Маълумки, туркий халқларнинг қадимги тарихи ва маданияти жаҳон туркийшунос олимларини анчадан бери қизиқтириб келмоқда. Бу соҳада турли тилларда қатор тадқиқотлар амалга оширилган, мавжуд бўлган, аниқланган ёдгорликлар нашр эттирилган, таржима ҳам қилинган. Шунинг билан бир қаторда туркий халқлар оғзаки ижодининг гўзал намуналари бўлган ривоят, афсона, достон ва бошқа жанрлардаги асарлари ҳам умумлаштиришни тақозо этади.

МАСЪУЛ МУҲАРРИРДАН
Ботирхон Валихўжаев

Мустақиллигимиз шарофати билан халқ ва ватан тарихи, адабий, илмий ва маданий мероснинг қадим-қадим замонларга бориб тақаладиган илдизларини чуқур ва холисона ўрганиш имкониятлари майдонга келди. Шунинг натижасида туркий халқларнинг қадимги даврларда яратган адабий-бадиий ёдгорликларини излаш, уларнинг намуналарини аниқлаш, таҳлил ва талқин қилиш ишлари ҳам жадал суръатлар билан амалга оширилмоқда.

Маълумки, туркий халқларнинг қадимги тарихи ва маданияти жаҳон туркийшунос олимларини анчадан бери қизиқтириб келмоқда. Бу соҳада турли тилларда қатор тадқиқотлар амалга оширилган, мавжуд бўлган, аниқланган ёдгорликлар нашр эттирилган, таржима ҳам қилинган. Шунинг билан бир қаторда туркий халқлар оғзаки ижодининг гўзал намуналари бўлган ривоят, афсона, достон ва бошқа жанрлардаги асарлари ҳам умумлаштиришни тақозо этади.

Шуниси ҳам борки, туркий халқларнинг қадимий тарихий ва адабий ёдномаларининг кўп қисми сақланиб қолмаган бўлса-да, уларнинг айримлари юнон, хитой, араб, форс, герман, рус, славян халқлари тилларида битилган тарихий-адабий ёдгорликларда ўзига хос тарзда ифодаланган ҳолда сақланган. Буларнинг ҳаммасини ўрганиш, тартибга солиш, маълум бир хулосаларга келиш эса ниҳоятда кўп меҳнат ва узлуксиз изланишларни талаб этади. Бундай ишни амалга ошириш эса туркий халқлар қадимги адабиёти тарихини яратишга қўйилган жиддий қадам саналади. Ана шундай масъулиятли вазифани англаб, уни амалга оширишга бел боғлаган адабиётшунос Абдурашид Абдураҳмонов кўп йиллик изланишлари натижаси бўлмиш «Туркий халқлар оғзаки ижоди» деб номланган ўқув қўлланманмасини яратди.

Мазкур қўлланманмада мумтоз адабиётшуносликдаги тазкира-баёз тузиш анъанаси давом эттирилгандай бўлиб туюлади. Чунки унда, бир томондан, қадимги туркий адабиёт тўғрисида маълумот бериш мавжуд бўлса, иккинчи томондан, бу маълумотни тасдиқловчи адабий матнлар анча муфассал тарзда келтирилади. Бу матнлар эса муаллиф томонидан турли манбалардан тўпланган бўлиб, ҳатто айримларини ўзи ўзбек тилига ҳам таржима қилган. Натижада туркий халқларнинг қадимги даврлардан тортиб милоднинг ВИИИ асргача яратилган бой адабий мерос матнлари бир жойда жамланган. Бу эса, ўз навбатида, шу давр адабиёти тарихини ўрганувчи бакалавр, магистрлар учун ҳам, мактаб, лисей, коллежларнинг ўқитувчилари учун ҳам ва умуман олганда, туркий халқларнинг қадимги адабиёти тарихи билан қизиқувчилар учун ҳам анча қулайлик туғдиради. Чунки ўқувчи у ёки бу ёдгорлик-адабий матнни ўқиш ва таҳлил қилиш учун турли манбалар, нашрларни ахтариб юрмайди. Ана шу жиҳатдан қўлланмада тарихий-адабий матнларни келтиришга кўп ўрин ажратилганини маъқуллаш мумкин.

А.Абдураҳмоновнинг мазкур қўлланмасини кўздан кечириш шундан гувоҳлик берадики, қадимги туркий адабиёт ўз қатламлари, жанрлар ранг-баранглиги, мавзуларнинг турли туманлиги, тарихий-бадиий образларининг ўзига хослиги билан диққатни жалб этади. Уларда туркий халқларнинг қадимий диний ва бадиий тафаккури жараёни ўзига хос тарзда ифодаланган. Шунинг билан бирга бундай диний ва бадиий тафаккурнинг бошқа қавм ва халқлар диний ҳамда бадиий тафаккури, адабий мероси билан муштарак жиҳатлари ва фарқлари ҳам намоён бўлиб туради, бадиий муаммоларидан ҳам мулоҳазалар юритилади.

Умуман олганда, А.Абдураҳмоновнинг «Туркий халқлар оғзаки ижоди» қўлланманмаси ислом сивилизасиясига қадар бўлган даврдаги туркий халқлар бадиий ижодининг ранг-баранг маҳсули бўлмиш ёдгорликлар билан танишиш, уларнинг умумий адабий жараён тарихида тутган мавқеини белгилашда ўз ҳиссасини қўша олади.

Албатта, мазкур қўлланмани бу соҳадаги илк қадамлардан бўлганидан унда ҳамма муаммолар ечимини ахтариш қийин. Шундай бўлса-да, қўлланма қадимги туркий адабиёт ҳақида маълум маънода маълумотнома вазифасини ўтайди. Агар муҳтарам ўқувчи ўз хоҳиш-истакларини билдириб, уни янада мукаммаллаштириш учун муаллифга кўмак берса, нуран аъло нур бўлажак, деб ўйлайман.

Абдурашид Абдураҳмонов
ТУРКИЙ АДАБИЁТНИНГ ҚАДИМИЙ ҚАТЛАМЛАРИ

КИРИШ

  «Тарих – халқ маънавиятининг асосидир». Халқимиз маънавиятининг шаклланишида тарихимизнинг узоқ ўтмишида яратилган бадиий адабиёт алоҳида қадр-қимматга эга. Жаҳондаги кўплаб халқлар ўзининг антик (лотинча «қадимий») давр адабиётига эга. Қадимшунос олимлар «антик» сўзини юнон ва рим адабиётига нисбатан қўлласалар-да, аслида Миср, Эрон, Хитой, Ҳиндистон, Бобил (Вавилон) каби мамлакатларнинг маданияти ҳам юнонлардан олдинроқ (2700-2800 йиллар муқаддам) юзага келган. Туркий адабиётнинг ҳам антик даври бўлганми?

Исломгача бўлган туркий адабиёт ҳам ўзининг қадимий қатламларига эга. Бу даврда адабиёт асосан оғзаки шаклда пайдо бўлган ва ривожланган деб ҳисоблаш мумкин. Бу адабиёт тарихини ўрганиш жуда муҳим масала бўлиб, лекин у ўзига хос қийинчиликларга эга. Абу Райҳон Беруний араб босқинчилари қадимий Хоразмни эгаллагандан сўнгги ҳаракатлари тўғрисида шундай қайғуриб ёзади: «Қутайба Хоразм хатини яхши биладиган, уларнинг хабар ва ривоятларини ўрганган ва билимини бошқаларга ўргатадиган кишиларни ҳалок этиб, буткул йўқ қилиб юборган эди. Шунинг учун у (хабар ва ривоятлар) ислом давридан кейин, ҳақиқатни билиб бўлмайдиган даражада яширин қолди». Буюк мутафаккирнинг бу фикри фақат Хоразмдагина эмас, араблар Марказий Осиёнинг, умуман, босиб олган барча мамлакатларнинг маданиятини, тарихини, ёзуви, адабиётини йўқ қилди. Шунинг асоратидирки, исломгача бўлган даврда туркий халқлар ўртасида қандай ижтимоий тузум бўлганлиги, уларнинг адабиёти, маданияти ва ҳатто диний эътиқодлари тўғрисида ҳам аниқ фикрлар баён этилмайди, зиддиятли қарашлар юзага келади.

Туркий халқлар оғзаки ижоди тарихининг илк даврлари ўрганилганда туркийлар номи билан шуҳрат қозонган кўплаб халқларнинг маданиятига мурожаат қилиш ўринлидир. Чунки бугунги кунда мустақил миллат сифатида шаклланган ўзбек, қозоқ, қирғиз, бошқирд, қорақалпоқ, туркман, уйғур, озарбайжон, гагауз, усмонли турк, татар, ёқут ва бошқа халқлар қадимги туркийларнинг авлодларидир.

Қадимги туркийларнинг юзага келиши муқаддас китоблардан бири «Инжил»да, шунингдек, кўплаб афсоналарда Нуҳ пайғамбарнинг фарзанди Ёфас номи билан боғланади. «Инжил»да Ёфаснинг Гўмер, Маъжуж, Гўмернинг эса Ашканоз исмли ўғиллари бўлганлиги кўрсатилади. Фанда Гўмер туркийларнинг киммер, Маъжуж – Гог ва Магўг, Ашканоз – скиф қавмларининг пайдо бўлишига асос бўлгани айтилган. Тарих отаси Геродот (милоддан аввалги В аср) «Тарих» асарининг тўртинчи китобида скифлар ва уларга яқин қавмларнинг турмуш тарзи, ҳаёти билан боғланган ривоят ҳамда афсоналарни келтиради, скифларнинг форслар билан урушларини кўрсатади. Бу давр тарихчиларининг асарларида туркий қавмлар скиф, киммер, сак, массагет каби номлар билан юритилган. Қадимги туркийларнинг ҳаёти Ктезий (милоддан аввалги В-ИВ аср), Харес Митиленский (милоддан аввалги ИВ аср), Полиен (милоддан аввалги ИИ аср), Страбон (милоддан аввалги И аср), Диодор (милоддан аввалги И аср) ва бошқа антик тарихчиларнинг китобларида ёритилган, ривоят ҳамда афсоналари келтирилган.

Тарихда «турк» сўзи бир қавмга мансуб кўплаб халқларнинг умумий номи сифатида шаклланди. В асрга оид хитой манбаларида «турк» сўзи туронликлар, турклар маъноларида қўлланилган. Бу сўз от маъносида келса «куч — қувват», сифат вазифасида келса «кучли, қувватли» маъносини берган. Бундан ташқари, у «етук», «билимдон», «доно» каби тушунчаларни ҳам ифодалайди. Эрамизгача Турк хоқонлиги катта ҳудудда ҳукмронлик қилган. ВИИ-ИИ асрларда Жанубий Сибириё, Энасой (Энасой) ва Иртиш дарёси бўйлари, ҳозирги Можаристон (Венгерия) ва Чехословакия, Ҳазар денгизи бўйлари, Эрон, Ироқ, Сурия ва Туркия давлатлари ўрнида сак – искит империяси барпо бўлган. Қадимги туркийлар яшайдиган ҳудудлар Шарқ манбаларида Турон, юнон тарихчиларининг китобларида эса Скифия мамлакати деб юритилган.

Туркий халқлар оғзаки ижодининг қадимги даврларини тиклаш ва ўрганиш учун етарли асослар бор.

I. Ижтимоий–сиёсий алоқалар, тилдаги сўз, ибора ва атамалар, диний тушунча, тафаккурларнинг яқинлиги ҳамда бир хиллиги жиҳатидан антик даврдаги айрим халқларнинг маданияти ва адабиётида туркийларга хос умумий типологик яқинликлар бор. Шу нуқтаи назардан қараганда, милодимиздан аввалги уч мингинчи йилларда Кичик Осиёда яшаган шумерларнинг диний тасаввурлари, тили ва адабий қарашларида муштараклик сезилади. Ёки ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида исломга қадар месопотамияликларнинг қишлоқлари бўлганлиги тўғрисида араб тарихчилари ёзиб қолдирганлар маълумотлар ҳам қимматлидир.

II. Энг қадимги даврлардан исломгача яшаган тарихчиларнинг асарларида туркийларнинг аждодлари – искит, киммер, сак, массагет ва бошқа қавмларнинг тарих майдонига келиши, орзу-умидлари, қаҳрамонлиги ва турли хил турмуш урунишлари ҳақида сақланган барча асотирлар, афсона ва ривоятлар туркийларга мансуб миллатлар учун тенг даражада хизмат қиладиган адабий ёдгорликдир.

III. Антик давр адабиёти, жумладан, юнон адабиётида туркий халқлар ҳаёти ёритилган асарлар ҳам мавжуд. Шунингдек, бу адабиётда туркий халқлар томонидан яратилган ривоят ҳамда афсоналардан ҳам фойдаланиш ёки туркий адабий сюжетларнинг кўчиб ўтиши анъаналари сезилади. Ҳатто йирик эпосларнинг бир хил сюжетга («Одиссей» ва «Алпомиш») эгалиги ёки туркий қавмлар ўртасида Прометей тўғрисида мавжуд адабий сюжетлар юнон адабиётида турли адабий жанрлардаги асарлар яратилишига асос бўлиши қадимги халқлар адабиётини қиёсий ўрганиш масаласини қўяди.

IV. Ҳар бир халқнинг ўзига хос шаклланиш жараёни мавжуд. Туркий қавмларнинг ҳам бир неча миллат сифатида шаклланиши шундай хусусиятга эга. Қадимги Хитой йилномалари, Урхун ёдгорликлари, Рашидиддиннинг «Жомеъ ут — таворих» (ХИИИ аср), Мирзо Улуғбекнинг «Тўрт улус тарихи», Абулғози Баҳодирхоннинг «Шажараи турк», «Шажараи тарокима», Ҳасан Ато Абушийнинг «Туркий қавмлар тарихи» каби асарларида бу масала тарихий нуқтаи назардан чуқур ёритилган. Туркий халқларнинг ибтидоий шаклланиш даврлари – қавмларга ном қўйиш, уларга доно уруғ бошлиғининг оталик қилиши кўплаб бадиий асарларда ҳам ўз ифодасини топган. Бу ўринда «Ўғузнома», «Қўрқут ота китоби», «Турк хоқони Шу ва Искандар» (Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» китобида сақланган сюжет асосида) каби достонлар Туркий халқлар оғзаки ижодининг қадимги даврларини ёритишда муҳим адабий манба саналади.

V. Милоддан аввалги ВИИ асрларда скиф-киммерларнинг ҳукмдорларидан бири Прототей ҳисобланган. Унинг отаси Паритий бўлган. Паритий оссурий тарихчиларининг маълумотига кўра Гўг (Гог)нинг ўғлидир. Гўг ва Магўг – Яъжуж — Маъжужлар туркий қавмларнинг энг жанговар уруғларидан бўлишиб, шимолдаги давлатда ҳукмронлик қилишган ва ВИИИ-ВИИ асрларда Кичик Осиёдаги деярлик барча давлатларни ўзларига бўйсундиришган эди. Юнон ва оссурий тарихчилари скифларнинг улкан саркардаси сифатида тан олинган Мадини Прототейнинг ўғли деб ҳисоблашади. Мади эса узоқ асрлар давомида туркий адабиётда Алп Эр Тўнга, форсий адабиётда Афросиёб номи билан тасвирланган қаҳрамоннинг тарихдаги прототипидир. Демак, бу қаҳрамон фаолияти билан боғланган туркум ривоятлар, афсоналар ва достонлар туркий адабиётнинг қадимги даврларини тиклашда бой ёдгорлик саналади.

VI. Ўрхун-Энасой тош битикларининг топилиши қадимги туркий ёзма адабиёт мавжуд бўлганлигининг беқиёс намунасидир. Бу битикларда акс этган бадиий тасвир, ғоя ҳалқ оғзаки ижодида яратилган асарлар билан ҳамоҳанг туради. Осмонни муқаддас тангри деб тушуниш туркийлар учун ҳамма даврларга хос хусусият бўлган ва исломгача бу таълимот ўз қимматини йўқотмаган.

VII. Милодимизнинг ИИИ асридан бошлаб монийлик, ВИИИ асрнинг иккинчи ярмидан буддавийлик оқимидаги туркий адабиётнинг юзага келиши ёзма адабиёт шаклланишига ҳам асос бўлди. Турк олими Решид Рахмет Аратнинг таснифига кўра, қадимги туркий ёзма адабиётга асос солган шоирларнинг ҳаёти ва ижоди тўғрисида қуйидаги маълумотлар сақланиб қолган.

1. Апринчур Тегин (икки шеъри билан таниқлидир.) 2. Кул Тархон (Ёлғиз номигина сақланган). 3. Сингку Сели Тутунг (Турк ўлкалари ва уларнинг кўлами кенглигидан баҳс юритган машҳур Чин сайёҳи Ҳусн-Тсангнинг саёҳатномасини ўнинчи асрнинг биринчи ярмида туркчага усталик билан таржима қилган шоирдир. Бу таржима Париж миллий кутубхонасида сақланади). 4. Ки-ки (Бурхан-Будда муҳитида етишган бу шоирнинг икки шеъри сақланган). 5. Пратян-Шири (Санскритчадан таржима қилган, лекин шоирнинг туркча исми сақланмаган). 6. Асиг Тутунг (биргина тўртликнинг ичида номи келтирилиб ўтилади). 7. Чусуя Тутунг (Бурхон муҳитида етишган бу шоирнинг «Гевезелик Бўяси» бир шеъри мавжуддир).8. Калим Кейси (Бурхон раҳбарлари авлодидан саналган бу шоирнинг биргина шеъри сақланган). 9. Чучу («Девону лугатит туркда» номи келтирилган бу шоирнинг ҳеч қандай ёдгорлиги сақланиб қолмаган. Балки кошқарликлар тилидан ёзиб олинган ажойиб ўгут ва ўрнакларнинг бир қисми бу шоирга тегишлидир).

Ўзбек адабиётшунослигида туркий адабиётнинг антик даврини белгилаш масаласига биринчилардан бўлиб профессор А.Фитрат киришган эди. У «Ўзбек адабиёти намуналари» китобида ўзбек адабиётининг дастлабки даврини «Қабилавий адабиёт» деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, қабилавий адабиётнинг энг муҳим кўриниши достон адабиётидир. Бу ўринда у «Чистони Элигбек ҳикояси», «Алпомиш» достони, Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» китобидан «Ёз ўйинлари» (6 та тўртлик), «Овдан урушқа» (12 та тўртлик)ни кўрсатади. Иккинчи даврни эса «Феодаллик даври адабиёти» деб номлайди ва ВИИИ асрдан исломий адабиётгача бўлган даврни асос қилиб олади. Иккинчи давр адабиёти намуналари сифатида Урхун ёзувларидаги адабий парчалар, «Алп Эр Тўнга» марсияси (8 та тўртлик), «Ёз ҳақида» (5 та тўртлик) ҳамда «Қўрқут ота китоби» достони, шунингдек, «Девону луғотит турк»дан ахлоқий – таълимий хусусиятга эга бўлган шеърий парчалар эътиборга олинган. Фитрат ўзбек адабиёти тарихининг учинчи даврини
«Савдо сармояси даври адабиёти» деб атайди ҳамда унинг намунаси сифатида Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг», Аҳмад Югнакийнинг «Ҳиббатул ҳақойиқ» ва ўзбек мумтоз адабиётида сўнгги асрларда яратилган ўнлаб асарлардан намуналар беради.

Исломгача бўлган туркий халқлар оғзаки ижодини алоҳида давр сифатида ўрганиш долзарб масаладир. Чунки бу даврда туркийлар ўртасида диний эътиқодлар бошқачалиги, қавмлар шаклланиш даврини ўтаганлиги, мифологик тасаввурларда жаҳон халқлари билан умумий ўхшашлик ҳолатлари мавжудлиги бадиий адабиётдаги ғоявий йўналиш ўзига хос тарзда рўй берганлигини кўрсатади. Турк олими Аҳмед Қабоқли исломгача бўлган турк адабиётини тўрт даврга бўлиб ўрганишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайди. У даврлаштириш тамойилига турк қавмлари ва давлатларининг тарихда тутган ўрни нуқтаи назаридан ёндашади:

1. Сака турклар даври (милоддан аввалги VII-II асрлар).
2. Хун (Кун) турклари даври (милоддан аввалги III ва милодимизнинг II асри).
3. Кўк турклар даври (552-745 йиллар).
4. Уйғурлар даври (745-840 йиллар).

Бизнинг назаримизда, туркий адабиётни бундай даврлаштириш, биринчидан, унинг тарихий қатламларини унутишга сабаб бўлади, иккинчидан, қадимги даврларда туркийларнинг жаҳон халқлари маданияти, адабиёти билан муштараклик томонларини очиб беришга монеълик қилади.

Қадимги туркий адабиёт даври ҳақида фикр юритилганда, албатта, Марказий Осиёда туркий халқлар билан ёнма–ён яшаган, бу ҳудуддаги маданиятни яратишда бирга хизмат қилган бошқа халқларнинг турмуш тарзи ва адабиётига ҳам мурожаат этиш керак. Масалан, «Авесто» зардўштийлик нуқтаи назаридан кўп халқларга бир ўлчамда хизмат қилади.

Фанда адабиётлар тарихи ижтимоий-сиёсий ҳаёт ва адабий жараёндаги ўзгаришларга таянилган ҳолда турли даврларга бўлиб ўрганилган. Албатта, туркий адабиёт тарихининг қадимги даврлари бўйича тўпланган адабий манбалар ҳам уни турлича даврлаштириш имконини беради. Уни шартли тарзда уч даврга бўлиш мумкин:

1. Туркий қавмларнинг шаклланиш даври адабиёти (милоддан аввалги VII асрлардан тош битикларгача) бўлган давр.
2. Туркий халқлар оғзаки ижодининг жаҳон халқлари адабиёти билан муштараклик, яъни милоддан аввалги уч мингинчи йиллардан ВИИИ асрларгача бўлган давр.
3. Туркий адабиётда янги, яъни Урхун–Энасой ёдгорликлари ёки «қабр тошлари» даври адабиёти.

Мазкур қўлланма яратилишига ана шу уч давр асос бўлди ва бу давларга тегишли адабий матнлар 6 қисмга бўлиб ўрганилди. «Туркий халқлар оғзаки ижоди»да адабий матнлар кўпроқ келтирилди. Чунки бу матнларнинг кўпчилиги шу пайтгача мавжуд дарслик – қўлланмаларда учрамайди. Баъзилари эса тўлдирилди ва янгича таҳлил этилди. Шунингдек, китобда берилган айрим адабий матнлар кам нусхада ёки журнал вариантида чоп этилгани учун талабалар тўла даражада бохабар эмаслар. Шу жиҳатдан қараганда, китоб ўзига хос ўқув-хрестоматия вазифасини ҳам ўтайди.

Туркий халқлар оғзаки ижодида яратилган асарлар орасида умумий туркий, шу билан бирга маълум бир туркий халқлар қаҳрамонлиги, орзу-умидлари натижасида юзага келган етук эпослар мавжуд. Мазкур қўлланма филология факултетларида «Ўзбек адабиёти тарихи» йўналиши бўйича олиб бориладиган ихтисос курси ҳамда танланма фанлари машғулотларига мўлжалланган. Дарс соатлари ҳамда қўлланма ҳажмидан келиб чиқиб, барча туркий халқлар оғзаки ижоди тўғрисида кенг маълумот бериш имкони бўлмади. Масалан, қозоқларнинг «Эр тарғин», хакасларнинг «Олтин ариғ», олтойларнинг «Ай кучин» достонлари ҳам ғоявий-бадиий қимматига кўра етук асарлардир. Шу сабабли қўлланмага таҳлили ёки матни киритилмаган бошқа эпослар ҳам мустақил машғулотларда ўрганилиши кўзда тутилган.

Қўлланма юзага келишида ўзининг холисона маслаҳатларини аямаган академик Б.Валихўжаев, профессорлар Н.Раҳмонов, Б.Тўхлиев, И.К.Мирзаевларга муаллиф ўзининг самимий миннатдорчилигини билдиради.

БИРИНЧИ ҚИСМ

ҚАДИМГИ ТУРКИЙЛАРНИНГ ДИНИЙ МАРОСИМЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ОҒЗАКИ АДАБИЁТДА ИФОДАЛАНИШИ

Милодимиздан аввалги 2000 йилдан олдинроқ туркий халқлар Марказий Осиёда Олтой-Урал тоғларидан Мўғулистонгача бўлган кенгликларда яшашган. Ҳозиргача туркий қавмларнинг бош бўғини ва ўз давлатчилик тарихига эга бўлгани скиф – «искит»лардир. Уларнинг давлати милодимиздан аввалги VII асрларда катта мавқе эгаллаган. Форсий забон халқлар уларни «сак»лар деб аташган. Скифлардан сўнг эрамизнинг бешинчи юз йилликлари орасида Аршакийлар давлати юзага келди. Аршак – эр сакнинг ўзгарган шакли бўлиб, жасур, мард, баҳодир саклар маъносини беради. Европа тарихчилари уларни киммерлар деб аташган. Аршакийлар давлати Эроннинг Шарқий қисми, Туркманистон, Анатолия (Туркия)ни ўз ичига олади.

Скифлар билан бир даврда милоддан аввалги VII асрларда Кенгарас давлати ҳам юзага келган. Бу давлат Самарқанд, Кеш, Кушон, Тошкент, Бухоро, Хоразмни ўз ичига олган бўлиб, эрамизнинг В асрларигача яшаган.

Ғарбий Европада эса туркийларнинг хун императорлиги юзага келди. У тарихда Аттила хунлари деб ҳам юритилади (374 йилдан бошланган). Унинг биринчи ҳукмдори Баламирдир. Императорликнинг сўнгги ҳукмдори Аттилла (434-453 йиллар) ҳисобланади. 367-560 йилларда Оқ хун императорлиги юзага келди. Унинг асосчиси Кун хон эди. Бу давлат таркибига Ҳиндистоннинг ярми, Афғонистон ва Туркистоннинг катта қисми кирган. 386-557 йилларда эса Табғач давлати юзага келди. Унинг асосчиси Шамохон бўлиб, давлатининг ҳудудига Марказий Осиёдаги Қошғар, Турфон вилоятлари, Урхун водийсидаги жўжан давлатининг шарқий бир қисми кирган. Шундан сўнг исломгача Элтариш хоқон, Билга хоқон каби туркий ҳукмдорлар яшаганлиги тош битиглар орқали маълум. Турк хоқонлигининг Олтой, Жанубий Сибир ва Ўрта Осиёнинг бир қисмидаги ҳукмронлиги VIII  асргача давом этди. Туркийлар улкан ҳудудларда ёйилиб яшадилар. Ислом динини қабул қилганларигача улар турли диний шакллар ва оқимларга амал қилишган.

ТОТЕМИЗМ

ТОТЕМИЗМ (Шимолий Америка ҳиндуларининг ожибве қабиласи тилидаги «тотем» – «унинг уруғи» сўзидан олинган) диннинг инсоният тарихида бундан 30-40 минг йил, балки бундан ҳам аввалроқ юзага келган илк шаклидир. Тотемизмга сиғинувчи халқлар ўзларини бирор бир ҳайвон, ўсимлик ёки жонсиз нарсадан пайдо бўлган деб тушунадилар. Туркий халқлар ўзларининг ота-боболари ҳўкиз, от, илон, бўри, ит, бўғи каби ҳайвонлардан келиб чиққан деб тушунишган ва уларга эътиқод қўйишган.
Геродотнинг «Тарих» китобида скифларнинг биринчи аждодлари дунёга келиши билан боғланган афсоналар тотемизмнинг ёрқин намунасидир.

ТАРҒИТОЙ АФСОНАСИ

Маъбудлар маъбуди Зевс билан Борисфенеса дарёсининг ярми илон, ярми аёл қизидан биринчи одам туғилди. Кимсасиз чўлда пайдо бўлган бу одамнинг исми Тарғитой эди. Ундан Липоқсай, Арпақсай, Қолоқсай деган уч ўғил дунёга келади. Бир куни осмондан омоч, арқон, болта ва товоқ ёғилади. Улар олтиндан ясалган эди. Катта ва ўртанчи ўғил уларни олишга яқинлаша олмайди. Фақат қичик ўғил келганида улардан тарқалган нур тўхтайди ва у олтинларни уйига олиб кетади. Шундан сўнг Қолоқсайга шоҳлик инъом этилади. Бу скифларнинг биринчи шоҳидир. Скифлар Тарғитойнинг ана шу уч фарзандидан тарқалишган.

Геродот ёзишича, Липоқсайнинг авлодлари «Ахватовлар», Арпақсайники «Катиарам» ва «Трасинам», Қолоқсайники «Паралатам» номи билан шуҳрат қозонган. Қолоқсайдан шоҳ-жангчилар, Липоқсайдан коҳин ва дин вакиллари, Арпақсайдан деҳқон ва чорвадорлар пайдо бўлишган экан.

СКИФНИНГ ТУҒИЛИШ АФСОНАСИ

Геракл Гелион буқаларини ҳайдаб, ўша замонларда кимсасиз юрт бўлган, кейинчалик скифлар эгаллаган жойларга келиб қолади. Геракл совуқдан ўзини сақлаш учун йўлбарс терисини ёпиниб олган эди. Кунлардан бир куни у қаттиқ уйқуга кетганида, оти ғойибона йўқолиб қолади.

Геракл отини қидириб кўп элларга боради. Сўнгра Галеей деган жойга келади. Бу ерда у одамсифат Илон қизга йўлиқади. Илон қизнинг юқори қисми аёл зотига ўхшаса, қуйи қисми илонга ўхшайди. Таажжубга тушган Геракл ундан «Бегона отга кўзинг тушмадими?» деб сўрайди. Илон қиз Геракл агар ўзи билан қовушса, отини беражагини айтади.

Чорасиз қолган Геракл Илон қизнинг бу таклифига рози бўлади. Бироқ Илон қиз отни тезда қайтариб бермайди. У Геракл билан яна тан маҳрамликни давом эттиришни хохлайди. Геракл ундан отини қайтариб олиб, тезроқ ўз юртига кетиш учун қизнинг ҳамма шартларини бажаришга рози бўлади.

Ниҳоят, қиз Гераклга отини қайтариб берар экан, шундай дейди: «Сенинг отинг биз томонларга келганда, мен уни эҳтиёт қилиб яшириб қўйгандим. Эвазига сен мени мукофотладинг. Энди мен сендан уч ўғил туғаман. Айтчи, улар улғайгандан сўнг нима қилиши керак?» Илон қизнинг саволига Геракл шундай жавоб беради: «Сен ўғилларингга шундай шарт қўясан, улардан қайси бириси бу ёйни мен каби куч билан торта олса, унга менинг қайишим билан ўз ерингни берасан. Қолган иккисини бу ерлардан ҳайдаб юборасан». Шундай қилиб, Геракл ўзининг ёйи билан олтин товоқсимон туғали қайишини Илон қизга қолдиради.

Кунлардан бир куни Илон қиз учта ўғил туғади. Улардан бирига Агофир деб ном қўяди, иккинчисини Гелон деб атайди. Учинчиси, энг кейин туғилганини Скиф дейди. Уч ўғлидан иккитаси, яъни Агофир ва Гелон отаси Геракл қўйган шартни бажара олмагани учун Илон қиз уларни мамлакатдан қувиб юборади. Энг кейин туғилган кичик ўғил Скиф отаси Геракл шартларини бажаргани учун Илон қиз унга товоқсимон олтин тўқали қайиш билан бепоён ерларини беради. Шундан буён скифлар бу элларда пайдо бўладилар» (проф. Ф. Бойназаров таржимаси).

Ҳар икки афсонада ҳам скифларнинг дунёга келиши Илон билан боғланган «Скифнинг туғилиши» афсонасида Скифга катта ишонч ва ҳурмат билдирилган. Гераклнинг ўғиллари орасида баҳодири, мергани, яъни отасидек паҳлавони Скифдир. Бу афсона асосида скифлар юнонлар билан қариндош деган қарашлар ҳам мавжуд. Бу ўринда Геракл шахсияти ҳақида тўхталиб ўтиш ўринлидир. Юнонларнинг афсонавий қаҳрамони Геракл туғиладиган пайтда худолар Олимп тоғида базм қуриб ўтирган эди. Дунё ҳокими Зевс ерда, одамлар орасида бир фарзанд туғилиши, у келажакда буюк ишларини қилиб, қаҳрамон бўлиши ва бутун Юнонистонда ҳукмрон бўлишини башорат этади. Бу бола Фива маликаси Алкмена ва шоҳи Андитионнинг фарзанди эди. Геракл юнонча «Гера (Зевснинг хотини) мақтаган» деган маънони беради. Зевс Алкменани буюк қаҳрамонга она қилиб тайинлайди. Биз Алкм – енида туркийча «Эна» сўзини ҳис қиламиз. Геракл номи мазмун нуқтаи назаридан қараганда, Гер – ўғли маъносини беради. Қадимги лотин мифологиясидаги Гер – куле
с, христиан мифологиясидаги Геор – гий, туркий мифологиядаги Кор – ўғли, Геор – ўғли, Гўр – ўғлининг маъноси ҳам шундай хусусиятга эга.

