mashaqqati» sarlavhali adabiy-tanqidiy maqolam «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 1990 yil 21 sentyabr sonida M. Sa’diyning ko‘magi bilan yarim sahifa bo‘lib bosilib chiqqan edi. Bundan tashqari yana to‘rt-beshta kitobimda asarlaringizni tahlil qilib, ijobiy fikrlar bildirdim, muxlis ekanligimni izhor etdim. Buni ta’kidlashdan muddao sizdek talantli yozuvchi – tumandoshimizning ijodiga uzoq yillardan beri befarq bo‘lmaganligimni eslatish edi.

Shu yil arafasida esa… Shoir S. Rauf bosh muharrirlik qilayotgan «Sharq yulduzi» jurnalining 2016 yilgi 6-7-sonlarida bosilgan «Zulayho daraxti» romaningizni ikki marta o‘qib chiqdim.

Asarda avvalo romanga xos tafakkur yetishmaydi. Aqalli bir qissaga jo bo‘lgulik material zo‘rlab «semirtirilgan».

Romanda tasvir o‘rniga voqea-hodisalarni quruq bayon qilish ustuvor: «Shundan so‘ng bir necha marta o‘zini osmoqchi bo‘lgan, ammo, doim ayni shunday holga tushgan paytlari Intizor yonida paydo bo‘lib, unga xalaqit bergan. Kecha o‘zini osgan bo‘lsa-da unga tayyorgarlik bir kun avval qilingan, arqon bilan stulni tut yaqiniga keltirib qo‘ygan edi. Stul qadimiy, uni qachonlardir Samarqanddagi bir kolxoz raisi otasidan burama shoxli katta qo‘chqor sotib olganida, minnatdorchilik tariqasida sovg‘a deb berib yuborgan. Zil-zambil bu stulning movutlari yirtilgan, hech kim o‘tirmaydigan bo‘lib qolgan edi. Satil esa onasidan yodgor, u bir paytlar mana shu idishda sigir sog‘ib yurar edi. Satil teshilgach, uzumqo‘riq uchun daranglatiladigan matohga aylangan. Albatta, o‘zini osish uchun Zulfiqor ularni ataylab tanlagan emas, bu bir tasodif, chunki o‘sha payt boshqa narsa ko‘ziga ko‘rinmagan» (21-bet).

«Zulayho daraxti» romanida faqat axborot tarzidagi, zerikarli, badiiylikdan yiroq ma’lumotlarni keltirish o‘quvchining ensasini qotirmasmikin?

«Yillar o‘tib, Chag‘irtepada olmazor bog‘cha gulga kirdi. Hatto bahorning avjida ham uncha-munchaga ko‘klamaydigan tepaning toshlog‘u qizg‘ish, kuygan tuprog‘i yuzasi ham bu gal jonlandi. Yangiboy keltirib tashlagan bo‘z tuproq tufaylimi yo gullayotgan ana shu yosh daraxtlardan go‘yo izza bo‘lganidanmi, balki namgarchilikning zo‘ridanmi, shamol uchirib kelgan yovvoyi o‘tlarning urug‘lari nish urdi, bog‘chaning atrofi bir qadar talxaq, jingirtob yantoq, qoratikan, jinjak, mol og‘ziga yayrab oladigapn sersuv, tuguncha bargli g‘armalar bilan qoplandi. Zulfiqorning xavotiri ana shu giyohlar ko‘karuvidan edi. U qurg‘oqchilik kelishidan ham qo‘rqqani yo‘q, o‘tgan yoz saratonlarida ham har bir daraxt ildiziga yelimshisha, ya’ni baklashkaning uchini ignadek teshib, namlatib sug‘orib keldi, ekkanlarining bari bir-ikkita echki yeganini hisobga olmasa, ko‘karib bo‘y cho‘zdi». (88-bet.)

Bunday misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin. Umumiy gaplar o‘quvchiga zavq bag‘ishlaydimi yoki qahramonlar xarakterini ochishga, obraz mohiyatini oydinlashtirishga xizmat/qiladimi? «Mening boshimni g‘ovlatib tashlagan boshqa muammo paydo bo‘ldi. Bunga u kishi Afg‘ondan olib kelgan olma urug‘lari sabab edi. Ularning no}i Zulayho olmalari, Zulayho navi emish. Ularni ko‘kartirish, parvarish qilish menga uncha tashvish tug‘dirgani yo‘q, meji o‘ylantirgan narsa – men bunday olma navini sira eshitmaganman. Zulfiqor aka ehtimol Afg‘onistonda birorta qizni yaxshi ko‘bib, shuning nomini qo‘ygandir deb o‘yladim. Bu gapni o‘zidan ming marta so‘rashga ahd qilib, ming marta fikrimdan qaytganman. O‘zi aytmasa, so‘ramayman deb o‘yladim. U kishi esa churq etmaydi. «Shunday olma navi bor», deydi, tamom.

Men shunday bo‘lsa ham Salomatbibining aytganini qilib, ozor bermaslikka, aksincha, o‘sha olma daraxtini jonimni jabborga berib bo‘lsayam, parvarish qilishga harakat qildim. Bu olmalar ko‘karib turmasa, yana u kishining vasvas dardi qo‘zg‘aydimi, deb o‘yladim. Axir shu urug‘larni topib ekkandan so‘ng vasvas dardi taqqa to‘xtagan edi. Ammo shu olma gullasa, dilimda yana o‘sha ko‘zga ko‘rinmas, Zulayho degan qiz esimga tushib, nimagadir, kimgadir rashkim keladi». (83-bet).

