Шавкат Раҳмон таваллудининг 65 йиллиги олдидан

Шавкат Раҳмон ижодида ижтимоий мазмун кучли эканлиги адабиётшунослар томонидан аниқланган. Шоир гарчанд аксаран туркийларнинг узоқ ва яқин тарихига мурожаат қилса-да, бу ижтимоий мазмун муайян замон ёки макон билан чегараланмаган; билъакс, унда кўп ҳолларда умуминсоният ҳаётига дахлдор ҳодисалар акс этади. Баъзи шеърларида эса кутилмаган ижтимоий фикр яширинган бўлади.

Нодира АФОҚОВА.
ИНСОНИЙ ФОЖИАЛАРНИНГ МУДҲИШИ

Шавкат Раҳмон ижодида ижтимоий мазмун кучли эканлиги адабиётшунослар томонидан аниқланган. Шоир гарчанд аксаран туркийларнинг узоқ ва яқин тарихига мурожаат қилса-да, бу ижтимоий мазмун муайян замон ёки макон билан чегараланмаган; билъакс, унда кўп ҳолларда умуминсоният ҳаётига дахлдор ҳодисалар акс этади. Баъзи шеърларида эса кутилмаган ижтимоий фикр яширинган бўлади. Шоир шеърларидан бирига мурожаат этайлик:

Ариқ бўйидаги
сарғиш чимзорда
пашшага таланиб ётган майхўрга
ўзингни валига сиғинадиган
авом бир қул каби
қарашга ўргат.

Ичир Сирдарёдай улуғ меҳрингни
ҳовучлаб-ҳовучлаб очиқ қалбингдан.
Кўксингга қўл қўйиб,
таъзим қилавер,
буюксиз деявер ҳар бир гапингда.

Синамоқчи бўлсанг сўз қудратини
ўзингни мажбур қил,
ўзингга буюр,
ичиб Сирдарёдай улуғ меҳрингни
эсипаст, албатта, бўлади буюк.

Сўнгра ғолибона тикилишидан
сен титрай бошлайсан томчи симобдай,
гўё сен ётгандай куппа-кундузи
пашшага таланиб
сарғиш чимзорда…

“Сўз қудрати” деб номланган бу шеър зоҳиран ижтимоий мазмундан холи каби таассурот туғдиради. Аммо синчиклаб қаралса, шоир унда умуминсоният тараққиёти учун фоже даражада хавфли бўлган иллат ҳақида баҳс юритади. Бу иллат – шахсга сиғинишдир.

Шоир – асрлар давомида турли-турли тузумлар шароитида гуллаб-яшнаган бу иллатдан ижтимоий тафаккур саодатини, ўз ҳақини талаб қилиш туйғусини, зўрликка қарши исён имтиёзини буткул йўқотиш даражасида зада бўлган бир элнинг фарзанди сифатида – бу ҳодисага турли ракурслардан туриб қарайди. Яъни унинг сабабидан тортиб, “қаҳрамонлари”гача, шарт-шароитларидан тортиб фоже оқибатларигача бадиий идрок этади. Муҳими, шеърда бу иллатнинг биз кўпда эътибордан соқит қолдирадиган томонига диққат қаратилган.

Шахсга сиғиниш ҳақида гап кетганда, одатда, мустабид ҳукмдорлар кўз олдимизга келади. Аммо, қарс икки қўлдан, деганларидек, бу мустабидлик ўз-ўзидан пайдо бўлмай, уни гоҳ асрий босқинлар ҳосиласи ўлароқ руҳимизга сингиган авом қуллик психологияси, гоҳ Сирдарёдай меҳрини ҳовучлаб самимий ичирган халқнинг гумроҳлик даражасидаги соддалиги ҳам туғдираверади. Бу мустабидлик бирданига пайдо бўлмайди ҳам. Уни муттасиллик – “кўксингга қўл қўйиб таъзим қилавер”иш, “ҳар бир гапда буюксиз де”йиш сингари итоаткорлик майдонга келтиради. Бу муттасиллик пашшага таланиб ётган майхўрни авлиёга, эсипастни буюкка айлантириб юборади.