Геракл паҳлавон бўлиб етишар экан, арслон терисини ёпиниб юриши Тўнг ибн Турк ибн Ёфас алайҳисалом даврида ваҳший ҳайвонларнинг терисини либос қилиб кийиш одат тусига кириб қолганлигини эслатади. Гераклнинг йўлбарс терисини ёпиниши йўлбарсдек кучлилигининг рамзи бўлиб, бу скиф–туркийларнинг ўз қаҳрамонларидаги баҳодирликни кучли ҳайвонлар билан тенглаштириш белгисига яқин туради. Геракл чақалоқлигида унинг тагига қўчқор терисини – пўстакни тўшаб қўядилар. Бу белги ҳам чорвадор скифларга хос бўлган хусусиятлардан биридир. Гераклнинг биринчи қаҳрамонлиги арслонни ўлдиришдан бошланади. Арслон жуда катта ва оғир эди. Геракл у билан олишар экан, кўтара олмайди. Шунда арслоннинг терисини боши билан шилиб олади ва ўзининг устига ёпади. Гераклнинг бундай қаҳрамонлиги гўё Алп Эр Тўнга – арслондан ҳам кучли баҳодир лақабига сазовордек сезилади. Геракл қилич, камон ва ёй билан жангга отланишида Ўғуз хоқон ўрмонда пайдо бўлган одамхўр, баҳайбат йиртқични йўқотиш учун йўлга тушиши ёки Алпомиш баҳодирлигини кўрамиз. Ҳаёт ҳақиқатига асосланадиган бўлсак, Гераклнинг камонсозлиги киммерий ва скиф мерганларининг умумлашган образини ҳам эслатади. Мирзо Улуғбекнинг «Тўрт улус тарихи» китобида Ўғузхоннинг ўз ўғилларига камон ва ўқ тақсимлаши воқеаси ҳам келтирилган.

Бўри тотеми туркий халқлар оғзаки ижодида уруғ боши, бало-офатлардан сақловчи мададкор куч сифатида улуғланган. Масалан, «Ўғузнома»да бўри асар сюжетини ривожлантирувчи асосий образдир. У қабилага мададкор, ғамхўр, уларни ўз паноҳида асровчи куч сифатида кўринган. Бундай тасвир ўзларини бўридан келиб чиққан деб ҳисобловчи ашин уруғи билан боғланади. Ҳозиргача халқимиз ўртасида айтилиб келинган «Чўлоқ бўри», «Бўри қиз», «Бўри» каби афсоналар ва эртакларда эзгулик ғоялари ифодаланган.

Ўз аждодларини ҳайвонлардан келиб чиққан деб ҳисоблаш ёки паҳлавонларини болалигида кучли ҳайвонлар тарбиясига олиб, оналик қилишини тасвирлаш скифлар мифологиясига хос бўлган хусусиятлардан ҳисобланади. Бундай мифологик тушунча қадимшуносликда скиф-ҳайвонот услуби деб эътироф этилган. Скифлар ҳаётига тегишли қадимий обидаларда ҳам ҳайвонлар тасвири кузатилган. Туркий қабила ва уруғлар тарихига назар ташланадиган бўлса, тибетлар ота-боболаримиз эркак маймундан ва аёл ўрмон руҳидан, мўғуллар кулранг бўри ва буғудан, тулислар бўри ва хун амалдорларининг қизидан, ашин уруғи хун шаҳзодаси ва урғочи бўридан келиб чиққанмиз, деб айтганлар. Энасой афсоналарида ёш болаларга буғу оналик қилган.

БЎРИ УРУҒЛАРИ АФСОНАСИ

Ғарбий денгиз қирғоғида яшаган туркийларнинг ота-боболари қўшни қабилалар томонидан қириб ташланди. Фақат ўн ёшли бола яшириниб тирик қолди. Ўша ерларда яшайдиган урғочи бўри унга хотин бўлди. Очликдан қутқариш, душманлардан яшириниш учун бўри ўша болани олиб Турфон тоғларига қочиб кетди. Тоғда бир ғор бор эди. У ерда урғочи бўри ўнта бола туғди. Болаларнинг отаси ўша қутқарилган турк эди. Бўри болалари Турфондаги аёлларга уйланди. Ҳар бир боладан бир уруғ келиб чиқди. Ўғилларидан бирининг исми Ашин эди. Унинг номи ҳамма қабила номини англатадиган бўлди. Ашин бошқа ака-укаларига қараганда қобилиятлироқ, ҳам ақллироқ эди. Шу сабабли Ашин янги қабиланинг доҳийси бўлиб қолди. Уруғ сони аста-секин бир неча юз кишига етди. Ашиннинг меросхўрларидан бири, қабила доҳийси Ася шад бўри авлодларини Турфондан Олтой ерларига олиб келди. Бўри авлодлари бу ерда жужанларнинг фуқаросига айланиб, уларга темир қазиб берар эдилар. Олтойда улар турк номини олдилар.

Туркий халқлар оғзаки ижодида от тотемига ҳам алоҳида аҳамият берилган. Археологик қазишмалар даврида ярми от ва ярми одам шаклидаги тасвирий асарларнинг топилиши ҳам отга эътиқоднинг қадимий рамзидир. «Гўрўғли» туркумидаги достонларда Ғирот, «Алпомиш»да Бойчибор, қирғиз эпоси «Манас»да Оқула, олтой туркийларининг эпоси «Маадай Қора»да Кариш Қулоқ каби отлар образига катта эътибор берилиши тотемистик қарашлар натижасидир. Масалан, «Манас»да от тасвирига («Манаснинг буғдой бериб Оқулани олгани») махсус фасл бағишланади. Нўйғут хони Қарача Манасга отини сотар экан, унинг фазилатини шундай улуғлайди:

Қула тегса қўлингга,
Хаёлинг ўсар, қуюлар.
Бадбахтлик бари йўйилар,
Бахт тўшалар йўлингга.

Отда инсон бошига тушадиган бахтсизликнинг йўқолиши ҳамда бахтнинг келишига ишониш тотемистик тушунчалардир. Қуйидаги тасвирларда эса отнинг қудрати жангда инсонга унинг ўзидан ҳам кўпроқ матонат ва жасорат кўрсатиши улуғланади. Достонда Оқуланинг туғилиши ҳам илоҳийликка боғланади.

Тортиқ тулпор, зап тулпор,
Қуйруғи соз, ёли соз,
Ўзи гижинг, бўйни ғоз,
Шундоғам сулув жонивор…
Найза ушлаб, тўп бузиб,
Дув-дувга минар от –шу от.
Ёв келса сурон турғизиб,
Шов-шувга минар от – шу от.
Аскар олиб саксон лак,
Довга минар от – шу от.
Лашкар олиб тўқсон лак,
Ёвга минар от – шу от.
Попукли найза санчгани,
Яккама-якка янчгани,
Майдонга минар от – шу от.
Қўлтиқда қўшқанот бор,
Ғойиб туққан зот тулпор,
Қиронга минар от – шу от!

От тотеми олтой эпосларида ҳам мавжуд. «Ай кучин» афсонасида саман от ва қулуннинг дафн этилиши шундай хусусиятга эга.
Тотемистик тушунчалар ифодаланган афсоналарни қозоқ халқ оғзаки ижодида ҳам кўплаб учратамиз. Бундай руҳдаги афсоналарнинг бир нечтасини рус этнографи Г.Н.Потанин тўплаб нашр этган («Казак – киргизская и алтайская придания, легенды и сказки», Петроград, 1917).

ТАБИАТДАГИ УЛКАН НАРСА

Тирик жониворлар орасида энг каттаси – балиқ, жонсизлар орасида – қамиш; жонлида балиқ улкан, жонсизда қамиш йўғон.

Дунёдаги энг катта тоғ – Кап-тау, энг катта сув Муҳит, энг катта дарахт – қамиш, ҳайвонлар шоҳи – шер, арслон, қушлардан семурғдир. Семурғнинг икки боши бор. Бир боши одамларга хос гапиради, иккинчиси қушлардек куйлайди. Энг катта илон – аждаҳо, энг катта балиқ – жайин.

ҚЎРҚМАС СИГИР

Қадим замонларда Сурайё ўн икки юлдуздан иборат экан. У пайтларда баҳор, ёз бўлмаган, фақат боқий қиш ҳукмронлик қилган. Шунда ҳайвонлар Сурайёни тутиш ва уни йўқотишга қарор қилишибди. От тўртта, туя эса иккита юлдузни ушлабди ва уни оёғининг остига олиб, мажақлаб ташлабди. Олтитаси эса сигирнинг туёқлари остига тушибди. Аммо сигир юлдузларни эзғиламабди, олтови ҳам соғ-омон қолибди. Шундан бери қиш олти ой давом этадиган бўлибди. Шунда барча ҳайвонлар ажабланишиб, сигирдан сўрашишбди.

— Нега юлдузларни қўйиб юбординг?
Сигир шундай жавоб берибди:
— Иссиқда қовжирагандан кўра, саҳарлаб совуқда юрган яхши.
Шундан бери сигирлар совуқдан қўрқишмас экан.

АНИМИЗМ

АНИМИЗМ (лат. Анима – жон, руҳ) одамларнинг табиатга сиғиниши ва унга итоат этиши асосида юзага келган дин шакли ҳисобланади. Анима («жон» ва «руҳ») одам вафот этганидан сўнг унинг жони табиатдаги жонсиз нарсаларга кўчишига инонишдир. Анимистик тушунчага кўра, инсон табиатдаги нарса-ҳодисалар билан ўзини муштарак ҳолда тасаввур этади, табиат инсон қийналганида, у ожизликка тушиб қолганида унга жонли одамдек ёрдам беради. Туркий халқлар ўртасида сақланган кўплаб афсоналарда анимизм тушунчаси ўз ифодасини топган. Масалан, ўзбек халқ оғзаки ижодидаги «Оқ билакхон» эртагида йигит тошга айланиши, «Очил-очил қамишлар», «Ёрилтош»да қизларнинг илтижолари, ёлворишлари натижасида мўжизалар рўй бериши бунинг ёрқин мисолидир.

Қадимги туркийлар табиат кучларида пинҳоний куч ва руҳнинг борлигига ишонишган. Уларнинг фикрича, ой, қуёш, момоқалдироқ ва чақмоқларнинг ҳам ўз руҳи мавжуд. Гўё руҳлар эркаклик ва аёллик жинсига мансуб эди. Аёл руҳ маликаси «Ўмай» деб аталган. Маҳмуд Кошғарий она қорнидаги болаларни Ўмай муҳофаза қилади деб ҳисоблаши ҳам унинг руҳларга бўлган ишончини кўрсатади. Ер ва сувни, айниқса, кучли руҳга эга деб ҳисоблашган. Булар туркий қавмлар ўртасида турлича номда «Ер-Су», «Ер-Суб», «Ер-Сув», «Сув-Ер», «Йир-Суб», «Суб-Ер» ) айтилган. Қадимда туркий қавмлар истиқомат қилган Сибир (Сиб-ир) водийсининг номи ҳам ана шу муқаддас тушунчалар ҳосиласи бўлган деган фаразлар мавжуд.
Қадимги туркий халқларга мансуб «Одамнинг яратилиши» афсонаси ҳам анимизм маҳсулидир.

ОДАМНИНГ ЯРАТИЛИШИ

Қадим замонда ёмғирдан ҳосил бўлган селлар Қоратоғчи деган бир тоғдаги ғорга лойни суриб келтирди ва бу лойларни одам шаклига ўхшаган ёриқларга тўкди. Сув билан тупроқ бир муддат бу ёриқларда қолди. Қуёш саратон буржида эди, иссиқлиги жуда ҳам кучли эди. Қуёш, сув ва тупроқ ўша нарсани қиздириб пиширди. Бу ғор хотиннинг қорни вазифасини бажарди. Сув, тупроқ ва қуёшнинг ҳарорати унсурларидан иборат бўлган бу уюмнинг устидан тўққиз ой муттасил шамол эсди. Шундан кейин тўрт унсур бирлашди. Тўққиз ойдан кейин бу яратилгандан инсон шаклида бир махлуқ чиқди. Бу инсонга турк тилида «Ай Атам» деб исм берилдики, бу «Ой ота» демакдир. Бу «Ой ота» деган киши тоза ҳаволи, ширин сувли ерга тушди. Кучи кундан — кунга ортди, ўша жойда қирқ йил қолди. Сўнгра селлар бир қанча вақт оқди, ғордаги ёриқларга яна лой тўлди. Қуёш Сунбула буржида эди. Қуёш бу тупроқни пиширди, бунинг оқибатида тупроқдан яратилган инсон хотин киши бўлди. Бу хотин кишига «Айва» оти берилди. Бу «Ой юзли» демакдир. Ой ота билан Айва турмуш қурдилар. Улардан қирқ бола дунёга келди. Ярми эркак, ярмо аёл эди. Болалар ҳам бир-бирлари билан турмуш қурдилар. Она ва оталари вафот этганларидан кейин уларнинг жасадларини ғорга кўмиб, оғзини олтин эшик билан ёпдилар ва эшикнинг ёнига гуллар қўйдилар.
Беруний «Ҳиндистон» асарида қадимги туркий шоҳлардан бири Барҳатегин табиатдаги жонсиз нарсадан мўжиза топганлиги ҳақидаги анимистик афсонани келтиради.

БАРҲАТЕГИН АФСОНАСИ

Ҳиндларнинг Кобулда турклардан подшолари бўлган. Аслида улар тибетликлар бўлган дейишади. Улардан биринчи бўлиб келган Барҳатегин эди. У ҳеч ким кириши мумкин бўлмаган бир ғорга чалқанча ётиб, сурилиб кирган ва унинг ичида сув бор бўлиб, у бир неча кунларга етадиган таомни ҳам шу жойга ғамлаган. Бу ғор ҳозиргача ҳам маълум бўлиб, Вар деб аталади. Уни табаррук деб ишонган киши у ерга кириб, қийналиб бўлса ҳам, ўзи билан бирга ўша сувдан олиб чиқади. Ғор оғзида бир тўда деҳқонлар ишлар эди. Чунки бундай ишлар, агар бирон киши билан келишилмаса ва у киши ўша жойни одамсиз қолмаслиги учун одамларга кеча-кундуз навбат билан ишни давом эттиришни юкламаса, бу мумкин ҳам бўлмайди. Иш юришмайди ҳам.

Барҳатегин ғорга кирганидан бир қанча вақт ўтгандан кейин одамлар тўпланишиб турган чоғда худди онадан янги туғилгандек, ғордан биров чиқиб келади ва уни ҳамма кўради. У туркларга ўхшаб эгнида тўн, бошида дўппи, оёғида махси кийган ва яроғ тақиб олган эди. У киши бир ихтирочи ва подшолик учун яратилган инсон учрайдиган таъзимга сазовор бўлди. Кейин ўша ерларни ўзига қаратиб, ўзини Қобул шоҳи деб атади. Подшолик анча вақтгача, олтмиш йиллар чамаси унинг авлоди қўлида турган.

КЎК ТАНГРИ

Кўк тангри туркий қавмларнинг энг қадимий динидир. Уларнинг фикрича, кўк юзи Тангри бўлиб, у фалакнинг, ернинг ҳукмдоридир. Қуёш, ой ва юлдузлар Тангрининг атрофидаги кўкнинг юзига жойлашган муқаддас тушунчалардир. Кўк Тангри заминга ҳаёт, одамларга жон беради, истаса қайтариб олади. Ҳатто турк хоқонлари ҳам Кўк Тангрининг хоҳиши билан тахтга ўтирадилар. Қул тегин тошбитигларида шундай сатрлар битилган:

1. Тангри тоқ. Тангридан бўлган
Турк Билка қоғон бу ерга ўлтурдим.

2 Юзада Кўк Тангри
Остда қора ер қилинди
Иккиси аро киши ўғли қилинди.

Биринчи парчада туркийлар Тангрининг ягоналигига ишонч билдириши уларнинг миллий онги юқорилигини кўрсатади. Чунки қадимда шумер, юнон, рум ва бошқа қавмлар кўпхудоликни тасаввур этганлар. «Турк Билга хоқон Тангридан бўлди» иборасида хоқонлар ҳам ҳокимиятни Тангридан олишига инонишдир. Туркий қавмлар Тангри сўзини кўк-осмон ҳамда Тангри, Худо маъносида қўллаганлар. Иккинчи парчада шундай маъно ифодаланган бўлиб, инсон фарзанди осмон ва ер ўртасида Тангри томонидан яратилганига ишора этилган.

Урхун-Энасой ёдгорликларида «Тангри-тек-Тангри» бирикмаси учрайди, унинг маъноси ҳам Тангрининг танҳолигини эътироф этишдир. Тангри – тек-Тангри – осмондек Тангри ёки Оллоҳдек Оллоҳ, Оллоҳга ўхшайдиган Оллоҳ дейилишида Тангрининг қиёфаси учун ҳеч бир сифат, ўхшатиш йўқ, у фақат Тангрининг ўзига ўхшайди, деган қараш ифодаланган. Кўкнинг Тангри сифатида қабул қилиниши, кўк қобиғидаги осмоний жисмларнинг ҳам муқаддаслигини белгилайди. Шу сабабли ҳам туркийлар осмон жисмларида илоҳийликни сезадилар. Геродотнинг ёзиб қолдиришича, туркийларнинг антик даврларда яшаган қавмларидан бири массагетлар Қуёшни ягона тангри деб билганлар. Қуёш шарафига отларни қурбонлик қилишган. Уларнинг тушунчасига кўра, Тангрига қанчалик тез қурбонлик қилинса, у борлиққа нурини шунчалик тез сочади.

Осмон жисмларига Тангри сифатида сиғиниш милодимизнинг ИИИ асрида алоҳида дин сифатида кўринган. У Хитойда 215 йилда туғилган Моний номи билан боғлангандир. Моний «Шопурқон» асарида ўз диний таълимотининг тамойилларини баён этган. Беруний «Ҳиндистон» асарида келтиришича, Моний ёзган эди: «Бошқа халқлар бизни Ойга ва Қуёшга сажда қилиб, бу икковини санам ўрнида тутишимизни айблайдилар. Ой ва Қуёш бўлса бу оламга чиқишимизнинг йўли ва эшигидир. Исо ҳам шундай фикрда бўлган».

Кўк Тангри дини монийликдан мутлоқ фарқ қилади. Монийликнинг осмон жисмларига сиғиниши, уларни Худо даражасида англаши янгилик бўлмай, бундай қарашлар қадимги даврдаги Кичик Осиё халқлари, жумладан, шумерлар ҳаётида, хусусан, адабиётида ўз ифодасини топган. Ҳатто туркийларнинг массагет қавми ҳам қуёшни ягона Худо деб тан олиши таъкидланди. Кўк Тангри дини эса бутун осмон юзини Худо деб тушунади. Тангрининг осмонда эканлигига ишонч билдиради. Осмон Тангри ҳисоблангани учун шу осмонда жойлашган Қуёш, Ой ва Юлдузлар муқаддас саналади.

Туркий қавмларнинг Кўк Тангри динига эътиқоди «Ўғузнома» достонида ёрқин ифодасини топган:

Кунлардан бир кун Ўғуз хоқон бир ерда Тангрига ёлворар эди. Қоронғу тушди. Кўкдан бир кўк нур тушди. Қуёшдан ёруғ, ойдан ёрқинроқ эди. Ўғуз хоқон у томонга юрди, кўрдики, ўша ернинг орасида бир қиз бор эди. Ёлғиз ўтирар эди.
Яхши, чиройли бир қиз эди. Унинг бошида оташга ўхшаш ёруғ бир холи бор эди, худди олтин қозиқ юлдузига ўхшар эди. У қиз шундай чиройли эдики, кулса, кўм-кўк осмон кулади, йиғласа кўм-кўк осмон йиғлайди.

Бу парчада Кўк Тангрининг образи туркий қавмлар тасаввури даражасида чизилган. Ўғуз хоқон Тангрига ёлворганда кўкдан тушган нур Тангрининг меҳри эди. Бу нур олдида Қуёш ва Ой нури ожиздир. Демак, туркийлар учун кўк мавжуд экан, Қуёш ва Ой Тангри бўла олмайди. Бадиий адабиётда Тангрини ёр, маъшуқа тимсолида тасаввур этиш анъаналари мавжуд. Ўғуз хоқонга нур орасида кўринга чиройли қиз – бу Тангри эди. У шу қадар қудратли кучки, кулса осмонни (ўз маконини) кулдиради, йиғласа йиғлатади.

Достонда Ўғуз хоқон ўзига ҳамроҳ тутунган нурдан уч фарзанд кўради. Уларга Кун, Ой, Юлдуз исмлари берилади. Демак, бундай номланишда ҳам осмон жисмлари Тангри эмас, аксинча улар Осмон – Тангрининг меҳридан юзага келган муқаддас фарзандлардир.

Профессор Н.Раҳмонов «Кўҳна битик тошлар» китобида келтиришича, «Сибирдаги туркий ва бошқа халқлар тилида ҳам Тангрининг илоҳий мазмуни ва осмон маъноси сақланган. Масалан, эвенклар тангара деб осмон ва худони айтадилар. Мордвалар эса тангри деганда фақат осмонни тушунадилар. Мўғулларда ҳам тангрининг фақат осмон маъноси бор, илоҳий мазмуни йўқ. Ёқутларда илк мифик кўриниши – кейинги даврдаги турли афсона қолдиқлари сингдирилган ҳолда сақланган.

Қадимги туркий муҳитдаги тангри образи қорачой-болқор фолклорида ҳам учрайди. Қорачой-болқорлар қадимги туркий маданиятга асосланган мифологик тасаввурларнинг катта қатламини сақлаган. Қорачой-болқорлар мифологиясидан бизгача турк-мўғул пантеони Тангрига бағишланган учта гимн-қўшиқ сақланган. Уларнинг ҳар бири ўзига хос куйга ва ижро хусусиятига эга. Тангри бу қўшиқларда ер осмонни яратувчи, ердаги барча жонзодларнинг ҳомийси сифатида куйланади».

Қадимги юнон ва туркийлар тафаккурида худо осмонда тасаввур этилишига кўра муштараклик, шу билан бирга фарқли томонлар ҳам мавжуд. Туркийларда Кўк дейилганда икки маъно – Тангри (рамзий) ва осмон (асл) тушунилган. Беруний «Ҳиндистон» асарида кўрсатишича, юнонлар ҳам Зевсни рамзий ва табиий маънода тушунганлар. Милоддан олдинги В асрда яшаган юнон шоири Кратос фалакни Зевс деб атаган. Бу рамзий маъносидир. Зевс худолар худоси эканлиги унинг табиий маъноси ҳисобланади. Туркийларда Кўк мисолида Тангрининг ягоналиги тан олинади ва улуғланади. Юнон мифологиясида эса кўп худолик тарғиб этилади ҳамда худолар одам шаклида тасаввур этилади. Ҳар бир худонинг ўз вазифаси бор. Улар ўлмаслиги билан одамлардан фарқ қилади. Лекин худолар одамлар кўзидан узоқда, ҳамиша булутлар билан қопланган Олимп тоғида яшайдилар. Қадимги туркийлар ҳам Зевсни ўзларига Тангри деб тушуниши ва бошқа маъбудаларга ҳам сиғиниши улар ҳам диний эътиқодларининг илк шаклида кўп худоликни тан олганлигини кўрса
тади. Тангрининг ягоналигига ишониш эса туркийлардаги диний қарашлар асрлар давомида шаклланиб борганлигидан нишонадир.

Геродот скиф мифологиясига асосланиб, Гестия, Зевс, Гея, улардан кейин Аполлон ва Фалак Афротидаси, Геракл ва Арис, Посейдонларни скифлар сиғинадиган худолар деб кўрсатади. Тарихчи қадимги юнон тилидаги худолар номининг скифча номланишини ҳам келтиради: Гестия – Табити, Зевс – Папай, Гея – апи, Апполон –Тойтосир, Фалак Афротидаси – Аргимпаса, Посейдон – Фагимасад. Табити оила, олов худоси номи билан улуғланади ва Зевснинг хотини Гея билан тенглаштирилади. Унга «скифлар маликаси» номи берилади. Антик давр билимдонларидан бири Д.С.Раевский скиф шоҳи Қолоқсай ўз ҳукмдорлигини мустаҳкамлаш мақсадида маъбуда Табитига уйланган, деган фикрни баён этган. Ф.Сулаймонованинг скиф тилида Зевс Папай, Гея – Апи деб номланишига Папай туркий тилда бобой, ота, Апи – опа, она деб изоҳ бериши ҳам эътиборга лойиқдир. Бу сўзларнинг ҳозирги туркий луғотларда ўрни сақланиб қолган ва истеъмолда бор. Скифлар Гестия — Табитини худоларнинг энг биринчиси деб билиши ва сиғиниши эҳтимол оташпарастликнинг таъсиридир. Юнон мифологиясида оташ маъбуди–Гефест иккинчи даражали маъбудлар қаторида туради.

Марказий Осиё халқларининг муқаддас ёдгорлиги «Авесто» ҳам юнон ва Марказий Осиё халқлари мифологиясининг маъбудлари ўртасида яқинлик борлигини кўрсатади. Масалан, бутун маъбудлар маъбуди Зевс вазифасини олий шоҳ Аҳура Мазда бажаради. Олов маъбуди Гефест Зевснинг, олов илоҳи Арта эса Аҳура Мазданинг ўғли. Юнонларда қонли урушлар маъбуди Арес, зардуштийларда ёвуз кучлар илоҳи Ангра Маню, Қуёш маъбуди юнонларда Гелиос, Марказий Осиё халқлари мифологиясида эса Митра, юнонларда барча маъбуд ва маъбудалар Олимп, Марказий Осиё ҳалқлари мифологиясида Хара тоғларида туриб, оламни бошқарадилар.

ГЕЛИОС ВА МИТРА

Қуёш маъбудлари Гелиос ва Митранинг илоҳий қудратидаги яқинликлар бу икки маъбуднинг яратилиш илдизи битта деган хулосани беради. Гелиос ва Митра ҳам оташ аравада осмонда учадилар. Юнон мифологиясида Гелиоснинг ҳаёти билан боғлиқ бир тасвир берилган. Геракл Қизил оролга келиб, Герион подасини ҳайдаб кетиши керак эди. У Ўрта ер денгизи соҳилига келиб, нариги қирғоққа ўтишга қийналиб қолади. Шу пайт осмонда қуёш худоси Гелиос ўт араваси билан тушиб келаётганлигини кўради. Гелиос ҳар куни ўт аравасини шу ерда қолдириб, олтин қайиқда нариги қирғоққа сузиб ўтар эди. Гелиос Гераклнинг мақсадини англаб етгач, уни қайиғига ўтқазиб олади. Ўт аравасини қирғоқда қолдириши билан ерни қоронғулик қоплайди. Эртаси куни яна ўт аравасида осмонга чиқади. Кечқурун олтин қайиқда яна денгизнинг нариги қирғоғига сузиб ўтади. Гелиос Гераклнинг илтимосига кўра подасини ерга олиб чиқиш учун унга олтин қайиғини беради. Қадимги Марказий Осиё халқлари мифологиясида ҳам Митра араваси
адолат, эътиқод, ҳақиқат сари йўл очиб боради. Митранинг Гелиосга яна бир яқинлик томони шундаки, Митра ҳам ҳудудсиз яйловда подаларга, сигирларга ёрдам берувчи маъбуд сифатида кўринади. «Авесто»да Митранинг бу фазилатини ёритувчи шундай сатрлар келтирилган:

Қўли кушод ҳолатида ким
Элтар эса шўрлик сигирни.
У подасин ёдга оладир
Ва мададга чорлар Митрани:
«Қачон бизни олисда қолган
Подамизга қайтарар Митра.
Ҳудудсиздир яйлови унинг,
Қачон бизни ёлғон ҳукмдан
Халос этиб қайтарадир у
Ҳақиқат томон».

Маъбуд ва маъбудалар илк дафъа қайси халқнинг тафаккурида пайдо бўлганлигини исботлаш қийин. Лекин айтиш керакки, яратилган мифларда маъбудаларнинг маъбуди осмон билан боғланади, уларнинг турадиган жойи ердан баландда – тоғда, осмонда кўрсатилади.

Милоддан олдинги икки мингинчи йилларда Кичик Осиё халқлари, чунончи ҳатти, хетт, аккад, палай каби халқларнинг ёзувларида момақалдироқ, қуёш, ой худолари тўғрисида мифлар келтирилган. Бу халқларнинг адабиёти кўпроқ шумер халқининг миф ва афсоналарга бой ҳамда осмон жисмларини худо деб тушунган диний таълимоти асосида яратилгандир. Қуёш қадимги туркий қабилалар орасида массагетларнинг ягона худоси ҳисобланган. Хетт ва хуррит тиллари орқали бизгача етиб келган «Қуёш гимнида» массагетларнинг овозини эшитиш мумкин. Гимнда Қуёш худолар орасида энг муқаддаси бўлиб, унга улуғ ҳокимият берилганлиги куйланади. Қуёшга сиғинган халқ ўзини қул деб ҳисоблайди, Қуёш учун қурбонлик қилишни зарурат деб билади.

ШОМОНИЙЛИК

ШОМОНИЙЛИК (Эвенк тилида шаман – руҳоний) қадимги туркийларнинг диний эътиқод шаклларидан ҳисобланади. Унинг асосини ёвуз ва эзгу руҳларнинг инсон ҳаётига таъсир этишига ишониш ташкил этади. Шомоний руҳонийлар – шаманлар одамлар ҳузурида руҳ билан алоқага киришганлар ва бўлажак воқеаларни олдиндан айтиб берганлар. Геродотнинг кўрсатишича, шомонликнинг тарихи милоддан аввалги ХI асрларга бориб тақалади.

Араб тарихчиси Жувайний шундай ёзади: «Мўтабар мўғуллардан эшитдимки, қора қишда ялангоёқ бўлиб, тоғларга чиқиб кетган бир киши бор эди. У: «Тангри билан гаплашдим. Буюрдики: ер юзини Тимучин ва ўғилларига бердим, аслини Чингизхон қўйдим», дейди. Бу одамга Таб Тангри дейишарди». Таб Тангри – шомон бўлиб, у келажакдан хабар берувчидир. «Қўрқут ота китоби»да Қўрқут ота туркийлар қавмини жипслаштириш, уларнинг турмуш тарзини яхшилашга раҳнамолик кўрсатган улуғ сиймодир. Шу билан бирга у ўз қавмининг келажагини айта олиш қобилиятига кўра шомонликнинг вакили сифатида ҳам намоён бўлади.

Шомонлик туркий қавмлар ўртасида қом деб юритилган. Қомлар бола дунёга келиши билан унинг қисматидаги воқеалардан хабар берган. Қўрқут ота ўз қавмида туғилган болага «исмини мен бердим, умрини Тангри берсин» деб, дуо қилиши шомонлик вазифасини ўташидир. Эрон тарихчиси Жувайний келтиришича, қом илмидан хабардор уйғурлар шайтонларга ҳам ҳукмини ўтказишга ҳаракат қилганлар.

Қомлар қор ва ёмғир ёғдириш сеҳрини ҳам эгаллашган. Маҳмуд Кошғарий «Девону луғотит-турк» китобида бу воқеага шоҳид бўлганлигини эслайди: «Бир тош (ят-яда) билан коҳинлик қилинади, шамол ва ёмғир чақирилади. Бу ҳол туркларда жуда кенг тарқалган бўлиб, мен ҳам унинг шоҳиди бўлдим. Ёзда катта бир ёнғин чиққан эди. Уни ўчириш мақсадида Оллоҳнинг изни билан қор чақирилди ва у ёғиб, ёнғин сўнди».