Bular badiiy asarga xos tasvir emas, voqea-hodisalarni kundalik bahonasida quruqdan-quruq hissiz, ehtirossiz bayon etish-ku?! Asar qiziqarli emas, aksincha, zerikarli bo‘lib qolganligining sabablaridan biri ham shunda emasmikin?

Iste’dodli yozuvchi Ahmad A’zam 2002 yildagi suhbatlaridan birida ilgarigi yillardagi ijodiy jarayon xususida kuyunchaklik bilan yozadi: «… yangi chiqqan asar avvalo shu davrning o‘zida muhokamadan o‘tar, bemaza narsa bosilib qolsa, o‘qigan odamga ham xuddi behurmatlikka uchragandek ta’sir qilar edi. Shuning uchun ham oz va soz yozilgan aksariyat asarlar. Adabiy tilimiz martabasi ortgan, bo‘shroq yozadigan yosh yozuvchilarning asari ham ishlov berilmay, puxta tahrirsiz chiqmas edi. Adabiy tilimizning katta rivoj bosqichi ham shu davrda kechdi. Ha, darvoqe, hozir bir nechta yozuvchilarimizning yozganlarini e’lon qilmayotganliklari sababi ham shunga kelib taqaladi – bugun tekin tahrir qilib beradigan zahmatkash «mardikor»lar zamoni o‘tdi. Ko‘p narsalar qanday yozilgan bo‘lsa, shunday chiqib ham ketyapti. Buning bir yaxshi tomoni ham bor: sheriklikda sun’iy asar yaratilmaydi, u davrlarda, ochiq gap, ba’zi yozuvchilarimiz romanlari ham uning ustida nashriyotdami, redaksiyadami, yetti bukilib ter to‘kishi bilan qatorga kirardi. Qanday yozgan bo‘lsa shunday e’lon qilayotganlarning misi o‘z-o‘zidan chiqyapti, bularning tili pala-partish, tozalanmagan, albatta bunaqa asarni qo‘liga olgan kitobxonning umuman kitobdan ko‘ngli qoladi. Til mas’uliyatining yo‘qolishi so‘z san’atiga yaqin ham kelmaydigan narsalarni urchitib yubordi… Til badiiyatini egallamay asar yozish – o‘ziga nisbatan behurmatlik va kitob ahliga nisbatan axloqsizlik».

Asarni o‘qib chiqib, beixtiyor do‘stimiz A. A’zamning yuqoridagi fikrlarini esladim. Esladim-u, jurnal muharrirlarining
mas’uliyatsizligidan afsuslandim.

Avvalo romandagi personajlar nutqi bilan muallif nutqi deyarli farq qilmaydi.

«- Hamyurtimiz ekansiz — dedi nihoyat Yangiboy o‘zini qo‘lga olib. — Qarang-a, shunday go‘zal ayol o‘zimizdan ekan.

Ayol boshini baland ko‘tarib, ularga sinchkov tikilib turdi.
— Yo‘q. Mening yurtim mana shu yer, Afg‘oniston. Bobom samarqandlik, — dedi ta’kid-u tahdid aralash.

Zulfiqorning ovozini endi balandlatayotgan bu juvonga qiziqishi shu qadar kuchaydiki, qani yuzma-yuz o‘tirsa-yu uning suhbatini olsa. Ammo tiliga faqat birgina:

— Bobongiz bu yurtga qachon kelgan? – degan gap keldi, xolos». (33-bet).

Yuqoridagi gapdan ko‘rinib turibdiki, Zulayho ham, Yangiboy bilan Zulfiqor ham bir xil so‘zlarni qo‘llab, bir xml fikrlayapti!

«Endi uning xayoli» (86-bet), «Endi Chaqirtepani obod qilishga» (86-bet). Birinchisi personaj nutqi, ikkinchisi muallif nutqi.

Axir, asar qahramonlari hech bo‘lmaganda, gap-so‘zlari bilan farq qilishlari zarur-ku! «Shalvari uzun oyoqlaridan to‘piqqacha bekitgan» (32-betda) deya yozadi muallif afg‘on ayoli Zulayho haqida. Afg‘onistonlik ayol shalvar kiyadimi yo lozim – ikkilanib qoldim.

Quyidagi gapga ko‘zim tushib, hayratim oshdi: «Intizor unga Zarifa momoga borib kelishini, u giyohlardan zaharmuhra degan dori yasab bermoqchi ekanligini aytdi». (24-betda). Tavba, dorini ham yasab bo‘ladimi?

Asarda gap tuzish qonun-qoidalari buzilgan: «Zulfiqorning besh tup olma niholini tekis, bo‘liq yerga ekishni tomosha qildi» (45-bet). Egalik kelishigi qo‘shimchasi «i» tushib qolganligi gapning ma’nosini buzib yuborgan.

Yoki asarning boshqa bir joyida shunday yozilgan: «Yangiboyning butun vajohati o‘zgardi. Endi u shu ayolning o‘z joniga qasd qilishdan to‘xtatish niyati uning yuz-ko‘zidan bilindi» (37-betda).
Zulayho o‘z joniga qasd qilmoqchi, Yangiboy esa bu mudhish ishni to‘xtatmoqchi.

Ammo adib «ayolni» deyish o‘rniga «ayolning» deb noto‘g‘ri yozganligi oqibatida yana ma’no o‘zgarishi yuz bergan.

Shu sahifaning o‘zida bunday jumlaga duch kelasiz: «Zulfiqor qochayotgan Yangiboy ortidan halloslab yugurdi.»

Bu gapdagi so‘zlar «Yangiboyning ortidan» deya o‘zgartirilsa, ma’qul bo‘lmasmikin?

