Ўзбекистон Республикасининг Давлат тили тўғрисидаги Қонун қабул қилинган куннинг 26 йиллиги олдидан

Тил халқнинг оғзида яшайди, одамлар бир сўзни айтмай қўйса, у тил олдинига камбағаллашади, бора-бора ўлади, дедик. Чиндан ҳам, бир нарса ё ҳодисага мустақил от қўя олмаган тил ожиз ва нотавондир. Оллоҳга шукр, ўзбек тилимиз ҳали жуда унақа ожиз, нотавон бўлиб қолгани йўқ. Унга илгариги қудрати, қобилияти эслатилса, бир силкиниб, тезда ўзини ўнглаб олишига ишончим комил.

ТИЛ — МИЛЛАТНИНГ ЎЗАГИ
Ёзувчи Нуруллоҳ МУҲАММАД РАУФХОН билан саволсиз суҳбат

Ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши, тилимиз ушбу мақомни олмасидан бурунги ва олганидан кейинги ҳолати ҳақларида гапиришдан олдин ўша даврдаги ўзим учун шарафли бўлган айрим воқеаларни бир эсламоқчиман. Советнинг охирги паллаларида, ошкоралик йилларида юртимизда бир неча яхши қонунлар қабул қилинган. Давлат билан халқ бир-бирига яқинлашиб, бирининг овозига иккинчиси қулоқ солиб, халқ ўртага қўйган масалаларни давлат ҳал қила бошлаган эди. Масалан, Орол денгизини сақлаб қолиш, табиатни асраш, ўзбек тилига давлат тили мақомини бериш… каби масалаларни халқ ўртага қўйган эди. Ҳали совет даврида, мустамлака таъсиридан чиқиб кетмаган бир пайтимизда. Тўгри, бунақа ҳаракатлар битта бизнинг мамлакатимизда юз бермаган, совет қўл остида ўн бешта республика бўлса, шулар ичида биздан эртароқ ва кучлироқ уйғонган Болтиқбўйи давлатлари бошлаб берган эди. Жумладан, «улуғ оға» тили зуғуми остида яшаган миллий тилларининг қаддини тиклаш ва қадрини юксалтириш бўйича Болтиқбўйи, Қофқоз ва ниҳоят Ўрта Осиё халқларида ҳам катта миллий уйғониш юз берди. Тил борасида ҳар бир халқ ўрис-совет камситишларидан безиб, узоқ йиллар давом этган хўрликлардан руҳан чўкиб юрганининг аламларини шу қисқа қайта қуриш замонида кўчага тўкиб солди… ва бирин-кетин республикаларда тил қонунлари қабул қилина бошлади. Мақтанишга ўхшаб кетса ҳам, тарих учун айтай: Тил қонунининг муқобил нусхасини яратиш бўйича Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси номидан тузилган беш кишилик кичкинагина ишчи гуруҳга камина ҳам аъзо эдим. Унгача бир неча давлатнинг тил ҳақидаги қонунини ўрганиб чиққаним бу ишимда жуда асқотди. Бир улуғ инсон чой-пой қилиб бериб турди, иккинчи улуғ инсондан онда-сонда маслаҳатлар олиб турдик, матнни асосан уч киши ишладик. Шу учтадан биттаси мен бўлганимдан ва тилимизнинг қайғусига озми-кўпми ҳиссам қўшилганидан ҳалигача шараф туяман.

Яъни, ҳукумат ўз йўли билан, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси ўз йўли билан шу қонунни ишлашни бошлади. Кейин мана шу иккала нусха асосида ягона бир нусха қабул қилиниши мўлжалланган эди. Охирги ҳолатни яратишда биз тайёрлаган нусхадан нечоғли фойдаланилгани ҳозир аниқ эсимда йўғ-у, лекин қабул қилингани ҳам ўшанда анча демократик рухдаги қонунлардан биттаси эди. Яъни, биз орзу қилган жуда кўп моддалар кирмай қолган бўлса ҳам, бундай олганда, айниқса, бугунги газ билан ўлчаганда, у қонун ёмон эмас эди, демоқчиман. Энг муҳими — совет даврида сиқув остида бўлган тилимизга эрк берилди, ҳуқуқ берилди, ҳурриятга чиқди ва… қонун қабул қилинган кун «Тил байрами» деб байрам қилинадиган даражага етдик. Ахир, ўзбек тили ҳам бир мустақил тил сифатида яшашга ҳақли дейишнинг ўзи илгари ўта миллатчилик деб баҳоланарди. Шу боис тилимиз ҳақида хос қонуннинг вужудга келиши жуда улкан ижобий ҳодиса бўлган.

Булар ҳаммаси ширин хотиралардир.

Сўнгра қаршимизда асосий масала — қонунни амалга киритиш, қўллаш, ҳаётга татбиқ қилиш масаласи турди ва ҳамон турибди. Бу борада ҳали кўп камчиликларимиз борлиги аён бўлиб қолди. Қонун қабул қилинган илк йиллари ўзбек тили ҳаётнинг ҳамма соҳаларига фаол кира бошлади. Атамашунослик қўмитаси ташкил бўлди, Ёзувчилар уюшмасида ҳар куни қизғин муҳокамалар кечарди, Фанлар Академиясида катта ишлар қилинди. Ёзувчи-шоирлар шахсий ташаббус билан асарларида, унутилган ва унуттирилган сўзларни ишлатиб, янги-янги ифодалар билан чиқа бошлашди. Хуллас, тилнинг қаддини тиклаш бўйича оммавий бир ҳаракат юзага келди. Юзага келди-ю… афсус, бу ташаббус, бу ғайрат менинг назаримда йил ўтган сайин сўниб, тил уйғониши тўлқини секин-аста орқага қайта бошлади. Мана, ҳозир ўша илк қонуннинг қабул қилинганига 21 йил бўлган бўлса, кундалик ҳаётда бу қонунга риоя тобора орқага кетяпти деб ўйлайман. Бу ҳол нималарда кўринади?

Тил мавҳум бир нарса эмас. Ўз ҳолича бор бўлмайди. Тил асосан одамларнинг оғзида ва сўнгра ёзувларда яшайди, оғиз ва ёзувларда ҳаётини давом эттиради. Агар миллат турли сабаблар билан айрим сўзларини унутаётган бўлса, аста-секин тилидан тушиб қолаверса, ўрнини «замонавий»ми, «маданий»ми ниқоблари остида бегона сўзлар эгаллайверса, бу тил олдинига қашшоқлашишга юз тутади, кейин, тарихда кузатилганидек, ўлишга қараб кетади. Тилларнинг ўлиш ҳодисаси бор нарса. Айрим тилларнинг номи бор, айрим сўзлари атама ўлароқ ё бошқа бирон кўринишда ўзга миллатлар тилида сақланиб қолган, лекин ҳозир у тилда гапирувчилар йўқ. Бир пайтлар у тилда гапирган халқ (мас., лотин) йўқолиб, бошқа миллатларга сингиб-едирилиб кетган. Бунақанги натижадан Оллоҳ қўрисин. Бошқа тиллар зуғуми остидаги кучсиз, кичик тилларнинг тақдирида ана шундай хавф доим туради. Шу боис бундай хавф остидаги тилнинг яшаб қолиш учун ҳаракати айниқса кучлироқ бўлиши керак. Озгина парвосиз бўлинса, тил ўз ҳолига ташлаб қўйилса, натижа аянчли бўлиш эҳтимоли бор.

Оллоҳга шукр, ўттиз милёнли катта миллатмиз. Катта мамлакатмиз. Бу тилда ёзилиб, ўтмишдан қолган ва ҳамон севиб ўқилаётган жуда улкан маданий- тарихий-адабий мерос эгаларимиз биз. Пойдеворимиз ҳам жуда чуқур ва кучли. Тилимиз йўқолиб кетмайди, иншааллоҳ, аммо бузилиб кетаётгани кўнгилларда хавотир уйғотади.