Қомлар яда тошлари сеҳри билан ёмғир ёки қор ёғдириши тўғрисида кўплаб ривоят, афсона, тарихчи олимларнинг эса ҳаётий кузатишлари битилган хотиралар етиб келган. Яда тошларининг пайдо бўлиши Нуҳ пайғамбарга боғланар экан. Турк олими Усмон Турон шундай ривоятни келтиради: Нуҳ пайғамбар Туркистонни ўғли Ёфасга берганида, у бу сувсиз ўлкада нима қилишини сўрайди. Ота унга ёмғир ёғдириш қудратини бахш этиб, устига дуо (исми аъзам) ёзилган бир тош (тилсим) беради. Яъни эҳтиёж бўлганда, шу тош билан Оллоҳга дуо этиб, ёмғир ёғдирилар эди. Тошни «яда, тоши» (яда – жада, жодугарлик демакдир – А.А.) дейишарди. Ривоятларга кўра, тош ўғузлар қўлига ўтгани учун унга эга бўлиш мақсадида қорлуқ, ҳазар ва бошқа турклар ўртасида урушлар бўлган. Туркларнинг аждодига Оллоҳ ёмғир ёғдириш қобилиятини бергани ҳақидаги ривоятлар Хитой, ислом ва насроний манбаларда ҳам кўп марта зикр этилган.

Аҳмад бин Юсуф ал-Тифоший Аҳмад бин Абу Холиднинг «Китоб ул-Ахжар» асари асосида яда тошлари билан боғлиқ ривоятни келтиради: «Хоразмшоҳ (Алоуддин Муҳаммад)нинг қўшинида бир турк истаган пайтда ёмғир ёғдирган. Ёғингарчилик вақтида Сурхоб номли бир қуш пайдо бўлиб, тухумдек келадиган тошлар ташлаган. Улар тўпланиб, ҳукмдор хазинасида сақланган ва керак бўлганида улардан ёмғир ёғдириш, душманга қарши бўрон турдириш мақсадида фойдаланилган…

Кекса бир турк чодир ичида ёмғир ёғдиришга киришганда, биз ҳам хазина бошчилар билан бирга усти очиқ бўлган ўзга бир чодирда эдик. У олдига сув тўла бир идиш қўйди. Кейин уч дона қалин қамишни сувнинг ўнгу сўлига тиқиб, охиргисини кўндаланг қилиб қўйди. Ингичка ва қизил яда тоши рангидаги илон думини кўндаланг ётган қамишга ёнма-ён ётқизиб, бошини сувнинг тепасида тутди. Кейин иккита яда тошини сувга солиб, бир-бирига ишқади. Бу ишни етти марта такрорлар экан, унга шогирдлари ёрдам бериб турди. Ниҳоят, ядачи боши очиқ, сочлари тўзғаган, юзи асабий ва кўпчиган ҳолда бошини кўкга қаратди-да, икки соат давомида ёмғир дуосини ўқиди, ниҳоят, осмонни булут қоплади ва қаттиқ жала қуйди».

Шомонлар яхши турмуш тарзини орзу этишганларида эзгу руҳлардан мадад олганлар. Олтой туркийлари эзгулик руҳини тоғ тимсолида кўрадилар ва у билан мулоқотга киришадилар.

Қуёш айланмас пўлат тоғ,
Ой айланмас пўлат тоғ
Она ўрмонларининг ёпинчиғи

Муқаддас буюк тоғ.
Оталаримиз, буюкларимиз сенга топиндилар
Бу бирор яхшилик келтиради-ми?

Абадий яшаяжак уруғимизга фойда беради-ми?
Қўлимиздан тутиб етаклайди-ми?

Эй, бешик руҳини яратган,
Сурувларимизга барокат бер!
Юртимизга яшаш бахш этгин!

Шомонлар туркийларнинг келажакдаги ҳаётини башорат қиладилар. Турк олими А.Қабоқли «Турк адабиёти» китобида шомонийликнинг бу хил вазифаси акс этган икки шеърий парчани келтиради Теленгет шомонлари охир замон кўринишини шундай башорат қиладилар:

Охир замон келганда,
Осмон темир бўлиб қолур.
Ер бокир бўлиб қолур
Хоқон хоқонга ёпишар.
Қаттиқ тош майдаланур.
Ота ўғилни танимас,
Ўғил отани танимас.
Погир ўти қимматланур.
От бошидек катта олтин,
Бир тавоқ ошга арзимас.
Оёқ остидан олтин чиқар,
Уни олувчи йўқ бўлур.
Қора ерга ўт ёғилар.
Қайра хонла Худай ота (Тангрилар)
Бунга тутар қулоғин.
Бу ҳан1гомадан дунё бузилар.
Денгизлар чайқалар.

Олтой шомонлари ҳам охир замон белгиларини олдиндан айтадилар:

Қора сув қон бўлиб оқади,
Ер гулдирар, тоғлар ўрнидан силжир.
Кўк қимирлар, парчаланар,
Денгизлар оқар таги кўриниб.
Денгиз тубида тўққиз қўлли қора тош,
Тўққиз еридан парча-парча бўлур.
У ердан тўққиз темир отли киши чиқар,
Улар минган отлар,
Йирик, сариқ, урушқоқдир.
Дарахтларга тегса уни синдирар,
Жониворга тегса тилка-пора қилади.
(Ўша лаҳзада) ойнинг ёруғи йўқ бўлади,
Дарахтлар томири билан суғирилади.

МАГИЯ

МАГИЯ ёки сўзнинг сеҳр-жоду кучига ишониш шомонликнинг шакли ҳисобланади. Ибтидоий даврлардан бошлаб одамлар табиатдаги нарсалардан қўрқиб яшаганлар. Қўрқиш эса уларнинг танига турли хил касалликлар келтирган. Ёки инсон вужудидаги айрим модда алмашишларининг нотўғри бўлиши ҳам ҳар хил касалликларга сабаб бўлган. Қадимги халқлар бу ҳодисаларни ёмон руҳларнинг инсон танига ўрнашиб олиши билан боғлаганлар. Шу сабабли уларни инсон танидан қувиб чиқариш йўлларини танлашган. Гўё эзгулик руҳлари ёмон руҳларни йўқотиш учун одамлар орасидан иқтидорли шахсларни танлаганлар ва ҳомийлик қилганлар.

Туркий қавмлар ўртасида касалланган одамларни қадим замонлардан бошлаб сўзнинг сеҳр-жоду қудрати орқали даволаш билан махсус шуғулланувчи шахслар бўлган. Геродот «Тарих» асарида скифлар қавми ўртасида сеҳргарлик билан шуғулланувчилар кўп бўлганлигини таъкидлайди. Айрим манбаларда, масалан, Наршахийнинг «Бухоро тарихи» китобида Турон мамлакати ҳукмдори Афросиёбга таъриф берилар экан, «у жодугар Нуҳ подшонинг болаларидан» деб кўрсатилади. Сеҳргарлик Нуҳга ва Афросиёбга боғланиши туркий қавмларнинг бош бўғинига мансуб ҳукмдорлар ҳам сеҳр-жоду ишларини билишига ишорадир. Табарийнинг «Тарихий Табарий» асарида эса Афросиёбнинг ўғли Шад сеҳргар бўлгани ва Эрон лашкарларига хавф туғдирганлиги келтирилган.

Сўз сеҳри билан ёмон руҳларга қарши курашиш жараёнида юзага келган матнлар секин-аста жанр хусусиятини ола бошлаган. Туркий халқлар ўртасида исломдан сўнг ҳам сўз магияси ривожланган, улар афсунлар (арабча сеҳр-жоду) деб юритилган. Бу афсунлар ҳозир ҳам мавжуд бўлиб, улар муллалар томонидан ўқилади. Афсунларнинг матнлари асосан ислом дини таълимотига алоқадордир. Шу сабабли улар туркий адабиётнинг намунаси ҳисобланмайди.

Сўз магияси матнлари орасида қадимги туркийлар томонидан яратилганлари ҳам сақланган. Марказий Осиёда яшовчи ўзбек, қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ халқлари ўртасида бадик маросимлари мавжуд. Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» асарида «бадик» сўзи «титроқ», «ларза» маъноси билан изоҳланади. Бу сўзнинг «безгак» маъноси ҳам мавжуд. Бадик инсон танида сувчечак, қизилча, эшак еми каби тошмалар чиқса, унга қарши сўз кучи орқали курашиладиган маросимлардир. Бадик матнлари ёмон руҳларнии қувишга қаратилган. Профессор Б.Саримсоқов ўз тадқиқотларида бу матнларнинг туркий халқлар ўртасида сақланган парчаларини келтиради.

Ўзбекларда:

Кўч-кўч кўчасан
Кўчар еринг мен айтсам,
Қизиб ётган гўрга кўч,
Ўлик ётган мозорга кўч,
Ўли билан мўлига кўч,
Бор, жавобинг бераман,
Тегирмоннинг дўлига кўч.
Ийиқ билан бийикка кўч,
Товда юрган кийикка кўч.
Қизил эгар нақшига кўч,
Боқолмаган бахшига кўч.

Қорақалпоқларда:

Кўшер болсанг, кўш бедик,
Тайларга кўш,
Тайдинг артин жайлаган
Байларға кўш.
Оннан жайлай топпасанг
Мен айтайин,
Қара басин ойлаған
Ханларга кўш.
Кўш, кўш.

Қозоқларда:

Бадик, бадик дегенде бастай келдик,
Барша шапа басина жастай келдик,
Оси ауилда бир бадик бар дегенге,
Етин алип, суегин тастак келдик.
Кўш! Кўш! Кўш!
Дегенге бурма бадик, бурма бадик,
Буралип босағада турма, бадик,
Буралип босағада турма, бадик,
Келеди уйисине улкен кадик,
Кўш! Кўш! Кўш!

Сўзнинг магик қудратидан кинначи (суқ, ҳасад, кек, ўч, хусуматни қайтаришга курашувчи)лар ҳам фойдаланишган. Улар айтган матнлар ҳам ёмон руҳларни қувиш руҳида яратилган. Бадикчилар ва кинначиларнинг сеҳр-жодули сўзларида буйруқ оҳанги биринчи ўринда туради. Сўзнинг бутун кучи, эзгулик руҳи ҳомийлик қилаётган кишининг қаҳр-ғазаби ёмон руҳни инсон танасидан ҳайдашга қаратилади.

БУДДИЗМ ЁКИ БУРҲОНЛИК

БУДДИЗМ ЁКИ БУРҲОНЛИК (Будда номидан олинган. Санскритча буддҳа – нурланган) милоддан аввалги VI–V асрларда пайдо бўлган ва жаҳон халқлари ўртасида кенг тарқалган динлардан биридир. Буддизмнинг асосчиси Сиддҳартта Гаутама (623-544)дир. Бу дин таълимотига кўра руҳ кўчиб юради, у қайта туғилади, жонли ва жонсиз нарсалар шаклига киради. Қадимги туркийлар ҳам будда дини ақидаларига ишонишган. Ҳозиргача бурят, қалмоқ, тува ва Сибирда яшайдиган бошқа туркий қавмлар ўртасида буддага эътиқодлилари мавжуд.

Будда (бурҳонлик) динининг таълимоти туркийларнинг бадиий адабиётида ҳам акс этган. А.Қабоқли «Турк адабиёти» китобида бурҳонлик ифодаланган шеърлардан бирини келтиради:

Тақдирда очлик ва қаҳатчилик бўлгани учун
уч-тўрт офат келур.
Шу онда ёмонлик кетиб, сукунат бўлур.
Бошқа беш дунёдаги махлуқлар ҳам,
Истисносиз, ҳаммаси бирдан бир жойга қавушади.
Онам ва отам бошқа бўлганлиги учун
барча жонлилар,
Ҳар вақт дунёга келиш неъматидан баҳраманд бўлур.
Бутун авлодлар абадий эмаслигини билиб,
Бурҳон саодатини унутмасинлар.
Ушбу эзгулик ва эзгу амал қаршисида,
Бурҳон саодатини топдим, мен Камала Ананташира,
Оёқда юрган кишиларнинг ўғилларига
Руҳ кўчганда ҳузур-ҳаловатга эриштирайин.

Ананта буддизм тарихидаги муқаддас ибодатхонадир. Унда олтин ва бронзадан ясалган будда ҳайкаллари бўлган. Шу сабабли ҳам бурҳонлик руҳи суғорилган асарларда Анантага мурожаат этиш руҳи кучлидир. Туркийлар будда бутларини «Бурҳон», ибодатхоналарини эса «Бурҳон уйи» деб аташган. «Олтин ёруқ» асари ҳам бурҳонийлик таълимотининг нодир намуналаридан бири ҳисобланади.

Будда дининг пайдо бўлиши милоддан аввалги 623-544 йилларда яшаган Сиддҳартҳа Гаутама номи билан боғланган. Будда – санскритча нурланган деган маънони беради. Унинг асл моҳияти инсониятни азоб-уқубатлардан қутқазишдан иборатдир. «Олтин ёруқ»даги Мағастви ўз жонини қурбон қилишдан мақсад ҳам ана шу таълимотга, бу дунёдаги азоб-уқубатлардан қутулишга қаратилган. «Олтин ёруқ» туркий тилга хитойчадан таржима қилинган. Бунинг боиси, будда таълимоти Осиё мамлакатлари орасида биричилардан бўлиб Хитойга, милодимизнинг I асрларида, кириб келган. IV-VI асрларда эса Хитой орқали Корея, сўнгра Японияга ўтган.

Демак, будда таълимотининг Марказий Осиёга кириб келиши, унга эътиқод қўйган кишилар ўртасида будда ғоялари сингдирилган бадиий асарларни ўқишига эҳтиёж туғдирган. «Олтин ёруқ»да будда таълимотига асос бўлган тўрт дунёқараш – «ҳақиқат» сингдирилган: 1) турмуш азоб – уқубатлардан иборат; 2) азоб – уқубатлар юзага келишининг сабаби – одамларнинг истак ва нафслари; 3) бу азоб уқубатлардан қутулиш учун одамлар ўз истак ва нафсларини тийиши керак; 4) будда кашф этган ақидаларга амал қилиш азоб – уқубатлардан озод қилади.

Мағастви – ҳаётда ўз истак ва нафсига эркинлик берган, аммо ўз хатосини англаган кишиларнинг умумлашма образидир. У фақат бир даврда яшаган одамларнинг эмас, балки, инсоният номидан гапирар экан, юз минг йиллар давомида яхши турмуш кечириб, гуноҳга ботган шахсларнинг умумлашмасидир. Мағастви ўзликни йўқотиб, лаззатли умр кечириш, мол – мулк тўплашга берилишни кескин қоралайди. Мағастви бундай ҳаётни кечирилмас гуноҳ, азоб – уқубат, таннинг чиркин ҳолатга тушиши деб тушинади ва ўз жонини қурбон қилиш билан ундан халос бўлади. Ўз акалари ҳам азоб – уқубатдан қутилишнинг бундай йўлини тушунишларини истайди. («Олтин ёруқ» асари ҳақида қўлланманинг «Туркий адабиётда бадиий таржима» фаслида батафсил маълумот берилган.)

МОНИЙЛИК

Монийлик таълимоти хитойлик Моний ибн Фатак (216-276) номи билан боғланади. Унинг таълимоти коинотда нур билан зулмат ўртасида кураш бўлишига асосланади. Шу сабабли ҳам нур – Қуёш, Ой, яъни нур таратувчи осмон жисмлари муқаддас саналади ва уларга тангри номи билан сиғинилади. Нур ва зулмат ўз мантиғини яхшилик ва ёмонлик курашида топади. Монийлик VIII асрда уйғурлар ўртасида асосий дин сифатида тарқалган. Тарихий маълумотларга кўра, Бугухон 762 йилда Чин (Хитой)га сафар қилади. У ерда Моний роҳиблари билан танишади, мамлакатига қайтишида роҳибларни ўзи билан бирга Қораболғасун шаҳрига олиб келади. Монийлик туркий адабиёт ривожига таъсир кўрсатган динлардан биридир. Бу оқимнинг таъсирида туркий адабиётда «Хуастуанифт» («Монийлар товбаномаси») асари юзага келган. Унинг қадимги туркий тилдаги учта нусхаси маълум. Улардан Лондон ва Берлин нусхаси моний, Санкт-Петербург нусхаси эса эски уйғур ёзувида битилган. Асарнинг яратилиш даври В.В.Радлов фикрича, тахминан В аср, С.Е.Малов хулосасига кўра VII асрга тўғри келади. Ўзбек олимларидан профессор Н.Раҳмонов тадқиқотларида «Хуастуанифт»нинг ғояси, тузилиши, аҳамияти кенг ўрганилган. Асар моний жамоаси аъзоларининг мадҳияси, айни пайтда низоми ҳам ҳисобланади. «Хуастуанифт» 15 бўлимдан иборат. Китобнинг иккинчи бўлимида Кун ва Ой тангриларнинг монийликдаги вазифалари кўрсатилади ҳамда уларнинг ҳақиқийлигини тан олишга чақирилади. С.Е.Маловнинг «Қадимги туркий ёзма ёдгорликлар» китобида ҳам монийларнинг тангрига товба-тазаррулари битилган ибодатларидан парчалар келтирилган.

«МОНИЙЛАР ТАВБАНОМАСИ»

Беш турли тирик мавжудотга нисбатан, биринчидан, икки оёқли инсонларга, иккинчидан, тўрт оёқли тирик мавжудотларга, учинчидан осмонда парвоз этадиган мавжудотларга, тўртинчидан сув остидаги тирик мавжудотларга, бешинчидан, судралиб юрувчи тирик мавжудотларга нисбатан гуноҳларга ботиб, ушбу беш турли тирик мавжудотларни буюгидан то кичигигача хўрладик, нобуд қилдик, озор етказдик. Ўзимиз гуноҳли бўла туриб, эй, худо, энди гуноҳларимиздан озод қилишингни, бизни кечиришингни сендан илтижо қиламиз.

Эй, худо, биз сўзда ва амалда ўн турли гуноҳ содир этдик, биз гуноҳсизларга туҳмат қилдик, ёлғон қасамёдлар айтдик, ёлғонлар тўқиб, инсонларни қатл эттирдик, жоду ишлари билан шуғулландик, ночорларнинг бизга ишониб топширган омонатларини ўзимизники қилиб олдик, жонзотларни ўлдирдик, қатл этдик ва кўпгина Ой ва Қуёш худоларига ёқмайдиган ишлар қилдик ва, умуман, яшаш ҳаётимизда кўпгина хатолар содир этдик, аёлларникига ўхшаш узун либослар кийдик, ёшлигимизда ёвузликка қўл уриб, ушбу гуноҳларни содир этдик. Эндиликда гуноҳимиздан ўтишингни, бизни кечиришингни илтижо қиламиз…

Ҳар куни Ой худосига, муқаддас битик ва пайғамбарларга гуноҳларимиздан кечишини сўраб ибодат қилишимиз керак эди. Мана энди ўзимиз билган ва билмаган ҳолда, турли сабабларга кўра, ушбу айтилганларни бажара олмадик. Гуноҳларимиздан кечишингни сўраб, сендан ёлворамиз, гуноҳларимизни кеч!

Йилда етти марта қурбонлик келтириш қонуни мавжуд эди. Яна ибодатхонада ўтириб, ҳар бир қурбонлик учун рўза тутиш керак эди ва яна ҳар бир илоҳ олдида сидқидилдан ибодат қилиб, гуноҳимиздан ўтишини илтижо қилишимиз керак эди. Эй, худо, ушбу айтганларингга риоя қилмаганимиз учун кечиришингни илтимос қиламиз!

Қанчалик ёмон хаёлларга боришимиз билан, қанчалик маданиятсиз ва ёмон сўзларни айтишимиз билан, қанчалик биз қилиш керак бўлмаган ишларни қилганимиз билан ўз мавжудлигимизни янада қийинлаштиришимиз, яна беш илоҳнинг нури билан озиқланиб, ўз танимиз ва руҳимиз билан иблисни севамиз ва ўзимизни пастга, ер (дўзах)га тортамиз. Шунинг учун эй, худо, бизнинг гуноҳларимиздан ўтишингни сўраб илтижо қиламиз ва бу гуноҳларимиздан қутулиш учун ибодат қиламиз, бизнинг гуноҳларимизни кечиргин!

Монийлик шеърлари орасида муаллифи номаълум эҳтимол халқ оғзаки ижои намунаси ҳисобланган «Тонг тангриси» алоҳида аҳамиятга эга. Унинг тузилишида нақаротнинг мавжудлиги ушбу шеър монийлар ўртасида кенг тарқалган ва оммавий тарзда айтиладиган мадҳия даражасига кўтарилган бўлиши мумкин деган хулосани беради. Мадҳиянинг асосий мазмуни Кун ва Ой тангриларга мурожаат этиш орқали уларни улуғлашга қаратилган.

Тонг тангри (си) келди,
Тонг тангрисининг ўзи келди.
Тонг тангри келди
Тонг тангрисининг ўзи келди.
Туринглар, барча беклар, қариндошлар,
Тонг тангрисини мадҳ этайлик.
Кўринган Қуёш тангриси,
Сиз бизни асранг,
Кўринган Ой тангриси,
Сиз бизни қутқаринг.
Тонг тангриси
Гўзал ҳидли, хушбуй ҳидли,
Порлаган, ялтираган.
Тонг тангриси,
Тонг тангриси.

Жаҳондаги кўпгина халқларнинг диний эътиқодлари ва мафкураси муқаддас китоблар «Авесто» ва «Библия»да умумлашган. Қадимги туркий халқларнинг диний эътиқоди ва мафкураси ҳам бундан мустасно эмас.

ЗАРДУШТИЙЛИК

Зардуштийлик дини милоддан аввалги VI-V асрларда юзага келган. Бу дин Заратуштира (баъзи манбаларда Зардушт ёки Зардўст) номи билан боғлиқдир. Зардуштнинг шахсияти тўғрисида икки хил қарашлар мавжуд. Айрим тадқиқотчилар Зардуштни милоддан аввалги 589-512 йилларда яшаган илоҳиятчи файласуф, табиатшунос ва шоир деб ҳисоблайдилар. У Эронда яшагандир. Бундай фикр тарафдорлари зардуштийлик қадимги Эронда кенг тарқалгани ва бу диннинг муқаддас китоби «Авесто» эрон-паҳлавий тилида яратилганлигини асос қилиб оладилар. Бошқа олимлар эса Хоразмни зардуштийликнинг ватани деб ҳисоблайдилар. Уларнинг фикрича, биринчи марта муқаддас олов «Атархурра» ёнган жойнинг жўғрофий ўрни ва иқлимининг тавсифи Хоразмга тўғри келади.

АВЕСТО

«Авесто» эрамиздан олдинги VII асрнинг охири ва VI асрнинг бошларида яратилган. Унинг қадимги қисмлари милоддан аввалги 2000-1000 йилларга тааллуқли, деб қаралади. «Авесто»нинг бизгача етиб келган нусхаларида Эрон шоҳи Кайхисрав ва Турон шоҳи Франҳрасян (Афросиёб) ўртасидаги муносабатлар ифодасини топган. Бундай тарихий воқелик милоддан аввалги 620 –йилларга тўғри келади.

«Авесто» зардўштийлик динининг муқаддас китобидир. Унинг яратилиш ватани – Марказий Осиё. Шу сабабли бу китоб Марказий Осиё халқларининг муштарак ёдгорлигидир. Авесто ўз даврининг тарихи, фани, маданияти, урф-одатлари, адабиёти, иқтисодий-ижтимоий ҳаёти тўғрисида маълумот берувчи қомусий асардир. «Авесто» яратилган вақтда 30 наск — китоб (қисмдан) иборат бўлганлиги ҳақида маълумотлар бор. Марказий Осиёга турли босқинчиларнинг кириб келиши, зардўштийлик динига сиғинувчиларнинг таъқиб қилиниши натижасида китобнинг кўп қисми йўқолиб, оз қисми сақланиб қолган. Бу хусусда Беруний «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарида шундай ёзади: «Подшоҳ Доро ибн Доро хазинасида «Авесто»нинг ўн икки минг қорамол терисига тилла билан битилган бир нусхаси бор эди. Искандар оташхоналарни вайрон қилиб, уларда хизмат этувчиларни ўлдирган вақтда уни ёндириб юборди. Шунинг учун ўша вақтдан бери «Авесто»нинг бешдан уч қисми йўқолиб кетди. «Авесто» ўттиз наск эди. Маъжусийлар қўлида  ўн икки наск чамаси қолган».

«Авесто»нинг қисқарган шакли «Занд Авесто» деб номланган. У паҳлавий, санскрит (қадимги ҳинд) тилига таржима қилинган ва шарҳлар битилган. У бир неча марта Европа тилларига, жумладан, рус тилига ҳам ағдарилган. «Авесто»ни ўзбек китобхонлари А.Маҳкам, М.Исоқов ва бошқалар таржимасида ўқишмоқда.

Яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги кураш «Авесто»нинг бош ғоясидир. Яхшилик рамзи – якка худо Ахура Мазда, ёмонлик рамзи – Аҳрамандир. Ҳозиргача «Авесто»нинг икки варианти мавжуд. Биринчиси фақат «Авесто»нинг ўзидан иборат. Иккинчиси эса паҳлавий тилидаги шарҳли таржимадан ташкил топган бўлиб, у бир неча қисмларга ажратилган. Улар қуйидагилар: 1. Вендидот. Ахура Мазда билан Зардуштнинг савол-жавоби тарзида битилган. Жами 22 боб. 2. Виспарад. Ибодат қўшиқлари берилган. Жами 24 боб. 3. Ясна. Қурбонлик қўшиқлари, худолар мадҳияси ҳамда диний маросимлар тавсифи берилган. У 72 бобдан иборат бўлиб, 17 боби готлар – мадҳиялар деб аталган. 4. Яшт. 22 қўшиқдан иборат. Қўшиқларда зардуштийлик худолари ва маъбудалари мадҳ этилган. 5. Кичик Авесто. Қуёш, Ой, Ардвисура, Вархра каби худо ва маъбудалар мадҳ этилган ибодат қўшиқлари берилади.

«Авесто» ўзбек илм-фанида, хусусан, Н.Маллаев, Ф.Сулаймонова, Б.Тўхлиев, Т.Маҳмудов, Н.Норқуловларнинг тадқиқотларида таҳлил этилган.

«Авесто» диний китоб бўлиш билан бирга, энг аввало, у нодир адабий ёдгорликдир Асар шеърий йўл билан ёзилган. Қадимда яшаган халқларнинг оғзаки адабий мероси берилган. Каюмарс, Йима, Гершасп, Аржасп, Митра ҳақидаги асотир ҳамда афсоналар қадимги халқлардан қолган ёдгорликлардир.

«Авесто»да осмон жисмларида илоҳийлик белгиларининг кўрсатилиши туркий халқларнинг диний эътиқодларига яқин туради. Жумладан, қуёш худоси Митра ҳақидаги тасаввурлар шундай хусусиятга эга. «Авесто»да қадимги туркий қавмлар ва уларнинг ҳукмдорлари, қаҳрамонларининг бадиий тасвирлари ҳам ифодасини топган. Унда туркийлар тур номи билан берилади. Туркий ва форсий халқлар адабиётида Афросиёб, Сиёвуш, Кайхисрав ҳақида яратилган туркум ривоят ва афсоналарнинг дастлабки намуналари «Авесто»да яратилган.
«Авесто»даги мифологик образлар ўзбек халқ оғзаки ижоди тараққиётига ҳам сезиларли даражада таъсир кўрсатган. Буни ўзбек халқ оғзаки ижодида мавжуд айрим образларнинг туғилиши зардўштийлик билан боғланганлиги мисолида кўриш мумкин.

ГАЯ МАРТА

«Авесто»да илк фоний одам – Гая Марта ҳақида ривоятлар келтирилган. У зардўштийликда ер юзида яшаган биринчи одам сифатида тасаввур этилади. Ўрта аср манбаларида унинг номи Гавомард, Гаёмат, Гопат шоҳ, Қўбодшоҳ, Каюмарс тарзида битилган. Гая Марта икки вужудли, ҳўкиз ва одамдан ташкил топган. Уни эзгулик худоси Ахура Мазда Дантия дарёсининг бўйидаги Аръяна Вежада етмиш кун мобайнида яратган. Дарёнинг чап соҳилида одам, ўнг қирғоғида ҳўкиз турган. Гая Марта инсоният душмани Ахриман томонидан ўлдирилган.

Гавомард – Буқаодам ёки сигир, эчки, қўйга хос айри туёқли одамлар ҳақидаги афсоналар ўзбек халқи ўртасида кенг тарқалган. Геродот «Тарих» китобида қадимги туркийлар қавми иссидонлар ҳақида ёзар экан, унга тоғда эчки туёқли одамлар яшаши ҳақида ҳикоя қилганлигини айтади. «Гўрўғли» туркумидаги достонларнинг қаҳрамонларидан Райҳон араб айри туёқ деб таърифланади. Турк олими Абдулқодир Инон ХИИИ асрда мўғуллар ўлкасида саёҳатда бўлган Плано Карпини ўз хотираларида ит бошли, сигир оёқли қавмларни кўрганлигини ёзган. Хоразм эртакларидан «Гул узук»да ярмиси одамга, ярмиси қўтосга ўхшайдиган одамлар ҳақида ҳикоя қилинади.

Ўзбек халқи ўртасида Жўмард қассоб, Жонмарди қассоб, Гавмард номи билан боғланган ривоятлар ҳам «Авесто»даги Гая Марта образига боғланади. Ривоят қилишларича, одамларга гўшт ейишни биринчи марта ўргатган киши Жўмарддир. У Ануширвон даврида яшаган бўлиб, кундузи қассоблик, кечаси подшоҳлик вазифасида ўтирган ва ёмон одамларни жазолаган. Жўмард Ҳўшамшоҳнинг ўн еттинчи авлодидан ҳисобланган. Ҳўшамшоҳ мол терисидан кийим тикиш, жундан мато тўқиш, эгар ясаш каби ҳунарларга эга бўлган. Девлар унга ҳўкиз терисини ёпиб, абадий қолишни буюрган.

Фолклоршунос М. Жўраев Жўмард қассоб номининг келиб чиқишини мифологик афсоналар асосида шундай изоҳлайди: «Қадим замонларда Гавмард исмли киши бўлган экан. Унинг Бақар (Ҳўкиз) деган дўсти ҳам бор экан. У бир куни эрталаб уйқудан уйғониб қараса, ҳамма ерлар кўм-кўк экан. Шунда у қари кишилардан: «Бу қандай ҳол?» деб сўрабди. Қариялар: «Бу – наврўз, у қиш фасли тугаганидан дарак бераяпти», — дебдилар. Шу пайт шайтон келиб васвасага солибди, Гавмард ўз дўстини ўлдириб, гўштини пишириб, дастурхонга тортибди. Бошқа одамлар бўлса, ерда кўкарган ўтлардан овқат тайёрлаб, дастурхонга қўйибдилар. Гавмарднинг қилган ишидан хабар топган одамлар: «Илоё жувонмарг бўл!» — деб қарғабдилар. Шундан сўнг унинг номи Жувонмарг бўлиб, кейинчалик Жўмард деб атала бошланган экан. Наврўз байрамини нишонлаш, дастурхонни кўкатлардан тайёрланган таомлар билан безаш ва гўштни истеъмол қилиш ўша вақтдан қолган дейдилар. Жўмардни бўлса, қассоблар ўзларига пир деб билишар экан».

Бу афсона ўзбек халқ оғзаки ижоди маҳсулидир. Лекин унда «Авесто»да Ангро Майню бошчилигидаги ёвуз кучлар Дантия дарёсининг чап соҳилидаги одам Гая Марта ва ўнг қирғоғидаги Буқага қилган хуружи маълум даражада ўз ифодасини топган. Бу воқеа зардўштийлик тақвими бўйича илк баҳор кунларига тўғри келади.
Одам бошли, ҳўкиз қиёфасидаги ҳайкалчалар Ўзбекистон (жумладан, Самарқанд шаҳри яқинидаги Тали Барзу тепалиги, Хоразм вилоятининг Шовот тумани ҳудуди)дан топилган.

ТИШТАР

«Авесто»даги мифологияга кўра, ердаги барча сувларнинг манбаи Тиштар юлдузида сақланади. Ёвуз куч Ахраман сувли юлдузларни эгаллаш учун уларга қарши париларни йўналтиради. Лекин Тиштар париларга шикаст бериб, Фароғкарт дарёси бўйигача қувиб юборади. Зардўштийлик мифологиясида Тиштар заминни сув билан таъминлайди. «Авесто»да Тиштар қасидаси (Тийр яшт) келтирилган. Қурғоқчилик йилларида одамлар Тиштарга ёмғир ёғдиришни сўраб, илтижолар қилишган, балки махсус маросимлар ҳам ўтказилган бўлиши мумкин. Чунки бу маросимлар зардўштийликнинг муқаддас анъанаси сифатида ўзбек халқи ўртасида ҳозирги кунларгача етиб келган.