Yana shu sahifada quyidagi gapni o‘qidim: «Yangiboyning chang qoplagan yuzida qo‘rquv hali ketmagan, ko‘zlari tinimsiz javdiraydi, qora soqoli titroqdanmi, selkillagani-selkillagan». Yuqoridagi jumlada esa «yuzida» emas, balki «yuzidan» deyilganida to‘g‘ri bo‘lishini maktab o‘quvchisi ham biladi-ku. 36-betdagi «Uning har bir gapi Zulfiqorga o‘qday yuragiga tegar» degan jumla ham g‘alizdek tuyuldi. Romanda oddiygina jumla tuzish qoidalariga ham rioya qilinmagan, stilistik xatolar-ku to‘lib-toshgan:

«Ertalabdan buyon hali shamol esmagan bo‘lsa-da, tut, ayniqsa, yo‘g‘on bir shoxning taglariga yaproqlardan ko‘ra, turli xil chirindiyu, supurindilar sochilib yotardi». O‘z-o‘zidan ayonki, «taglariga» degan so‘z «taglarida» tarzida yozilishi ma’qul edi. Chunki gapning ohangidan anglashilib turibdiki, «Qayerga?» emas balki «Qayerda?» degan so‘roqqa javob berilishi talab etilayotir.

Bizda – Surxondaryoda «o‘sha» so‘zini negadir juda kam onda-sondagina ishlatishadi. Hatto ko‘pchilik biror marta bu kabi g‘irt adabiy so‘zni tilga olganliklarini eslay olmayman.

«Zulayho daraxti» da esa muallif ham, personajlar ham hadeb «o‘sha» deyaveradilar.

«O‘shanda ularni yangilash» (86-bet), «O‘shanda u qanday bayt» (84-bet). Birinchisi personaj, ikkinchisi muallif nutqidan.

«- Osdim o‘sha qarindoshlarni, — dedi Zulfiqor» (22-bet). «Butun yozni o‘sha yerda o‘tkazyapti» — bu muallif gapi (21-bet). «O‘shanda bu bilan biror narsa o‘zgarmasligini bilmas edi» (20-bet). Buyam muallif so‘zlari.

«- Ammo avval nomingiz ro‘yxatda bo‘lmaganmish, — deydi Intizor» (19-bet). «Ammo bu gal shu tobda nay pand berdi»(18-bet) deb yozadi muallif. «Ammo bu sharmandali o‘tmishni miyasidan o‘chirib bo‘larmidi?» (20-bet) deydi muallif. Ikkovi ikki odam, yuklamalarni bir xilda tez tez qo‘llashlari ham personajlar tili individual bo‘lishiga to‘sqinlik qilgan.

Zulfiqor «Yana o‘qlovni olib» desa, Intizor «Yana… chilvirni anavi tut» deydi. Asardagi personajlarning hammasi bir xil so‘zlarni hadeb qo‘llayverishi g‘ashingizni keltirmayaptimi?

Roman tili qashshoq, muallifning so‘z boyligi kamligi bilinib qolgan: «Tavba, odamlar o‘zlari qolib, Zulfiqorning nomai a’molini kovlashtirib yurishar ekan-da. Odamlar nima deyishmaydi? Bu bilan biror narsa o‘zgararmidi?». To‘g‘ri, o‘zgarishi mumkin, mana shu ayolining fikri o‘zgarishi mumkin. Shunisi bor, shunisi yoqmaydi. Har holda yonidagi ayolning u haqidagi yaxshimi, yomonmi gap-so‘zi ko‘payib bormasligi kerak. Shunisidan ehtiyot bo‘lishi kerak, qolgani bekor» (20-bet).

Romandan olingan qisqagina parchadagi «so‘z boyligi»ga o‘zingiz baho beravering.

Yana bir mulohaza shuki, muallif shevadan ko‘ra adabiy til normalariga rioya qilgani ma’qul emasmikin?

«Zulayho daraxti» romanida esa personaj emas, balki muallif nutqida «Karim Nabi bovaning» deya qayta-qayta ta’kidlanaveradi. Agar shu so‘zlar personaj tilida qo‘llanilganida boshqa gap edi. «Bova» shevada – asar qahramonlari tilida duch kelsa durust bo‘lmasmidi? «Aytadilar-ku farishtalar yaxshi gapga ham omin deydi, yomonga gapga ham» (77-bet) deb yozish o‘quvchiga nisbatan hurmatsizlik emasmi? Aslida esa: «Yomon gapga ham» deyilganida ma’no buzilmas edi. «Eshaksho‘ralarni oralalab, ularni nazaridan o‘tkazdi» (88-bet). Yuqoridagi kabi so‘zlarni buzib yozish hollariga qanday baho berasiz?

Asarda qahramonlar tilini individuallashtirish o‘rniga, muallif bilan personajlar tili ikki tomchi suv kabi bir-birinikiga nihoyatda o‘xshash bo‘lib qolganligi mutolaa davomida barchamizni ajablantiradi.

Mana ayrim misollar:
«- Sizga boshqa quyoshni keltirib beraman, — deydi Intizor» (18-bet).
«Quyoshcha»ni olib keltirganini Zulfiqor yaxshi tushunib turardi», — deydi muallif. (19-bet).

Personaj ham, muallif ham bir xildagi adabiy so‘zlarni tez-tez qo‘llayvergan. Gapdagi «keltirmoq» so‘zi ham fikrimizni dalillaydi. Avvalo
«olib keltirganini» o‘rniga «keltirganini» deyilsa ma’no o‘zgarib qoladimi? Ortiqcha so‘zlardan xalos bo‘lish zarur. Romanni sun’iy ravishda qappaytirish shartmikin?