Аммо бу ҳали ҳаммаси ҳам эмас. Шундайки, ўзимиз авлиёга айлантирган бу майхўр энди бизга уятсизларча ғолибона қарай бошлайди; биз эса қўрқувдан чинакамига симобдай титроққа тушамиз; уни – авлиё, туппа-тузук ўзимизни эса сарғиш чимзорда пашшага таланиб ётган майхўр ўлароқ ҳис эта бошлаймиз… Шахсга сиғиниш мана шу тарзда ҳамма нарса-ҳодисаларнинг бошини осмондан келтириб қўяди. Фожиа шундаки, зуғум остида қолган инсон ўзининг кимлигини унутади, ўзидаги имкониятларни тўғри баҳолай олмай қолади. Шахсга сиғиниш шунинг учун ҳам инсоний фожиаларнинг энг мудҳишики, унда катта омма ўз хатти-ҳаракатининг қурбонига айланади. Шавкат Раҳмон ана шу ҳаётий парадоксни образли тарзда ёрқин кўрсата олган.

Инсоният ўз тарихи мобайнида шахсга сиғиниш жафоларини такрор-такрор бошдан ўтказди. Бугун Шимолий Африкадаги араб мамлакатларида содир бўлаётган хунрезликлар ҳам шахсга сиғиниш каби манфур иллат туфайли инсон эркининг сиқувга олиниши натижасидир, эҳтимол. Бу иллат ҳали-ҳануз дунёнинг қайсидир мамлакатларида илдиз отишда давом этяпти. Башарти, бутун ер юзи шахсга сиғиниш каби инсоний фожиаларнинг энг мудҳишидан қутулганда ҳам, бу шеър шундай хавф борлигидан огоҳ этиб тураверади.

Абдулла Қаҳҳор “Ўғри”да, Абдулла Орипов “Тилла балиқча”да муҳит туфайли туғилган ҳақсизлик ва тафаккур маҳдудлигини инсониятнинг энг буюк фожиалари ўлароқ катта бадиий маҳорат билан кўрсатган бўлсалар, Шавкат Раҳмон инсонга юзланадиган балоларнинг ўзимиздаги – ички импульсини мутафаккирона, дадиллик билан очиб беради. У бизга танганинг иккинчи юзасини кўрсатади. Шавкат Раҳмоннинг айнан мана шу шеъри миллатпарвар шоир Рауф Парфининг “бўғизла толесиз болаларингни” (“Атроф қоронғудир, теварак тутун…”), “туғдирган тухмингнинг оқини ичдинг” (“Сиёвуш”) сингари метафорик сатрларини тушунишга ёрдам беради. Бу ҳодиса миллий адабиёт бир-бирини тўлдирадиган бўлаклардан иборат яхлит тизим, узвий жараён эканлигини яна бир карра тасдиқлайди.

Nodira AFOQOVA.
INSONIY FOJIALARNING MUDHISHI

   Shavkat Rahmon ijodida ijtimoiy mazmun kuchli ekanligi adabiyotshunoslar tomonidan aniqlangan. Shoir garchand aksaran turkiylarning uzoq va yaqin tarixiga murojaat qilsa-da, bu ijtimoiy mazmun muayyan zamon yoki makon bilan chegaralanmagan; bil’aks, unda ko’p hollarda umuminsoniyat hayotiga daxldor hodisalar aks etadi. Ba’zi she’rlarida esa kutilmagan ijtimoiy fikr yashiringan bo’ladi. Shoir she’rlaridan biriga murojaat etaylik:

Ariq bo’yidagi
sarg’ish chimzorda
pashshaga talanib yotgan mayxo’rga
o’zingni valiga sig’inadigan
avom bir qul kabi
qarashga o’rgat.

Ichir Sirdaryoday ulug’ mehringni
hovuchlab-hovuchlab ochiq qalbingdan.
Ko’ksingga qo’l qo’yib,
ta’zim qilaver,
buyuksiz deyaver har bir gapingda.

Sinamoqchi bo’lsang so’z qudratini
o’zingni majbur qil,
o’zingga buyur,
ichib Sirdaryoday ulug’ mehringni
esipast, albatta, bo’ladi buyuk.

So’ngra g’olibona tikilishidan
sen titray boshlaysan tomchi simobday,
go’yo sen yotganday kuppa-kunduzi
pashshaga talanib
sarg’ish chimzorda…

“So’z qudrati” deb nomlangan bu she’r zohiran ijtimoiy mazmundan xoli kabi taassurot tug’diradi. Ammo sinchiklab qaralsa, shoir unda umuminsoniyat taraqqiyoti uchun foje darajada xavfli bo’lgan illat haqida bahs yuritadi. Bu illat – shaxsga sig’inishdir.