Тишт – халқ ўртасида асрлар ўтиши давомида «Суст» номи билан ўзгарган. Ўзбек халқ оғзаки ижодидаги «Суст хотин» қўшиқларида Тиштар образи яратилган. Қурғоқчилик келган йилларида деҳқончилик билан шуғулланадиган одамлар Тиштар – ёмғир тангрисидан ёрдам сўраганлар. Бу маросим ўзига хос кўринишда ўтказилган: деҳқончилик билан шуғулланиладиган жойлардаги аёллар тўпланишиб, одам шаклидаги қўғирчоққа кампирнинг кўйлагини кийгизишиб, «Суст хотин» қўшиғини айтишган ва ўз қўни-қўшнилариникига киришган. Уй эгалари қўғирчоққа сув сепишган, «Суст хотин» қўшиғини айтганларга хайр–садақа беришган. Қуйидаги парчада яратилган Суст хотин образи «Авесто»даги сув худоси Тиштар мифологиясига боғланади.

Суст хотин-о, Суст хотин,
Кўланкаси майдон хотин, Суст хотин.
Деҳқонларни ғам босди, Суст хотин.
Омочини чанг босди, Суст хотин.
Ҳаво ёғсин севалаб, Суст хотин.
Бўри қочсин тебалаб, Суст хотин,
Буғдой бўлсин зарчалаб, Суст хотин,
Сағир — суғир қолганлар, Суст хотин,
Нонни есин парчалаб, Суст хотин,
Суст хотин-о, Суст хотин,
Кўланкаси майдон хотин, Суст хотин.

Туркийларнинг ўзига хос сувга топиниш мифологияси бўлган. Бу мифология уларнинг бошқа халқлардан фарқ қилувчи мафкураси маҳсулидир. Туркийлар ўзларига тангри томонидан сеҳр–жоду амали берилган деб ҳисоблайдилар ва улардаги бундай қобилиятни тарих ҳам эътироф этади. Туркийлар сеҳр йўли билан ёмғир ёки қор ёғдириш қувватига эга бўлганлиги тўғрисида ўнлаб ривоятлар мавжуд.

Ўзбек мифологиясида сув худоси ҳақида битилган афсоналарнинг бошқа намуналари ҳам мавжуд. Адабиётшунос Н.Маллаев «Ўзбек адабиёти тарихи» дарслигида сув худоси ва кишиларни ҳалокатдан қутқарувчи қаҳрамон Хубби образи яратилган қуйидаги мазмундаги афсонани келтиради:

Жуда қадим замонларда Фарудин ва ҳатто Жамшид замонасидан бурун Амударёда Хубби деган бир йигит бўлган экан. У бир қўли билан балиқ тутар, иккинчи қўли билан уни қуёшга тутиб турар, балиқ бир зумда пишар экан. Хубби шу хилда балиқ еб, Амударёда етти юз йил яшабди, дарёни қўриқлабди, бироқ ёмон руҳ, ҳаттоки чивин ҳам дарёга яқин йўлашга ботина олмабди. Халқ сувга маъмур бўлиб, шад– хуррам яшар экан. Бироқ Жамшид замонасига келиб Хубби ғойиб бўлибди. Кишилар уни осмон сувларининг ҳукмрони бўлган қиз ўғирлаб кетган деб фараз қилибдилар. Хубби ғойиб бўлганидан кейин Амударёга унинг онаси келибди. У биринчи бўлиб қайиқ ясабди, кишиларни қайиқда сузиш ва душманга қарши сувда жанг қилишга ўргатибди. Бироқ кунлардан бир кун Хуббининг онаси ҳам ғойиб бўлибди. Лекни кишилар ўз хомийларини, Хубби ва унинг онасини унутмабдилар. Улар қайиқларда Хуббининг онаси қиёфасини тасвирлабдилар.

Демак, «Авесто» фақат диний китоб эмас. У туркий халқларнинг ҳам адабий ёдгорликлари ва эътиқодлари ифодаланган, қадимги ўзбек халқ оғзаки ижоди шаклланишига самарали таъсир кўрсатган нодир ёзма асардир.

ХРИСТИАНЛИК

Христианлик дини милодимизнинг бошларида пайдо бўлган. Исо Масеҳ (Иисус Христос) бу диннинг асосчисидир. Исога Масеҳ сўзини қўшиб айтадилар. Масеҳ яҳудий тилидан олинган бўлиб, «силанган, сийланган» маъноларини беради. Юнонларда эса бу маъно «Христос» сўзи билан ифодаланган. Шарқ адабиётида Масеҳ, Масиҳ, Масиҳо Исо пайғамбарнинг лақаби сифатида қўлланилади ва Исо ўз нафаси билан ўликни ҳам тирилтираолиш қудратига эгалиги айтилади. Шу сабабли христианлик баъзан Масиҳийлик, ҳам деб юритилади. Насронийлик дейилишига сабаб, Исо Назарет (Назронийя) қишлоғида туғилганлигидир.

Христианлик таълимоти Марказий Осиё халқлари ўртасига ИИИ асрлардан бошлаб кириб келган. Толос, Самарқанд, Маъруф, Ҳирот, Хоразмда христианларнинг ибодатхоналари, бу таълимотни тарғиб этувчи диний – ҳудудий жамоалар бўлган. Х асрда яшаган араб тарихчиси Ховқал Самарқанд, Жиззах, Тошкент атрофларида христианларнинг қишлоқлари бўлганлигини ёзади.

IV-VIII асрларда христианлик Кавказдаги халқлар, хусусан, Озарбайжон ва Жанубий Доғистонда ҳукмрон дин ҳисобланган. Христианлик таълимоти уйғурлар ўртасида ҳам кенг тарқалган. Христианлик мазмуни қадимги уйғур тилидаги матнларда ҳам ифодаланган. Уларнинг айрим парчалари С.Е.Маловнинг «Қадимги туркий ёзма ёдгорликлар» китобида келтирилади.

«БИБЛИЯ»

Христианликнинг муқаддас китобидир. Библиянинг асосий мавзуси – ягона Худонинг фазилатлари ва одамзод билан алоқаси ҳақидадир. Библия икки қисмга – Қадимги Аҳд ва Янги Аҳдга бўлинади. «Аҳд» — ягона Худованднинг инсонлар билан алоқасини билдирадиган тушунчадир. Қадимги Аҳд – «Таврот» ва «Забур» милодимиздан аввалги даврларда, яъни Исо Масиҳ туғилишидан олдин яратилган. Янги аҳд – «Инжил» — эрамизнинг биринчи асрида, яъни Исо Масиҳ туғилганидан кейин яратилган. Қадимги Аҳд ибрий ва арамий (эски яҳудий), Янги Аҳд эса юнон (қадимги грек) тилида ёзилган. Библияни тузишда бир ярим минг йил мобайнида қирққа яқин муаллиф иштирок этган.

«Ваҳий» Инжилнинг охирги китобидир. У азиз Пир Юҳаннога Худо йўллаган башоратдир. «Ваҳий»да охир замонда юз берадиган мусибатлар, Исо Масиҳнинг оламга қайтиши, Яъжуж-Маъжуж, Дажжол, Қиёмат, Жаннат ва Жаҳаннам ҳақидаги тушунчалар ифодаланади. «Ваҳий»да худонинг осмон салтанати тасвирланган. Осмон салтанати тасвирида туркийларнинг Кўк тангри дини ифодасининг умумий ўхшашлик томонлари бор: Осмонда бир Тахт – Арши аъло. Унда олмос ва лаълга ўхшаш ялтироқ бир сиймо ўтиради. Унинг теварагида яна йигирма тўртта тахт бор. Бу тахтларда бошларида олтин тож ва оқ кийим кийган йигирма тўрт оқсоқол ўтиради. Арши аъло олдида худонинг етти руҳи бўлган еттита машъал ёниб туради. Унинг ўрта қисми ва атрофларида тўртта жонзот ҳам бор эди. Биринчи жонзот арслонга, иккинчиси бузоққа ўхшар эди, учинчи жонзотнинг юзи одамсимон, тўртинчисиники эса учаётган бургутга ўхшар эди. Йигирма тўрт оқсоқол ҳам, жонзотлар ҳам барҳаёт сиймо – тангрига шукроналар қилади.

Муқаддас китобдаги бу тасвирни туркийлар турмуш тарзи нуқтаи назаридан ҳам изоҳлаш мумкин: Арши аълодаги барҳаёт сиймо – туркийларнинг Кўк тангриси. Йигирма тўрт оқсоқол – туркийларнинг йигирма тўрт қавм бошлиқлари руҳи. Йигирма тўрт оқсоқол туркийлар ҳаётида, давлат тузумида алоҳида ўрин тутган. Умуман, йигирма тўрт сони туркийлар учун ўзига хос аҳамиятга эга. Туркийларнинг Хунг-ну эли йигирма тўрт уруғдан келиб чиққан. Йигирма тўрт оқсоқол хунларнинг сиёсий ҳаётида, давлатни бошқаришида катта мавқега эга бўлган. Йигирма тўрт оқсоқолнинг давлатни бошқариши Тўхтамишхон даврларида ҳам сақланиб қолган. Шарқий хунлар, яъни Хунг-нулар милоддан олдинги иккинчи асрлардаёқ мустаҳкам мамлакатга эга бўлган туркий қавмлардан ҳисобланади. Улар Марказий Осиёда илк давлатларини қурганларида мамлакатни йигирма тўрт қўмондон идора этган.

Етти машъал туркийларнинг етти баҳодири руҳи. Қофқаз туркийлари мифологиясига кўра Тангри ерга тўфон юборишидан олдин фақат бир қари чолни огоҳлантиради. Чол сандиқсимон қайиқда ўз оиласини сақлаб қолади. Қайиқ Қазбек чўққисига кўтарилгач, тўфон тўхтайди. Чолнинг фарзандлари дунё бўйлаб тарқалади. У яна етти ўғил кўради. Улар бир куни овга чиқишади, аммо уларни яшин уриб ўлдиради. Тангри етти баҳодир руҳини кўкка олиб чиқади. Бу руҳ етти юлдуз бўлиб порлайди.

Тангри атрофидаги ҳайвон ва қушларга монанд тасвирлар ҳам диққатга сазовордир. Улардан биринчиси арслонсифат шоҳнинг руҳидир. Арслон ва шер туркийларнинг мудофаа, шунингдек, ҳарбий саркардалари тимсолидир. Туркийлар милоддан олдинги VII асрда яшаган хоқонлари Алп Эр Тўнга тимсолида арслондан ҳам кучли баҳодир киши сиймосини кўришади. «Ваҳий»да арслонсифат руҳга ҳурмат билан қаралади. Тангрининг қўлида етти муҳр билан муҳрланган бир китоб бўлиб, уни очиш ва ечишга қодир кишилардан бири арслон исмли одамдир. Муҳрларнинг бузилиши билан тангрининг ёнида ўтирган тўрт жондор – тўрт шоҳнинг қиёфаси очилади. Биринчи муҳрнинг бузилиши билан арслонсифат шоҳнинг руҳи жонланади ва ҳаётга қайтади. У оқ отга миниб, бошида тож, ғолиблик учун йўлга отланади ва унга ғалаба буюрилади.

Муқаддас китобда Яъжуж-Маъжужлар ҳақида ҳам сўз кетади. Шайтон Исо Масеҳнинг тирилиш куни уларни алдаб, зиндондан чиқаради ва худонинг азиз халқига қарши жангга отлантиради. Тангри ўт ёғдириб, уларни қириб ташлайди. Яъжуж-Маъжуж туркийларнинг жанговар уруғларидан ҳисобланиши ҳақида тарих хабар беради. Беруний Искандар Зулқарнайннинг тарихий фаолияти ҳақида сўз юритар экан, у қўшни халқларни Яъжуж-маъжужлар ҳужумидан ҳимоя қилиш учун девор қурдирганлигини уқтиради. Яъжуж-маъжужлар бешинчи ва олтинчи иқлимда яшовчи шарқ туркларининг бир синфи деб таърифланган. Тарихчи Муҳаммад ибн Жарир ат – Табарий эса озарбайжон ҳукмрондори Яъжуж-маъжужлар ерини фатҳ этганини ёзади.

«Таврот»да жаҳондаги барча миллатларга мансуб халқларнинг муштарак туйғулари, эътиқод ва тушунчаларини ифодаловчи ривоят ҳамда афсоналар мавжуд. Шулардан бири Оллоҳ томонидан ерга тўфон жўнатилиши ҳодисасига бағишланган. Бу воқеа муқаддас диний китоблардан ташқари, кўплаб тарихий – бадиий, жумладан, Рабғузийнинг «Қиссаси Рабғузий», Алишер Навоийнинг «Тарихи анбиё ва ҳукамо» каби асрларида ҳам ўз ифодасини топган. «Библия»да тўфон ҳодисаси ҳақида қуйидаги ривоят келтирилган.

ТЎФОН

Худованд Нуҳга: «Сен бутун хонадонинг билан кемага киринглар. Чунки бу насл орасидан, Менинг назаримда, солиҳ бўлган ёлғиз сени топдим, — деди. – Ҳалол бўлган ҳар бир чорва туёғининг эркак ва урғочи жинсидан еттитадан, ҳаром бўлган чорванинг эркак ва урғочи жинсидан эса иккитадан олиб, ўзинг билан кемага киргизгин. Осмондаги паррандаларнинг ҳам эркак ва урғочи жинсидан еттитадан олиб киргизгин, токи бутун ер юзида яшовчи ҳар хил жониворлардан тирик қолганлар бўлсин. Чунки етти кундан кейин Мен ерга қирқ кечаю қирқ кундуз давом этадиган ёмғир ёғдираман. Ўзим бунёд этган барча мавжудодни ер юзидан қириб ташлайман».

Нуҳ эса Худованд келтирган ҳамма нарсани бажо келтирди.

Нуҳ умрининг олти юзинчи йили, иккинчи ойининг нақ ўн еттинчи кунида улкан тубсизлик булоқлари бари қайнай бошлаб, осмон қопқалари очилиб кетди. Кетидан ер юзига қирқ кечаю қирқ кундуз ёмғир ёғди.

Ана шу куннинг ўзида Нуҳ ва унинг ўғиллари Сом, Хом ва Ёфит (Ёфас), Нуҳнинг хотини билан учта келини ҳаммаси бирга кемага кирдилар. Улар билан бирга барча ёввойи ҳайвон, чорва ва ерда қимирловчи майда жониворлар турлари, шунингдек, барча парранда турларидан хилма-хил патли қушлар кемага кирдилар. Ҳаёт руҳига эга бўлган ҳар бир махлуқдан жуфт-жуфт бўлиб, Нуҳнинг олдига, кемага кирдилар. Худо Нуҳга буюрганидек, кемага кирган ҳар бир махлуқнинг эркак ва урғочи жинсидан бор эди. Охирида Худованд Нуҳнинг кетидан эшикни ёпиб қўйди.

Қирқ кун давомида ер юзини тўфон босиб, сувлар тошиб, кемани ердан юқорига кўтарди. Ер юзини босаётган сув тошқини тобора кучайиб борар экан, кема сув юзида сузиб юрар эди. Ер юзидаги сув тошқини беҳад кучайиб, осмону фалак остидаги баланд тоғларнинг ҳаммасини қоплаб олди. Сув тошқини тоғу тепаликдан ўн беш газ юқорироқ кўтарилиб, ҳамма ёқни кўмиб ташлади. Ер юзида ҳаракат қилувчи ҳар бир махлуқ – парранда ҳам, чорва ҳам, ёввойи ҳайвонлар ҳам, ерда қимирловчи майда жониворлар ҳам, одамлар ҳам бирдан ҳалок бўлдилар. Қуруқликда яшовчи димоғида ҳаёт нафаси бор бўлган ҳар бир жонзот ўлиб кетди. Ерда бор бўлган бутун мавжудот қирилди.

Одамдан тортиб чорвагача, ерда қимирловчи махлуқдан тортиб, кўкда учувчи қушгача бари ер юзидан қирилди. Фақат Нуҳ ва у билан бирга кемада бўлганлар тирик қолдилар. Ер юзидаги сув тошқини бир юз эллик кун давом этди.

Демак, «Таврот» қадимги туркийларнинг ҳам эътиқоди, тасаввурлари ҳамда тарихини ўрганишда муқаддас ёдгорликлардан саналади. Шу билан бирга қадимги туркий халқлар ижодида ҳам тўфон мавзусига оид ривоятлар яратилган.

Тўфондан аввал ер юзининг ҳукмдори Денгиз хон бор эди. У замонда Нама исмли машҳур бир одам бор эди. Тангри Улген бу одамга дунё тўфони бўлажагини, инсон болаларини ва ҳайвонларни қутқариш учун синалган сандал дарахтидан кема ясашни буюрди. Наманинг Сузунул, Сарул ва Балиқча исмли учта ўғли бор эди. Нама бу ўғилларига, тоғ тепасида кема ясанглар, деб буюрди. Кема Улген ўргаттанидай ва кўрсатганидай ясалди. Нама Улгеннинг буйруғи билан инсонларни ва ҳайвонларни кемага олди. Наманинг кўзлари яхши кўрмас эди. Кемадагилардан сўради: «Бирор нарса кўряпсизларми?» Улар «Ер юзини туман қоплади, мудҳиш қоронғулик босди», — деб жавоб бердилар. Шу пайт ернинг остидан, дарёлардан, денгизлардан қуруқликка сувлар пишқириб чиқа бошлади. Осмондан ёмғир ёға бошлади. Кема суза бошлади. Осмон ва сувдан бошқа бирор нарса кўринмасди. Ниҳоят, сувлар пасая бошлади. Тоғ чўққилари кўрина бошлади. Кема Кўмгудай ва Тулутти тоғларидаги қуруқликка ўтирди. Сувнинг чуқурлигини билиш учун Нама қузғунни жўнатди. Қузғун қайтиб келмади. Қарғани жўнатди, у ҳам қайтиб келмади. Зағизғонни жўнатди, у ҳам қайтиб келмади. Ниҳоят, каптарни жўнатди. Каптар тумшуғида бир шохни олиб орқага қайтди. Нама каптардан «Қузғун, қарға билан зағизғонни кўрдингми?» — деб сўради. Каптар «Уларни кўрдим, учови ҳам ўлимтикка қўниб, чуқилаб юрибди», — деди. Нама «Улар қиёматгача ўлимтиклар билан кун кечирсин, сен менинг садоқатли хизматкорим бўлдинг, қиёматгача менинг ҳимоям остида яша», — деди. Тўфондан кейин Нама Яратувчи ва Ёйиқ (Тўфон)хон исми билан тангрилар қаторида яшади. Кейинги насллар унга қурбонлик келтирдилар.

«Тўфон»нинг «Таврот» ва туркий халқлар оғзаки ижодида яратилган вариантлари сюжети ҳамда ғоясида яқинликлар бор. Дунёда тўфон бўлиш, шу сабабли инсон фарзанди ва жонли нарсаларни сақлаб қолиш ҳар икки ривоятдаги бош эзгу мақсаддир. Туркий халқлар оғзаки ижодидаги тўфон тасвири билан боғланган образлар ўзининг жуда қадимий қатламларига эга. Тангри Улген пок руҳлар худоси бўлиб, унинг образи қадимги Олтой туркийлари оғзаки ижодида Қурбўстон номи билан тасвирланган. Икки ривоятдаги халоскор кучлар: Нуҳ – Нама, уларнинг фарзандлари: Сом, Хом, Ёфас — Сўзунул, Сарул, Балиқчадир. Туркийлар афсонасида Нама янада илоҳийлаштирилади, у буюк хизматлари учун тангрилар қаторидан жой олади. Тўфоннинг оғзаки шакли жуда қадимий диний тасаввурлар маҳсулидир. Чунки ундаги кўп тангрилик тушунчалари, инсоннинг тангри даражасига кўтарилиши шундан далолат беради.

Сак турклари даврида бошқа қавмларнинг диний урф-одатлари, маросимларини ўзлаштириш қораланган, ҳатто, ўлим жазоси билан чекланган. Геродотнинг «Тарих» китобида сақланган ривоятда элга, унинг урф-одатларига ҳурмат ва аксинча, унга хиёнатнинг тарихий намунаси тасвирланади.

АНАХОРС ВА СКИЛНИНГ ЖАЗОЛАНИШИ

Скифлар ўз урф-одатларини қаттиқ ҳурмат қилишарди. Бошқа халқларнинг урф-одатларини ўзлаштиришдан ўзларини четга тортишар, хусусан, эллинларнинг тамойилларидан узоқ юришарди. Бу Анахорс ва Скил тақдирида яққол кўринди. Анахорс кўпгина мамлакатларни кўрган ва у ерда ўзининг буюк донолигини намойиш этган илмли киши эди. У орқага – скифлар мамлакатига қайтишида Гелисколи орқали сузиб ўтиб, Кизикка тўхтайди. Кизиклар худди шу пайтда Маъбудлар байрамини тантанали ўтказишаётган эдилар. Анахорс маъбуда қошида шундай ният қилди:

— Агар юртимга соғ-саломат қайтиб борсам, кизикларда кўрганим каби сенинг шарафингга қурбонлик қиламан, байрамлар ўтказаман.

Анахорс Скифияга қайтгач, яширин тарзда Гилеяга жўнади ва Кизикда кўрган урф-одатларнинг барчасини ўтказди. Анахорс бино пештоқига маъбуданинг кичик тасвири туширилган ҳайкалчани ҳам осдирди. Скифлардан бири бу тантананинг ўтказилаётганлигини кузатиб турди ва бу ҳақда ўз ҳукмдори Савлийга хабар берди. Шоҳ воқеа жойига ўзи етиб келди. Анахорс нишонлаётган байрамни ўз кўзи билан кўрди ва уни камон ўқи билан отиб ўлдирди. Анахорс Элладада бўлиб, уларнинг урф-одатларини скифлар ҳаётига жорий этишга урингани учун қурбон бўлди (Ҳасан Ато Абуший таъкидлашича, Анахорс Афинага бориб, юнонларнинг машҳур етти файласуф-ҳакимларидан бири Сулун (мил.ав. 640 йилда туғилган)дан таълим олади. Афинадаги қонунларни скифларга ўргатмоқчи бўлади, лекин мақсадига эриша олмайди). Тарих гувоҳлигига кўра Савлий Анахорснинг туғишган акаси эди. Улар скиф шоҳи Идарфернинг ўғилларидир.

Ажнабий халқнинг урф-одатини қабул қилган ва эллинлар билан муносабатда бўлган Скилнинг ҳаёти ҳам фожиали тугади. Скиф шоҳи Ариапифнинг бир неча ўғиллари бор эди. Улардан бири Скил шоҳнинг скиф аёлидан эмас, балки ажнабий хотинидан туғилган эди. Онаси уни эллин тилида гапиришга ва ёзишга ўргатди. Бир неча вақт ўтгандан сўнг Ариапиф агафирслар шоҳи Спаргапиф томонидан маккорона ўлдирилди. Тахтга унинг ўғли Скил ворислик илди. Шу билан бирга ўлдирилган отанинг хотинларидан бири ҳам унга хотинликка берилди. Аёлнинг исми Опия эди. У скиф аёлларидан бўлиб, Ариапифдан Орик исмли ўғли бор эди. Скил скифларга шоҳлик қилса-да, аммо бу халқнинг турмуш тарзини сира ёқтирмас эди. Ёшлигида кучли тарбия топганлиги учун эллинлар урф-одати олдида тиз чўкарди. Шундай воқеа юз берди:

Борисфенийлар шаҳридан скиф шоҳининг қўшинида хизмат қилиш учун вакиллар келишди. Шоҳ мулозимларини шаҳар даврвозасининг олдида қолдирди ва бир ўзи шаҳарга қайтиб келиб, дарвозани қулфлашни буюрди. Сўнгра Скил ўзининг скифча кийимларини ечиб, эллинларнинг урф-одатига хос либосларини кийди. Шоҳ ушбу сарипо билан тан қўриқчиларисиз ва бошқа ҳамроҳларисиз бозор майдонига борди (дарвоза скифлардан бирор киши шоҳни бундай либосдан кўрмаслиги учун маҳкамланган эди). Шоҳ эллинлар урф-одатини қўллабгина қолмай, шу билан бирга эллинлар одатига кўра, қурбонлик ҳам қилган эди. Бир ой, балки кўпроқ, у шаҳарда қолди, сўнгра яна скифлар кийимини кийди ва шаҳарни тарк этди. Бундай ҳолат бир неча бор такрорланди. Скил ҳатто Борисфенда ўзига қаср қурдирди ва маҳаллий аёллардан бирига уйланиб, уни шу уйга ўтқаздирди.

Ачинарлиси шундаки, Скилнинг аччиқ қисмати гап-сўзга айланди. Бу воқеа қуйидаги муносабат орқали юз берди: шоҳ юнон маъбудларидан бири Дионис Вакхага бағишлаб тадбир ўтказишга хоҳиш билдирди. Шундай қилиб, бу тадбирни махфий тарзда ўтказишга киришаётганда улкан ҳодиса содир бўлди. Шоҳнинг борисфенийлар шаҳрида катта ҳашаматли деворлар билан ўралган саройи борлиги маълум бўлди. Саройнинг айлана деворлари оқ мармардан ясалган, сфинкс – одам бошли шерлар ва грифон-туклари узун овчи ит ҳайкаллари билан ўралган эди. Тангри бу саройни қулатди ва у ердаги одамлар аланга ичида ҳалок бўлдилар. Шунга қарамасдан, Скил бағишлов маросимини ўтказди. Скифлар эллинларни Вакха жазавадорликлари учун қораладилар. Шоҳ вакха маросимини ўтказаётганида қайсидир борисфений скифга масхарамуз тарзда гап отди:

— Сиз скифлар бизнинг устимиздан вакхага сиғинади, деб куласизлар. Шу пайтда бизни илоҳий жазава ўраб олади. Энди эса сизнинг шоҳингизни ҳам шу тангри қуршаб олганини биласизми? У нафақат вакхага яширин сиғинади, балки тангри йўлидаги телбага, ақлсиз одамга айланган. Агар сиз бунга ишонмасангиз, орқамдан юринглар, мен сизларга шоҳларингизни кўрсатаман!

Скиф бошлиғи борисфенийнинг орқасидан юрди. У скифларни яширин тарзда шаҳар деворларидан ўтказди ва минорага чиқарди. Скифлар ўз шоҳларини вакха жазавасини бажараётган оломон ичида кўриб ғазабландилар. Минорадан тушиб, ўз қўшинларининг олдиларига келишар экан, кўрганларини айтиб бердилар.

Шундан сўнг Скил юртига қайтар экан, скифлар унга қарши қўзғолон кўтардилар, ўзларига Териянинг ўғли Октамасадни шоҳ деб эълон қилдилар. Скил скифларнинг қўзғолони ва унинг боисини эшитар экан, Фракияга қочди. Октамасад унинг қочганлигини сезиб, Фракияга юриш қилди, қўшин ҳужумга тайёр турган пайтда Ситалк Октамасадга чопар жўнатиб, шундай деди:

— Дўст дўстига ҳужум қилишининг боиси нима? Ахир сен менинг опамнинг ўғли бўласан-ку?! Сенинг қўлингда менинг укам ҳам бор. Уни менга бер, сенга эса Скилни қайтараман. Жангчиларимизни хавф-хатарга солмайлик.

Октамасад Ситалкнинг таклифини қабул қилди ва унга ўз тоғасини қайтариб берди, ўз ўрнида Скилни ҳам қайтариб олди. Ситалк ўз қўшини билан узоқлашиб кетди. Октамасад эса шу ернинг ўзида Скилнинг бошини танидан жудо қилди.

Шундай қилиб, скифлар ўз урф-одатларини қаттиқ ҳурмат қилишган, ораларида ажнабий халқларнинг диний урф-одатларига сиғинадиганлар топилса, улар шоҳ ёки гадо бўлишидан қатъий назар шафқатсиз муносабатда бўлишган.

Қадимги туркийларнинг диний эътиқодлари ва уларнинг бадиий адабиётдаги ифодасини таҳлил этиш жараёнида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин:

1.Қадимги туркий халқлар узоқ тарихий ўтмишида кўп диний ақида ва таълимотларга эътиқод қўйдилар. Шу сабабли ҳам уларнинг исломгача бўлган даврдаги диний эътиқодларини фақат бир дин таъсири ёки қобиғида тасаввур этиб бўлмайди. Аҳамиятли томони шундаки, туркий халқларнинг ҳар бир диний эътиқоди ҳамда маросимлари уларнинг оғзаки, кейинчалик ёзма адабиётида ҳам ўз ифодасини топди. Зотан, бундай тамойил жаҳон халқлари турмуш маданиятида ҳам чуқур илдиз отган бўлиб, ҳар бир диний таълимотнинг ифода воситаси сўз, ифода шакли бадиий ижоднинг маълум бир жанри ҳисобланган. Шу жиҳатдан қараганда, қадимги туркий халқларнинг диний тасаввурлари ифодаланган ҳар қандай оғзаки ёки ёзма шаклдаги асарлар уларнинг адабий ёдгорлиги ҳам ҳисобланади. Бундай тамойил ислом даври адабиётида ҳам шаклланган эди. Шу боис Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, Сўфи Оллоёр каби фақат диний-тасаввуфий ғояларни тарғиб қилган шоирларнинг асарлари, шунингдек, ўзбек адабиёти тарихидаги Юсуф Хос Ҳожибдан
ҳозирги давргача (масалан, А.Ориповнинг «Ҳаж дафтари») бадиий адабиётда ифодаланган диний тасаввурлар ҳам халқимизнинг маънавий бойлиги сифатида ўз қадр-қимматига эга.

2. Диний шакл ва ақидалар ҳамма даврларда инсоннинг маънавий-ахлоқий дунёсини шакллантиришга хизмат қилган. Қадимги туркийлар эътиқод қўйган динлар ҳам бундан мустасно эмас. Масалан, тотемизм инсонни фақат бирор ҳайвондан пайдо бўлишини эслатиш ва шу асосда унга эътиқод қўйиш руҳини шакллантирибгина қолмайди. Диний эътиқодлар ифодасини топган асарлар шундан далолат берадики, инсон шу ҳайвондаги куч-қудрат, меҳрибонлик, садоқатдан ибрат олишга чақирилади. Анимизм руҳидаги асарлар инсонда табиатга, борлиққа меҳр уйғотади. Ёки монийлик тавбаномалари инсон тириклигида гуноҳ ишлардан ўзини сақлашига чақириши уни комиликка, инсонийликга зид фазилатлардан қочишга ўргатади. Инсоннинг ўз имкониятларини ишга сола билиши, эртанги кун масъулиятини сезиши ва келажакни англай билиши шомонийлик руҳидаги асарларнинг бош ғояси ҳисобланади. Демак, ҳар бир диний асар инсон маънавий дунёси, борлиқ ҳақидаги кечинмалари ифодасидир.

3.Бадиий адабиётда мавзу доираси чекланилмайди. Ижодкор халқ нима ҳақида мушоҳада юрита олса, масалан, ижтимоий, сиёсий, ахлоқий-маънавий, интим, шу жумладан, диний тасаввурлар адабиётда шаклланган мавзулардир. Адабиёт – сўз санъати. Шу сабабли ҳам диний руҳдаги асарлар яратишда бадиий адабиётга хос барча тамойиллар, масалан, бадиий тасвир воситаси, жанр имконияти, образ яратиш усулларидан кенг фойдаланилади. Шу жиҳатдан қараганда, туркий халқлар адабиётида диний эътиқодлар таъсирида юзага келган асарларни адабиётшунослик нуқтаи назаридан мукаммал ўрганиш долзарб масалалардан биридир. Ушбу тадқиқот дастлабки изланишлар бўлганлиги сабабли унда асосий эътибор исломгача бўлган динлар таъсирида юзага келган туркий адабиётнинг манбаларини аниқлашга қаратилди, холос.

Давоми бор

MAS’UL MUHARRIRDAN
Botirxon Valixo’jaev

 Mustaqilligimiz sharofati bilan xalq va vatan tarixi, adabiy, ilmiy va madaniy merosning qadim-qadim zamonlarga borib taqaladigan ildizlarini chuqur va xolisona o’rganish imkoniyatlari maydonga keldi. Shuning natijasida turkiy xalqlarning qadimgi davrlarda yaratgan adabiy-badiiy yodgorliklarini izlash, ularning namunalarini aniqlash, tahlil va talqin qilish ishlari ham jadal sur’atlar bilan amalga oshirilmoqda.