Asar voqealari olis tog‘ qishloqlarida yanayam aniqroq aytganda Surxondaryoning chekka bir go‘shasida yuz berishi ta’kidlanadi. Shunday ekan, nega qishloq odamlari o‘zlariga xos shevada emas, bir-birlari bilan muallif kabi nuqul adabiy tilda so‘zlashadilar?

Roman tili qashshoqligini quyidagi ko‘chirmadan ham ilg‘ash qiyin emas. «Keyin bo‘lajak olmazorga katta shamol (?) o‘tmaydigan shamolpana yerni belgi qildi, keyin shag‘al, mayda toshini terdi, qoratikan-u, bangidevonalardan tozaladi. Peshinga yaqin qo‘liga kirgan zirapchalarni olib, dam olgan bo‘ldi. Keyin o‘sha sal soz tuproqli joyni tesha, keyin cho‘kich bilan kovlashga tushdi» (88-bet).

Avvalo nahotki «keyin» so‘zining sinonimi bo‘lmasa, deya o‘ylanib qoldim. Ikkinchidan, «katta shamol» degani sal erish tuyuldi. Shamolning ham katta-kichigi bo‘larmikin?

Jumla tuzishda o‘zbek tili qonun-qoidalariga rioya qilinmagan: «Salomatbibi lolu hayron uning qo‘llarini ushlab, barmoqlarini siladi» (101-bet). Ehtimol, «lolu hayron»dan so‘ng vergul qo‘yilgani ma’qulmidi?

Romanning har bir sahifasida Zulayho, Intizor, Yangiboy degan so‘zlar juda ko‘p – yigirma martalab takrorlanaverishi o‘quvchining g‘ashiga tegadi.

Qishloqlar nomiyam turlicha yozilgan: «Kalta yo‘l bilan Ikkio‘rg‘on qishlog‘igacha yetib olay, deb adashib qoldim» (90-bet) deydi Farrux. «Men Qorabog‘da tursam, siz Ikkiqo‘rg‘onda yashasangiz» (25-bet) deydi Yangiboy.

«Zulfiqor endi ana shu olachalpoq hovli yuziga ko‘z tikib o‘tirarkan, hayron bo‘ldi». Yuqoridagi jumladagi «yuziga» so‘zi erishdek tuyuldi. Bunday misollar yana juda ko‘p.

Romanda hayot haqiqatiga zid o‘rinlar talaygina: «Salomatbibibi bilan Termizda texnikumda birga o‘qiganmiz, men kutubxonachilik bo‘limini, u esa biologiya bo‘limini tugatish arafasida bir-birimizning kundaliklarimizga xotira yozib bergan edik» (82-betda).

Birorta texnikumda hech qachon biologiya bo‘limi bo‘lmaganligini, surxondaryoliklar juda yaxshi bilishadi-ku.

Ehtimol, «Zulayho daraxti» — badiiy asar, deya e’tiroz bildirishlari mumkin. Ammo romanda ham tarixiy voqea va dalillar buzilishi insofdan emas.

Adib uchun voqea-hodisalarni dalillash san’atini egallash nihoyatda muhim.

«Zulayho daraxti»da esa tasodiflar to‘lib-toshib yotibdi. Zulfiqor Qorabog‘ qishlog‘iga nayni berib kelish uchun tasodifan boradi va … Yangiboy o‘lgan, uni ko‘mib kelishganini aytishadi.

Avvalo, qishloqchilik bo‘lganidan keyin uning – Zulfiqorning eng qadrdon odamining janozaga aytilmay qolganligiga ishonish qiyin.

Ikkinchidan, uning tasodifan vafot etgan kuni kelib qolganligi ishonarsiz. Yangiboyning o‘limi ham tasodif: «Bir yaramas odam qushga o‘q otsa, otamning boshidan tekkan ekan», deydi o‘g‘li.

Termizdagi qariyalar uyiga Salomatbibi bilan Zulfiqorning bir kunda – bir vaqtda borib qolganligiyam qiziq — voqea tabiiy emas.

Salomatbibi: «Sherjondagi Zulayhoni bilaman. U mening nevaram, — deydi tasodifan.

Hatto uyiga kelib, olma daraxtining ko‘chatini olib ketgan qiz o‘zi ilgari yaxshi ko‘rgan Salomatbibining nevarasi ekanligini bilmasligiyam aqlga sig‘maydigan gap.

Endi quyidagi so‘zlarga e’tibor bering: «Ularni olgani soy qirg‘og‘iga tushganlarida to‘satdan qor boshlandi. Iliq kuz havosi birdaniga izg‘iringa aylandi. Shunda Zulfiqor mumlag‘ay qotgan bir necha mang parchasini topib qaytganida qiya so‘qmoqda qor yig‘ilib qolgan edi. Endi ko‘tarilishi bilan toyib,pastga yumalab ketdi. Xarsangtoshga zarb bilan urildi, yoniga chiqib qolgan o‘tkir qirrasi shimini yirtib, oyoq boldirini qattiq tildi, qon tomirini ham kesib yuborganidan qon tizillab otildi» (76-bet).

Avvalo qorning havo ochiq kunda birdaniga yog‘ishi, ikkinchidan, Zulfiqor og‘ir yarador bo‘lib qolishi kabi voqealar tabiiy yuz bermagandek.

Buning ustiga eriga shifokor olib kelish uchun ketgan Intizorning bir kundayoq uch-to‘rt soat ichida o‘pkasini shamollatib qo‘yishi va oxir-oqibatda qazo qilishi epizodlari ham dalillashga muhtojdek.

Intizor kundaligida yozadi: «Erim olti oyda qaytib keldi. Olti oy emas, olti yil xizmat qilgandek edi: soch-soqoli oqarib ketgan» (82-bet).