Танқид маъносида эмас, жонкуярлик маъносида айтадиган гапларим бор.

Биз ўзбекистонликмиз, мамлакатимизнинг оти «Ўзбекистон», миллатимизнинг оти «ўзбек», тилимизнинг оти «ўзбек тили». Биз энди бирон- бир давлатга, мамлакатга қарам эмасмиз. Ҳуқуқи ўзида бўлган, Бирлашган Миллатлар Ташкилотига тўлақонли аъзо ўлароқ қўшилган давлатмиз. Ҳар қандай мамлакатни бошқаларидан ажратиб турадиган унсурлардан биттаси — тил. Бизнинг ҳам шу тилимиз бор экан, ўзбек халқи, ўзбек адабиёти, ўзбек маданияти, ўзбек урф-одатлари ҳақида гап бўлиши мумкин. Демак, тил масаласи шунчаки гап орасида айтиб кетилаверадиган жўн, кичик, майда масала эмас, балки давлат аҳамиятига эга, улкан масаладир. Агар бу тил пала- партиш ва сурбетларча бостириб кириб келаётган ёт сўзлар ҳисобига айниб ё қашшоқлашиб кетаверса, Оллоҳ кўрсатмасин, болаларимизга нима қолдирамиз ва улар ўзларини қайси тил эгаси деб айтишади? Ҳолатга боқсангиз, кейинги пайтларда шу салбий ҳодиса кузатиляпти, одамларда тилимизга эътибор тобора пасайиб кетяпти.

Кундалик турмушимиздан оддий бир мисол: ҳаммамиз йўлда юрамиз, кўчанинг икки чеккасидаги шиорлар, ишхоналарнинг, дўконларнииг, ҳар хил фирмаларнинг номлари диққатимизни тортади. Тилни яхши кўрган, дунё тиллари оиласида ўзбек тилининг ҳам обрўйи баланд бўлишини хоҳлаган бир киши сифатида тилимизнинг кундалик муомаладаги ва кўчадаги ҳолатидан жуда қийналаман. Нега, дейман, тилимиз шу қадар қашшоқми ёки ўзимиз уни ерга уряпмизми, дейман. Ҳаммаси ажнабий сўзлар! Ажаб…

Нашриёт соҳасида ишлаганим учун мисолни шундан бошлай қолай. Битта хусусий босмахона очилса, қаранг, нима деб аталяпти: «Полиграф принт», «Офсет принт», «Юрида принт» ва ҳоказо… Нега энди «принт» бўлиши керак? «Принт» бор-йўғи босма дегани. Нега ўзимизнинг тилда, масалан, «Тошбосма» ёки «Нилуфар босмахонаси» деёлмаймиз? Шу даражада ёмон кўрамизми тилимизни?!

Дўконлар номи бирданига «маркет», «супер маркет» бўлиб кетди. Нега энди «маркет»? Нимага «супер маркет»? «Супер» дегани қайсидир бир тилда «катта» дегани, менинг шўрлик тилимда нима айб бор, нега мен «катта дўкон» деёлмайман?! Таржима қилгандай «катта дўкон» дейишим ҳам шарт эмас, биронта ўзбекона от қўя олмайманми?!

Ақлим олмайди, ичим ачийди.

Бир хил сувни «Гидролайф», бошқасини «Бонақва» деб аташди. «Гидро» сув бўлса, «лайф» ҳаёт деганидир, мундоқ айтганда, «Ҳаёт суви» демак. Бунинг нимаси ёмон? «Бонақува» нима дегани? Таржимаси — булоқ суви. Ишлаб чиқарувчилар маҳсулотига «Булоқ суви» ё «Ҳаёт суви» деб от қўймайдиган, шундай от қўйган тақдирда эса, сувсаганлар уни сотиб олмайдиган ҳолга келди миллат.

Катталарга қулоқ солинг: бугун боласига, шапкангни ол, деяпти, телпагингни ёки қалпоғингни ол, демаяпти. Бола бошидаги нарсанинг тумоқми, қалпоқми ё телпакми эканини билмай ўсяпти…

Яна менинг энг ғашим келадиган ҳодисалардан биттаси — «секурити», «модератор» деган олифта сўзлар чиқди. Беш-олти йиллардан бери илм ўчоқларидами, ишхоналардами, шифохоналарда ё бозорлардами эшик ёнида турадиган одамларнинг махсус кийими орқасига чет тилида «секурити» деб ёзиб қўйиладиган бўлди. «Қоровул» сўзининг нима гуноҳи бор, дейман. Нимаси хунук? Ҳеч ҳам хунук эмас. «Қоровул» ниҳоятда ўзбекона-турконалиги билан жуда чиройли сўз. Шундай чиройли сўз турганида нега мен «секурити» дейишим керак? Бизнинг шу маънони берадиган ўз сўзимиз йўқ бўлсайкан, тилимизга кирса. Сўзимиз бор ва биз бу касбни ўрни билан «қоровул», ўрни билан «қўриқчи» деймиз. Шу пайтларгача тилимизда «мажлисни олиб борувчи» ёки «мажлисга раислик қилувчи» бўларди, энди бирданига улар «модератор»га айланди! Мажлис танаффусларида мезбон ўзбекона «бир пиёла чой» ташкил этарди, энди чой қолоқлик белгиси бўлиб кўриндими, у «кофе брейк» бўлиб қолди!

Энг афсусланарлиси — тоза ўзбекча сўзларимизни бугун тилимиздан биронта бегана миллат мажбуран сиқиб чиқармаяпти, ўзимизнинг ихтиёримиз билан ўзимиз қиляпмиз бу ишни. Мисоллар ҳаётда тиқилиб ётибди, бу ерда ҳаммасини келтиришимга ҳожат бўлмаса керак. Ҳар ким бир кунини шу ишга ажратиб кўчага чиқсин, икки тараф турли-туман ёзувларга тўлиб кетган, шуларнинг ичида ўзбекчаси қанча учрайди — бир санаб кўрсин…

Яна битта босқинчи сўз «эвакуация»дир. Илгарилари у ер-бу ерда қулоққа чалиниб турарди, яқинлардан бери тилимизга муқим ўрнашиб ҳам олди шекилли: телевизор, радиолар тинимсиз айта, матбуот ҳеч иккиланмай ёза бошлади. Бу сўз кўчиш ё кўчириш ҳодисасининг ажнабийча отидир. Уруш, табиий офатлар чоғи кўчирилган аҳоли ҳақида хабар бераркан, радио¬телевидение Худонинг берган куни «эвакуация қилинди» деб гапиравериб, халқнинг онгига сингдиряпти бу ёт сўзни. Мен ҳатто телевиденияда нуфузли лавозимда ишлайдиган зиёли, адабиётчи одамга: бу қанақанги гап, тилнинг дарвозаси қолмади-ку, шунинг ўрнига «аҳоли тинч жойларга кўчирилди» дейилса, халқимиз тушунмай қоладими, десам, ўйлаб ҳам ўтирмай: «Биласизми, «эвакуация» сўзида уюшқоқлик, ташкиллаштириш маънолари бор, «кўчирилди» сўзида бу нарса йўқ», деди. Бегана сўзларга ўзимиз юклаб қўйган йўқ «маънолар»нинг қули бўлиб ўтирибмиз… Бугун Алишер Навоий туйқус тирилиб келсалар, нима бўларди! Тилимизда нарса ва ҳодисаларнинг нозик- нозик бошқачаликларигача ҳам ифодалай оладиган куч ва имконият борлигини исботлаб берган Навоий бобомиз бизнинг бу тушкун тушунтиришларимизни эшитиб туриб, неваралари тилининг ҳолига фарёд чекиб юбормасми эдилар?! Ахир, «кўчмоқ» феълидан ясалган «кўчирилди» шаклининг ўзида уюшқоқлик, уюшиб қилинган ҳаракат маъноси бор. Ҳамма тирақайлаб қочиб кетди, дейилмаяпти, кўчирилди, дейиляпти. Бу сўзда кўчишни кимлардир ташкиллаштираётгани ҳам сезилиб турибди. Тилимизга эътиборсизмиз, десам, жуда юмшоқ айтган бўламан, бизда тилимизга очиқдан-очиқ ишончсизлик, тушкунлик кайфияти бор. Жудаям хавфли ва ёмон ҳол бу. Юртнинг ишонган бир зиёлиси шундай деб турса, кўчадаги қурувчидан ё бозорчидан хафа бўлмаса ҳам бўлади. Ахир, ҳеч бўлмаганда миллатнинг ойдин кишилари, айниқса ёзувчи-шоирлар тилнинг қоровуллари бўлиши лозим эмасми?!