Ma’lumki, turkiy xalqlarning qadimgi tarixi va madaniyati jahon turkiyshunos olimlarini anchadan beri qiziqtirib kelmoqda. Bu sohada turli tillarda qator tadqiqotlar amalga oshirilgan, mavjud bo’lgan, aniqlangan yodgorliklar nashr ettirilgan, tarjima ham qilingan. Shuning bilan bir qatorda turkiy xalqlar og’zaki ijodining go’zal namunalari bo’lgan rivoyat, afsona, doston va boshqa janrlardagi asarlari ham umumlashtirishni taqozo etadi.

Shunisi ham borki, turkiy xalqlarning qadimiy tarixiy va adabiy yodnomalarining ko’p qismi saqlanib qolmagan bo’lsa-da, ularning ayrimlari yunon, xitoy, arab, fors, german, rus, slavyan xalqlari tillarida bitilgan tarixiy-adabiy yodgorliklarda o’ziga xos tarzda ifodalangan holda saqlangan. Bularning hammasini o’rganish, tartibga solish, ma’lum bir xulosalarga kelish esa nihoyatda ko’p mehnat va uzluksiz izlanishlarni talab etadi. Bunday ishni amalga oshirish esa turkiy xalqlar qadimgi adabiyoti tarixini yaratishga qo’yilgan jiddiy qadam sanaladi. Ana shunday mas’uliyatli vazifani anglab, uni amalga oshirishga bel bog’lagan adabiyotshunos Abdurashid Abdurahmonov ko’p yillik izlanishlari natijasi bo’lmish «Turkiy xalqlar og’zaki ijodi» deb nomlangan o’quv qo’llanmanmasini yaratdi.

Mazkur qo’llanmanmada mumtoz adabiyotshunoslikdagi tazkira-bayoz tuzish an’anasi davom ettirilganday bo’lib tuyuladi. Chunki unda, bir tomondan, qadimgi turkiy adabiyot to’g’risida ma’lumot berish mavjud bo’lsa, ikkinchi tomondan, bu ma’lumotni tasdiqlovchi adabiy matnlar ancha mufassal tarzda keltiriladi. Bu matnlar esa muallif tomonidan turli manbalardan to’plangan bo’lib, hatto ayrimlarini o’zi o’zbek tiliga ham tarjima qilgan. Natijada turkiy xalqlarning qadimgi davrlardan tortib milodning VIII asrgacha yaratilgan boy adabiy meros matnlari bir joyda jamlangan. Bu esa, o’z navbatida, shu davr adabiyoti tarixini o’rganuvchi bakalavr, magistrlar uchun ham, maktab, lisey, kollejlarning o’qituvchilari uchun ham va umuman olganda, turkiy xalqlarning qadimgi adabiyoti tarixi bilan qiziquvchilar uchun ham ancha qulaylik tug’diradi. Chunki o’quvchi u yoki bu yodgorlik-adabiy matnni o’qish va tahlil qilish uchun turli manbalar, nashrlarni axtarib yurmaydi. Ana shu jihatdan qo’llanmada tarixiy-adabiy matnlarni keltirishga ko’p o’rin ajratilganini ma’qullash mumkin.

A.Abdurahmonovning mazkur qo’llanmasini ko’zdan kechirish shundan guvohlik beradiki, qadimgi turkiy adabiyot o’z qatlamlari, janrlar rang-barangligi, mavzularning turli tumanligi, tarixiy-badiiy obrazlarining o’ziga xosligi bilan diqqatni jalb etadi. Ularda turkiy xalqlarning qadimiy diniy va badiiy tafakkuri jarayoni o’ziga xos tarzda ifodalangan. Shuning bilan birga bunday diniy va badiiy tafakkurning boshqa qavm va xalqlar diniy hamda badiiy tafakkuri, adabiy merosi bilan mushtarak jihatlari va farqlari ham namoyon bo’lib turadi, badiiy muammolaridan ham mulohazalar yuritiladi.

Umuman olganda, A.Abdurahmonovning «Turkiy xalqlar og’zaki ijodi» qo’llanmanmasi islom sivilizasiyasiga qadar bo’lgan davrdagi turkiy xalqlar badiiy ijodining rang-barang mahsuli bo’lmish yodgorliklar bilan tanishish, ularning umumiy adabiy jarayon tarixida tutgan mavqeini belgilashda o’z hissasini qo’sha oladi.

Albatta, mazkur qo’llanmani bu sohadagi ilk qadamlardan bo’lganidan unda hamma muammolar yechimini axtarish qiyin. Shunday bo’lsa-da, qo’llanma qadimgi turkiy adabiyot haqida ma’lum
ma’noda ma’lumotnoma vazifasini o’taydi. Agar muhtaram o’quvchi o’z xohish-istaklarini bildirib, uni yanada mukammallashtirish uchun muallifga ko’mak bersa, nuran a’lo nur bo’lajak, deb o’ylayman.

Abdurashid Abdurahmonov
TURKIY ADABIYOTNING QADIMIY QATLAMLARI

KIRISH

«Tarix – xalq ma’naviyatining asosidir». Xalqimiz ma’naviyatining shakllanishida tariximizning uzoq o’tmishida yaratilgan badiiy adabiyot alohida qadr-qimmatga ega. Jahondagi ko’plab xalqlar o’zining antik (lotincha «qadimiy») davr adabiyotiga ega. Qadimshunos olimlar «antik» so’zini yunon va rim adabiyotiga nisbatan qo’llasalar-da, aslida Misr, Eron, Xitoy, Hindiston, Bobil (Vavilon) kabi mamlakatlarning madaniyati ham yunonlardan oldinroq (2700-2800 yillar muqaddam) yuzaga kelgan. Turkiy adabiyotning ham antik davri bo’lganmi?

Islomgacha bo’lgan turkiy adabiyot ham o’zining qadimiy qatlamlariga ega. Bu davrda adabiyot asosan og’zaki shaklda paydo bo’lgan va rivojlangan deb hisoblash mumkin. Bu adabiyot tarixini o’rganish juda muhim masala bo’lib, lekin u o’ziga xos qiyinchiliklarga ega. Abu Rayhon Beruniy arab bosqinchilari qadimiy Xorazmni egallagandan so’nggi harakatlari to’g’risida shunday qayg’urib yozadi: «Qutayba Xorazm xatini yaxshi biladigan, ularning xabar va rivoyatlarini o’rgangan va bilimini boshqalarga o’rgatadigan kishilarni halok etib, butkul yo’q qilib yuborgan edi. Shuning uchun u (xabar va rivoyatlar) islom davridan keyin, haqiqatni bilib bo’lmaydigan darajada yashirin qoldi». Buyuk mutafakkirning bu fikri faqat Xorazmdagina emas, arablar Markaziy Osiyoning, umuman, bosib olgan barcha mamlakatlarning madaniyatini, tarixini, yozuvi, adabiyotini yo’q qildi. Shuning asoratidirki, islomgacha bo’lgan davrda turkiy xalqlar o’rtasida qanday ijtimoiy tuzum bo’lganligi, ularning adabiyoti, madaniyati va hatto diniy e’tiqodlari to’g’risida ham aniq fikrlar bayon etilmaydi, ziddiyatli qarashlar yuzaga keladi.

Turkiy xalqlar og’zaki ijodi tarixining ilk davrlari o’rganilganda turkiylar nomi bilan shuhrat qozongan ko’plab xalqlarning madaniyatiga murojaat qilish o’rinlidir. Chunki bugungi kunda mustaqil millat sifatida shakllangan o’zbek, qozoq, qirg’iz, boshqird, qoraqalpoq, turkman, uyg’ur, ozarbayjon, gagauz, usmonli turk, tatar, yoqut va boshqa xalqlar qadimgi turkiylarning avlodlaridir.

Qadimgi turkiylarning yuzaga kelishi muqaddas kitoblardan biri «Injil»da, shuningdek, ko’plab afsonalarda Nuh payg’ambarning farzandi Yofas nomi bilan bog’lanadi. «Injil»da Yofasning Go’mer, Ma’juj, Go’merning esa Ashkanoz ismli o’g’illari bo’lganligi ko’rsatiladi. Fanda Go’mer turkiylarning kimmer, Ma’juj – Gog va Mago’g, Ashkanoz – skif qavmlarining paydo bo’lishiga asos bo’lgani aytilgan. Tarix otasi Gerodot (miloddan avvalgi V asr) «Tarix» asarining to’rtinchi kitobida skiflar va ularga yaqin qavmlarning turmush tarzi, hayoti bilan bog’langan rivoyat hamda afsonalarni keltiradi, skiflarning forslar bilan urushlarini ko’rsatadi. Bu davr tarixchilarining asarlarida turkiy qavmlar skif, kimmer, sak, massaget kabi nomlar bilan yuritilgan. Qadimgi turkiylarning hayoti Kteziy (miloddan avvalgi V-IV asr), Xares Mitilenskiy (miloddan avvalgi IV asr), Polien (miloddan avvalgi II asr), Strabon (miloddan avvalgi I asr), Diodor (miloddan avvalgi I asr) va boshqa antik tarixchilarning kitoblarida yoritilgan, rivoyat hamda afsonalari keltirilgan.

Tarixda «turk» so’zi bir qavmga mansub ko’plab xalqlarning umumiy nomi sifatida shakllandi. V asrga oid xitoy manbalarida «turk» so’zi turonliklar, turklar ma’nolarida qo’llanilgan. Bu so’z ot ma’nosida kelsa «kuch — quvvat», sifat vazifasida kelsa «kuchli, quvvatli» ma’nosini bergan. Bundan tashqari, u «yetuk», «bilimdon», «dono» kabi tushunchalarni ham ifodalaydi. Eramizgacha Turk xoqonligi katta hududda hukmronlik qilgan. VII-II asrlarda Janubiy Sibiriyo, Enasoy (Enasoy) va Irtish daryosi bo’ylari, hozirgi Mojariston (Vengeriya) va Chexoslovakiya, Hazar dengizi bo’ylari, Eron, Iroq, Suriya va Turkiya davlatlari o’rnida sak – iskit imperiyasi barpo bo’lgan. Qadimgi turkiylar yashaydigan hududlar Sharq manbalarida Turon, yunon tarixchilarining kitoblarida esa Skifiya mamlakati deb yuritilgan.

Turkiy xalqlar og’zaki ijodining qadimgi davrlarini tiklash va o’rganish uchun yetarli asoslar bor.

I. Ijtimoiy–siyosiy aloqalar, tildagi so’z, ibora va atamalar, diniy tushuncha, tafakkurlarning yaqinligi hamda bir xilligi jihatidan antik davrdagi ayrim xalqlarning madaniyati va adabiyotida turkiylarga xos umumiy tipologik yaqinliklar bor. Shu nuqtai nazardan qaraganda, milodimizdan avvalgi uch minginchi yillarda Kichik Osiyoda yashagan shumerlarning diniy tasavvurlari, tili va adabiy qarashlarida mushtaraklik seziladi. Yoki hozirgi O’zbekiston hududida islomga qadar mesopotamiyaliklarning qishloqlari bo’lganligi to’g’risida arab tarixchilari yozib qoldirganlar ma’lumotlar ham qimmatlidir.

II. Eng qadimgi davrlardan islomgacha yashagan tarixchilarning asarlarida turkiylarning ajdodlari – iskit, kimmer, sak, massaget va boshqa qavmlarning tarix maydoniga kelishi, orzu-umidlari, qahramonligi va turli xil turmush urunishlari haqida saqlangan barcha asotirlar, afsona va rivoyatlar turkiylarga mansub millatlar uchun teng darajada xizmat qiladigan adabiy yodgorlikdir.

III. Antik davr adabiyoti, jumladan, yunon adabiyotida turkiy xalqlar hayoti yoritilgan asarlar ham mavjud. Shuningdek, bu adabiyotda turkiy xalqlar tomonidan yaratilgan rivoyat hamda afsonalardan ham foydalanish yoki turkiy adabiy syujetlarning ko’chib o’tishi an’analari seziladi. Hatto yirik eposlarning bir xil syujetga («Odissey» va «Alpomish») egaligi yoki turkiy qavmlar o’rtasida Prometey to’g’risida mavjud adabiy syujetlar yunon adabiyotida turli adabiy janrlardagi asarlar yaratilishiga asos bo’lishi qadimgi xalqlar adabiyotini qiyosiy o’rganish masalasini qo’yadi.

IV. Har bir xalqning o’ziga xos shakllanish jarayoni mavjud. Turkiy qavmlarning ham bir necha millat sifatida shakllanishi shunday xususiyatga ega. Qadimgi Xitoy yilnomalari, Urxun yodgorliklari, Rashididdinning «Jome’ ut — tavorix» (XIII asr), Mirzo Ulug’bekning «To’rt ulus tarixi», Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk», «Shajarai tarokima», Hasan Ato Abushiyning «Turkiy qavmlar tarixi» kabi asarlarida bu masala tarixiy nuqtai nazardan chuqur yoritilgan. Turkiy xalqlarning ibtidoiy shakllanish davrlari – qavmlarga nom qo’yish, ularga dono urug’ boshlig’ining otalik qilishi ko’plab badiiy asarlarda ham o’z ifodasini topgan. Bu o’rinda «O’g’uznoma», «Qo’rqut ota kitobi», «Turk xoqoni Shu va Iskandar» (Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobida saqlangan syujet asosida) kabi dostonlar Turkiy xalqlar og’zaki ijodining qadimgi davrlarini yoritishda muhim adabiy manba sanaladi.

V. Miloddan avvalgi VII asrlarda skif-kimmerlarning hukmdorlaridan biri Prototey hisoblangan. Uning otasi Paritiy bo’lgan. Paritiy ossuriy tarixchilarining ma’lumotiga ko’ra Go’g (Gog)ning o’g’lidir. Go’g va Mago’g – Ya’juj — Ma’jujlar turkiy qavmlarning eng jangovar urug’laridan bo’lishib, shimoldagi davlatda hukmronlik qilishgan va VIII-VII asrlarda Kichik Osiyodagi deyarlik barcha davlatlarni o’zlariga bo’ysundirishgan edi. Yunon va ossuriy tarixchilari skiflarning ulkan sarkardasi sifatida tan olingan Madini Prototeyning o’g’li deb hisoblashadi. Madi esa uzoq asrlar davomida turkiy adabiyotda Alp Er To’nga, forsiy adabiyotda Afrosiyob nomi bilan tasvirlangan qahramonning tarixdagi prototipidir. Demak, bu qahramon faoliyati bilan bog’langan turkum rivoyatlar, afsonalar va dostonlar turkiy adabiyotning qadimgi davrlarini tiklashda boy yodgorlik sanaladi.

VI. O’rxun-Enasoy tosh bitiklarining topilishi qadimgi turkiy yozma adabiyot mavjud bo’lganligining beqiyos namunasidir. Bu bitiklarda aks etgan badiiy tasvir, g’oya halq og’zaki ijodida yaratilgan asarlar bilan hamohang turadi. Osmonni muqaddas tangri deb tushunish turkiylar uchun hamma davrlarga xos xususiyat bo’lgan va islomgacha bu ta’limot o’z qimmatini yo’qotmagan.

VII. Milodimizning III asridan boshlab moniylik, VIII asrning ikkinchi yarmidan buddaviylik oqimidagi turkiy adabiyotning yuzaga kelishi yozma adabiyot shakllanishiga ham asos bo’ldi. Turk olimi Reshid Raxmet Aratning tasnifiga ko’ra, qadimgi turkiy yozma adabiyotga asos solgan shoirlarning hayoti va ijodi to’g’risida quyidagi ma’lumotlar saqlanib qolgan.

1. Aprinchur Tegin (ikki she’ri bilan taniqlidir.) 2. Kul Tarxon (Yolg’iz nomigina saqlangan). 3. Singku Seli Tutung (Turk o’lkalari va ularning ko’lami kengligidan bahs yuritgan mashhur Chin sayyohi Husn-Tsangning sayohatnomasini o’ninchi asrning birinchi yarmida turkchaga ustalik bilan tarjima qilgan shoirdir. Bu tarjima Parij milliy kutubxonasida saqlanadi). 4. Ki-ki (Burxan-Budda muhitida yetishgan bu shoirning ikki she’ri saqlangan). 5. Pratyan-Shiri (Sanskritchadan tarjima qilgan, lekin shoirning turkcha ismi saqlanmagan). 6. Asig Tutung (birgina to’rtlikning ichida nomi keltirilib o’tiladi). 7. Chusuya Tutung (Burxon muhitida yetishgan bu shoirning «Gevezelik Bo’yasi» bir she’ri mavjuddir).8. Kalim Keysi (Burxon rahbarlari avlodidan sanalgan bu shoirning birgina she’ri saqlangan). 9. Chuchu («Devonu lugatit turkda» nomi keltirilgan bu shoirning hyech qanday yodgorligi saqlanib qolmagan. Balki koshqarliklar tilidan yozib olingan ajoyib o’gut va o’rnaklarning bir qismi bu shoirga tegishlidir).

O’zbek adabiyotshunosligida turkiy adabiyotning antik davrini belgilash masalasiga birinchilardan bo’lib professor A.Fitrat kirishgan edi. U «O’zbek adabiyoti namunalari» kitobida o’zbek adabiyotining dastlabki davrini «Qabilaviy adabiyot» deb hisoblaydi. Uning fikricha, qabilaviy adabiyotning eng muhim ko’rinishi doston adabiyotidir. Bu o’rinda u «Chistoni Eligbek hikoyasi», «Alpomish» dostoni, Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobidan «Yoz o’yinlari» (6 ta to’rtlik), «Ovdan urushqa» (12 ta to’rtlik)ni ko’rsatadi. Ikkinchi davrni esa «Feodallik davri adabiyoti» deb nomlaydi va VIII asrdan islomiy adabiyotgacha bo’lgan davrni asos qilib oladi. Ikkinchi davr adabiyoti namunalari sifatida Urxun yozuvlaridagi adabiy parchalar, «Alp Er To’nga» marsiyasi (8 ta to’rtlik), «Yoz haqida» (5 ta to’rtlik) hamda «Qo’rqut ota kitobi» dostoni, shuningdek, «Devonu lug’otit turk»dan axloqiy – ta’limiy xususiyatga ega bo’lgan she’riy parchalar e’tiborga olingan. Fitrat o’zbek adabiyoti tarixining uchinchi davrini «Savdo sarmoyasi davri adabiyoti» deb ataydi hamda uning namunasi sifatida Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Ahmad Yugnakiyning «Hibbatul haqoyiq» va o’zbek mumtoz adabiyotida so’nggi asrlarda yaratilgan o’nlab asarlardan namunalar beradi.

Islomgacha bo’lgan turkiy xalqlar og’zaki ijodini alohida davr sifatida o’rganish dolzarb masaladir. Chunki bu davrda turkiylar o’rtasida diniy e’tiqodlar boshqachaligi, qavmlar shakllanish davrini o’taganligi, mifologik tasavvurlarda jahon xalqlari bilan umumiy o’xshashlik holatlari mavjudligi badiiy adabiyotdagi g’oyaviy yo’nalish o’ziga xos tarzda ro’y berganligini ko’rsatadi. Turk olimi Ahmed Qaboqli islomgacha bo’lgan turk adabiyotini to’rt davrga bo’lib o’rganishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. U davrlashtirish tamoyiliga turk qavmlari va davlatlarining tarixda tutgan o’rni nuqtai nazaridan yondashadi:

1. Saka turklar davri (miloddan avvalgi VII-II asrlar).
2. Xun (Kun) turklari davri (miloddan avvalgi III va milodimizning II asri).
3. Ko’k turklar davri (552-745 yillar).
4. Uyg’urlar davri (745-840 yillar).

Bizning nazarimizda, turkiy adabiyotni bunday davrlashtirish, birinchidan, uning tarixiy qatlamlarini unutishga sabab bo’ladi, ikkinchidan, qadimgi davrlarda turkiylarning jahon xalqlari madaniyati, adabiyoti bilan mushtaraklik tomonlarini ochib berishga mone’lik qiladi.

Qadimgi turkiy adabiyot davri haqida fikr yuritilganda, albatta, Markaziy Osiyoda turkiy xalqlar bilan yonma–yon yashagan, bu hududdagi madaniyatni yaratishda birga xizmat qilgan boshqa xalqlarning turmush tarzi va adabiyotiga ham murojaat etish kerak. Masalan, «Avesto» zardo’shtiylik nuqtai nazaridan ko’p xalqlarga bir o’lchamda xizmat qiladi.

Fanda adabiyotlar tarixi ijtimoiy-siyosiy hayot va adabiy jarayondagi o’zgarishlarga tayanilgan holda turli davrlarga bo’lib o’rganilgan. Albatta, turkiy adabiyot tarixining qadimgi davrlari bo’yicha to’plangan adabiy manbalar ham uni turlicha davrlashtirish imkonini beradi. Uni shartli tarzda uch davrga bo’lish mumkin:

1. Turkiy qavmlarning shakllanish davri adabiyoti (miloddan avvalgi VII asrlardan tosh bitiklargacha) bo’lgan davr.
2. Turkiy xalqlar og’zaki ijodining jahon xalqlari adabiyoti bilan mushtaraklik, ya’ni miloddan avvalgi uch minginchi yillardan VIII asrlargacha bo’lgan davr.
3. Turkiy adabiyotda yangi, ya’ni Urxun–Enasoy yodgorliklari yoki «qabr toshlari» davri adabiyoti.

Mazkur qo’llanma yaratilishiga ana shu uch davr asos bo’ldi va bu davlarga tegishli adabiy matnlar 6 qismga bo’lib o’rganildi. «Turkiy xalqlar og’zaki ijodi»da adabiy matnlar ko’proq keltirildi. Chunki bu matnlarning ko’pchiligi shu paytgacha mavjud darslik – qo’llanmalarda uchramaydi. Ba’zilari esa to’ldirildi va yangicha tahlil etildi. Shuningdek, kitobda berilgan ayrim adabiy matnlar kam nusxada yoki jurnal variantida chop etilgani uchun talabalar to’la darajada boxabar emaslar. Shu jihatdan qaraganda, kitob o’ziga xos o’quv-xrestomatiya vazifasini ham o’taydi.

Turkiy xalqlar og’zaki ijodida yaratilgan asarlar orasida umumiy turkiy, shu bilan birga ma’lum bir turkiy xalqlar qahramonligi, orzu-umidlari natijasida yuzaga kelgan yetuk eposlar mavjud. Mazkur qo’llanma filologiya fakultetlarida «O’zbek adabiyoti tarixi» yo’nalishi bo’yicha olib boriladigan ixtisos kursi hamda tanlanma fanlari mashg’ulotlariga mo’ljallangan. Dars soatlari hamda qo’llanma hajmidan kelib chiqib, barcha turkiy xalqlar og’zaki ijodi to’g’risida keng ma’lumot berish imkoni bo’lmadi. Masalan, qozoqlarning «Er targ’in», xakaslarning «Oltin arig’», oltoylarning «Ay kuchin» dostonlari ham g’oyaviy-badiiy qimmatiga ko’ra yetuk asarlardir. Shu sababli qo’llanmaga tahlili yoki matni kiritilmagan boshqa eposlar ham mustaqil mashg’ulotlarda o’rganilishi ko’zda tutilgan.

Qo’llanma yuzaga kelishida o’zining xolisona maslahatlarini ayamagan akademik B.Valixo’jayev, professorlar N.Rahmonov, B.To’xliyev, I.K.Mirzayevlarga muallif o’zining samimiy minnatdorchiligini bildiradi.

BIRINCHI QISМ

QADIМGI TURKIYLARNING DINIY МAROSIМLARI VA ULARNING OG’ZAKI ADABIYOTDA IFODALANISHI

Milodimizdan avvalgi 2000 yildan oldinroq turkiy xalqlar Markaziy Osiyoda Oltoy-Ural tog’laridan Mo’g’ulistongacha bo’lgan kengliklarda yashashgan. Hozirgacha turkiy qavmlarning bosh bo’g’ini va o’z davlatchilik tarixiga ega bo’lgani skif – «iskit»lardir. Ularning davlati milodimizdan avvalgi VII asrlarda katta mavqye egallagan. Forsiy zabon xalqlar ularni «sak»lar deb atashgan. Skiflardan so’ng eramizning beshinchi yuz yilliklari orasida Arshakiylar davlati yuzaga keldi. Arshak – er sakning o’zgargan shakli bo’lib, jasur, mard, bahodir saklar ma’nosini beradi. Yevropa tarixchilari ularni kimmerlar deb atashgan. Arshakiylar davlati Eronning Sharqiy qismi, Turkmaniston, Anatoliya (Turkiya)ni o’z ichiga oladi.

Skiflar bilan bir davrda miloddan avvalgi VII asrlarda Kengaras davlati ham yuzaga kelgan. Bu davlat Samarqand, Kesh, Kushon, Toshkent, Buxoro, Xorazmni o’z ichiga olgan bo’lib, eramizning V asrlarigacha yashagan.

G’arbiy Yevropada esa turkiylarning xun imperatorligi yuzaga keldi. U tarixda Attila xunlari deb ham yuritiladi (374 yildan boshlangan). Uning birinchi hukmdori Balamirdir. Imperatorlikning so’nggi hukmdori Attilla (434-453 yillar) hisoblanadi. 367-560 yillarda Oq xun imperatorligi yuzaga keldi. Uning asoschisi Kun xon edi. Bu davlat tarkibiga Hindistonning yarmi, Afg’oniston va Turkistonning katta qismi kirgan. 386-557 yillarda esa Tabg’ach davlati yuzaga keldi. Uning asoschisi Shamoxon bo’lib, davlatining hududiga Markaziy Osiyodagi Qoshg’ar, Turfon viloyatlari, Urxun vodiysidagi jo’jan davlatining sharqiy bir qismi kirgan. Shundan so’ng islomgacha Eltarish xoqon, Bilga xoqon kabi turkiy hukmdorlar yashaganligi tosh bitiglar orqali ma’lum. Turk xoqonligining Oltoy, Janubiy Sibir va O’rta Osiyoning bir qismidagi hukmronligi VIII asrgacha davom etdi.
Turkiylar ulkan hududlarda yoyilib yashadilar. Islom dinini qabul qilganlarigacha ular turli diniy shakllar va oqimlarga amal qilishgan.

TOTEMIZM

TOTEMIZM (Shimoliy Amerika hindularining ojibve qabilasi tilidagi «totem» – «uning urug’i» so’zidan olingan) dinning insoniyat tarixida bundan 30-40 ming yil, balki bundan ham avvalroq yuzaga kelgan ilk shaklidir. Totemizmga sig’inuvchi xalqlar o’zlarini biror bir hayvon, o’simlik yoki jonsiz narsadan paydo bo’lgan deb tushunadilar. Turkiy xalqlar o’zlarining ota-bobolari ho’kiz, ot, ilon, bo’ri, it, bo’g’i kabi hayvonlardan kelib chiqqan deb tushunishgan va ularga e’tiqod qo’yishgan.
Gerodotning «Tarix» kitobida skiflarning birinchi ajdodlari dunyoga kelishi bilan bog’langan afsonalar totemizmning yorqin namunasidir.

TARG’ITOY AFSONASI

Ma’budlar ma’budi Zevs bilan Borisfenesa daryosining yarmi ilon, yarmi ayol qizidan birinchi odam tug’ildi. Kimsasiz cho’lda paydo bo’lgan bu odamning ismi Targ’itoy edi. Undan Lipoqsay, Arpaqsay, Qoloqsay degan uch o’g’il dunyoga keladi. Bir kuni osmondan omoch, arqon, bolta va tovoq yog’iladi. Ular oltindan yasalgan edi. Katta va o’rtanchi o’g’il ularni olishga yaqinlasha olmaydi. Faqat qichik o’g’il kelganida ulardan tarqalgan nur to’xtaydi va u oltinlarni uyiga olib ketadi. Shundan so’ng Qoloqsayga shohlik in’om etiladi. Bu skiflarning birinchi shohidir. Skiflar Targ’itoyning ana shu uch farzandidan tarqalishgan.

Gerodot yozishicha, Lipoqsayning avlodlari «Axvatovlar», Arpaqsayniki «Katiaram» va «Trasinam», Qoloqsayniki «Paralatam» nomi bilan shuhrat qozongan. Qoloqsaydan shoh-jangchilar, Lipoqsaydan kohin va din vakillari, Arpaqsaydan dehqon va chorvadorlar paydo bo’lishgan ekan.

SKIFNING TUG’ILISH AFSONASI

Gerakl Gelion buqalarini haydab, o’sha zamonlarda kimsasiz yurt bo’lgan, keyinchalik skiflar egallagan joylarga kelib qoladi. Gerakl sovuqdan o’zini saqlash uchun yo’lbars terisini yopinib olgan edi. Kunlardan bir kuni u qattiq uyquga ketganida, oti g’oyibona yo’qolib qoladi.

Gerakl otini qidirib ko’p ellarga boradi. So’ngra Galeyey degan joyga keladi. Bu yerda u odamsifat Ilon qizga yo’liqadi. Ilon qizning yuqori qismi ayol zotiga o’xshasa, quyi qismi ilonga o’xshaydi. Taajjubga tushgan Gerakl undan «Begona otga ko’zing tushmadimi?» deb so’raydi. Ilon qiz Gerakl agar o’zi bilan qovushsa, otini berajagini aytadi.

Chorasiz qolgan Gerakl Ilon qizning bu taklifiga rozi bo’ladi. Biroq Ilon qiz otni tezda qaytarib bermaydi. U Gerakl bilan yana tan mahramlikni davom ettirishni xoxlaydi. Gerakl undan otini qaytarib olib, tezroq o’z yurtiga ketish uchun qizning hamma shartlarini bajarishga rozi bo’ladi.

Nihoyat, qiz Geraklga otini qaytarib berar ekan, shunday deydi: «Sening oting biz tomonlarga kelganda, men uni ehtiyot qilib yashirib qo’ygandim. Evaziga sen meni mukofotlading. Endi men sendan uch o’g’il tug’aman. Aytchi, ular ulg’aygandan so’ng nima qilishi kerak?» Ilon qizning savoliga Gerakl shunday javob beradi: «Sen o’g’illaringga shunday shart qo’yasan, ulardan qaysi birisi bu yoyni men kabi kuch bilan torta olsa, unga mening qayishim bilan o’z yeringni berasan. Qolgan ikkisini bu yerlardan haydab yuborasan». Shunday qilib, Gerakl o’zining yoyi bilan oltin tovoqsimon tug’ali qayishini Ilon qizga qoldiradi.

Kunlardan bir kuni Ilon qiz uchta o’g’il tug’adi. Ulardan biriga Agofir deb nom qo’yadi, ikkinchisini Gelon deb ataydi. Uchinchisi, eng keyin tug’ilganini Skif deydi. Uch o’g’lidan ikkitasi, ya’ni Agofir va Gelon otasi Gerakl qo’ygan shartni bajara olmagani uchun Ilon qiz ularni mamlakatdan quvib yuboradi. Eng keyin tug’ilgan kichik o’g’il Skif otasi Gerakl shartlarini bajargani uchun Ilon qiz unga tovoqsimon oltin to’qali qayish bilan bepoyon yerlarini beradi. Shundan buyon skiflar bu ellarda paydo bo’ladilar» (prof. F. Boynazarov tarjimasi).