Shoir – asrlar davomida turli-turli tuzumlar sharoitida gullab-yashnagan bu illatdan ijtimoiy tafakkur saodatini, o’z haqini talab qilish tuyg’usini, zo’rlikka qarshi isyon imtiyozini butkul yo’qotish darajasida zada bo’lgan bir elning farzandi sifatida – bu hodisaga turli rakurslardan turib qaraydi. Ya’ni uning sababidan tortib, “qahramonlari”gacha, shart-sharoitlaridan tortib foje oqibatlarigacha badiiy idrok etadi. Muhimi, she’rda bu illatning biz ko’pda e’tibordan soqit qoldiradigan tomoniga diqqat qaratilgan.

Shaxsga sig’inish haqida gap ketganda, odatda, mustabid hukmdorlar ko’z oldimizga keladi. Ammo, qars ikki qo’ldan, deganlaridek, bu mustabidlik o’z-o’zidan paydo bo’lmay, uni goh asriy bosqinlar hosilasi o’laroq ruhimizga singigan avom qullik psixologiyasi, goh Sirdaryoday mehrini hovuchlab samimiy ichirgan xalqning gumrohlik darajasidagi soddaligi ham tug’diraveradi. Bu mustabidlik birdaniga paydo bo’lmaydi ham. Uni muttasillik – “ko’ksingga qo’l qo’yib ta’zim qilaver”ish, “har bir gapda buyuksiz de”yish singari itoatkorlik maydonga keltiradi. Bu muttasillik pashshaga talanib yotgan mayxo’rni avliyoga, esipastni buyukka aylantirib yuboradi.

Ammo bu hali hammasi ham emas. Shundayki, o’zimiz avliyoga aylantirgan bu mayxo’r endi bizga uyatsizlarcha g’olibona qaray boshlaydi; biz esa qo’rquvdan chinakamiga simobday titroqqa tushamiz; uni – avliyo, tuppa-tuzuk o’zimizni esa sarg’ish chimzorda pashshaga talanib yotgan mayxo’r o’laroq his eta boshlaymiz… Shaxsga sig’inish mana shu tarzda hamma narsa-hodisalarning boshini osmondan keltirib qo’yadi. Fojia shundaki, zug’um ostida qolgan inson o’zining kimligini unutadi, o’zidagi imkoniyatlarni to’g’ri baholay olmay qoladi. Shaxsga sig’inish shuning uchun ham insoniy fojialarning eng mudhishiki, unda katta omma o’z xatti-harakatining qurboniga aylanadi. Shavkat Rahmon ana shu hayotiy paradoksni obrazli tarzda yorqin ko’rsata olgan.

Insoniyat o’z tarixi mobaynida shaxsga sig’inish jafolarini takror-takror boshdan o’tkazdi. Bugun Shimoliy Afrikadagi arab mamlakatlarida sodir bo’layotgan xunrezliklar ham shaxsga sig’inish kabi manfur illat tufayli inson erkining siquvga olinishi natijasidir, ehtimol. Bu illat hali-hanuz dunyoning qaysidir mamlakatlarida ildiz otishda davom etyapti. Basharti, butun yer yuzi shaxsga sig’inish kabi insoniy fojialarning eng mudhishidan qutulganda ham, bu she’r shunday xavf borligidan ogoh etib turaveradi.

Abdulla Qahhor “O’g’ri”da, Abdulla Oripov “Tilla baliqcha”da muhit tufayli tug’ilgan haqsizlik va tafakkur mahdudligini insoniyatning eng buyuk fojialari o’laroq katta badiiy mahorat bilan ko’rsatgan bo’lsalar, Shavkat Rahmon insonga yuzlanadigan balolarning o’zimizdagi – ichki impul`sini mutafakkirona, dadillik bilan ochib beradi. U bizga tanganing ikkinchi yuzasini ko’rsatadi. Shavkat Rahmonning aynan mana shu she’ri millatparvar shoir Rauf Parfining “bo’g’izla tolesiz bolalaringni” (“Atrof qorong’udir, tevarak tutun…”), “tug’dirgan tuxmingning oqini ichding” (“Siyovush”) singari metaforik satrlarini tushunishga yordam beradi. Bu hodisa milliy adabiyot bir-birini to’ldiradigan bo’laklardan iborat yaxlit tizim, uzviy jarayon ekanligini yana bir karra tasdiqlaydi.