Ҳатто тилларни ўрислаштириш сиёсати юритилган совет даврида тилимиз ўзига хослигини ва бойлигини сақлаб қолишга тиш-тирноғи билан тиришган эди. Бунинг сабабларидан биттаси — миллат тақдирига куюнчак адибларимиз, шоиру ёзувчиларимиз ижобий маънодаги қайсарлик билан тилимизнинг ранго- рангликларини, бойликларини кўрсатиб ёзаверишди. Мафкураси қандай бўлишидан қатъи назар, тилни асраб қолиш ҳаракатида адабиётчилар орасида қандайдир бир фикрдошлик, уюшқоқлик бор эди. Асарларида хилма-хил сўз ва ибораларни қўллаб, иложи борича чеккадан сўз киритмай, кирганини ҳам жуда кам ишлатиб, тилимизнинг тозалигини асраб қолишга хизмат қилишди. Бугун мустақилликка эришдик, дунё билан тўғридан-тўғри алоқаларга киришдик, мамлакат дарвозалари дунёга кенг очилди — булар бари яхши, аммо тилимизнинг дарвозаси бу қадар очилиб кетиши яхшиликка олиб бормайди.

Тилга муносабатда омманинг кайфияти тушкун. Ҳатто, нарса ва ҳодисаларни ўзимизнинг тилимизда жаранглатса бўладими-йўқми, деб ўйлаб кўришга ҳам эринамиз ва осонгина четдан битта ажнабийча сўзни киритиб юбораверамиз. Худди бу бегона сўзда қанақадир бошқача бир маъно бордай. Ҳеч қанақа қўшимча маъно ё сир йўқ бу сўзларда, одамларимиз у сўзлар қаршисида жодуланиб қолган, холос. Натижада ўзининг тилига ишончсизлик туғилган. Демак, умумий аҳволимиз яхши эмас. Кўча тилга қайғурмаяпти, ҳисоб. Оммада шу қайгу бўлганида эди, тилига эҳтиёт бўларди ва четдан кирадиган сўзларга энг биринчи галда ўзи қаршилик қиларди. Кишида бирор касалликка чидам қобилияти (иммунитет) камайса ё йўқолса, танаси ўша касалликка қарши курашолмай қолади. Тил ҳам ўзини ҳимоя қилиш қобилиятини йўқотса, чеккадан бостириб келган ҳар қандай ахлатни қабул қилиб олаверади.

Мана шуларни ўйларканман, тил ҳақида қабул қилинган қонун борлиги билан уни амалга киритишда изчил бўлмаётганимизни алоҳида таъкидламоқчиман. Тил ўз ҳолига ташлаб қўйилгандек туюлади менга. Бунга йўл қўйиб бўлмайди. Ахир биз нуфуси яқин ўттиз миллионга етиб қолган катта миллатмиз ва ўзбек тили шу катта халқнинг тили. Тилимизга қайғурсак, тозалигини ўйласак, миллий шаънимизни, ғуруримизни ўйлаган бўламиз. Биз ҳеч кимдан кам бўлмаганмиз, кам эмасмиз ва кам бўлмаймиз ҳам, деган эълонимизга яраша бўлайлик. Агар тилнинг, адабиётнинг қоровули ё эгаси қолмаса, илгари эмас, мустамлака шароитида эмас, энди, мустақиллик даврига келиб маънавиятимизни бой бериб қўйишимиз ҳеч гап эмас, Оллоҳ асрасин.

Хўп, шунча гаплар айтилди, энди табиий бир савол кўндаланг бўлади қаршимизда: тилни тоза сақлаб қолиш учун нима қилиш керак?

Бунинг учун, менимча, энг бирламчи, вазиятга давлат аралашиши, ташаббусни давлат қўлга олиши керак. Олиниши лозим бўлган бошқа тадбирлар, кўрилиши шарт бўлган бошқа чоралар ҳам бор албатта, лекин бугунги аҳволимизда, бизнинг ҳозирги шароитимизда энг биринчи галда давлат ўз сўзини айтиши керак. Янги замон, янги шароитлардан ҳамда йигирма йиллик тажрибалардан чиқиб келиб, бугун балки тил ҳақидаги қонунни янгилашимиз, янада такомиллаштиришимиз лозимдир. Сўнгра бу қонунга суянган ҳолда тилимизни ҳар хил кир-чирлардан тозалашга ва юксалтиришга киришсак, натижа унумли бўларди.

Четдан келган товарларни мамлакатимизга роса текшириб киритамиз, тўғрими? Бунинг учун махсус божхоналаримиз бор. Қонунимизга қараймиз, шу товар мамлакатимизга кирса бўладими ёки тақиқланганми? Тақиқланган бўлса, чегаранинг ўзидаёқ ушлаб қолиб, киритмаймиз. Устига устак, қонунда тақиқланган товарни киритмоқчи бўлганларга қарши жазо чораларини қўллаймиз: молини мусодара қиламиз, эгасига жарима соламиз ва ҳоказо. Нега тилимизнинг божхонаси бўлмаслиги керак? Тил қонунимизга тегишли моддаларни киритайлик-да, чеккадан киришга уринаётган ҳар бир сўзни тил божхонасидан ўтказдирайлик. Буни фақат давлат қила олади. Кираётгани ҳам марҳамат қилиб божини тўлаб қўйсин, ўзининг мақомини билсин, мезбон тилни ҳурмат қилсин, ана ундан кейин кирсин. Қолганлари чегараданоқ ватанига қайтиб кетаверсин.

Бу тажриба бошқа давлатларда бор. Масалан, бир пайтлар ўқиган эдим, Франсиянинг тил қонунида оммавий ахборот воситаларида бўладими, илмий, бадиий асарларда бўладими ёки атамаларда бўладими, четдан кирадиган сўзларга 5% (беш фоиз)лик чегара қатъий қилиб қўйилган. Шундан ортиб кетса, айбли киши жарима тўлайди. Энг муҳими — ҳар бир фаранг энг олдин жаримагача бормасликка, ўз тилини асрашга ҳаракат қилади, ҳурмат қилишга ўрганади.