Lekin romanning bosh qismida boshqacha yozilgan edi-ku? «Intizor erini bu holatda ko‘rib, ma’yus jilmaydi. Keyin uning jingalak sochlariga tikildi. Ko‘zlari olazarak bo‘lib, yoniga keldi. Zulfiqorning boshini, sochlarini siypaladi. Quloqdan teparoq va chakka qismidagi sochlari shu kechasi oqarib ketganligiga ko‘nikolmay bosh chayqadi» (24-bet).

Endi qay biriga ishonish kerak? Avval Zulfiqor Afg‘on urushidan «soch-soqoli oqarib ketgan» holda qaytib kelganligi yozilgan edi-ku?

Romanda aql bovar qilmaydigan, qo‘qqisdan yuz beradigan voqealar ikki-uchta bo‘lsa, balki bunga chidash mumkindir. Biroq asar qahramonlari hayotida har qadamda tasodifiy hodisalarga duch kelaversangiz, hayratdan yoqa ushlar ekansiz.

O‘zbek adabiyotida, romanchiligida avvalgi asrlarda yaratilgan klassik asarlarimizning jahon miqyosidagi nufuzini inkor etmagan holda bugungi nasr nega dunyo miqyosiga chiqa olmayotir, deya bosh qotiraman.

Buning sababi, avvalo «Zulayho daraxti» kabi o‘rtamiyona, o‘quvchi qalbini larzaga sola olmaydigan, odamlar yuragidagi dardlarni o‘tkir konfliktlar, kolliziyalar asosida dadil ko‘tarib chiqmaydigan romanlar ko‘payib ketayotganligida emasmikin?

Ikkinchidan, bunga tanqidchilik ham aybdor. Taniqli adabiy tanqidchilar ayrim romanlarga hamdu sanolardan iborat so‘zboshi yozganliklarini yana qanday baholamoq kerak? Keyingi yillarda kitob va jurnallar orqali o‘quvchilarga taqdim etilgan Asad Dilmurod, Xurshid Do‘stmuhammad, Abduqayum Yo‘ldosh, Isajon Sulton, Kenesboy Karimov, O‘roz Haydar romanlari qachon estetik, ilmiy tahlil etilib, o‘z bahosini oladi?

«Zulayho daraxti» badiiy jihatdan yuksak bo‘la olmaganligi sabablaridan biri unda dramatik vaziyatlar, qarama-qarshiliklar sust, ezgulik bilan yovuzlik o‘rtasidagi kurash shiddatli kechmaydi.

Qahramonlar kuchli xarakter darajasiga ko‘tarilmagan. Fe’lida salbiy jihatlar bo‘rtib turgan personajlar ham ojizdek. Roman personajlarining ayrimlari faqat salbiy va ijobiy. Murakkab xarakterli obrazlar yaratilganida asar qiziqarliligini ta’minlagan bo‘larmidi?

Do‘stim Nodirjon!

Bular – yurakdan chiqqan gaplar. Ehtimol, asarlaringiz jahon adabiyoti klassiklari romanlari darajasida yaratilishini istaganim uchun ham ayrim fikrlarni ochiq aytayotgandirman?

Sizga yanada ijodiy barkamollik tilab:

Jovli XUSHBOQ,
Adabiy tanqidchi

Muallif haqida qisqacha ma’lumot: Jovli Xushboq 1949 yilning 12 martida Surxondaryo viloyatining Sherobod tumanida tug‘ilgan. O‘zMU jurnalistika fakultetini bitirgan. Bir necha yillar Pushkin nomli Til va adabiyot institutida ilmiy-tadqiqotchilik qilgan. TerDU O‘zbek adabiyoti kafedrasi o‘qituvchisi bo‘lib ishlagan. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining a’zosi.
Uzoq yillardan buyon respublika gazetalarida xizmat qilib kelayotir. Hozirgacha 20 ga yaqin adabiy-tanqidiy maqolalar va nasriy asarlar to‘plamlari muallifi. Asarlari ingliz, nemis, rus tillariga tarjima qilingan.

Obid SHOFIYEV
XOLISLIK – BOSH MЕZON

Keyingi yillarda adabiyotshunosligimiz yangi bosqichga chiqdi. Badiiy asarni tahlil va tadqiq qilishga bo‘lgan talab va qarashlar yangilandi.

Badiiy asarga xolis baho berish, ilmiy-nazariy va turli metodologik mezonlar asosida o‘rganish yo‘lida bir qator tadqiqotlar yuzaga kelmoqda. S.Meli, B.Karim, U.Jo‘raqulov, M.Qo‘chqorova, S.To‘laganova singari adabiyotshunoslarimizning tadqiqotlarida asarga jahon adabiyotshunosligi mezonlari asosida yondashish kuzatiladi.

Keyingi paytlarda bugungi adabiy tanqidchiligimiz haqidagi ko‘plab tanqidiy fikrlar aytilmoqda. Bu fikrlar bir jihatdan asosli. Lekin yana shu narsani ham qayd etish lozimki, tanqidchining vazifasi deganda ko‘pchilik badiiy asarni tanqid qilish deb tushunadi. Aslida tanqidchi asarni xolis baholashi, poetik va boshqa mezonlar asosida tahlil qilishi lozim. Asar murakkab va o‘ziga xos makroolam. Uni turli nuqtai nazar va boshqa fanlar kesishmasi asosida o‘rganish ham yaxshi samaralar beradi.