Har ikki afsonada ham skiflarning dunyoga kelishi Ilon bilan bog’langan «Skifning tug’ilishi» afsonasida Skifga katta ishonch va hurmat bildirilgan. Geraklning o’g’illari orasida bahodiri, mergani, ya’ni otasidek pahlavoni Skifdir. Bu afsona asosida skiflar yunonlar bilan qarindosh degan qarashlar ham mavjud. Bu o’rinda Gerakl shaxsiyati haqida to’xtalib o’tish o’rinlidir. Yunonlarning afsonaviy qahramoni Gerakl tug’iladigan paytda xudolar Olimp tog’ida bazm qurib o’tirgan edi. Dunyo hokimi Zevs yerda, odamlar orasida bir farzand tug’ilishi, u kelajakda buyuk ishlarini qilib, qahramon bo’lishi va butun Yunonistonda hukmron bo’lishini bashorat etadi. Bu bola Fiva malikasi Alkmena va shohi Anditionning farzandi edi. Gerakl yunoncha «Gera (Zevsning xotini) maqtagan» degan ma’noni beradi. Zevs Alkmenani buyuk qahramonga ona qilib tayinlaydi. Biz Alkm – yenida turkiycha «Ena» so’zini his qilamiz. Gerakl nomi mazmun nuqtai nazaridan qaraganda, Ger – o’g’li ma’nosini beradi. Qadimgi lotin mifologiyasidagi Ger – kules, xristian mifologiyasidagi Geor – giy, turkiy mifologiyadagi Kor – o’g’li, Geor – o’g’li, Go’r – o’g’lining ma’nosi ham shunday xususiyatga ega.
Gerakl pahlavon bo’lib yetishar ekan, arslon terisini yopinib yurishi To’ng ibn Turk ibn Yofas alayhisalom davrida vahshiy hayvonlarning terisini libos qilib kiyish odat tusiga kirib qolganligini eslatadi. Geraklning yo’lbars terisini yopinishi yo’lbarsdek kuchliligining ramzi bo’lib, bu skif–turkiylarning o’z qahramonlaridagi bahodirlikni kuchli hayvonlar bilan tenglashtirish belgisiga yaqin turadi. Gerakl chaqaloqligida uning tagiga qo’chqor terisini – po’stakni to’shab qo’yadilar. Bu belgi ham chorvador skiflarga xos bo’lgan xususiyatlardan biridir. Geraklning birinchi qahramonligi arslonni o’ldirishdan boshlanadi. Arslon juda katta va og’ir edi. Gerakl u bilan olishar ekan, ko’tara olmaydi. Shunda arslonning terisini boshi bilan shilib oladi va o’zining ustiga yopadi. Geraklning bunday qahramonligi go’yo Alp Er To’nga – arslondan ham kuchli bahodir laqabiga sazovordek seziladi. Gerakl qilich, kamon va yoy bilan jangga otlanishida O’g’uz xoqon o’rmonda paydo bo’lgan odamxo’r, bahaybat yirtqichni yo’qotish uchun yo’lga tushishi yoki Alpomish bahodirligini ko’ramiz. Hayot haqiqatiga asoslanadigan bo’lsak, Geraklning kamonsozligi kimmeriy va skif merganlarining umumlashgan obrazini ham eslatadi. Mirzo Ulug’bekning «To’rt ulus tarixi» kitobida O’g’uzxonning o’z o’g’illariga kamon va o’q taqsimlashi voqyeasi ham keltirilgan.

Bo’ri totemi turkiy xalqlar og’zaki ijodida urug’ boshi, balo-ofatlardan saqlovchi madadkor kuch sifatida ulug’langan. Masalan, «O’g’uznoma»da bo’ri asar syujetini rivojlantiruvchi asosiy obrazdir. U qabilaga madadkor, g’amxo’r, ularni o’z panohida asrovchi kuch sifatida ko’ringan. Bunday tasvir o’zlarini bo’ridan kelib chiqqan deb hisoblovchi ashin urug’i bilan bog’lanadi. Hozirgacha xalqimiz o’rtasida aytilib kelingan «Cho’loq bo’ri», «Bo’ri qiz», «Bo’ri» kabi afsonalar va ertaklarda ezgulik g’oyalari ifodalangan.

O’z ajdodlarini hayvonlardan kelib chiqqan deb hisoblash yoki pahlavonlarini bolaligida kuchli hayvonlar tarbiyasiga olib, onalik qilishini tasvirlash skiflar mifologiyasiga xos bo’lgan xususiyatlardan hisoblanadi. Bunday mifologik tushuncha qadimshunoslikda skif-hayvonot uslubi deb e’tirof etilgan. Skiflar hayotiga tegishli qadimiy obidalarda ham hayvonlar tasviri kuzatilgan. Turkiy qabila va urug’lar tarixiga nazar tashlanadigan bo’lsa, tibetlar ota-bobolarimiz erkak maymundan va ayol o’rmon ruhidan, mo’g’ullar kulrang bo’ri va bug’udan, tulislar bo’ri va xun amaldorlarining qizidan, ashin urug’i xun shahzodasi va urg’ochi bo’ridan kelib chiqqanmiz, deb aytganlar. Enasoy afsonalarida yosh bolalarga bug’u onalik qilgan.

BO’RI URUG’LARI AFSONASI

G’arbiy dengiz qirg’og’ida yashagan turkiylarning ota-bobolari qo’shni qabilalar tomonidan qirib tashlandi. Faqat o’n yoshli bola yashirinib tirik qoldi. O’sha yerlarda yashaydigan urg’ochi bo’ri unga xotin bo’ldi. Ochlikdan qutqarish, dushmanlardan yashirinish uchun bo’ri o’sha bolani olib Turfon tog’lariga qochib ketdi. Tog’da bir g’or bor edi. U yerda urg’ochi bo’ri o’nta bola tug’di. Bolalarning otasi o’sha qutqarilgan turk edi. Bo’ri bolalari Turfondagi ayollarga uylandi. Har bir boladan bir urug’ kelib chiqdi. O’g’illaridan birining ismi Ashin edi. Uning nomi hamma qabila nomini anglatadigan bo’ldi. Ashin boshqa aka-ukalariga qaraganda qobiliyatliroq, ham aqlliroq edi. Shu sababli Ashin yangi qabilaning dohiysi bo’lib qoldi. Urug’ soni asta-sekin bir necha yuz kishiga yetdi. Ashinning merosxo’rlaridan biri, qabila dohiysi Asya shad bo’ri avlodlarini Turfondan Oltoy yerlariga olib keldi. Bo’ri avlodlari bu yerda jujanlarning fuqarosiga aylanib, ularga temir qazib berar edilar. Oltoyda ular turk nomini oldilar.

Turkiy xalqlar og’zaki ijodida ot totemiga ham alohida ahamiyat berilgan. Arxeologik qazishmalar davrida yarmi ot va yarmi odam shaklidagi tasviriy asarlarning topilishi ham otga e’tiqodning qadimiy ramzidir. «Go’ro’g’li» turkumidagi dostonlarda G’irot, «Alpomish»da Boychibor, qirg’iz eposi «Manas»da Oqula, oltoy turkiylarining eposi «Maaday Qora»da Karish Quloq kabi otlar obraziga katta e’tibor berilishi totemistik qarashlar natijasidir. Masalan, «Manas»da ot tasviriga («Manasning bug’doy berib Oqulani olgani») maxsus fasl bag’ishlanadi. No’yg’ut xoni Qaracha Manasga otini sotar ekan, uning fazilatini shunday ulug’laydi:

Qula tegsa qo’lingga,
Xayoling o’sar, quyular.
Badbaxtlik bari yo’yilar,
Baxt to’shalar yo’lingga.

Otda inson boshiga tushadigan baxtsizlikning yo’qolishi hamda baxtning kelishiga ishonish totemistik tushunchalardir. Quyidagi tasvirlarda esa otning qudrati jangda insonga uning o’zidan ham ko’proq matonat va jasorat ko’rsatishi ulug’lanadi. Dostonda Oqulaning tug’ilishi ham ilohiylikka bog’lanadi.

Tortiq tulpor, zap tulpor,
Quyrug’i soz, yoli soz,
O’zi gijing, bo’yni g’oz,
Shundog’am suluv jonivor…
Nayza ushlab, to’p buzib,
Duv-duvga minar ot –shu ot.
Yov kelsa suron turg’izib,
Shov-shuvga minar ot – shu ot.
Askar olib sakson lak,
Dovga minar ot – shu ot.
Lashkar olib to’qson lak,
Yovga minar ot – shu ot.
Popukli nayza sanchgani,
Yakkama-yakka yanchgani,
Maydonga minar ot – shu ot.
Qo’ltiqda qo’shqanot bor,
G’oyib tuqqan zot tulpor,
Qironga minar ot – shu ot!

Ot totemi oltoy eposlarida ham mavjud. «Ay kuchin» afsonasida saman ot va qulunning dafn etilishi shunday xususiyatga ega.
Totemistik tushunchalar ifodalangan afsonalarni qozoq xalq og’zaki ijodida ham ko’plab uchratamiz. Bunday ruhdagi afsonalarning bir nechtasini rus etnografi G.N.Potanin to’plab nashr etgan («Kazak – kirgizskaya i altayskaya pridaniya, legendы i skazki», Petrograd, 1917).

TABIATDAGI ULKAN NARSA

Tirik jonivorlar orasida eng kattasi – baliq, jonsizlar orasida – qamish; jonlida baliq ulkan, jonsizda qamish yo’g’on.

Dunyodagi eng katta tog’ – Kap-tau, eng katta suv Muhit, eng katta daraxt – qamish, hayvonlar shohi – sher, arslon, qushlardan semurg’dir. Semurg’ning ikki boshi bor. Bir boshi odamlarga xos gapiradi, ikkinchisi qushlardek kuylaydi. Eng katta ilon – ajdaho, eng katta baliq – jayin.

QO’RQMAS SIGIR

Qadim zamonlarda Surayyo o’n ikki yulduzdan iborat ekan. U paytlarda bahor, yoz bo’lmagan, faqat boqiy qish hukmronlik qilgan. Shunda hayvonlar Surayyoni tutish va uni yo’qotishga qaror qilishibdi. Ot to’rtta, tuya esa ikkita yulduzni ushlabdi va uni oyog’ining ostiga olib, majaqlab tashlabdi. Oltitasi esa sigirning tuyoqlari ostiga tushibdi. Ammo sigir yulduzlarni ezg’ilamabdi, oltovi ham sog’-omon qolibdi. Shundan beri qish olti oy davom etadigan bo’libdi. Shunda barcha hayvonlar ajablanishib, sigirdan so’rashishbdi.

— Nega yulduzlarni qo’yib yubording?
Sigir shunday javob beribdi:
— Issiqda qovjiragandan ko’ra, saharlab sovuqda yurgan yaxshi.
Shundan beri sigirlar sovuqdan qo’rqishmas ekan.

ANIMIZM

ANIMIZM (lat. Anima – jon, ruh) odamlarning tabiatga sig’inishi va unga itoat etishi asosida yuzaga kelgan din shakli hisoblanadi. Anima («jon» va «ruh») odam vafot etganidan so’ng uning joni tabiatdagi jonsiz narsalarga ko’chishiga inonishdir. Animistik tushunchaga ko’ra, inson tabiatdagi narsa-hodisalar bilan o’zini mushtarak holda tasavvur etadi, tabiat inson qiynalganida, u ojizlikka tushib qolganida unga jonli odamdek yordam beradi. Turkiy xalqlar o’rtasida saqlangan ko’plab afsonalarda animizm tushunchasi o’z ifodasini topgan. Masalan, o’zbek xalq og’zaki ijodidagi «Oq bilakxon» ertagida yigit toshga aylanishi, «Ochil-ochil qamishlar», «Yoriltosh»da qizlarning iltijolari, yolvorishlari natijasida mo’jizalar ro’y berishi buning yorqin misolidir.

Qadimgi turkiylar tabiat kuchlarida pinhoniy kuch va ruhning borligiga ishonishgan. Ularning fikricha, oy, quyosh, momoqaldiroq va chaqmoqlarning ham o’z ruhi mavjud. Go’yo ruhlar erkaklik va ayollik jinsiga mansub edi. Ayol ruh malikasi «O’may» deb atalgan. Mahmud Koshg’ariy ona qornidagi bolalarni O’may muhofaza qiladi deb hisoblashi ham uning ruhlarga bo’lgan ishonchini ko’rsatadi. Yer va suvni, ayniqsa, kuchli ruhga ega deb hisoblashgan. Bular turkiy qavmlar o’rtasida turlicha nomda «Yer-Su», «Yer-Sub», «Yer-Suv», «Suv-Yer», «Yir-Sub», «Sub-Yer» ) aytilgan. Qadimda turkiy qavmlar istiqomat qilgan Sibir (Sib-ir) vodiysining nomi ham ana shu muqaddas tushunchalar hosilasi bo’lgan degan farazlar mavjud.
Qadimgi turkiy xalqlarga mansub «Odamning yaratilishi» afsonasi ham animizm mahsulidir.

ODAMNING YARATILISHI

Qadim zamonda yomg’irdan hosil bo’lgan sellar Qoratog’chi degan bir tog’dagi g’orga loyni surib keltirdi va bu loylarni odam shakliga o’xshagan yoriqlarga to’kdi. Suv bilan tuproq bir muddat bu yoriqlarda qoldi. Quyosh saraton burjida edi, issiqligi juda ham kuchli edi. Quyosh, suv va tuproq o’sha narsani qizdirib pishirdi. Bu g’or xotinning qorni vazifasini bajardi. Suv, tuproq va quyoshning harorati unsurlaridan iborat bo’lgan bu uyumning ustidan to’qqiz oy muttasil shamol esdi. Shundan keyin to’rt unsur birlashdi. To’qqiz oydan keyin bu yaratilgandan inson shaklida bir maxluq chiqdi. Bu insonga turk tilida «Ay Atam» deb ism berildiki, bu «Oy ota» demakdir. Bu «Oy ota» degan kishi toza havoli, shirin suvli yerga tushdi. Kuchi kundan — kunga ortdi, o’sha joyda qirq yil qoldi. So’ngra sellar bir qancha vaqt oqdi, g’ordagi yoriqlarga yana loy to’ldi. Quyosh Sunbula burjida edi. Quyosh bu tuproqni pishirdi, buning oqibatida tuproqdan yaratilgan inson xotin kishi bo’ldi. Bu xotin kishiga «Ayva» oti berildi. Bu «Oy yuzli» demakdir. Oy ota bilan Ayva turmush qurdilar. Ulardan qirq bola dunyoga keldi. Yarmi erkak, yarmo ayol edi. Bolalar ham bir-birlari bilan turmush qurdilar. Ona va otalari vafot etganlaridan keyin ularning jasadlarini g’orga ko’mib, og’zini oltin eshik bilan yopdilar va eshikning yoniga gullar qo’ydilar.
Beruniy «Hindiston» asarida qadimgi turkiy shohlardan biri Barhategin tabiatdagi jonsiz narsadan mo’jiza topganligi haqidagi animistik afsonani keltiradi.

BARHATEGIN AFSONASI

Hindlarning Kobulda turklardan podsholari bo’lgan. Aslida ular tibetliklar bo’lgan deyishadi. Ulardan birinchi bo’lib kelgan Barhategin edi. U hyech kim kirishi mumkin bo’lmagan bir g’orga chalqancha yotib, surilib kirgan va uning ichida suv bor bo’lib, u bir necha kunlarga yetadigan taomni ham shu joyga g’amlagan. Bu g’or hozirgacha ham ma’lum bo’lib, Var deb ataladi. Uni tabarruk deb ishongan kishi u yerga kirib, qiynalib bo’lsa ham, o’zi bilan birga o’sha suvdan olib chiqadi. G’or og’zida bir to’da dehqonlar ishlar edi. Chunki bunday ishlar, agar biron kishi bilan kelishilmasa va u kishi o’sha joyni odamsiz qolmasligi uchun odamlarga kecha-kunduz navbat bilan ishni davom ettirishni yuklamasa, bu mumkin ham bo’lmaydi. Ish yurishmaydi ham.

Barhategin g’orga kirganidan bir qancha vaqt o’tgandan keyin odamlar to’planishib turgan chog’da xuddi onadan yangi tug’ilgandek, g’ordan birov chiqib keladi va uni hamma ko’radi. U turklarga o’xshab egnida to’n, boshida do’ppi, oyog’ida maxsi kiygan va yarog’ taqib olgan edi. U kishi bir ixtirochi va podsholik uchun yaratilgan inson uchraydigan ta’zimga sazovor bo’ldi. Keyin o’sha yerlarni o’ziga qaratib, o’zini Qobul shohi deb atadi. Podsholik ancha vaqtgacha, oltmish yillar chamasi uning avlodi qo’lida turgan.

KO’K TANGRI

Ko’k tangri turkiy qavmlarning eng qadimiy dinidir. Ularning fikricha, ko’k yuzi Tangri bo’lib, u falakning, yerning hukmdoridir. Quyosh, oy va yulduzlar Tangrining atrofidagi ko’kning yuziga joylashgan muqaddas tushunchalardir. Ko’k Tangri zaminga hayot, odamlarga jon beradi, istasa qaytarib oladi. Hatto turk xoqonlari ham Ko’k Tangrining xohishi bilan taxtga o’tiradilar. Qul tegin toshbitiglarida shunday satrlar bitilgan:

1. Tangri toq. Tangridan bo’lgan
Turk Bilka qog’on bu yerga o’lturdim.

2 Yuzada Ko’k Tangri
Ostda qora yer qilindi
Ikkisi aro kishi o’g’li qilindi.

Birinchi parchada turkiylar Tangrining yagonaligiga ishonch bildirishi ularning milliy ongi yuqoriligini ko’rsatadi. Chunki qadimda shumer, yunon, rum va boshqa qavmlar ko’pxudolikni tasavvur etganlar. «Turk Bilga xoqon Tangridan bo’ldi» iborasida xoqonlar ham hokimiyatni Tangridan olishiga inonishdir. Turkiy qavmlar Tangri so’zini ko’k-osmon hamda Tangri, Xudo ma’nosida qo’llaganlar. Ikkinchi parchada shunday ma’no ifodalangan bo’lib, inson farzandi osmon va yer o’rtasida Tangri tomonidan yaratilganiga ishora etilgan.

Urxun-Enasoy yodgorliklarida «Tangri-tek-Tangri» birikmasi uchraydi, uning ma’nosi ham Tangrining tanholigini e’tirof etishdir. Tangri – tek-Tangri – osmondek Tangri yoki Ollohdek Olloh, Ollohga o’xshaydigan Olloh deyilishida Tangrining qiyofasi uchun hyech bir sifat, o’xshatish yo’q, u faqat Tangrining o’ziga o’xshaydi, degan qarash ifodalangan. Ko’kning Tangri sifatida qabul qilinishi, ko’k qobig’idagi osmoniy jismlarning ham muqaddasligini belgilaydi. Shu sababli ham turkiylar osmon jismlarida ilohiylikni sezadilar. Gerodotning yozib qoldirishicha, turkiylarning antik davrlarda yashagan qavmlaridan biri massagetlar Quyoshni yagona tangri deb bilganlar. Quyosh sharafiga otlarni qurbonlik qilishgan. Ularning tushunchasiga ko’ra, Tangriga qanchalik tez qurbonlik qilinsa, u borliqqa nurini shunchalik tez sochadi.

Osmon jismlariga Tangri sifatida sig’inish milodimizning III asrida alohida din sifatida ko’ringan. U Xitoyda 215 yilda tug’ilgan Moniy nomi bilan bog’langandir. Moniy «Shopurqon» asarida o’z diniy ta’limotining tamoyillarini bayon etgan. Beruniy «Hindiston» asarida keltirishicha, Moniy yozgan edi: «Boshqa xalqlar bizni Oyga va Quyoshga sajda qilib, bu ikkovini sanam o’rnida tutishimizni ayblaydilar. Oy va Quyosh bo’lsa bu olamga chiqishimizning yo’li va eshigidir. Iso ham shunday fikrda bo’lgan».

Ko’k Tangri dini moniylikdan mutloq farq qiladi. Moniylikning osmon jismlariga sig’inishi, ularni Xudo darajasida anglashi yangilik bo’lmay, bunday qarashlar qadimgi davrdagi Kichik Osiyo xalqlari, jumladan, shumerlar hayotida, xususan, adabiyotida o’z ifodasini topgan. Hatto turkiylarning massaget qavmi ham quyoshni yagona Xudo deb tan olishi ta’kidlandi. Ko’k Tangri dini esa butun osmon yuzini Xudo deb tushunadi. Tangrining osmonda ekanligiga ishonch bildiradi. Osmon Tangri hisoblangani uchun shu osmonda joylashgan Quyosh, Oy va Yulduzlar muqaddas sanaladi.

Turkiy qavmlarning Ko’k Tangri diniga e’tiqodi «O’g’uznoma» dostonida yorqin ifodasini topgan:

Kunlardan bir kun O’g’uz xoqon bir yerda Tangriga yolvorar edi. Qorong’u tushdi. Ko’kdan bir ko’k nur tushdi. Quyoshdan yorug’, oydan yorqinroq edi. O’g’uz xoqon u tomonga yurdi, ko’rdiki, o’sha yerning orasida bir qiz bor edi. Yolg’iz o’tirar edi.
Yaxshi, chiroyli bir qiz edi. Uning boshida otashga o’xshash yorug’ bir xoli bor edi, xuddi oltin qoziq yulduziga o’xshar edi. U qiz shunday chiroyli ediki, kulsa, ko’m-ko’k osmon kuladi, yig’lasa ko’m-ko’k osmon yig’laydi.

Bu parchada Ko’k Tangrining obrazi turkiy qavmlar tasavvuri darajasida chizilgan. O’g’uz xoqon Tangriga yolvorganda ko’kdan tushgan nur Tangrining mehri edi. Bu nur oldida Quyosh va Oy nuri ojizdir. Demak, turkiylar uchun ko’k mavjud ekan, Quyosh va Oy Tangri bo’la olmaydi. Badiiy adabiyotda Tangrini yor, ma’shuqa timsolida tasavvur etish an’analari mavjud. O’g’uz xoqonga nur orasida ko’ringa chiroyli qiz – bu Tangri edi. U shu qadar qudratli kuchki, kulsa osmonni (o’z makonini) kuldiradi, yig’lasa yig’latadi.

Dostonda O’g’uz xoqon o’ziga hamroh tutungan nurdan uch farzand ko’radi. Ularga Kun, Oy, Yulduz ismlari beriladi. Demak, bunday nomlanishda ham osmon jismlari Tangri emas, aksincha ular Osmon – Tangrining mehridan yuzaga kelgan muqaddas farzandlardir.

Professor N.Rahmonov «Ko’hna bitik toshlar» kitobida keltirishicha, «Sibirdagi turkiy va boshqa xalqlar tilida ham Tangrining ilohiy mazmuni va osmon ma’nosi saqlangan. Masalan, evenklar tangara deb osmon va xudoni aytadilar. Mordvalar esa tangri deganda faqat osmonni tushunadilar. Mo’g’ullarda ham tangrining faqat osmon ma’nosi bor, ilohiy mazmuni yo’q. Yoqutlarda ilk mifik ko’rinishi – keyingi davrdagi turli afsona qoldiqlari singdirilgan holda saqlangan.

Qadimgi turkiy muhitdagi tangri obrazi qorachoy-bolqor folklorida ham uchraydi. Qorachoy-bolqorlar qadimgi turkiy madaniyatga asoslangan mifologik tasavvurlarning katta qatlamini saqlagan. Qorachoy-bolqorlar mifologiyasidan bizgacha turk-mo’g’ul panteoni Tangriga bag’ishlangan uchta gimn-qo’shiq saqlangan. Ularning har biri o’ziga xos kuyga va ijro xususiyatiga ega. Tangri bu qo’shiqlarda yer osmonni yaratuvchi, yerdagi barcha jonzodlarning homiysi sifatida kuylanadi».

Qadimgi yunon va turkiylar tafakkurida xudo osmonda tasavvur etilishiga ko’ra mushtaraklik, shu bilan birga farqli tomonlar ham mavjud. Turkiylarda Ko’k deyilganda ikki ma’no – Tangri (ramziy) va osmon (asl) tushunilgan. Beruniy «Hindiston» asarida ko’rsatishicha, yunonlar ham Zevsni ramziy va tabiiy ma’noda tushunganlar. Miloddan oldingi V asrda yashagan yunon shoiri Kratos falakni Zevs deb atagan. Bu ramziy ma’nosidir. Zevs xudolar xudosi ekanligi uning tabiiy ma’nosi hisoblanadi. Turkiylarda Ko’k misolida Tangrining yagonaligi tan olinadi va ulug’lanadi. Yunon mifologiyasida esa ko’p xudolik targ’ib etiladi hamda xudolar odam shaklida tasavvur etiladi. Har bir xudoning o’z vazifasi bor. Ular o’lmasligi bilan odamlardan farq qiladi. Lekin xudolar odamlar ko’zidan uzoqda, hamisha bulutlar bilan qoplangan Olimp tog’ida yashaydilar. Qadimgi turkiylar ham Zevsni o’zlariga Tangri deb tushunishi va boshqa ma’budalarga ham sig’inishi ular ham diniy e’tiqodlarining ilk shaklida ko’p xudolikni tan olganligini ko’rsatadi. Tangrining yagonaligiga ishonish esa turkiylardagi diniy qarashlar asrlar davomida shakllanib borganligidan nishonadir.

Gerodot skif mifologiyasiga asoslanib, Gestiya, Zevs, Geya, ulardan keyin Apollon va Falak Afrotidasi, Gerakl va Aris, Poseydonlarni skiflar sig’inadigan xudolar deb ko’rsatadi. Tarixchi qadimgi yunon tilidagi xudolar nomining skifcha nomlanishini ham keltiradi: Gestiya – Tabiti, Zevs – Papay, Geya – api, Appolon –Toytosir, Falak Afrotidasi – Argimpasa, Poseydon – Fagimasad. Tabiti oila, olov xudosi nomi bilan ulug’lanadi va Zevsning xotini Geya bilan tenglashtiriladi. Unga «skiflar malikasi» nomi beriladi. Antik davr bilimdonlaridan biri D.S.Rayevskiy skif shohi Qoloqsay o’z hukmdorligini mustahkamlash maqsadida ma’buda Tabitiga uylangan, degan fikrni bayon etgan. F.Sulaymonovaning skif tilida Zevs Papay, Geya – Api deb nomlanishiga Papay turkiy tilda boboy, ota, Api – opa, ona deb izoh berishi ham e’tiborga loyiqdir. Bu so’zlarning hozirgi turkiy lug’otlarda o’rni saqlanib qolgan va iste’molda bor. Skiflar Gestiya — Tabitini xudolarning eng birinchisi deb bilishi va sig’inishi ehtimol otashparastlikning ta’siridir. Yunon mifologiyasida otash ma’budi–Gefest ikkinchi darajali ma’budlar qatorida turadi.

Markaziy Osiyo xalqlarining muqaddas yodgorligi «Avesto» ham yunon va Markaziy Osiyo xalqlari mifologiyasining ma’budlari o’rtasida yaqinlik borligini ko’rsatadi. Masalan, butun ma’budlar ma’budi Zevs vazifasini oliy shoh Ahura Mazda bajaradi. Olov ma’budi Gefest Zevsning, olov ilohi Arta esa Ahura Mazdaning o’g’li. Yunonlarda qonli urushlar ma’budi Ares, zardushtiylarda yovuz kuchlar ilohi Angra Manyu, Quyosh ma’budi yunonlarda Gelios, Markaziy Osiyo xalqlari mifologiyasida esa Mitra, yunonlarda barcha ma’bud va ma’budalar Olimp, Markaziy Osiyo halqlari mifologiyasida Xara tog’larida turib, olamni boshqaradilar.

GELIOS VA MITRA

Quyosh ma’budlari Gelios va Mitraning ilohiy qudratidagi yaqinliklar bu ikki ma’budning yaratilish ildizi bitta degan xulosani beradi. Gelios va Mitra ham otash aravada osmonda uchadilar. Yunon mifologiyasida Geliosning hayoti bilan bog’liq bir tasvir berilgan. Gerakl Qizil orolga kelib, Gerion podasini haydab ketishi kerak edi. U O’rta yer dengizi sohiliga kelib, narigi qirg’oqqa o’tishga qiynalib qoladi. Shu payt osmonda quyosh xudosi Gelios o’t aravasi bilan tushib kelayotganligini ko’radi. Gelios har kuni o’t aravasini shu yerda qoldirib, oltin qayiqda narigi qirg’oqqa suzib o’tar edi. Gelios Geraklning maqsadini anglab yetgach, uni qayig’iga o’tqazib oladi. O’t aravasini qirg’oqda qoldirishi bilan yerni qorong’ulik qoplaydi. Ertasi kuni yana o’t aravasida osmonga chiqadi. Kechqurun oltin qayiqda yana dengizning narigi qirg’og’iga suzib o’tadi. Gelios Geraklning iltimosiga ko’ra podasini yerga olib chiqish uchun unga oltin qayig’ini beradi. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari mifologiyasida ham Mitra aravasi adolat, e’tiqod, haqiqat sari yo’l ochib boradi. Mitraning Geliosga yana bir yaqinlik tomoni shundaki, Mitra ham hududsiz yaylovda podalarga, sigirlarga yordam beruvchi ma’bud sifatida ko’rinadi. «Avesto»da Mitraning bu fazilatini yorituvchi shunday satrlar keltirilgan:

Qo’li kushod holatida kim
Eltar esa sho’rlik sigirni.
U podasin yodga oladir
Va madadga chorlar Mitrani:
«Qachon bizni olisda qolgan
Podamizga qaytarar Mitra.
Hududsizdir yaylovi uning,
Qachon bizni yolg’on hukmdan
Xalos etib qaytaradir u
Haqiqat tomon».

Ma’bud va ma’budalar ilk daf’a qaysi xalqning tafakkurida paydo bo’lganligini isbotlash qiyin. Lekin aytish kerakki, yaratilgan miflarda ma’budalarning ma’budi osmon bilan bog’lanadi, ularning turadigan joyi yerdan balandda – tog’da, osmonda ko’rsatiladi.

Miloddan oldingi ikki minginchi yillarda Kichik Osiyo xalqlari, chunonchi hatti, xett, akkad, palay kabi xalqlarning yozuvlarida momaqaldiroq, quyosh, oy xudolari to’g’risida miflar keltirilgan. Bu xalqlarning adabiyoti ko’proq shumer xalqining mif va afsonalarga boy hamda osmon jismlarini xudo deb tushungan diniy ta’limoti asosida yaratilgandir. Quyosh qadimgi turkiy qabilalar orasida massagetlarning yagona xudosi hisoblangan. Xett va xurrit tillari orqali bizgacha yetib kelgan «Quyosh gimnida» massagetlarning ovozini eshitish mumkin. Gimnda Quyosh xudolar orasida eng muqaddasi bo’lib, unga ulug’ hokimiyat berilganligi kuylanadi. Quyoshga sig’ingan xalq o’zini qul deb hisoblaydi, Quyosh uchun qurbonlik qilishni zarurat deb biladi.

SHOMONIYLIK

SHOMONIYLIK (Evenk tilida shaman – ruhoniy) qadimgi turkiylarning diniy e’tiqod shakllaridan hisoblanadi. Uning asosini yovuz va ezgu ruhlarning inson hayotiga ta’sir etishiga ishonish tashkil etadi. Shomoniy ruhoniylar – shamanlar odamlar huzurida ruh bilan aloqaga kirishganlar va bo’lajak voqyealarni oldindan aytib berganlar. Gerodotning ko’rsatishicha, shomonlikning tarixi miloddan avvalgi XI asrlarga borib taqaladi.

Arab tarixchisi Juvayniy shunday yozadi: «Mo’tabar mo’g’ullardan eshitdimki, qora qishda yalangoyoq bo’lib, tog’larga chiqib ketgan bir kishi bor edi. U: «Tangri bilan gaplashdim. Buyurdiki: yer yuzini Timuchin va o’g’illariga berdim, aslini Chingizxon qo’ydim», deydi. Bu odamga Tab Tangri deyishardi». Tab Tangri – shomon bo’lib, u kelajakdan xabar beruvchidir. «Qo’rqut ota kitobi»da Qo’rqut ota turkiylar qavmini jipslashtirish, ularning turmush tarzini yaxshilashga rahnamolik ko’rsatgan ulug’ siymodir. Shu bilan birga u o’z qavmining kelajagini ayta olish qobiliyatiga ko’ra shomonlikning vakili sifatida ham namoyon bo’ladi.

Shomonlik turkiy qavmlar o’rtasida qom deb yuritilgan. Qomlar bola dunyoga kelishi bilan uning qismatidagi voqyealardan xabar bergan. Qo’rqut ota o’z qavmida tug’ilgan bolaga «ismini men berdim, umrini Tangri bersin» deb, duo qilishi shomonlik vazifasini o’tashidir. Eron tarixchisi Juvayniy keltirishicha, qom ilmidan xabardor uyg’urlar shaytonlarga ham hukmini o’tkazishga harakat qilganlar.

Qomlar qor va yomg’ir yog’dirish sehrini ham egallashgan. Mahmud Koshg’ariy «Devonu lug’otit-turk» kitobida bu voqyeaga shohid bo’lganligini eslaydi: «Bir tosh (yat-yada) bilan kohinlik qilinadi, shamol va yomg’ir chaqiriladi. Bu hol turklarda juda keng tarqalgan bo’lib, men ham uning shohidi bo’ldim. Yozda katta bir yong’in chiqqan edi. Uni o’chirish maqsadida Ollohning izni bilan qor chaqirildi va u yog’ib, yong’in so’ndi».