Айрим олимларимизда, четдан сўз қўшилса тилимиз бойийди-ку, кирса нима қипти, деган хато тушунча бор. Бир тилда бор сўз устига кираётган ёт сўз тилни бойитмайди, аксинча, суриб чиқариши билан босқинчилик қилган бўлади ва мезбон тилни қашшоқлаштиради. Мустамлака шароитида тилга тегишли қонун- қоидаларнинг моҳиятида қарам тилларни иложи борича ўрислаштириш сиёсати ётарди. Унга кўра, масалан, ўрис тилидан ва ўрис тили орқали оврупа тилларидан кирган сўзлар тилни бойитади, деб ўқитишарди ва, бошқа бир қоидага кўра, четдан кирган сўзлар ўзининг халқида қандай талаффуз этилса, ўзбек тилида ҳам айнан ўшандай айтилиши талаб қилинарди. Ҳалигача шу ёлғон ва хавфли «илм» таъсиридан қутулиб кетолганимиз йўқ. Аслида эса, биринчидан, тиллар ички имкониятлар ҳисобига бойийди, чеккадан сўзлар чорасизликдан киради ва кирганлари ҳаммасиям тилни бойитавермайди. Иккинчидан, агар четдан бирон-бир сўз киришига мажбур бўлиб қолинса, мезбон тилнинг талаффуз қоидасига мослаб, яъни, ўзлаштириб қабул қилинади. Давлат худди мана шу жараённи назоратига олиб, бошқариб туриши керак. Бу иш ниҳоятда долзарблигидан тил билан шуғулланадиган махсус вазирлик ташкил қилса арзийди. Майли, бу вазирлик доимий ишламасин, тошган сувга ўзан очиб берсангиз кейин ўзи малолсиз оқиб кетаверганидек, тилимиз ҳам бир миқдор тартибга солиб олингунича ишласин. Бир авлоднинг суягини қотириб олайлик, ундан кейин тил вазирлигига эҳтиёж қолмас. Оммавий ахборот воситаларида тилни асраш, ҳолатини яхшилаш бўйича тинимсиз тарғибот- ташвиқот ишлари юритилиб, тил қайғусини халқ ҳаракатига айлантириб юборса бўлади. Шунда, Оллоҳ хоҳласа, беш-олти йил ичида тилимиз анча- мунча тозаланиб оларди.

Тил халқнинг оғзида яшайди, одамлар бир сўзни айтмай қўйса, у тил олдинига камбағаллашади, бора-бора ўлади, дедик. Чиндан ҳам, бир нарса ё ҳодисага мустақил от қўя олмаган тил ожиз ва нотавондир. Оллоҳга шукр, ўзбек тилимиз ҳали жуда унақа ожиз, нотавон бўлиб қолгани йўқ. Унга илгариги қудрати, қобилияти эслатилса, бир силкиниб, тезда ўзини ўнглаб олишига ишончим комил. Мана, бир мисол: уч-тўрт йил бурун бир жияним жуда майда, оқиш бир хашоратни «кепакчивин» деб атади. Олдин кепакчивин ҳақида эшитмаган эдим. Айтишича, бу ҳашарот ғўзаларга боғлиқ бир сабаб билан қишлоғимизда кейинги замонларда пайдо бўлибди. Ўзи кепак заррасидай кичкина, кўзга элас-элас кўринади, товуши ҳам йўқ, лекин чақиши чивинникадан баттар. Шу нарсага ҳамқишлоқларим «кепакчивин» деб от қўйишибди. Қойил! Ҳали тилимизда от қўйиш қобилияти сўнмабди. Демак, тилимиз ўлмайди. Кўнгилларимизни яйратиб, ақлларимизни шошириб то қиёматгача яшайди.

Нуруллоҳ МУҲАММАД РАУФХОН
«ШАРҚ ЮЛДУЗИ» ЖУРНАЛИ САВОЛЛАРИГА ЖАВОБЛАР

1. Бадиий асар тарбия воситасими? Яхши китоб эзгуликка, ёмони ёвузликка етаклашига ишонасизми?

Ҳа, бадиий асар тарбиячидир. Тарбия воситаларидан бири эмас, айнан тарбиячидир; тарбиячилардан биридир.

Умуман олганда, тарбиячи бўлмаган нима бор бу дунёда?! Яратганнинг тарбиячилигини қўятурайлик, Ундан бошқа (аммо У яратган) барча нарса ва ҳодиса ҳам инсоннинг тарбияси билан вазифаланган. Бола дунёга келди. Илк онидан бошлабоқ у бошқаларнинг парваришига йўлиқади. Ота-она, оила, кўча, маҳалла, боқча, мактаб, жамият, давлат ва ҳоказо тузилмалар унинг тарбияси билан шуғуллана бошлайди. Қолганларининг тарбия усуллари тушунарли, кейингилардан жамият диний йўл-йўриқлар асосида ўзаро қабул қилинган одоб-ахлоқ меъёрлари ва ўрнак билан, давлат эса қонунлар билан тарбиялашга киришади. Ҳатто давлат қонунлари тарбиячи бўлганидан кейин бадиий асар (адабиёт) тарбиячи бўлмасинми?!

Лекин, ажабки, кейинги замонларда адабиётнинг тарбиячилик сифати эслатилса, айримларнинг ғаши келадиган бўлиб қолди. Бадиий асарга тарбиявий нуқтаи назарда баҳо бера бошланса ёки биргина “тарбия” сўзининг ўзи айтилсаёқ юзи буришадиган тоифа пайдо бўлди. Нимага? Унча тушунмайман. Тагига етолмайман. Ахир, тарбия энг яхши нарса-ку, дейман. Бу ерда бир нозик нуқта бор: жамиятда тарбиянинг ўрни анча пасайгандек. Илгарилари одамлар бир-бири ҳузурига насиҳат истаб борарди. Ҳеч бўлмаса боласини етаклаб келиб: “Насиҳат қилиб қўйинг!” деб илтимос қиларди. Энди-чи? Бировни салгина тартибга чақирсангиз, “Насиҳатингни болангга қил!” деб бобиллаб беряпти. Бирон ёш-ялангга енгилгина танбеҳ берсангиз, бошингизга ота-онаси чопқиллаб келади, “Олдин ўзингнинг болангни тарбия қилиб ол!” деб ғавғо кўтаради. Жамиятдаги мана шу кайфият тарбиячиларнинг энг олдида туриши керак бўлган адибларимизга ҳам юқди, шекилли. Бошқача айтганда, кўплар тарбияланишни хушламайдиган этиб “тарбияланиб” қолди. Кўрдингизми, бундай натижа ҳам тарбия меваси экан! Фақат, у тескари тарбия мевасидир.

Ҳолбуки, теварагимизда тарбиячи бўлмаган нарса ё ҳодисанинг ўзи йўқ, худди шунингдек, тарбиядан ташқарида ҳам ҳеч қандай нарса ё ҳодиса йўқ. Ўнг ё терс тарбия бор, холос. Қай бири ўнг, қай бири терс тарбия, инсониятга қай бири фойдали, қай бири зарарли эканини Буюк Тарбиячининг Ўзи айириб берган, аниқ ўлчовни У кўрсатган. Одамнинг ўзига қолса, тўғри ўлчовни асло белгилай олмасди. Кимдир ўзича ниманидир ўлчов деб белгиламоқчи бўлса, бошқаси дарров унга қарши чиқиб, ўзиникини сўқарди. Яъни, одамнинг ўзига ташлаб қўйилса, тарбия бир онда издан чиқиб кетади.

Иккинчи нозик нуқта: “тарбия” дейилса айримларнинг хаёлига дарров насиҳат келади. Ижирғанади. Кўпинча, ўзининг қинғир ҳаётига кўникиб қолган, уни тўғри деб ўйлайдиган ва ундан ажралгиси келмайдиганлар насиҳатни ёқтирмайди. “Яна насиҳатми?!” дейди. Ҳолбуки, тарбия фақат насиҳатдан иборат эмас ва насиҳат тарбиянинг ўзи эмас. Насиҳат тарбия воситаларидан биттасидир, холос. Адабиётни тарбиячи дерканмиз, фақат насиҳат қилиб ўтиради дегани эмас. Адабиётнинг усуллари, воситалари кўп. Тўғридан-тўғри, очиқ насиҳат қилиши ҳам мумкин ‒ буни панд-насиҳат адабиёти дейишади, билдирмай насиҳат қилиши ҳам мумкин. “Қобуснома” очиқ насиҳат, бу ҳам буюк асар! “Фарҳод ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун” яширин насиҳат ‒ булар ҳам буюк асарлар! Ёки “Ўткан кунлар”ни олинг. Билдирмасдан миллатни миллий руҳда шунақа тарбиялаб қўяди, ўрнини кўп очиқ насиҳатлар боса олмайди.