Shunga qaramay ba’zida o‘zbek tanqidchiligida badiiy asarga eskicha, sxematik qarashlar asosidagi maqolalarga ham guvoh bo‘lmoqdamiz. Yaqinda internet nashrlaridan birida (www.vodiymedia.uz) yozuvchi va tanqidchi Jovli Xushboqning “Taniqli yozuvchi Nodir Normatovga ochiq xat”i e’lon qilindi. Mazkur ochiq xatda taniqli yozuvchi Nodir Normatovning “Sharq yulduzi” jurnalining 2016-yil 6-7-sonlarida chop etilgan “Zulayho daraxti” romani haqidagi “mulohazalar”i o‘rin olgan. Ochig‘i tanqidchining mulohazalaridan uning badiiy asarni tahlil qilish, baho berishda jahon adabiyotshunosligi mezonlariga tayanmaganligi ko‘rinib turibdi. Aks holda u badiiy asarga yangicha va boshqa nuqtai nazardan yondashar edi.

Keling, tanqidchining mulohazalari va asar haqidagi e’tirozlari haqida o‘z nuqtai nazarimizni bayon qilsak.

Avvalo shuni aytish kerakki, Jovli Xushboq romanni muharrirlik nuqtai nazaridan o‘qib chiqibdi. Uning tahlili shunday taassurot qoldirdi. Chunki u asosiy e’tiborni orfografik xatolarga, ya’ni tinish belgilari-yu texnik xatolarga qaratadi, bu yaxshi albatta (garchi u xato deb topganlarning bariga ham qo‘shilib bo‘lmaydi), ammo romanni baholashda tanqidchi yoki zukko o‘quvchi sifatida emas, xuddi shu muharrirlik maqomida baholaydi. Agar shunday bo‘lmaganida, u eng avvalo roman g‘oyasi, syujeti, kompozitsiyasi, qahramonlar ruhiyati va psixologiyasi, voqea rivoji haqida keng fikr yuritgan bo‘larmidi? Asardagi yutuq va nuqsonlarni ana shu nuqtai nazardan xolis baholagan bo‘lar edi. O‘zini bir ko‘rsatib qo‘ygisi kelgan bu tanqidchi adabiyot olamida o‘zining saviyasi, darajasi, mentaliteti qay darajada ekanligini oshkor qilib qo‘ydi. Yo‘qsa u maqolaga taalluqli bo‘lmagan ayrim gaplarni, masalan, “…O‘sha yillarda ustoz M. Qo‘shjonovning buyrug‘iga asosan til va adabiyot institutining Homil Yoqubov mudirlik qilgan o‘zbek adabiyoti sektorida ilmiy tadqiqotchi edim” deb qo‘shib yozishlari shart emas edi.

Tanqidchi yozadi: “Asarda avvalo romanga xos tafakkur yetishmaydi. Aqalli bir qissaga jo bo‘lgulik material zo‘rlab “semirtirilgan”. Bu g‘alizona fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi. Chunki Nodir Normatovning bugunga qadar “Barigal” (“Ko‘zgudagi ikkovlon”), “Ro‘zi Choriyevning so‘nggi vasiyati” romanlari chop etilgan bo‘lib, ular taniqli adabiyotshunos va ijodkorlarning yuksak e’tirofiga sazovor bo‘lgan. Aytmoqchimizki, Nodir Normatovning roman yozishda katta tajribasi va mahorati yetarli. Tanqidchi aytganday “materialni zo‘rlab semirtirishga” muhtoj emas.

Ochiq xat muallifi romanda voqea-hodisalar quruq bayon etilgan, degan fikrni bildiradi. “Zulayho daraxti”da badiiy tasvir, ramziy ishoralarni esa tilga olmaydi. Nasriy asarlar to‘laligicha tasvirlardan iborat bo‘lmasligini hatto universitet talabasi ham yaxshi biladi. Unda bayon, xabar berish unsurlari bo‘lishi tabiiy. Bo‘lmasam, Balzak, Dostoyevskiy, Tostoy, Hemenguey, Qodiriy, Cho‘lpon va boshqa ijodkorlarni asarlarini inkor etish lozim ekan-da? Axir dunyo adabiyotining yetuk namoyandalarining asarlarida ham voqea va hodisalarni bayon etish hollari uchraydi-ku? Albatta, undan me’yoridan foylanish lozim, “Zulayho daraxti”da esa bunga qattiq amal qilingan.

Muallif “Shalvari uzun oyoqlaridan to‘piqqacha bekitgan” (32-betda) deya yozadi muallif afg‘on ayoli Zulayho haqida. Afg‘onistonlik ayol shalvar kiyadimi yo lozim – ikkilanib qoldim”, degan fikrlarni bildiradi. Aytish lozimki, Afg‘onda shalvar so‘zi qo‘llaniladi. Buning ustiga bu ayol jangari sifatida tasvir etilayapti. Harbiy holatda, urush payti ekanligini nazardan chetda qoldirmaslik lozim.

“Zulayho daraxti”da bir o‘rinda asar qahramonlaridan biri tilidan “zaharmuhra dorisini yasab berish” iborasini keltiradi. Jovli Xo‘shboq “dori yasash” so‘zi noto‘g‘ri qo‘llangan deya e’tiroz bildiradi. Dori nafaqat tayyorlanadi, non singari yasaladi ham. Zaharmuhra xabdorisi ham turli xil unsurlardan yasaladi. Shunday ekan, yozuvchi bu yerda til qonun va me’yorlaridan chetga chiqmagan desak bo‘ladi.

Roman tili yoki qahramonlar tili haqida gapirilganda, Nodir Normatov romanida makon odamlari va adabiy til o‘rtasida kam farq bo‘lishi mumkin. Chunki, muallif yashaydigan Ko‘hitang orasidagi bir necha qishloq qorliq-chigil shevasida so‘zlashadi, bu diyelekt esa adabiyo tilga juda yaqinligi bilan boshqa etnik guruhlardan farqlanib turadi. Hattoki bu qishloqlardagi odamlar Navoiy tilidagi arxaik so‘zlarni ham bugungi kunga qadar ishlatishadi.