Qomlar yada toshlari sehri bilan yomg’ir yoki qor yog’dirishi to’g’risida ko’plab rivoyat, afsona, tarixchi olimlarning esa hayotiy kuzatishlari bitilgan xotiralar yetib kelgan. Yada toshlarining paydo bo’lishi Nuh payg’ambarga bog’lanar ekan. Turk olimi Usmon Turon shunday rivoyatni keltiradi: Nuh payg’ambar Turkistonni o’g’li Yofasga berganida, u bu suvsiz o’lkada nima qilishini so’raydi. Ota unga yomg’ir yog’dirish qudratini baxsh etib, ustiga duo (ismi a’zam) yozilgan bir tosh (tilsim) beradi. Ya’ni ehtiyoj bo’lganda, shu tosh bilan Ollohga duo etib, yomg’ir yog’dirilar edi. Toshni «yada, toshi» (yada – jada, jodugarlik demakdir – A.A.) deyishardi. Rivoyatlarga ko’ra, tosh o’g’uzlar qo’liga o’tgani uchun unga ega bo’lish maqsadida qorluq, hazar va boshqa turklar o’rtasida urushlar bo’lgan. Turklarning ajdodiga Olloh yomg’ir yog’dirish qobiliyatini bergani haqidagi rivoyatlar Xitoy, islom va nasroniy manbalarda ham ko’p marta zikr etilgan.

Ahmad bin Yusuf al-Tifoshiy Ahmad bin Abu Xolidning «Kitob ul-Axjar» asari asosida yada toshlari bilan bog’liq rivoyatni keltiradi: «Xorazmshoh (Alouddin Muhammad)ning qo’shinida bir turk istagan paytda yomg’ir yog’dirgan. Yog’ingarchilik vaqtida Surxob nomli bir qush paydo bo’lib, tuxumdek keladigan toshlar tashlagan. Ular to’planib, hukmdor xazinasida saqlangan va kerak bo’lganida ulardan yomg’ir yog’dirish, dushmanga qarshi bo’ron turdirish maqsadida foydalanilgan…

Keksa bir turk chodir ichida yomg’ir yog’dirishga kirishganda, biz ham xazina boshchilar bilan birga usti ochiq bo’lgan o’zga bir chodirda edik. U oldiga suv to’la bir idish qo’ydi. Keyin uch dona qalin qamishni suvning o’ngu so’liga tiqib, oxirgisini ko’ndalang qilib qo’ydi. Ingichka va qizil yada toshi rangidagi ilon dumini ko’ndalang yotgan qamishga yonma-yon yotqizib, boshini suvning tepasida tutdi. Keyin ikkita yada toshini suvga solib, bir-biriga ishqadi. Bu ishni yetti marta takrorlar ekan, unga shogirdlari yordam berib turdi. Nihoyat, yadachi boshi ochiq, sochlari to’zg’agan, yuzi asabiy va ko’pchigan holda boshini ko’kga qaratdi-da, ikki soat davomida yomg’ir duosini o’qidi, nihoyat, osmonni bulut qopladi va qattiq jala quydi».

Shomonlar yaxshi turmush tarzini orzu etishganlarida ezgu ruhlardan madad olganlar. Oltoy turkiylari ezgulik ruhini tog’ timsolida ko’radilar va u bilan muloqotga kirishadilar.

Quyosh aylanmas po’lat tog’,
Oy aylanmas po’lat tog’
Ona o’rmonlarining yopinchig’i

Muqaddas buyuk tog’.
Otalarimiz, buyuklarimiz senga topindilar
Bu biror yaxshilik keltiradi-mi?

Abadiy yashayajak urug’imizga foyda beradi-mi?
Qo’limizdan tutib yetaklaydi-mi?

Ey, beshik ruhini yaratgan,
Suruvlarimizga barokat ber!
Yurtimizga yashash baxsh etgin!

Shomonlar turkiylarning kelajakdagi hayotini bashorat qiladilar. Turk olimi A.Qaboqli «Turk adabiyoti» kitobida shomoniylikning bu xil vazifasi aks etgan ikki she’riy parchani keltiradi Telenget shomonlari oxir zamon ko’rinishini shunday bashorat qiladilar:

Oxir zamon kelganda,
Osmon temir bo’lib qolur.
Yer bokir bo’lib qolur
Xoqon xoqonga yopishar.
Qattiq tosh maydalanur.
Ota o’g’ilni tanimas,
O’g’il otani tanimas.
Pogir o’ti qimmatlanur.
Ot boshidek katta oltin,
Bir tavoq oshga arzimas.
Oyoq ostidan oltin chiqar,
Uni oluvchi yo’q bo’lur.
Qora yerga o’t yog’ilar.
Qayra xonla Xuday ota (Tangrilar)
Bunga tutar qulog’in.
Bu han1gomadan dunyo buzilar.
Dengizlar chayqalar.

Oltoy shomonlari ham oxir zamon belgilarini oldindan aytadilar:

Qora suv qon bo’lib oqadi,
Yer guldirar, tog’lar o’rnidan siljir.
Ko’k qimirlar, parchalanar,
Dengizlar oqar tagi ko’rinib.
Dengiz tubida to’qqiz qo’lli qora tosh,
To’qqiz yeridan parcha-parcha bo’lur.
U yerdan to’qqiz temir otli kishi chiqar,
Ular mingan otlar,
Yirik, sariq, urushqoqdir.
Daraxtlarga tegsa uni sindirar,
Jonivorga tegsa tilka-pora qiladi.
(O’sha lahzada) oyning yorug’i yo’q bo’ladi,
Daraxtlar tomiri bilan sug’iriladi.

MAGIYA

MAGIYA yoki so’zning sehr-jodu kuchiga ishonish shomonlikning shakli hisoblanadi. Ibtidoiy davrlardan boshlab odamlar tabiatdagi narsalardan qo’rqib yashaganlar. Qo’rqish esa ularning taniga turli xil kasalliklar keltirgan. Yoki inson vujudidagi ayrim modda almashishlarining noto’g’ri bo’lishi ham har xil kasalliklarga sabab bo’lgan. Qadimgi xalqlar bu hodisalarni yomon ruhlarning inson taniga o’rnashib olishi bilan bog’laganlar. Shu sababli ularni inson tanidan quvib chiqarish yo’llarini tanlashgan. Go’yo ezgulik ruhlari yomon ruhlarni yo’qotish uchun odamlar orasidan iqtidorli shaxslarni tanlaganlar va homiylik qilganlar.

Turkiy qavmlar o’rtasida kasallangan odamlarni qadim zamonlardan boshlab so’zning sehr-jodu qudrati orqali davolash bilan maxsus shug’ullanuvchi shaxslar bo’lgan. Gerodot «Tarix» asarida skiflar qavmi o’rtasida sehrgarlik bilan shug’ullanuvchilar ko’p bo’lganligini ta’kidlaydi. Ayrim manbalarda, masalan, Narshaxiyning «Buxoro tarixi» kitobida Turon mamlakati hukmdori Afrosiyobga ta’rif berilar ekan, «u jodugar Nuh podshoning bolalaridan» deb ko’rsatiladi. Sehrgarlik Nuhga va Afrosiyobga bog’lanishi turkiy qavmlarning bosh bo’g’iniga mansub hukmdorlar ham sehr-jodu ishlarini bilishiga ishoradir. Tabariyning «Tarixiy Tabariy» asarida esa Afrosiyobning o’g’li Shad sehrgar bo’lgani va Eron lashkarlariga xavf tug’dirganligi keltirilgan.

So’z sehri bilan yomon ruhlarga qarshi kurashish jarayonida yuzaga kelgan matnlar sekin-asta janr xususiyatini ola boshlagan. Turkiy xalqlar o’rtasida islomdan so’ng ham so’z magiyasi rivojlangan, ular afsunlar (arabcha sehr-jodu) deb yuritilgan. Bu afsunlar hozir ham mavjud bo’lib, ular mullalar tomonidan o’qiladi. Afsunlarning matnlari asosan islom dini ta’limotiga aloqadordir. Shu sababli ular turkiy adabiyotning namunasi hisoblanmaydi.

So’z magiyasi matnlari orasida qadimgi turkiylar tomonidan yaratilganlari ham saqlangan. Markaziy Osiyoda yashovchi o’zbek, qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq xalqlari o’rtasida badik marosimlari mavjud. Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida «badik» so’zi «titroq», «larza» ma’nosi bilan izohlanadi. Bu so’zning «bezgak» ma’nosi ham mavjud. Badik inson tanida suvchechak, qizilcha, eshak yemi kabi toshmalar chiqsa, unga qarshi so’z kuchi orqali kurashiladigan marosimlardir. Badik matnlari yomon ruhlarnii quvishga qaratilgan. Professor B.Sarimsoqov o’z tadqiqotlarida bu matnlarning turkiy xalqlar o’rtasida saqlangan parchalarini keltiradi.
O’zbeklarda:

Ko’ch-ko’ch ko’chasan
Ko’char yering men aytsam,
Qizib yotgan go’rga ko’ch,
O’lik yotgan mozorga ko’ch,
O’li bilan mo’liga ko’ch,
Bor, javobing beraman,
Tegirmonning do’liga ko’ch.
Iyiq bilan biyikka ko’ch,
Tovda yurgan kiyikka ko’ch.
Qizil egar naqshiga ko’ch,
Boqolmagan baxshiga ko’ch.

Qoraqalpoqlarda:

Ko’sher bolsang, ko’sh bedik,
Taylarga ko’sh,
Tayding artin jaylagan
Baylarg’a ko’sh.
Onnan jaylay toppasang
Men aytayin,
Qara basin oylag’an
Xanlarga ko’sh.
Ko’sh, ko’sh.

Qozoqlarda:

Badik, badik degende bastay keldik,
Barsha shapa basina jastay keldik,
Osi auilda bir badik bar degenge,
Yetin alip, suyegin tastak keldik.
Ko’sh! Ko’sh! Ko’sh!
Degenge burma badik, burma badik,
Buralip bosag’ada turma, badik,
Buralip bosag’ada turma, badik,
Keledi uyisine ulken kadik,
Ko’sh! Ko’sh! Ko’sh!

So’zning magik qudratidan kinnachi (suq, hasad, kek, o’ch, xusumatni qaytarishga kurashuvchi)lar ham foydalanishgan. Ular aytgan matnlar ham yomon ruhlarni quvish ruhida yaratilgan. Badikchilar va kinnachilarning sehr-joduli so’zlarida buyruq ohangi birinchi o’rinda turadi. So’zning butun kuchi, ezgulik ruhi homiylik qilayotgan kishining qahr-g’azabi yomon ruhni inson tanasidan haydashga qaratiladi.

BUDDIZM YOKI BURHONLIK

BUDDIZM YoKI BURHONLIK (Budda nomidan olingan. Sanskritcha buddha – nurlangan) miloddan avvalgi VI–V asrlarda paydo bo’lgan va jahon xalqlari o’rtasida keng tarqalgan dinlardan biridir. Buddizmning asoschisi Siddhartta Gautama (623-544)dir. Bu din ta’limotiga ko’ra ruh ko’chib yuradi, u qayta tug’iladi, jonli va jonsiz narsalar shakliga kiradi. Qadimgi turkiylar ham budda dini aqidalariga ishonishgan. Hozirgacha buryat, qalmoq, tuva va Sibirda yashaydigan boshqa turkiy qavmlar o’rtasida buddaga e’tiqodlilari mavjud.

Budda (burhonlik) dinining ta’limoti turkiylarning badiiy adabiyotida ham aks etgan. A.Qaboqli «Turk adabiyoti» kitobida burhonlik ifodalangan she’rlardan birini keltiradi:

Taqdirda ochlik va qahatchilik bo’lgani uchun
uch-to’rt ofat kelur.
Shu onda yomonlik ketib, sukunat bo’lur.
Boshqa besh dunyodagi maxluqlar ham,
Istisnosiz, hammasi birdan bir joyga qavushadi.
Onam va otam boshqa bo’lganligi uchun
barcha jonlilar,
Har vaqt dunyoga kelish ne’matidan bahramand bo’lur.
Butun avlodlar abadiy emasligini bilib,
Burhon saodatini unutmasinlar.
Ushbu ezgulik va ezgu amal qarshisida,
Burhon saodatini topdim, men Kamala Anantashira,
Oyoqda yurgan kishilarning o’g’illariga
Ruh ko’chganda huzur-halovatga erishtirayin.

Ananta buddizm tarixidagi muqaddas ibodatxonadir. Unda oltin va bronzadan yasalgan budda haykallari bo’lgan. Shu sababli ham burhonlik ruhi sug’orilgan asarlarda Anantaga murojaat etish ruhi kuchlidir. Turkiylar budda butlarini «Burhon», ibodatxonalarini esa «Burhon uyi» deb atashgan. «Oltin yoruq» asari ham burhoniylik ta’limotining nodir namunalaridan biri hisoblanadi.

Budda dining paydo bo’lishi miloddan avvalgi 623-544 yillarda yashagan Siddhartha Gautama nomi bilan bog’langan. Budda – sanskritcha nurlangan degan ma’noni beradi. Uning asl mohiyati insoniyatni azob-uqubatlardan qutqazishdan iboratdir. «Oltin yoruq»dagi Mag’astvi o’z jonini qurbon qilishdan maqsad ham ana shu ta’limotga, bu dunyodagi azob-uqubatlardan qutulishga qaratilgan. «Oltin yoruq» turkiy tilga xitoychadan tarjima qilingan. Buning boisi, budda ta’limoti Osiyo mamlakatlari orasida birichilardan bo’lib Xitoyga, milodimizning I asrlarida, kirib kelgan. IV-VI asrlarda esa Xitoy orqali Koreya, so’ngra Yaponiyaga o’tgan.

Demak, budda ta’limotining Markaziy Osiyoga kirib kelishi, unga e’tiqod qo’ygan kishilar o’rtasida budda g’oyalari singdirilgan badiiy asarlarni o’qishiga ehtiyoj tug’dirgan. «Oltin yoruq»da budda ta’limotiga asos bo’lgan to’rt dunyoqarash – «haqiqat» singdirilgan: 1) turmush azob – uqubatlardan iborat; 2) azob – uqubatlar yuzaga kelishining sababi – odamlarning istak va nafslari; 3) bu azob uqubatlardan qutulish uchun odamlar o’z istak va nafslarini tiyishi kerak; 4) budda kashf etgan aqidalarga amal qilish azob – uqubatlardan ozod qiladi.

Mag’astvi – hayotda o’z istak va nafsiga erkinlik bergan, ammo o’z xatosini anglagan kishilarning umumlashma obrazidir. U faqat bir davrda yashagan odamlarning emas, balki, insoniyat nomidan gapirar ekan, yuz ming yillar davomida yaxshi turmush kechirib, gunohga botgan shaxslarning umumlashmasidir. Mag’astvi o’zlikni yo’qotib, lazzatli umr kechirish, mol – mulk to’plashga berilishni keskin qoralaydi. Mag’astvi bunday hayotni kechirilmas gunoh, azob – uqubat, tanning chirkin holatga tushishi deb tushinadi va o’z jonini qurbon qilish bilan undan xalos bo’ladi. O’z akalari ham azob – uqubatdan qutilishning bunday yo’lini tushunishlarini istaydi. («Oltin yoruq» asari haqida qo’llanmaning «Turkiy adabiyotda badiiy tarjima» faslida batafsil ma’lumot berilgan.)

MONIYLIK

Moniylik ta’limoti xitoylik Moniy ibn Fatak (216-276) nomi bilan bog’lanadi. Uning ta’limoti koinotda nur bilan zulmat o’rtasida kurash bo’lishiga asoslanadi. Shu sababli ham nur – Quyosh, Oy, ya’ni nur taratuvchi osmon jismlari muqaddas sanaladi va ularga tangri nomi bilan sig’iniladi. Nur va zulmat o’z mantig’ini yaxshilik va yomonlik kurashida topadi. Moniylik VIII asrda uyg’urlar o’rtasida asosiy din sifatida tarqalgan. Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, Buguxon 762 yilda Chin (Xitoy)ga safar qiladi. U yerda Moniy rohiblari bilan tanishadi, mamlakatiga qaytishida rohiblarni o’zi bilan birga Qorabolg’asun shahriga olib keladi. Moniylik turkiy adabiyot rivojiga ta’sir ko’rsatgan dinlardan biridir. Bu oqimning ta’sirida turkiy adabiyotda «Xuastuanift» («Moniylar tovbanomasi») asari yuzaga kelgan. Uning qadimgi turkiy tildagi uchta nusxasi ma’lum. Ulardan London va Berlin nusxasi moniy, Sankt-Peterburg nusxasi esa eski uyg’ur yozuvida bitilgan. Asarning yaratilish davri V.V.Radlov fikricha, taxminan V asr, S.Ye.Malov xulosasiga ko’ra VII asrga to’g’ri keladi. O’zbek olimlaridan professor N.Rahmonov tadqiqotlarida «Xuastuanift»ning g’oyasi, tuzilishi, ahamiyati keng o’rganilgan. Asar moniy jamoasi a’zolarining madhiyasi, ayni paytda nizomi ham hisoblanadi. «Xuastuanift» 15 bo’limdan iborat. Kitobning ikkinchi bo’limida Kun va Oy tangrilarning moniylikdagi vazifalari ko’rsatiladi hamda ularning haqiqiyligini tan olishga chaqiriladi. S.Ye.Malovning «Qadimgi turkiy yozma yodgorliklar» kitobida ham moniylarning tangriga tovba-tazarrulari bitilgan ibodatlaridan parchalar keltirilgan.

«MONIYLAR TAVBANOMASI»

Besh turli tirik mavjudotga nisbatan, birinchidan, ikki oyoqli insonlarga, ikkinchidan, to’rt oyoqli tirik mavjudotlarga, uchinchidan osmonda parvoz etadigan mavjudotlarga, to’rtinchidan suv ostidagi tirik mavjudotlarga, beshinchidan, sudralib yuruvchi tirik mavjudotlarga nisbatan gunohlarga botib, ushbu besh turli tirik mavjudotlarni buyugidan to kichigigacha xo’rladik, nobud qildik, ozor yetkazdik. O’zimiz gunohli bo’la turib, ey, xudo, endi gunohlarimizdan ozod qilishingni, bizni kechirishingni sendan iltijo qilamiz.

Ey, xudo, biz so’zda va amalda o’n turli gunoh sodir etdik, biz gunohsizlarga tuhmat qildik, yolg’on qasamyodlar aytdik, yolg’onlar to’qib, insonlarni qatl ettirdik, jodu ishlari bilan shug’ullandik, nochorlarning bizga ishonib topshirgan omonatlarini o’zimizniki qilib oldik, jonzotlarni o’ldirdik, qatl etdik va ko’pgina Oy va Quyosh xudolariga yoqmaydigan ishlar qildik va, umuman, yashash hayotimizda ko’pgina xatolar sodir etdik, ayollarnikiga o’xshash uzun liboslar kiydik, yoshligimizda yovuzlikka qo’l urib, ushbu gunohlarni sodir etdik. Endilikda gunohimizdan o’tishingni, bizni kechirishingni iltijo qilamiz…

Har kuni Oy xudosiga, muqaddas bitik va payg’ambarlarga gunohlarimizdan kechishini so’rab ibodat qilishimiz kerak edi. Mana endi o’zimiz bilgan va bilmagan holda, turli sabablarga ko’ra, ushbu aytilganlarni bajara olmadik. Gunohlarimizdan kechishingni so’rab, sendan yolvoramiz, gunohlarimizni kech!

Yilda yetti marta qurbonlik keltirish qonuni mavjud edi. Yana ibodatxonada o’tirib, har bir qurbonlik uchun ro’za tutish kerak edi va yana har bir iloh oldida sidqidildan ibodat qilib, gunohimizdan o’tishini iltijo qilishimiz kerak edi. Ey, xudo, ushbu aytganlaringga rioya qilmaganimiz uchun kechirishingni iltimos qilamiz!

Qanchalik yomon xayollarga borishimiz bilan, qanchalik madaniyatsiz va yomon so’zlarni aytishimiz bilan, qanchalik biz qilish kerak bo’lmagan ishlarni qilganimiz bilan o’z mavjudligimizni yanada qiyinlashtirishimiz, yana besh ilohning nuri bilan oziqlanib, o’z tanimiz va ruhimiz bilan iblisni sevamiz va o’zimizni pastga, yer (do’zax)ga tortamiz. Shuning uchun ey, xudo, bizning gunohlarimizdan o’tishingni so’rab iltijo qilamiz va bu gunohlarimizdan qutulish uchun ibodat qilamiz, bizning gunohlarimizni kechirgin!

Moniylik she’rlari orasida muallifi noma’lum ehtimol xalq og’zaki ijoi namunasi hisoblangan «Tong tangrisi» alohida ahamiyatga ega. Uning tuzilishida naqarotning mavjudligi ushbu she’r moniylar o’rtasida keng tarqalgan va ommaviy tarzda aytiladigan madhiya darajasiga ko’tarilgan bo’lishi mumkin degan xulosani beradi. Madhiyaning asosiy mazmuni Kun va Oy tangrilarga murojaat etish orqali ularni ulug’lashga qaratilgan.

Tong tangri (si) keldi,
Tong tangrisining o’zi keldi.
Tong tangri keldi
Tong tangrisining o’zi keldi.
Turinglar, barcha beklar, qarindoshlar,
Tong tangrisini madh etaylik.
Ko’ringan Quyosh tangrisi,
Siz bizni asrang,
Ko’ringan Oy tangrisi,
Siz bizni qutqaring.
Tong tangrisi
Go’zal hidli, xushbuy hidli,
Porlagan, yaltiragan.
Tong tangrisi,
Tong tangrisi.

Jahondagi ko’pgina xalqlarning diniy e’tiqodlari va mafkurasi muqaddas kitoblar «Avesto» va «Bibliya»da umumlashgan. Qadimgi turkiy xalqlarning diniy e’tiqodi va mafkurasi ham bundan mustasno emas.

ZARDUSHTIYLIK

Zardushtiylik dini miloddan avvalgi VI-V asrlarda yuzaga kelgan. Bu din Zaratushtira (ba’zi manbalarda Zardusht yoki Zardo’st) nomi bilan bog’liqdir. Zardushtning shaxsiyati to’g’risida ikki xil qarashlar mavjud. Ayrim tadqiqotchilar Zardushtni miloddan avvalgi 589-512 yillarda yashagan ilohiyatchi faylasuf, tabiatshunos va shoir deb hisoblaydilar. U Eronda yashagandir. Bunday fikr tarafdorlari zardushtiylik qadimgi Eronda keng tarqalgani va bu dinning muqaddas kitobi «Avesto» eron-pahlaviy tilida yaratilganligini asos qilib oladilar. Boshqa olimlar esa Xorazmni zardushtiylikning vatani deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, birinchi marta muqaddas olov «Atarxurra» yongan joyning jo’g’rofiy o’rni va iqlimining tavsifi Xorazmga to’g’ri keladi.

AVESTO

«Avesto» eramizdan oldingi VII asrning oxiri va VI asrning boshlarida yaratilgan. Uning qadimgi qismlari miloddan avvalgi 2000-1000 yillarga taalluqli, deb qaraladi. «Avesto»ning bizgacha yetib kelgan nusxalarida Eron shohi Kayxisrav va Turon shohi Franhrasyan (Afrosiyob) o’rtasidagi munosabatlar ifodasini topgan. Bunday tarixiy voqyelik miloddan avvalgi 620 –yillarga to’g’ri keladi.

«Avesto» zardo’shtiylik dinining muqaddas kitobidir. Uning yaratilish vatani – Markaziy Osiyo. Shu sababli bu kitob Markaziy Osiyo xalqlarining mushtarak yodgorligidir. Avesto o’z davrining tarixi, fani, madaniyati, urf-odatlari, adabiyoti, iqtisodiy-ijtimoiy hayoti to’g’risida ma’lumot beruvchi qomusiy asardir. «Avesto» yaratilgan vaqtda 30 nask — kitob (qismdan) iborat bo’lganligi haqida ma’lumotlar bor. Markaziy Osiyoga turli bosqinchilarning kirib kelishi, zardo’shtiylik diniga sig’inuvchilarning ta’qib qilinishi natijasida kitobning ko’p qismi yo’qolib, oz qismi saqlanib qolgan. Bu xususda Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida shunday yozadi: «Podshoh Doro ibn Doro xazinasida «Avesto»ning o’n ikki ming qoramol terisiga tilla bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o’ldirgan vaqtda uni yondirib yubordi. Shuning uchun o’sha vaqtdan beri «Avesto»ning beshdan uch qismi yo’qolib ketdi. «Avesto» o’ttiz nask edi. Ma’jusiylar qo’lida o’n ikki nask chamasi qolgan».

«Avesto»ning qisqargan shakli «Zand Avesto» deb nomlangan. U pahlaviy, sanskrit (qadimgi hind) tiliga tarjima qilingan va sharhlar bitilgan. U bir necha marta Yevropa tillariga, jumladan, rus tiliga ham ag’darilgan. «Avesto»ni o’zbek kitobxonlari A.Mahkam, M.Isoqov va boshqalar tarjimasida o’qishmoqda.

Yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi kurash «Avesto»ning bosh g’oyasidir. Yaxshilik ramzi – yakka xudo Axura Mazda, yomonlik ramzi – Ahramandir. Hozirgacha «Avesto»ning ikki varianti mavjud. Birinchisi faqat «Avesto»ning o’zidan iborat. Ikkinchisi esa pahlaviy tilidagi sharhli tarjimadan tashkil topgan bo’lib, u bir necha qismlarga ajratilgan. Ular quyidagilar: 1. Vendidot. Axura Mazda bilan Zardushtning savol-javobi tarzida bitilgan. Jami 22 bob. 2. Visparad. Ibodat qo’shiqlari berilgan. Jami 24 bob. 3. Yasna. Qurbonlik qo’shiqlari, xudolar madhiyasi hamda diniy marosimlar tavsifi berilgan. U 72 bobdan iborat bo’lib, 17 bobi gotlar – madhiyalar deb atalgan. 4. Yasht. 22 qo’shiqdan iborat. Qo’shiqlarda zardushtiylik xudolari va ma’budalari madh etilgan. 5. Kichik Avesto. Quyosh, Oy, Ardvisura, Varxra kabi xudo va ma’budalar madh etilgan ibodat qo’shiqlari beriladi.

«Avesto» o’zbek ilm-fanida, xususan, N.Mallayev, F.Sulaymonova, B.To’xliyev, T.Mahmudov, N.Norqulovlarning tadqiqotlarida tahlil etilgan.

«Avesto» diniy kitob bo’lish bilan birga, eng avvalo, u nodir adabiy yodgorlikdir Asar she’riy yo’l bilan yozilgan. Qadimda yashagan xalqlarning og’zaki adabiy merosi berilgan. Kayumars, Yima, Gershasp, Arjasp, Mitra haqidagi asotir hamda afsonalar qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklardir.

«Avesto»da osmon jismlarida ilohiylik belgilarining ko’rsatilishi turkiy xalqlarning diniy e’tiqodlariga yaqin turadi. Jumladan, quyosh xudosi Mitra haqidagi tasavvurlar shunday xususiyatga ega. «Avesto»da qadimgi turkiy qavmlar va ularning hukmdorlari, qahramonlarining badiiy tasvirlari ham ifodasini topgan. Unda turkiylar tur nomi bilan beriladi. Turkiy va forsiy xalqlar adabiyotida Afrosiyob, Siyovush, Kayxisrav haqida yaratilgan turkum rivoyat va afsonalarning dastlabki namunalari «Avesto»da yaratilgan.
«Avesto»dagi mifologik obrazlar o’zbek xalq og’zaki ijodi taraqqiyotiga ham sezilarli darajada ta’sir ko’rsatgan. Buni o’zbek xalq og’zaki ijodida mavjud ayrim obrazlarning tug’ilishi zardo’shtiylik bilan bog’langanligi misolida ko’rish mumkin.

GAYA MARTA

«Avesto»da ilk foniy odam – Gaya Marta haqida rivoyatlar keltirilgan. U zardo’shtiylikda yer yuzida yashagan birinchi odam sifatida tasavvur etiladi. O’rta asr manbalarida uning nomi Gavomard, Gayomat, Gopat shoh, Qo’bodshoh, Kayumars tarzida bitilgan. Gaya Marta ikki vujudli, ho’kiz va odamdan tashkil topgan. Uni ezgulik xudosi Axura Mazda Dantiya daryosining bo’yidagi Ar’yana Vejada yetmish kun mobaynida yaratgan. Daryoning chap sohilida odam, o’ng qirg’og’ida ho’kiz turgan. Gaya Marta insoniyat dushmani Axriman tomonidan o’ldirilgan.

Gavomard – Buqaodam yoki sigir, echki, qo’yga xos ayri tuyoqli odamlar haqidagi afsonalar o’zbek xalqi o’rtasida keng tarqalgan. Gerodot «Tarix» kitobida qadimgi turkiylar qavmi issidonlar haqida yozar ekan, unga tog’da echki tuyoqli odamlar yashashi haqida hikoya qilganligini aytadi. «Go’ro’g’li» turkumidagi dostonlarning qahramonlaridan Rayhon arab ayri tuyoq deb ta’riflanadi. Turk olimi Abdulqodir Inon XIII asrda mo’g’ullar o’lkasida sayohatda bo’lgan Plano Karpini o’z xotiralarida it boshli, sigir oyoqli qavmlarni ko’rganligini yozgan. Xorazm ertaklaridan «Gul uzuk»da yarmisi odamga, yarmisi qo’tosga o’xshaydigan odamlar haqida hikoya qilinadi.

O’zbek xalqi o’rtasida Jo’mard qassob, Jonmardi qassob, Gavmard nomi bilan bog’langan rivoyatlar ham «Avesto»dagi Gaya Marta obraziga bog’lanadi. Rivoyat qilishlaricha, odamlarga go’sht yeyishni birinchi marta o’rgatgan kishi Jo’marddir. U Anushirvon davrida yashagan bo’lib, kunduzi qassoblik, kechasi podshohlik vazifasida o’tirgan va yomon odamlarni jazolagan. Jo’mard Ho’shamshohning o’n yettinchi avlodidan hisoblangan. Ho’shamshoh mol terisidan kiyim tikish, jundan mato to’qish, egar yasash kabi hunarlarga ega bo’lgan. Devlar unga ho’kiz terisini yopib, abadiy qolishni buyurgan.

Folklorshunos M. Jo’rayev Jo’mard qassob nomining kelib chiqishini mifologik afsonalar asosida shunday izohlaydi: «Qadim zamonlarda Gavmard ismli kishi bo’lgan ekan. Uning Baqar (Ho’kiz) degan do’sti ham bor ekan. U bir kuni ertalab uyqudan uyg’onib qarasa, hamma yerlar ko’m-ko’k ekan. Shunda u qari kishilardan: «Bu qanday hol?» deb so’rabdi. Qariyalar: «Bu – navro’z, u qish fasli tugaganidan darak berayapti», — debdilar. Shu payt shayton kelib vasvasaga solibdi, Gavmard o’z do’stini o’ldirib, go’shtini pishirib, dasturxonga tortibdi. Boshqa odamlar bo’lsa, yerda ko’kargan o’tlardan ovqat tayyorlab, dasturxonga qo’yibdilar. Gavmardning qilgan ishidan xabar topgan odamlar: «Iloyo juvonmarg bo’l!» — deb qarg’abdilar. Shundan so’ng uning nomi Juvonmarg bo’lib, keyinchalik Jo’mard deb atala boshlangan ekan. Navro’z bayramini nishonlash, dasturxonni ko’katlardan tayyorlangan taomlar bilan bezash va go’shtni iste’mol qilish o’sha vaqtdan qolgan deydilar. Jo’mardni bo’lsa, qassoblar o’zlariga pir deb bilishar ekan».

Bu afsona o’zbek xalq og’zaki ijodi mahsulidir. Lekin unda «Avesto»da Angro Maynyu boshchiligidagi yovuz kuchlar Dantiya daryosining chap sohilidagi odam Gaya Marta va o’ng qirg’og’idagi Buqaga qilgan xuruji ma’lum darajada o’z ifodasini topgan. Bu voqyea zardo’shtiylik taqvimi bo’yicha ilk bahor kunlariga to’g’ri keladi.
Odam boshli, ho’kiz qiyofasidagi haykalchalar O’zbekiston (jumladan, Samarqand shahri yaqinidagi Tali Barzu tepaligi, Xorazm viloyatining Shovot tumani hududi)dan topilgan.

TISHTAR

«Avesto»dagi mifologiyaga ko’ra, yerdagi barcha suvlarning manbai Tishtar yulduzida saqlanadi. Yovuz kuch Axraman suvli yulduzlarni egallash uchun ularga qarshi parilarni yo’naltiradi. Lekin Tishtar parilarga shikast berib, Farog’kart daryosi bo’yigacha quvib yuboradi. Zardo’shtiylik mifologiyasida Tishtar zaminni suv bilan ta’minlaydi. «Avesto»da Tishtar qasidasi (Tiyr yasht) keltirilgan. Qurg’oqchilik yillarida odamlar Tishtarga yomg’ir yog’dirishni so’rab, iltijolar qilishgan, balki maxsus marosimlar ham o’tkazilgan bo’lishi mumkin. Chunki bu marosimlar zardo’shtiylikning muqaddas an’anasi sifatida o’zbek xalqi o’rtasida hozirgi kunlargacha yetib kelgan.