Шу маънода, ҳа, адабиётнинг тарбиячи эканига ҳам, яхшиси ўқувчи юрагига эзгулик, ёмони ёвузлик уруғини экишига ҳам ишонаман. Тўғри талқин этилган тарих тўғриликка, сохта талқин этилган тарих ёлғонга тарбия қилмайдими? Тўғрисўз матбуот тўғриликка, ёлғончи матбуот жамиятни ёлғонга кўниктирмайдими? Отангиз тинимсиз ёлғон гапириб турса, бора-бора сиз ҳам ёлғон гапира бошламайсизми? Адабиёт ҳам шундай. Фақат, адабиётни яратадиган шахслар ҳам оддий одамлардир, улар ҳам оилада, жамиятда, тузумларда ҳар хил тарбия кўришган, бу ҳолат ёзган асарлари руҳига кўчмаслиги мумкин эмас. Ижодкор шахснинг тарбия даражаси асарида кўринади. Ҳазрат Навоий ибораси билан айтганда, у тузук бўлса ‒ бу тузук, у бузуқ бўлса ‒ бу ҳам бузуқ.

Мисолни кўпчилик суядиган иккита мултфилмдан оламиз. Биринчиси “Ну погоди!” мултфилми. Уни совет даврида кўрмаган киши қолмади. Бутун бир авлод танглайи шу мултфилм билан кўтарилди, бўри билан қуённинг қувлашмачоқ саҳналари билан кўзи очилди. Бир қараганда қуённинг топқирликлари, бўрининг ландавур-лапашанглиги ғаразсиз кулги бўлиб кўринади, аммо масалага тўғри ё тескари, фойдали ё зарарли тарбия нуқтаи назаридан боқилса, моҳиятан жа унчалик ғаразсиз эмаслиги ойдинлашади. У кулгили воқеалар мурғак юракларда қанақа туйғуларни шакллантиради? Қуённинг найрангларидан шавқланиб, бўрининг ҳар гал ютқизиқларидан завқланиб ўсган болакай келгусида қанақа инсон бўлиб етишади? Айниқса мусулмон боласи?! Айниқса туркий халқлар?! Биласизлар, бўри туркий халқлар тушунчасида (демак, адабиётида ҳам) қадимдан мардлик тимсоли бўлиб келган. Ҳатто айрим босқичларда айрим туркий қавмлар бўри тимсолини ўзларига тотем қилиб олишган. Ҳозиргача шу фикрда тоифалар, олимлар, фалсафалар яшаб келяпти. Масаланинг мафкуравий томонига бу ерда баҳо бермаймиз, фақат тарбиявий томонига қарасак, “Ну погоди!..”даги бўри билан қуён можаролари бизни қайси руҳда тарбиялайди? Мардлик, тўғрилик, куч-қудрат тимсоли бўлган Бўрини битта Қуёнча нуқул чув тушириб юрса!.. Тинимсиз оёқдан чалиш, чув тушириш, боплаб кетишлардан завқланган ва бу тубан ишларни ижобий хислат деб қабул қилиб олган ёш юрак катта бўлганида нима қилади?!.

Ёки “Том ва Жерри” (“Сичқон ва мушук”) мултфилмини олинг. Капитализм замони болаларининг энг севимли… “тарбиячиси” шу ва шунга ўхшаш мултфилмлар бўлиб қолди. Биз ота-оналар болаларимиз тарбиясини “Том ва Жерри”га ва шу каби “тарбиячи”лар маконига айланиб қолган телевидениега ишониб топшириб қўйганмиз! Болалар алданган мушукни кўриб ҳолига кулишади, минг хил усул билан уни лақиллатиб кетадиган сичқоннинг ишларига қойил қолишади. Бу нима дегани? Лақиллатиб яшаш болаларга хуш келяпти деганидир! Мардлик, олижаноблик эмас, лақиллатиш, алдаш, бу йўлда ҳеч қандай усул ва йўлдан тоймаслик болалар онгига ижобий хислат бўлиб сингяпти. Аслида, мурғак юракка томчилаб-томчилаб заҳар сингяпти. Тарбиясиз, алдаш ҳисобига бойишни айб санамайдиган қайсидир мамлакатларда боласини ҳам балки шунақа мултфилмлар билан “тарбиялаб” бориб ўзларига муносиб авлод етиштиришар, аммо алдашни одобсизлик деб биладиган бизнинг халқ учун бунақа “капиталистик” мултфилмлар фақат хавфли ва разил тарбиячидир. Бизга ўзимизнинг “Зумрад ва Қиммат” эртагимиз ва мултфилмимиз ёқади.

2. Энг катта адабиёт юрагимизда яшайди. Демак, адабиёт ҳар биримизнинг, ҳаммамизнинг ичимизда. Лекин адабиётга “яқин” бўлганимиз ҳолда нега дунёда зулм бор? Инсон янги йўл қидирмоқда. Нега? “Йўлини йўқотган дунё”да адабиётнинг ўрни ва роли борми? Нега у, яъни адабиёт дунёнинг йўлини йўқотишига жим қараб тур(а)ди? Адабиёт дунёнинг равишини ўзгартириб, унинг янги, муносиб йўл топишига илҳомлантирувчи куч бўла оладими-йўқми?..

Савол мен учун анчайин тушунарсиз. Нима дейилмоқчи эканини илғаб турган бўлсам ҳам, менда арзирли мулоҳаза туғилмади. Масалан, мен “Энг катта адабиёт юрагимизда яшайди” деган жумланинг маъносини англаб етолмадим. Мен бунақа деб ҳисобламайман ҳам. Ёки, дейлик, дунёда зулм бор-йўқлигига адабиётга “яқин” ё узоқлигимизнинг нима алоқаси бор? Қўпол туюлса ҳам, ихтиёрсиз равишда эсимга келиб қолди: Адўлф Ҳитлер яхшигина расм чизувчи эди, бадиий асарларни ҳам севиб ўқирди. Айниқса, Фёдор Достоевскийнинг “Жиноят ва жазо” рўмони доим унинг столи устида турган. Адабиётга яқин тугул, севарди ҳисоб, аммо бу адабиёт севгиси уни зулмдан асраб қолдими? Дунёнинг бошига нималар солмади “адабиётга яқин” бу одам! Демак, бу ерда бошқа нарса бор. У бошқа нарса жуда катта мавзудир.

“Инсон янги йўл қидирмоқда. Нега?” деган саволга ҳам, “Йўлини йўқотган дунё” ҳақидаги мулоҳазаларга ҳам бир неча томондан ёндашилса, ўшанга қараб турлича фикр билдирса бўлади. Масалан, бир боқимдан: инсон ҳеч қанақа йўл қидирмаяпти, яралганидан бери тушиб олган эски йўлларида ‒ айримлари тўғри йўлда кетяпти, айримлари адашиб-улоқиб юрибди, деса ҳам бўлади ёки, иккинчи боқимдан: албатта, ҳар бир инсон ўзлигини англашга ҳаракат қилганидек, ҳар бир давр ҳам ўзлигини англашга тиришади ва бу изланиш замон ўзгаришига қараб турли-туман йўллардан ўтишига тўғри келади деса ҳам бўлади. Учинчи хил боқимдан учинчи фикр туғилади. Шу қиррадан қаралса, менинг фикримча, дунё йўлини йўқотмаган, белгиланган йўлида белгиланган равишда белгиланган вақтда собит илгарилаяпти. Адабиёт ҳам “дунёнинг йўлини йўқотишига жим қараб тур”гани йўқ: белгиланган издан чиққан адабиёт, ўзи билиб ё билмай, дунёнинг йўл йўқотишига “ҳисса” қўшяпти, тўғри йўлдаги адабиёт эса дунё йўлини йўқотмасин деб қайғуриб ётибди.