Nodir Normatov asarlarida Dostoyevskiy asarlaridagi psixologik dramatizm, Yasunari Kavabata qissalaridagi jozibali til unsurlari qorishib ketadi. To‘g‘ri, bu holda ayrim me’yoriga yetmay qolgan o‘rinlar yo‘q emas. Ammo bu romanning salmog‘ini belgilay olmaydi. Jovli Xushboqning bu tarzdagi fikrlashi uning jahon adabiyoti yutuqlaridan ancha bexabarligidan dalolat berib turibdi.

Jovli Xushboq Surxondaryoda “o‘sha” so‘zi onda-sonda ishlatiladi, deydi. Aksincha bu so‘z bu voha tilida ko‘p uchraydi. Buni shu yurt farzandi sifatida muallif yaxshi bilishi kerak edi. Romanda personajlar tilida ko‘p ishlatiladigan “o‘sha” so‘zi mantiqqa zid emas.

Jovli Xushboqning “Roman tili qashshoq, muallifning so‘z boyligi kamligi bilinib qolgan”, degan hukmona ohangga ega fikrlarini qanday tushunish mumkin? Bu fikrlarda hech qanday asos yo‘q. Har qanday badiiy asar til jihatidan mukammallik da’vo qila olmaydi. Romandagi ayrim me’yoriga yetmagan o‘rinlar borligini inkor etib bo‘lmaydi. Lekin bu degani “roman tili qashshoq, muallifning so‘z boyligi kam” degan fikrni bermaydi. Nodir Normatov o‘zining betakror hikoyalari qissa va romanlari bilan adabiyotimizda alohida o‘rin tutadi. Hikoyalari tilidagi tiniqlik, qissa va romanlaridagi serqatlamlilik, tasvirdagi ramziylik jihatlari bilan o‘z uslubi va ovoziga ega ijodkor ekanligini isbot etgan. Birgina uning “Bir kuni chumoli bo‘lib…” hikoyasini olaylik. Bilamizki, xalq og‘zaki ijodi namunalarida, ko‘pincha, ertaklarda “boshqa qiyofaga kirish” motivi uchraydi. Adib ana shu motivni zamonaviy adabiyotga olib kirar ekan, u bundan ma’lum bir vosita sifatida foydalanadi. Adabiyotimizda shu davrga, ya’ni 80-yillarga kelib insonning tashqi dunyosi, uning ijtimoiy faolligidan ko‘ra uning ichki dunyosini, tuyg‘u va kechinmalarini aks ettirishga intilish kuchaydi. Adabiyotimiz shaklan va mazmunan yangilandi. Shu jihatdan “Bir kuni chumoli bo‘lib…” hikoyasi bu yo‘ldagi muhim qadamlardan bo‘ldi.

Bu hikoya haqida Jovli Xushboq ham o‘z munosabatini bildirib o‘tgan. Buni uning o‘zi ham ochiq xatida aytib o‘tgan: “Negaki, ijodingizga xayrixoh sifatida “Bir kuni chumoli bo‘lib…” hikoyangiz tahliliga bag‘ishlangan “Notekis yo‘llar mashaqqati” sarlavhali adabiy-tanqidiy maqolam “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 1990 yil 21 sentyabr sonida M. Sa’diyning ko‘magi bilan yarim sahifa bo‘lib bosilib chiqqan edi. Bundan tashqari yana to‘rt-beshta kitobimda asarlaringizni tahlil qilib, ijobiy fikrlar bildirdim, muxlis ekanligimni izhor etdim. Buni ta’kidlashdan muddao sizdek talantli yozuvchi – tumandoshimizning ijodiga uzoq yillardan beri befarq bo‘lmaganligimni eslatish edi”. Xo‘sh, muallif bir ochiq xatida o‘z-o‘zini inkor etmayaptimi? Yozuvchining iste’dodligi ekanligini e’tirof etgani holda uni yana “so‘z boyligi qashshoq” deyishiga qanday izoh berish mumkin?

Qolaversa, Nodir Normatovning “Ro‘zi Choriyevning so‘nggi vasiyati” romani o‘zbek adabiyotida biografik metod yo‘lida yozilgan eng yorqin asarlardan biridir. Bu roman haqida ilmiy jamoatchilik iliq fikrlar bildirdi, adabiyot va tanqidchilarimiz unga yuksak baho berdi. Bu, albatta, yozuvchining iste’dodi va san’atkorligining hosilasidir.

Tanqidchi adabiyotda shartlilik borligini, muhimi, voqelik orqali badiiy makonning poydevorini yaratish lozimligini unutgan ko‘rinadi. Qo‘shni qishloqda vafot etgan odam haqida xabar berilishi kerak edi, deyiladi. Holbuki, hayotda kishi xabar berilmagan holda biror bir tadbir uchtidan chiqib qolishi ko‘plab uchraydi. Bu mantiqqa zid emas.

Muallif Intizor kundaligida Zulfiqorning Afg‘on urushida soch soqoli oqargan edi deb yozilganini, keyin, boshqa bir lavhada soch chekkalari bir kechada oqardi , qaysi biriga ishonish kerak, degan gapni qiladi. Ayol ko‘zi bilan yozilgan bu daftarda o‘sha kezlar shunday abgorlik bo‘lgan, ammo bu yerda esa soch chakkalari oqarganligi yozilmoqda.