Tisht – xalq o’rtasida asrlar o’tishi davomida «Sust» nomi bilan o’zgargan. O’zbek xalq og’zaki ijodidagi «Sust xotin» qo’shiqlarida Tishtar obrazi yaratilgan. Qurg’oqchilik kelgan yillarida dehqonchilik bilan shug’ullanadigan odamlar Tishtar – yomg’ir tangrisidan yordam so’raganlar. Bu marosim o’ziga xos ko’rinishda o’tkazilgan: dehqonchilik bilan shug’ullaniladigan joylardagi ayollar to’planishib, odam shaklidagi qo’g’irchoqqa kampirning ko’ylagini kiygizishib, «Sust xotin» qo’shig’ini aytishgan va o’z qo’ni-qo’shnilarinikiga kirishgan. Uy egalari qo’g’irchoqqa suv sepishgan, «Sust xotin» qo’shig’ini aytganlarga xayr–sadaqa berishgan. Quyidagi parchada yaratilgan Sust xotin obrazi «Avesto»dagi suv xudosi Tishtar mifologiyasiga bog’lanadi.

Sust xotin-o, Sust xotin,
Ko’lankasi maydon xotin, Sust xotin.
Dehqonlarni g’am bosdi, Sust xotin.
Omochini chang bosdi, Sust xotin.
Havo yog’sin sevalab, Sust xotin.
Bo’ri qochsin tebalab, Sust xotin,
Bug’doy bo’lsin zarchalab, Sust xotin,
Sag’ir — sug’ir qolganlar, Sust xotin,
Nonni yesin parchalab, Sust xotin,
Sust xotin-o, Sust xotin,
Ko’lankasi maydon xotin, Sust xotin.

Turkiylarning o’ziga xos suvga topinish mifologiyasi bo’lgan. Bu mifologiya ularning boshqa xalqlardan farq qiluvchi mafkurasi mahsulidir. Turkiylar o’zlariga tangri tomonidan sehr–jodu amali berilgan deb hisoblaydilar va ulardagi bunday qobiliyatni tarix ham e’tirof etadi. Turkiylar sehr yo’li bilan yomg’ir yoki qor yog’dirish quvvatiga ega bo’lganligi to’g’risida o’nlab rivoyatlar mavjud.

O’zbek mifologiyasida suv xudosi haqida bitilgan afsonalarning boshqa namunalari ham mavjud. Adabiyotshunos N.Mallayev «O’zbek adabiyoti tarixi» darsligida suv xudosi va kishilarni halokatdan qutqaruvchi qahramon Xubbi obrazi yaratilgan quyidagi mazmundagi afsonani keltiradi:

Juda qadim zamonlarda Farudin va hatto Jamshid zamonasidan burun Amudaryoda Xubbi degan bir yigit bo’lgan ekan. U bir qo’li bilan baliq tutar, ikkinchi qo’li bilan uni quyoshga tutib turar, baliq bir zumda pishar ekan. Xubbi shu xilda baliq yeb, Amudaryoda yetti yuz yil yashabdi, daryoni qo’riqlabdi, biroq yomon ruh, hattoki chivin ham daryoga yaqin yo’lashga botina olmabdi. Xalq suvga ma’mur bo’lib, shad– xurram yashar ekan. Biroq Jamshid zamonasiga kelib Xubbi g’oyib bo’libdi. Kishilar uni osmon suvlarining hukmroni bo’lgan qiz o’g’irlab ketgan deb faraz qilibdilar. Xubbi g’oyib bo’lganidan keyin Amudaryoga uning onasi kelibdi. U birinchi bo’lib qayiq yasabdi, kishilarni qayiqda suzish va dushmanga qarshi suvda jang qilishga o’rgatibdi. Biroq kunlardan bir kun Xubbining onasi ham g’oyib bo’libdi. Lekni kishilar o’z xomiylarini, Xubbi va uning onasini unutmabdilar. Ular qayiqlarda Xubbining onasi qiyofasini tasvirlabdilar.

Demak, «Avesto» faqat diniy kitob emas. U turkiy xalqlarning ham adabiy yodgorliklari va e’tiqodlari ifodalangan, qadimgi o’zbek xalq og’zaki ijodi shakllanishiga samarali ta’sir ko’rsatgan nodir yozma asardir.

XRISTIANLIK

Xristianlik dini milodimizning boshlarida paydo bo’lgan. Iso Maseh (Iisus Xristos) bu dinning asoschisidir. Isoga Maseh so’zini qo’shib aytadilar. Maseh yahudiy tilidan olingan bo’lib, «silangan, siylangan» ma’nolarini beradi. Yunonlarda esa bu ma’no «Xristos» so’zi bilan ifodalangan. Sharq adabiyotida Maseh, Masih, Masiho Iso payg’ambarning laqabi sifatida qo’llaniladi va Iso o’z nafasi bilan o’likni ham tiriltiraolish qudratiga egaligi aytiladi. Shu sababli xristianlik ba’zan Masihiylik, ham deb yuritiladi. Nasroniylik deyilishiga sabab, Iso Nazaret (Nazroniyya) qishlog’ida tug’ilganligidir.

Xristianlik ta’limoti Markaziy Osiyo xalqlari o’rtasiga III asrlardan boshlab kirib kelgan. Tolos, Samarqand, Ma’ruf, Hirot, Xorazmda xristianlarning ibodatxonalari, bu ta’limotni targ’ib etuvchi diniy – hududiy jamoalar bo’lgan. X asrda yashagan arab tarixchisi Xovqal Samarqand, Jizzax, Toshkent atroflarida xristianlarning qishloqlari bo’lganligini yozadi.

IV-VIII asrlarda xristianlik Kavkazdagi xalqlar, xususan, Ozarbayjon va Janubiy Dog’istonda hukmron din hisoblangan. Xristianlik ta’limoti uyg’urlar o’rtasida ham keng tarqalgan. Xristianlik mazmuni qadimgi uyg’ur tilidagi matnlarda ham ifodalangan. Ularning ayrim parchalari S.Ye.Malovning «Qadimgi turkiy yozma yodgorliklar» kitobida keltiriladi.

«BIBLIYA»

Xristianlikning muqaddas kitobidir. Bibliyaning asosiy mavzusi – yagona Xudoning fazilatlari va odamzod bilan aloqasi haqidadir. Bibliya ikki qismga – Qadimgi Ahd va Yangi Ahdga bo’linadi. «Ahd» — yagona Xudovandning insonlar bilan aloqasini bildiradigan tushunchadir. Qadimgi Ahd – «Tavrot» va «Zabur» milodimizdan avvalgi davrlarda, ya’ni Iso Masih tug’ilishidan oldin yaratilgan. Yangi ahd – «Injil» — eramizning birinchi asrida, ya’ni Iso Masih tug’ilganidan keyin yaratilgan. Qadimgi Ahd ibriy va aramiy (eski yahudiy), Yangi Ahd esa yunon (qadimgi grek) tilida yozilgan. Bibliyani tuzishda bir yarim ming yil mobaynida qirqqa yaqin muallif ishtirok etgan.

«Vahiy» Injilning oxirgi kitobidir. U aziz Pir Yuhannoga Xudo yo’llagan bashoratdir. «Vahiy»da oxir zamonda yuz beradigan musibatlar, Iso Masihning olamga qaytishi, Ya’juj-Ma’juj, Dajjol, Qiyomat, Jannat va Jahannam haqidagi tushunchalar ifodalanadi. «Vahiy»da xudoning osmon saltanati tasvirlangan. Osmon saltanati tasvirida turkiylarning Ko’k tangri dini ifodasining umumiy o’xshashlik tomonlari bor: Osmonda bir Taxt – Arshi a’lo. Unda olmos va la’lga o’xshash yaltiroq bir siymo o’tiradi. Uning tevaragida yana yigirma to’rtta taxt bor. Bu taxtlarda boshlarida oltin toj va oq kiyim kiygan yigirma to’rt oqsoqol o’tiradi. Arshi a’lo oldida xudoning yetti ruhi bo’lgan yettita mash’al yonib turadi. Uning o’rta qismi va atroflarida to’rtta jonzot ham bor edi. Birinchi jonzot arslonga, ikkinchisi buzoqqa o’xshar edi, uchinchi jonzotning yuzi odamsimon, to’rtinchisiniki esa uchayotgan burgutga o’xshar edi. Yigirma to’rt oqsoqol ham, jonzotlar ham barhayot siymo – tangriga shukronalar qiladi.

Muqaddas kitobdagi bu tasvirni turkiylar turmush tarzi nuqtai nazaridan ham izohlash mumkin: Arshi a’lodagi barhayot siymo – turkiylarning Ko’k tangrisi. Yigirma to’rt oqsoqol – turkiylarning yigirma to’rt qavm boshliqlari ruhi. Yigirma to’rt oqsoqol turkiylar hayotida, davlat tuzumida alohida o’rin tutgan. Umuman, yigirma to’rt soni turkiylar uchun o’ziga xos ahamiyatga ega. Turkiylarning Xung-nu eli yigirma to’rt urug’dan kelib chiqqan. Yigirma to’rt oqsoqol xunlarning siyosiy hayotida, davlatni boshqarishida katta mavqyega ega bo’lgan. Yigirma to’rt oqsoqolning davlatni boshqarishi To’xtamishxon davrlarida ham saqlanib qolgan. Sharqiy xunlar, ya’ni Xung-nular miloddan oldingi ikkinchi asrlardayoq mustahkam mamlakatga ega bo’lgan turkiy qavmlardan hisoblanadi. Ular Markaziy Osiyoda ilk davlatlarini qurganlarida mamlakatni yigirma to’rt qo’mondon idora etgan.

Yetti mash’al turkiylarning yetti bahodiri ruhi. Qofqaz turkiylari mifologiyasiga ko’ra Tangri yerga to’fon yuborishidan oldin faqat bir qari cholni ogohlantiradi. Chol sandiqsimon qayiqda o’z oilasini saqlab qoladi. Qayiq Qazbek cho’qqisiga ko’tarilgach, to’fon to’xtaydi. Cholning farzandlari dunyo bo’ylab tarqaladi. U yana yetti o’g’il ko’radi. Ular bir kuni ovga chiqishadi, ammo ularni yashin urib o’ldiradi. Tangri yetti bahodir ruhini ko’kka olib chiqadi. Bu ruh yetti yulduz bo’lib porlaydi.

Tangri atrofidagi hayvon va qushlarga monand tasvirlar ham diqqatga sazovordir. Ulardan birinchisi arslonsifat shohning ruhidir. Arslon va sher turkiylarning mudofaa, shuningdek, harbiy sarkardalari timsolidir. Turkiylar miloddan oldingi VII asrda yashagan xoqonlari Alp Er To’nga timsolida arslondan ham kuchli bahodir kishi siymosini ko’rishadi. «Vahiy»da arslonsifat ruhga hurmat bilan qaraladi. Tangrining qo’lida yetti muhr bilan muhrlangan bir kitob bo’lib, uni ochish va yechishga qodir kishilardan biri arslon ismli odamdir. Muhrlarning buzilishi bilan tangrining yonida o’tirgan to’rt jondor – to’rt shohning qiyofasi ochiladi. Birinchi muhrning buzilishi bilan arslonsifat shohning ruhi jonlanadi va hayotga qaytadi. U oq otga minib, boshida toj, g’oliblik uchun yo’lga otlanadi va unga g’alaba buyuriladi.

Muqaddas kitobda Ya’juj-Ma’jujlar haqida ham so’z ketadi. Shayton Iso Masehning tirilish kuni ularni aldab, zindondan chiqaradi va xudoning aziz xalqiga qarshi jangga otlantiradi. Tangri o’t yog’dirib, ularni qirib tashlaydi. Ya’juj-Ma’juj turkiylarning jangovar urug’laridan hisoblanishi haqida tarix xabar beradi. Beruniy Iskandar Zulqarnaynning tarixiy faoliyati haqida so’z yuritar ekan, u qo’shni xalqlarni Ya’juj-ma’jujlar hujumidan himoya qilish uchun devor qurdirganligini uqtiradi. Ya’juj-ma’jujlar beshinchi va oltinchi iqlimda yashovchi sharq turklarining bir sinfi deb ta’riflangan. Tarixchi Muhammad ibn Jarir at – Tabariy esa ozarbayjon hukmrondori Ya’juj-ma’jujlar yerini fath etganini yozadi.

«Tavrot»da jahondagi barcha millatlarga mansub xalqlarning mushtarak tuyg’ulari, e’tiqod va tushunchalarini ifodalovchi rivoyat hamda afsonalar mavjud. Shulardan biri Olloh tomonidan yerga to’fon jo’natilishi hodisasiga bag’ishlangan. Bu voqyea muqaddas diniy kitoblardan tashqari, ko’plab tarixiy – badiiy, jumladan, Rabg’uziyning «Qissasi Rabg’uziy», Alisher Navoiyning «Tarixi anbiyo va hukamo» kabi asrlarida ham o’z ifodasini topgan. «Bibliya»da to’fon hodisasi haqida quyidagi rivoyat keltirilgan.

TO’FON

Xudovand Nuhga: «Sen butun xonadoning bilan kemaga kiringlar. Chunki bu nasl orasidan, Mening nazarimda, solih bo’lgan yolg’iz seni topdim, — dedi. – Halol bo’lgan har bir chorva tuyog’ining erkak va urg’ochi jinsidan yettitadan, harom bo’lgan chorvaning erkak va urg’ochi jinsidan esa ikkitadan olib, o’zing bilan kemaga kirgizgin. Osmondagi parrandalarning ham erkak va urg’ochi jinsidan yettitadan olib kirgizgin, toki butun yer yuzida yashovchi har xil jonivorlardan tirik qolganlar bo’lsin. Chunki yetti kundan keyin Men yerga qirq kechayu qirq kunduz davom etadigan yomg’ir yog’diraman. O’zim bunyod etgan barcha mavjudodni yer yuzidan qirib tashlayman».

Nuh esa Xudovand keltirgan hamma narsani bajo keltirdi.

Nuh umrining olti yuzinchi yili, ikkinchi oyining naq o’n yettinchi kunida ulkan tubsizlik buloqlari bari qaynay boshlab, osmon qopqalari ochilib ketdi. Ketidan yer yuziga qirq kechayu qirq kunduz yomg’ir yog’di.

Ana shu kunning o’zida Nuh va uning o’g’illari Som, Xom va Yofit (Yofas), Nuhning xotini bilan uchta kelini hammasi birga kemaga kirdilar. Ular bilan birga barcha yovvoyi hayvon, chorva va yerda qimirlovchi mayda jonivorlar turlari, shuningdek, barcha parranda turlaridan xilma-xil patli qushlar kemaga kirdilar. Hayot ruhiga ega bo’lgan har bir maxluqdan juft-juft bo’lib, Nuhning oldiga, kemaga kirdilar. Xudo Nuhga buyurganidek, kemaga kirgan har bir maxluqning erkak va urg’ochi jinsidan bor edi. Oxirida Xudovand Nuhning ketidan eshikni yopib qo’ydi.

Qirq kun davomida yer yuzini to’fon bosib, suvlar toshib, kemani yerdan yuqoriga ko’tardi. Yer yuzini bosayotgan suv toshqini tobora kuchayib borar ekan, kema suv yuzida suzib yurar edi. Yer yuzidagi suv toshqini behad kuchayib, osmonu falak ostidagi baland tog’larning hammasini qoplab oldi. Suv toshqini tog’u tepalikdan o’n besh gaz yuqoriroq ko’tarilib, hamma yoqni ko’mib tashladi. Yer yuzida harakat qiluvchi har bir maxluq – parranda ham, chorva ham, yovvoyi hayvonlar ham, yerda qimirlovchi mayda jonivorlar ham, odamlar ham birdan halok bo’ldilar. Quruqlikda yashovchi dimog’ida hayot nafasi bor bo’lgan har bir jonzot o’lib ketdi. Yerda bor bo’lgan butun mavjudot qirildi.

Odamdan tortib chorvagacha, yerda qimirlovchi maxluqdan tortib, ko’kda uchuvchi qushgacha bari yer yuzidan qirildi. Faqat Nuh va u bilan birga kemada bo’lganlar tirik qoldilar. Yer yuzidagi suv toshqini bir yuz ellik kun davom etdi.

Demak, «Tavrot» qadimgi turkiylarning ham e’tiqodi, tasavvurlari hamda tarixini o’rganishda muqaddas yodgorliklardan sanaladi. Shu bilan birga qadimgi turkiy xalqlar ijodida ham to’fon mavzusiga oid rivoyatlar yaratilgan.

To’fondan avval yer yuzining hukmdori Dengiz xon bor edi. U zamonda Nama ismli mashhur bir odam bor edi. Tangri Ulgen bu odamga dunyo to’foni bo’lajagini, inson bolalarini va hayvonlarni qutqarish uchun sinalgan sandal daraxtidan kema yasashni buyurdi. Namaning Suzunul, Sarul va Baliqcha ismli uchta o’g’li bor edi. Nama bu o’g’illariga, tog’ tepasida kema yasanglar, deb buyurdi. Kema Ulgen o’rgattaniday va ko’rsatganiday yasaldi. Nama Ulgenning buyrug’i bilan insonlarni va hayvonlarni kemaga oldi. Namaning ko’zlari yaxshi ko’rmas edi. Kemadagilardan so’radi: «Biror narsa ko’ryapsizlarmi?» Ular «Yer yuzini tuman qopladi, mudhish qorong’ulik bosdi», — deb javob berdilar. Shu payt yerning ostidan, daryolardan, dengizlardan quruqlikka suvlar pishqirib chiqa boshladi. Osmondan yomg’ir yog’a boshladi. Kema suza boshladi. Osmon va suvdan boshqa biror narsa ko’rinmasdi. Nihoyat, suvlar pasaya boshladi. Tog’ cho’qqilari ko’rina boshladi. Kema Ko’mguday va Tulutti tog’laridagi quruqlikka o’tirdi. Suvning chuqurligini bilish uchun Nama quzg’unni jo’natdi. Quzg’un qaytib kelmadi. Qarg’ani jo’natdi, u ham qaytib kelmadi. Zag’izg’onni jo’natdi, u ham qaytib kelmadi. Nihoyat, kaptarni jo’natdi. Kaptar tumshug’ida bir shoxni olib orqaga qaytdi. Nama kaptardan «Quzg’un, qarg’a bilan zag’izg’onni ko’rdingmi?» — deb so’radi. Kaptar «Ularni ko’rdim, uchovi ham o’limtikka qo’nib, chuqilab yuribdi», — dedi. Nama «Ular qiyomatgacha o’limtiklar bilan kun kechirsin, sen mening sadoqatli xizmatkorim bo’lding, qiyomatgacha mening himoyam ostida yasha», — dedi. To’fondan keyin Nama Yaratuvchi va Yoyiq (To’fon)xon ismi bilan tangrilar qatorida yashadi. Keyingi nasllar unga qurbonlik keltirdilar.

«To’fon»ning «Tavrot» va turkiy xalqlar og’zaki ijodida yaratilgan variantlari syujeti hamda g’oyasida yaqinliklar bor. Dunyoda to’fon bo’lish, shu sababli inson farzandi va jonli narsalarni saqlab qolish har ikki rivoyatdagi bosh ezgu maqsaddir. Turkiy xalqlar og’zaki ijodidagi to’fon tasviri bilan bog’langan obrazlar o’zining juda qadimiy qatlamlariga ega. Tangri Ulgen pok ruhlar xudosi bo’lib, uning obrazi qadimgi Oltoy turkiylari og’zaki ijodida Qurbo’ston nomi bilan tasvirlangan. Ikki rivoyatdagi xaloskor kuchlar: Nuh – Nama, ularning farzandlari: Som, Xom, Yofas — So’zunul, Sarul, Baliqchadir. Turkiylar afsonasida Nama yanada ilohiylashtiriladi, u buyuk xizmatlari uchun tangrilar qatoridan joy oladi. To’fonning og’zaki shakli juda qadimiy diniy tasavvurlar mahsulidir. Chunki undagi ko’p tangrilik tushunchalari, insonning tangri darajasiga ko’tarilishi shundan dalolat beradi.

Sak turklari davrida boshqa qavmlarning diniy urf-odatlari, marosimlarini o’zlashtirish qoralangan, hatto, o’lim jazosi bilan cheklangan. Gerodotning «Tarix» kitobida saqlangan rivoyatda elga, uning urf-odatlariga hurmat va aksincha, unga xiyonatning tarixiy namunasi tasvirlanadi.

ANAXORS VA SKILNING JAZOLANISHI

Skiflar o’z urf-odatlarini qattiq hurmat qilishardi. Boshqa xalqlarning urf-odatlarini o’zlashtirishdan o’zlarini chetga tortishar, xususan, ellinlarning tamoyillaridan uzoq yurishardi. Bu Anaxors va Skil taqdirida yaqqol ko’rindi. Anaxors ko’pgina mamlakatlarni ko’rgan va u yerda o’zining buyuk donoligini namoyish etgan ilmli kishi edi. U orqaga – skiflar mamlakatiga qaytishida Geliskoli orqali suzib o’tib, Kizikka to’xtaydi. Kiziklar xuddi shu paytda Ma’budlar bayramini tantanali o’tkazishayotgan edilar. Anaxors ma’buda qoshida shunday niyat qildi:

— Agar yurtimga sog’-salomat qaytib borsam, kiziklarda ko’rganim kabi sening sharafingga qurbonlik qilaman, bayramlar o’tkazaman.

Anaxors Skifiyaga qaytgach, yashirin tarzda Gileyaga jo’nadi va Kizikda ko’rgan urf-odatlarning barchasini o’tkazdi. Anaxors bino peshtoqiga ma’budaning kichik tasviri tushirilgan haykalchani ham osdirdi. Skiflardan biri bu tantananing o’tkazilayotganligini kuzatib turdi va bu haqda o’z hukmdori Savliyga xabar berdi. Shoh voqyea joyiga o’zi yetib keldi. Anaxors nishonlayotgan bayramni o’z ko’zi bilan ko’rdi va uni kamon o’qi bilan otib o’ldirdi. Anaxors Elladada bo’lib, ularning urf-odatlarini skiflar hayotiga joriy etishga uringani uchun qurbon bo’ldi (Hasan Ato Abushiy ta’kidlashicha, Anaxors Afinaga borib, yunonlarning mashhur yetti faylasuf-hakimlaridan biri Sulun (mil.av. 640 yilda tug’ilgan)dan ta’lim oladi. Afinadagi qonunlarni skiflarga o’rgatmoqchi bo’ladi, lekin maqsadiga erisha olmaydi). Tarix guvohligiga ko’ra Savliy Anaxorsning tug’ishgan akasi edi. Ular skif shohi Idarferning o’g’illaridir.

Ajnabiy xalqning urf-odatini qabul qilgan va ellinlar bilan munosabatda bo’lgan Skilning hayoti ham fojiali tugadi. Skif shohi Ariapifning bir necha o’g’illari bor edi. Ulardan biri Skil shohning skif ayolidan emas, balki ajnabiy xotinidan tug’ilgan edi. Onasi uni ellin tilida gapirishga va yozishga o’rgatdi. Bir necha vaqt o’tgandan so’ng Ariapif agafirslar shohi Spargapif tomonidan makkorona o’ldirildi. Taxtga uning o’g’li Skil vorislik ildi. Shu bilan birga o’ldirilgan otaning xotinlaridan biri ham unga xotinlikka berildi. Ayolning ismi Opiya edi. U skif ayollaridan bo’lib, Ariapifdan Orik ismli o’g’li bor edi. Skil skiflarga shohlik qilsa-da, ammo bu xalqning turmush tarzini sira yoqtirmas edi. Yoshligida kuchli tarbiya topganligi uchun ellinlar urf-odati oldida tiz cho’kardi. Shunday voqyea yuz berdi:

Borisfeniylar shahridan skif shohining qo’shinida xizmat qilish uchun vakillar kelishdi. Shoh mulozimlarini shahar davrvozasining oldida qoldirdi va bir o’zi shaharga qaytib kelib, darvozani qulflashni buyurdi. So’ngra Skil o’zining skifcha kiyimlarini yechib, ellinlarning urf-odatiga xos liboslarini kiydi. Shoh ushbu saripo bilan tan qo’riqchilarisiz va boshqa hamrohlarisiz bozor maydoniga bordi (darvoza skiflardan biror kishi shohni bunday libosdan ko’rmasligi uchun mahkamlangan edi). Shoh ellinlar urf-odatini qo’llabgina qolmay, shu bilan birga ellinlar odatiga ko’ra, qurbonlik ham qilgan edi. Bir oy, balki ko’proq, u shaharda qoldi, so’ngra yana skiflar kiyimini kiydi va shaharni tark etdi. Bunday holat bir necha bor takrorlandi. Skil hatto Borisfenda o’ziga qasr qurdirdi va mahalliy ayollardan biriga uylanib, uni shu uyga o’tqazdirdi.

Achinarlisi shundaki, Skilning achchiq qismati gap-so’zga aylandi. Bu voqyea quyidagi munosabat orqali yuz berdi: shoh yunon ma’budlaridan biri Dionis Vakxaga bag’ishlab tadbir o’tkazishga xohish bildirdi. Shunday qilib, bu tadbirni maxfiy tarzda o’tkazishga kirishayotganda ulkan hodisa sodir bo’ldi. Shohning borisfeniylar shahrida katta hashamatli devorlar bilan o’ralgan saroyi borligi ma’lum bo’ldi. Saroyning aylana devorlari oq marmardan yasalgan, sfinks – odam boshli sherlar va grifon-tuklari uzun ovchi it haykallari bilan o’ralgan edi. Tangri bu saroyni qulatdi va u yerdagi odamlar alanga ichida halok bo’ldilar. Shunga qaramasdan, Skil bag’ishlov marosimini o’tkazdi. Skiflar ellinlarni Vakxa jazavadorliklari uchun qoraladilar. Shoh vakxa marosimini o’tkazayotganida qaysidir borisfeniy skifga masxaramuz tarzda gap otdi:

— Siz skiflar bizning ustimizdan vakxaga sig’inadi, deb kulasizlar. Shu paytda bizni ilohiy jazava o’rab oladi. Endi esa sizning shohingizni ham shu tangri qurshab olganini bilasizmi? U nafaqat vakxaga yashirin sig’inadi, balki tangri yo’lidagi telbaga, aqlsiz odamga aylangan. Agar siz bunga ishonmasangiz, orqamdan yuringlar, men sizlarga shohlaringizni ko’rsataman!

Skif boshlig’i borisfeniyning orqasidan yurdi. U skiflarni yashirin tarzda shahar devorlaridan o’tkazdi va minoraga chiqardi. Skiflar o’z shohlarini vakxa jazavasini bajarayotgan olomon ichida ko’rib g’azablandilar. Minoradan tushib, o’z qo’shinlarining oldilariga kelishar ekan, ko’rganlarini aytib berdilar.

Shundan so’ng Skil yurtiga qaytar ekan, skiflar unga qarshi qo’zg’olon ko’tardilar, o’zlariga Teriyaning o’g’li Oktamasadni shoh deb e’lon qildilar. Skil skiflarning qo’zg’oloni va uning boisini eshitar ekan, Frakiyaga qochdi. Oktamasad uning qochganligini sezib, Frakiyaga yurish qildi, qo’shin hujumga tayyor turgan paytda Sitalk Oktamasadga chopar jo’natib, shunday dedi:

— Do’st do’stiga hujum qilishining boisi nima? Axir sen mening opamning o’g’li bo’lasan-ku?! Sening qo’lingda mening ukam ham bor. Uni menga ber, senga esa Skilni qaytaraman. Jangchilarimizni xavf-xatarga solmaylik.

Oktamasad Sitalkning taklifini qabul qildi va unga o’z tog’asini qaytarib berdi, o’z o’rnida Skilni ham qaytarib oldi. Sitalk o’z qo’shini bilan uzoqlashib ketdi. Oktamasad esa shu yerning o’zida Skilning boshini tanidan judo qildi.

Shunday qilib, skiflar o’z urf-odatlarini qattiq hurmat qilishgan, oralarida ajnabiy xalqlarning diniy urf-odatlariga sig’inadiganlar topilsa, ular shoh yoki gado bo’lishidan qat’iy nazar shafqatsiz munosabatda bo’lishgan.

Qadimgi turkiylarning diniy e’tiqodlari va ularning badiiy adabiyotdagi ifodasini tahlil etish jarayonida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:

1.Qadimgi turkiy xalqlar uzoq tarixiy o’tmishida ko’p diniy aqida va ta’limotlarga e’tiqod qo’ydilar. Shu sababli ham ularning islomgacha bo’lgan davrdagi diniy e’tiqodlarini faqat bir din ta’siri yoki qobig’ida tasavvur etib bo’lmaydi. Ahamiyatli tomoni shundaki, turkiy xalqlarning har bir diniy e’tiqodi hamda marosimlari ularning og’zaki, keyinchalik yozma adabiyotida ham o’z ifodasini topdi. Zotan, bunday tamoyil jahon xalqlari turmush madaniyatida ham chuqur ildiz otgan bo’lib, har bir diniy ta’limotning ifoda vositasi so’z, ifoda shakli badiiy ijodning ma’lum bir janri hisoblangan. Shu jihatdan qaraganda, qadimgi turkiy xalqlarning diniy tasavvurlari ifodalangan har qanday og’zaki yoki yozma shakldagi asarlar ularning adabiy yodgorligi ham hisoblanadi. Bunday tamoyil islom davri adabiyotida ham shakllangan edi. Shu bois Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg’oniy, So’fi Olloyor kabi faqat diniy-tasavvufiy g’oyalarni targ’ib qilgan shoirlarning asarlari, shuningdek, o’zbek adabiyoti tarixidagi Yusuf Xos Hojibdan hozirgi davrgacha (masalan, A.Oripovning «Haj daftari») badiiy adabiyotda ifodalangan diniy tasavvurlar ham xalqimizning ma’naviy boyligi sifatida o’z qadr-qimmatiga ega.

2. Diniy shakl va aqidalar hamma davrlarda insonning ma’naviy-axloqiy dunyosini shakllantirishga xizmat qilgan. Qadimgi turkiylar e’tiqod qo’ygan dinlar ham bundan mustasno emas. Masalan, totemizm insonni faqat biror hayvondan paydo bo’lishini eslatish va shu asosda unga e’tiqod qo’yish ruhini shakllantiribgina qolmaydi. Diniy e’tiqodlar ifodasini topgan asarlar shundan dalolat beradiki, inson shu hayvondagi kuch-qudrat, mehribonlik, sadoqatdan ibrat olishga chaqiriladi. Animizm ruhidagi asarlar insonda tabiatga, borliqqa mehr uyg’otadi. Yoki moniylik tavbanomalari inson tirikligida gunoh ishlardan o’zini saqlashiga chaqirishi uni komilikka, insoniylikga zid fazilatlardan qochishga o’rgatadi. Insonning o’z imkoniyatlarini ishga sola bilishi, ertangi kun mas’uliyatini sezishi va kelajakni anglay bilishi shomoniylik ruhidagi asarlarning bosh g’oyasi hisoblanadi. Demak, har bir diniy asar inson ma’naviy dunyosi, borliq haqidagi kechinmalari ifodasidir.

3.Badiiy adabiyotda mavzu doirasi cheklanilmaydi. Ijodkor xalq nima haqida mushohada yurita olsa, masalan, ijtimoiy, siyosiy, axloqiy-ma’naviy, intim, shu jumladan, diniy tasavvurlar adabiyotda shakllangan mavzulardir. Adabiyot – so’z san’ati. Shu sababli ham diniy ruhdagi asarlar yaratishda badiiy adabiyotga xos barcha tamoyillar, masalan, badiiy tasvir vositasi, janr imkoniyati, obraz yaratish usullaridan keng foydalaniladi. Shu jihatdan qaraganda, turkiy xalqlar adabiyotida diniy e’tiqodlar ta’sirida yuzaga kelgan asarlarni adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan mukammal o’rganish dolzarb masalalardan biridir. Ushbu tadqiqot dastlabki izlanishlar bo’lganligi sababli unda asosiy e’tibor islomgacha bo’lgan dinlar ta’sirida yuzaga kelgan turkiy adabiyotning manbalarini aniqlashga qaratildi, xolos.

Davomi bor