3. Хос ва омма диди ҳамда адабиёти ҳақида сиз нима деган бўлардингиз? Ҳаммага “ҳамма нарса”ни тақдим қилиш қандай оқибатларга олиб келади? Маънавий иммунитети ҳали етарлича шаклланмаган ёш авлодга қандай асарлар тавсия этиладию қандайлари йўқ?

Истаймизми-истамаймизми, буюк бир ҳикматга кўра, одам ҳар хил қилиб яратилган. Шаклда ҳам, мазмунда ҳам. Кучда ҳам, қобилиятда ҳам. Илмда ҳам, фаросатда ҳам. Беришда ҳам, олишда ҳам. Бир фандан ўттиз ўқитувчи ўттиз хил даражада дарс берганидек, бир ўқитувчининг битта дарсини ўттиз талаба ўттиз хил даражада қабул қилади. Бир гулни кимдир пайқамай ўтиб кетади, кимдир ундан кўзини узолмай қолади. Билмайдиган одам ерда ётган тиллани мис деб ўйлаб бир тепиб ўтиши мумкин, биладиган киши оладию халтасига солади. Дунё шу ҳархиллиги билан гўзал! Бундай бир шароитда хос ва омма диди бўлиши табиий. “Кўзи ёшлуларнинг ҳолин на билсун мардуми ғофил, Кавокиб сайрини шаб то саҳар бедор ўландан сўр”, деркан Фузулий илоҳий ишқ гаштини хосларгина англаб етишларига урғу беради. Машраб мачит минорасидан сийворган бўлса, омма “Мачит ҳовлисини булғади, кофир бўлди”, дейди, хослар эса, Машраб ўзининг шахсини улуғлаб юборганларни ўзидан бездириш ва уларнинг муҳаббатларини Яратганга ва динга тўғри йўналтириш мақсадида: “Мен бир гуноҳкор бандаман, сизлар ҳар қандай айбу нуқсондан холи Зотга боғланинглар”, демоқчи бўлди, дейишади.

Аммо хоснинг диди, фаросати ғурурланишга асос бўлмаганидек, омманинг соддалиги ҳам уларни камситишга асос бўлмайди. Улар шундай яратилган! Демак, шундай бўлиши керак! Ҳар бири ўз ҳолича гўзал! Иброҳим Ҳаққий демоқчи: “Мавло, гўралим, найлар, Найларса, гўзал айлар!” Биздан лозими борини ўз ҳолича қабул қилиш. Ижодкор агар кучли бўлса, бир пайтнинг ўзида иккала тоифанинг эҳтиёжини ҳам бирдай қондирадиган асарлар ёзади. Бошқача айтганда, асар маҳорат билан ёзилса, ҳар ким ўз имконияти ва салоҳияти даражасида ўз насибасини олади. Масалан, Аҳмад Яссавий асарлари хосга ҳам, авомга ҳам бирдай таъсир этади ‒ иккаласи ҳам оҳ-воҳ урган, иккаласининг ҳам кўзида ёш. Ҳолбуки, хос ҳар бир сўзнинг теран илдизларини, кўздан яширин томонларини кўриб чидаёлмай йиғлаб юборади, авом сўзнинг юза маъносини ўқибоқ йиғлайверади! Чунки юза маъноси ҳам гўзалдир.

Энди саволнинг иккинчи бўлагига келсак. Менимча, ҳаммага “ҳамма нарса”ни тақдим этиб бўлмайди дейдиганлар ҳам тўғри айтади, хитоб умумга бўлганидан кейин ҳаммага ҳамма нарсани айтса бўлаверади, ҳар ким ўзига кераклисини, ўзининг тоғорасига сиққанини олаверади дейдиганлар ҳам тўғри айтади. Олтин ўртани фақат донишмандларгина билади ва бу икки ҳақиқатни ўз ўрнида, ўз вақтида улар оқилона қўллай олади. Аммо ҳаётда донишманд кам. Нима мумкин, нима мумкин эмаслигини ҳар ким ўз қаричи билан ўлчай бошласа, тажрибада синалди, ахлоқни асраш нияти тўғри сўзни бўғиш томонига оғиб кетиши ҳам бемалол мумкин. Шахсан менга қўйиб берилса, мен бугун телевидениемиз палапартиш бераётган киноларнинг етмиш-саксон фойизини халқимизга тақдим этмаган бўлар эдим. Менга қўйиб берилса, мактаб дарсликларимизни паст савияли, тарбиявий томондан бир тийинга қиммат “асарлар”дан тозалаб чиқардим. Менга қўйиб берилса, бадиий асарларнинг четдан кираётганларини ҳам, ўзимизда ёзилаётганларини ҳам давлат номидан эмас, миллатим номидан ахлоқ ғалвиридан ўтказган бўлардим. Лекин ҳозирги шароитда бунинг иложи ва имкони борми? Билмайман…

Оиламизда китоб юксак қадрланар эди. Раҳматли Дадам кўп китоб ўқирдилар. Айримларини биз болаларга ҳам тавсия этсалар, айримларини ҳозирча ўқимагин дердилар. Шунга қарамай, катталар ўқийдиган кирилча имлодаги китоблардан бир-иккитасини болалигимдаёқ ўқиганман. Эсимда, уйимизда саккиз жилдлик “Минг бир кеча” китоби бўларди. Олтинчими, еттинчими синфдалик пайтим ўқий бошлаганман. Бир гал Дадам кўриб қолиб, “Буни катта бўлганингда ўқийсан”, деб қўлимдан олиб қўйганлар. Лекин мен уни яширилган жойдан топиб (саккиз жон биттагина уйда яшаганмиз, шунча кўп китоб қаерга ҳам яшириларди) бошдан-охир шимиб ўқиб чиққанман. Балки уни топиб барибир ўқиётганимни раҳматли Дадам орқадан сезгандирлар, аммо кейин индамаганлар. Хўш, ўшанда мен ҳаммага ҳам, ҳар доим ҳам бериб бўлмайдиган китобни ўқиганим, катталар ҳаётига хос айрим ишларни “билиб қолганим” тўғри бўлганми, хато бўлганми? Ҳалигача бунга аниқ бир нима дея олмайман.

Яна бир қизиқ ҳолат: ёшим улғайиб, адабий суягим пича қотиб, бугун қаттиқ истасам ҳам айрим асарларни ўқий олмайман. Адабий давраларда у асарлар мақталади, ёзувчилари дунёга машҳур, уларни ўқимаслик қолоқлик саналади, ҳеч бўлмаса замондан орқада қолмаслик учун ҳам уларни ўқиб чиқишим лозим. Аммо…

Масалан, бир сабаб бўлгану Франс Кафканинг асарларини ўқий олмай қолганман. У ер-бу ерда номи чиқиб, айримлар жуда кўкларга кўтариб мақтайвергач, мен ҳам бир ўрисча таржимасини топдим. Табиий, олдин китоб Сўзбошисини ўқидим. Унда ёзувчи таржимаи ҳолига тегишли бир-икки маълумот ҳам берилган экан. Франс Кафка болалигида дастурхон теварагида бир одобсизлик қилгани учун отасидан калтак еганини ва бир умр юрагида отасига нисбатан алам ва нафрат сақлаганини ёзади. Битта шу кичкина воқеа менга қаттиқ таъсир қилди ва… асарини ўқимадим! Ўқий олмадим! Арзимас дакки учун отани бир умр ёмон кўриб қолган юракдан нима фойдали нарса чиқарди, деган мулоҳаза-туйғу мени унинг асарларидан тўсди. Кейинчалик ҳам ташқи таъсирлар туфайли унинг асарларини ўқишга бир неча марта киришдим ва ҳар гал қаршимда бир дакки учун отасини ёмон кўриб қолган одам гавдаланаверди. Кейин иқрор бўлдим: менинг руҳимга, тарбиямга тўғри келмасди унинг қилиғи! Ҳа-да, нимага мен уни қадрлашим керак?! Фақат дунёда машҳур бўлгани, дунё уни шов-шув билан қабул қилгани учунми?! Уни машҳур қилган ва бошига кўтарган дунё менинг маънавий эҳтиёжимга, руҳий талабимга жавоб бера олмаса, “дунё”да неча карра машҳур бўлмайдими, менинг юрагимда у қадрини топмайди.