Muallifning mana bu fikrlariga ham qo‘shilib bo‘lmaydi: “Romanda aql bovar qilmaydigan, qo‘qqisdan yuz beradigan voqealar ikki-uchta bo‘lsa, balki bunga chidash mumkindir. Biroq asar qahramonlari hayotida har qadamda tasodifiy hodisalarga duch kelaversangiz, hayratdan yoqa ushlar ekansiz”. Aslida, hayot tasodiflarga to‘la. Inson umri davomida ko‘plab tasodiflarga duch kelishi mumkin. Hayotda bunga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Keling, badiiy asar misolida bir misol keltiraylik. Abdulla Qodiriyning “O‘tgan kunlar” romanida ham bir qator tasodiflarga duch kelamiz. Masalan, Otabek va Kumushning uchrashuvi ham, ularning oilada yakka farzand ekanligi, ular bir-biridan uzoqda yashashi ham tasodif emasmi? Bularning hammasi yozuvchining badiiy niyati, hayot mantig‘iga mos keladi. Shunday ekan, tanqidchining yuqoridagi fikrlari o‘rinsiz.

Jovli Xushboq romanda dramatizm yo‘q deydi. Romanda o‘zini osayotgan odam fojeasi, uning singan ruhiyatiga muallif sinchkovlik bilan qaraydi, Freyd ta’kidlagan ongostida saqlanib qolgan muammo va dardlar, xususan, Zulayhoga bergan va’dasi unutilgani uchun ro‘y berayotgan noxushliklar, Zulfiqorning bu og‘ir savdodan qutulishida Intizorning ko‘magi, o‘zi bilan o‘zi kurashishi, qolaversa, muhabbat va tinchlik ramzi bo‘lgan Zulayho daraxtini parvarishlashi, oxir-oqibatda, odamlar orasida malomatlarga qolishi, o‘z o‘g‘lining asta-sekin unga qarshi chiqa boshlashi, bularning bari psixologik dramatizmni tashkil etadi. Bu roman g‘oyasida, eng avvalo, inson ruhiyati va hayot o‘rtasidagi ziddiyatlarni anglash turadi, ularni anglashda o‘quvchi zarur bir tafakkurga ega bo‘ladi. Jovli Xushboq esa romanga xos tafakkur deganida nimani nazarda tutadi, bu noma’lum.

Zulfiqor o‘zini tushunolmaydigan odam topilmagach, (hatto o‘g‘li ham unga qarshi, kerak bo‘lsa, ruhiy kasalliklar shifoxonasiga ham joylashtirishga tayyor) qishloqdan bosh olib, najot izlab ketadi. Va.. yoshlikdan sevgan ayolni uchratib qoladi. Ayol aslida nevarasini aeroportga kuzatish uchun keladi va, u ham Zulfiqor singari o‘ziga yorug‘lik qidiradi. Shunda…ko‘ngli nimagadir Qariyalar uyiga borishni tilaydi. Bunday telepatik holatlar hayotda ko‘p uchrab turadi.

Muallif “Sharq yulduzi” jurnalining saviyasi tushib ketdi deb ayyuhunnos soladi, ammo keyingi jumlalarda esa bir qator mualliflarning asarlari haqida gapirib, Asad Dilmurod, Xurshid Do‘stmuhammad, Abduqayum Yo‘ldosh, Isajon Sulton, Kenesboy Karimov, O‘roz Haydar romanlari qachon estetik, ilmiy tahlil etilib, o‘z bahosini oladi? degan fikrlarni bildiradi. Holbuki keyingi yillarda xuddi shu mualliflarning ko‘pchiligi o‘z asarlarini shu jurnal sahifalarida e’lon qilishgan. Jovli Xushboq tanqidchi ekan, nega u bu savollarni o‘ziga bermaydi, ya’ni, tadqoqot ishlari olib bormaydi?

Agar tanqidchi “Zulayho daraxti” romanini “tirnoq ostidan kir qidirmasdan” xolisona, poetik tasvir, ramziy ishoralar, psixologik metod nuqtai nazaridan o‘rganganida, tahlil qilganida maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Lekin… Yana o‘ylab qolasan, kishi. Bugun ham eski dogmatik qarashlar, eski mafkura bilan sug‘orilgan, eskicha e’tiqod bilan yashaydigan ba’zi ziyolilarning borligini ham inkor etib bo‘lmaydi. Shu o‘rinda shoirning mashhur “Hikmat izlaganga hikmatdir dunyo, / Illat izlaganga illatdir dunyo ” degan satrlari yodga keladi.

Qolaversa, bu roman hali jamoatchilikka jurnal variantida havola etildi. Agar tanqidchi asar haqida o‘z xolisona fikrlarini, tanqidiy fikrlarini bildirganida yozuvchi buni mamnuniyat bilan qabul qilib kitob variantida ba’zi maromiga yetmagan o‘rinlarini tuzatarmidi, balki. Axir ilmiy madaniyat, ilmiy etika degan tushunchalar ham borku?

Adabiyotshunos va tanqidchi uchun badiiy asarni baholashda eng birinchi mezon xolislikdir. Shundagina badiiy asar o‘z munosib bahosini oladi.

Biz bu maqola orqali kimnidir tarafida bo‘lish yoki kimgadir tosh otishni maqsad qilib olmadik. Faqat adabiy tanqidchiligimizdagi ba’zi bir qarashlar, mezonlarga nisbatan o‘z xolisona mulohazalarimizni bildirdik, xolos. Bugun zamon ko‘p sohalarda yangicha talablarni qo‘ymoqda. Jumladan, adabiyotshunosligimiz va tanqidchiligimiz oldida ham bajarilishi lozim bo‘lgan vazifalar talaygina. Biz yuqorida fikr bildirgan Jovli Xushboqning “Taniqli yozuvchi Nodir Normatovga ochiq xat”i singari ishlar bilan hech qachon muammolarning yechimini topa olmaymiz.

Biz faqat shuni eslatib o‘tdik, xolos.