Жойснинг “Улисс” рўмони ҳам ўта машҳур бўлди. Асар бошқа дунё кайфиятининг маҳсули, албатта, шунинг учун ўша дунёда у жуда қадрланди. Лекин бизнинг ўзбек адабиётчилари ҳам уни улуғлай бошлашди. Бу балки шахсий камчилигимдир, аммо мен “Улисс”ни ҳам ўқий олмадим. Уч-тўрт йил бурун охирги Масков нашрини атай сотиб олиб яна “қаттиқ” киришдим, лекин… барибир тортмади. Кимдир уни ич-ичига кириб кетиб ўқир, бўлиши мумкин, кўплардан шу каби гапларни эшитдим, айниқса, юраги ва руҳи ўша асарларга мос тарбияланиб қолган бўлса, албатта берилиб ўқийди ва таъсирланади. Аммо мен юз бетдан нарига ўта олмадим. Чунки мени адабий маҳоратгина, янгича услубларгина қизиқтирмасди, мени биринчи галда асарнинг, адибнинг юраги қизиқтирарди.

Ҳолбуки, мен жа унақа дидсиз эмасман, менинг ҳам зақланадиган ўз оламларим бор. Дейлик, Мусо (алайҳиссалом) бошлиқ яҳудийлар Фиръавн лашкаридан қочиб келаётганида, орқадан душман етай-етай деб турганида олдиларидан ўтиб бўлмас бир денгиз чиқиб қолади. Мана шу вазиятда ‒ икки чорасизлик орасида чорасиз қолган қавмнинг ҳолатини кўрсатадиган биргина “Олдинда душман каби денгиз, орқада денгиз каби душман” ифодасини ҳар гал ўқиганимда кечалари уйқумни йўқотгудай даражада таъсирланаман, ҳаловатимни буткул йўқотаман. Ёки менга тақдир аллақачон битилган маъносидаги биргина “Қалам кўтарилди, сиёҳлар қуриди” ифодаси олам-олам маъно бера олади, юрагимни буткул эгаллайди. Аммо, нима қилай, ярим дунё мақтаб ётган бутун бошли рўмонлар заррача таъсир этмаслиги мумкин. Савол мендан сўралгани учун мен ўз мулоҳазамни билдирдим, бошқалар ўзларига олмасинлар.

Булардан ўзимча хулоса қилсам, барибир ўртада қандайдир бир ўлчов-назорат бўлиши керак деб ўйлайман. Масалан, ҳар қандай жамият ҳам инсонни ҳеч қачон ўз ҳолига ташлаб қўймайди-ку. Ҳатто ўзини ўта эркин деб ҳисоблайдиган, қонунлари-ла кўз кўриб қулоқ эшитмаган бузуқликларга-да йўл очиб берган либерал демократик жамиятларда ҳам рухсатлар билан бир қаторда талай тақиқлар бор. Тақиқдан ошиб ўтган киши маҳкамаларга тортилади, қамоқларга тиқилади. Аммо бу билан эркинлик бўғилган бўлмайди.

Адабиётда тақиқ қонун билан бўлмаса-да, кўпроқ ахлоқ билан бўлиши керак. Яъни, адабиёт нимани кимга қачон ва қанча миқдорда беришини адабий ахлоқ белгиласин. Асосий ўлчов АДАБИЁТ АХЛОҚИ бўлсин.

4. Умидбахш ва тушкун адабиётнинг ўқувчи ва жамиятга таъсири масаласида нималар дея оласиз? Замонавий дунёнинг бугун қандай адабиётга эҳтиёжи бор?

Умидбахшлилик фойданинг кони, тушкунлик ҳар томондан зарарли ҳолатдир. Шундай экан, биринчи саволга жавоб саволнинг ўзида бор, уни кенгайтириб тушунтиришга ҳожат йўқ. Иккинчи савол жуда муҳим ва долзарбдир.

Замонавий (аслида, ҳар қачон ҳам!) дунё ҳақиқатга муҳтождир. Ҳақиқатга муҳтож дунё адабиётдан нимани кутарди? Албатта, ҳақиқатни!

Ҳақиқат нима? Бу дунёнинг бир Яратувчиси борлиги, дунё бежиз яратилмагани, инсоннинг яратилишдан мақсади Яратганигагина қуллик қилиши ва мана шу бош масаладан чиқиб келадиган бошқа ҳамма хулосалардир. Бу дегани, адабиёт нуқул шу очиқ ҳақиқатларни уқтиравериши керак, дегани эмас. Негизда адабиёт тўғри дунёқарашда бўлса, у нима мавзуни, қанақа томондан қаламга олмасин, ҳақиқатга хизмат қилган бўлаверади. Мумтоз адабиётимизнинг бошидан то мумтоз адабиётимизнинг сўнгги ва янги адабиётимизни илк вакили бўлмиш Абдулла Қодирий асарларигача шу томони билан эътиборлидир.

«Шарқ юлдузи» журнали 2015 йил 3-сон

TIL — MILLATNING O’ZAGI
Yozuvchi Nurulloh MUHAMMAD RAUFXON bilan savolsiz suhbat

O’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, tilimiz ushbu maqomni olmasidan burungi va olganidan keyingi holati haqlarida gapirishdan oldin o’sha davrdagi o’zim uchun sharafli bo’lgan ayrim voqealarni bir eslamoqchiman. Sovetning oxirgi pallalarida, oshkoralik yillarida yurtimizda bir necha yaxshi qonunlar qabul qilingan. Davlat bilan xalq bir-biriga yaqinlashib, birining ovoziga ikkinchisi quloq solib, xalq o’rtaga qo’ygan masalalarni davlat hal qila boshlagan edi. Masalan, Orol dengizini saqlab qolish, tabiatni asrash, o’zbek tiliga davlat tili maqomini berish… kabi masalalarni xalq o’rtaga qo’ygan edi. Hali sovet davrida, mustamlaka ta’siridan chiqib ketmagan bir paytimizda. To’gri, bunaqa harakatlar bitta bizning mamlakatimizda yuz bermagan, sovet qo’l ostida o’n beshta respublika bo’lsa, shular ichida bizdan ertaroq va kuchliroq uyg’ongan Boltiqbo’yi davlatlari boshlab bergan edi. Jumladan, «ulug’ og’a» tili zug’umi ostida yashagan milliy tillarining qaddini tiklash va qadrini yuksaltirish bo’yicha Boltiqbo’yi, Qofqoz va nihoyat O’rta Osiyo xalqlarida ham katta milliy uyg’onish yuz berdi. Til borasida har bir xalq o’ris-sovet kamsitishlaridan bezib, uzoq yillar davom etgan xo’rliklardan ruhan cho’kib yurganining alamlarini shu qisqa qayta qurish zamonida ko’chaga to’kib soldi… va birin-ketin respublikalarda til qonunlari qabul qilina boshladi. Maqtanishga o’xshab ketsa ham, tarix uchun aytay: Til qonunining muqobil nusxasini yaratish bo’yicha O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi nomidan tuzilgan besh kishilik kichkinagina ishchi guruhga kamina ham a’zo edim. Ungacha bir necha davlatning til haqidagi qonunini o’rganib chiqqanim bu ishimda juda asqotdi. Bir ulug’ inson choy-poy qilib berib turdi, ikkinchi ulug’ insondan onda-sonda maslahatlar olib turdik, matnni asosan uch kishi ishladik. Shu uchtadan bittasi men bo’lganimdan va tilimizning qayg’usiga ozmi-ko’pmi hissam qo’shilganidan haligacha sharaf tuyaman.

Ya’ni, hukumat o’z yo’li bilan, O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi o’z yo’li bilan shu qonunni ishlashni boshladi. Keyin mana shu ikkala nusxa asosida yagona bir nusxa qabul qilinishi mo’ljallangan edi. Oxirgi holatni yaratishda biz tayyorlagan nusxadan nechog’li foydalanilgani hozir aniq esimda yo’g’-u, lekin qabul qilingani ham o’shanda ancha demokratik ruxdagi qonunlardan bittasi edi. Ya’ni, biz orzu qilgan juda ko’p moddalar kirmay qolgan bo’lsa ham, bunday olganda, ayniqsa, bugungi gaz bilan o’lchaganda, u qonun yomon emas edi, demoqchiman. Eng muhimi — sovet davrida siquv ostida bo’lgan tilimizga erk berildi, huquq berildi, hurriyatga chiqdi va… qonun qabul qilingan kun «Til bayrami» deb bayram qilinadigan darajaga yetdik. Axir, o’zbek tili ham bir mustaqil til sifatida yashashga haqli deyishning o’zi ilgari o’ta millatchilik deb baholanardi. Shu bois tilimiz haqida xos qonunning vujudga kelishi juda ulkan ijobiy hodisa bo’lgan.

Bular hammasi shirin xotiralardir.

So’ngra qarshimizda asosiy masala — qonunni amalga kiritish, qo’llash, hayotga tatbiq qilish masalasi turdi va hamon turibdi. Bu borada hali ko’p kamchiliklarimiz borligi ayon bo’lib qoldi. Qonun qabul qilingan ilk yillari o’zbek tili hayotning hamma sohalariga faol kira boshladi. Atamashunoslik qo’mitasi tashkil bo’ldi, Yozuvchilar uyushmasida har kuni qizg’in muhokamalar kechardi, Fanlar Akademiyasida katta ishlar qilindi. Yozuvchi-shoirlar shaxsiy tashabbus bilan asarlarida, unutilgan va unuttirilgan so’zlarni ishlatib, yangi-yangi ifodalar bilan chiqa boshlashdi. Xullas, tilning qaddini tiklash bo’yicha ommaviy bir harakat yuzaga keldi. Yuzaga keldi-yu… afsus, bu tashabbus, bu g’ayrat mening nazarimda yil o’tgan sayin so’nib, til uyg’onishi to’lqini sekin-asta orqaga qayta boshladi. Mana, hozir o’sha ilk qonunning qabul qilinganiga 21 yil bo’lgan bo’lsa, kundalik hayotda bu qonunga rioya tobora orqaga ketyapti deb o’ylayman. Bu hol nimalarda ko’rinadi?

Til mavhum bir narsa emas. O’z holicha bor bo’lmaydi. Til asosan odamlarning og’zida va so’ngra yozuvlarda yashaydi, og’iz va yozuvlarda hayotini davom ettiradi. Agar millat turli sabablar bilan ayrim so’zlarini unutayotgan bo’lsa, asta-sekin tilidan tushib qolaversa, o’rnini «zamonaviy»mi, «madaniy»mi niqoblari ostida begona so’zlar egallayversa, bu til oldiniga qashshoqlashishga yuz tutadi, keyin, tarixda kuzatilganidek, o’lishga qarab ketadi. Tillarning o’lish hodisasi bor narsa. Ayrim tillarning nomi bor, ayrim so’zlari atama o’laroq yo boshqa biron ko’rinishda o’zga millatlar tilida saqlanib qolgan, lekin hozir u tilda gapiruvchilar yo’q. Bir paytlar u tilda gapirgan xalq (mas., lotin) yo’qolib, boshqa millatlarga singib-yedirilib ketgan. Bunaqangi natijadan Olloh qo’risin. Boshqa tillar zug’umi ostidagi kuchsiz, kichik tillarning taqdirida ana shunday xavf doim turadi. Shu bois bunday xavf ostidagi tilning yashab qolish uchun harakati ayniqsa kuchliroq bo’lishi kerak. Ozgina parvosiz bo’linsa, til o’z holiga tashlab qo’yilsa, natija ayanchli bo’lish ehtimoli bor.

Ollohga shukr, o’ttiz milyonli katta millatmiz. Katta mamlakatmiz. Bu tilda yozilib, o’tmishdan qolgan va hamon sevib o’qilayotgan juda ulkan madaniy- tarixiy-adabiy meros egalarimiz biz. Poydevorimiz ham juda chuqur va kuchli. Tilimiz yo’qolib ketmaydi, inshaalloh, ammo buzilib ketayotgani ko’ngillarda xavotir uyg’otadi.

Tanqid ma’nosida emas, jonkuyarlik ma’nosida aytadigan gaplarim bor.

Biz o’zbekistonlikmiz, mamlakatimizning oti «O’zbekiston», millatimizning oti «o’zbek», tilimizning oti «o’zbek tili». Biz endi biron- bir davlatga, mamlakatga qaram emasmiz. Huquqi o’zida bo’lgan, Birlashgan Millatlar Tashkilotiga to’laqonli a’zo o’laroq qo’shilgan davlatmiz. Har qanday mamlakatni boshqalaridan ajratib turadigan unsurlardan bittasi — til. Bizning ham shu tilimiz bor ekan, o’zbek xalqi, o’zbek adabiyoti, o’zbek madaniyati, o’zbek urf-odatlari haqida gap bo’lishi mumkin. Demak, til masalasi shunchaki gap orasida aytib ketilaveradigan jo’n, kichik, mayda masala emas, balki davlat ahamiyatiga ega, ulkan masaladir. Agar bu til pala- partish va surbetlarcha bostirib kirib kelayotgan yot so’zlar hisobiga aynib yo qashshoqlashib ketaversa, Olloh ko’rsatmasin, bolalarimizga nima qoldiramiz va ular o’zlarini qaysi til egasi deb aytishadi? Holatga boqsangiz, keyingi paytlarda shu salbiy hodisa kuzatilyapti, odamlarda tilimizga e’tibor tobora pasayib ketyapti.

Kundalik turmushimizdan oddiy bir misol: hammamiz yo’lda yuramiz, ko’chaning ikki chekkasidagi shiorlar, ishxonalarning, do’konlarniig, har xil firmalarning nomlari diqqatimizni tortadi. Tilni yaxshi ko’rgan, dunyo tillari oilasida o’zbek tilining ham obro’yi baland bo’lishini xohlagan bir kishi sifatida tilimizning kundalik muomaladagi va ko’chadagi holatidan juda qiynalaman. Nega, deyman, tilimiz shu qadar qashshoqmi yoki o’zimiz uni yerga uryapmizmi, deyman. Hammasi ajnabiy so’zlar! Ajab…

Nashriyot sohasida ishlaganim uchun misolni shundan boshlay qolay. Bitta xususiy bosmaxona ochilsa, qarang, nima deb atalyapti: «Poligraf print», «Ofset print», «Yurida print» va hokazo… Nega endi «print» bo’lishi kerak? «Print» bor-yo’g’i bosma degani. Nega o’zimizning tilda, masalan, «Toshbosma» yoki «Nilufar bosmaxonasi» deyolmaymiz? Shu darajada yomon ko’ramizmi tilimizni?!

Do’konlar nomi birdaniga «market», «super market» bo’lib ketdi. Nega endi «market»? Nimaga «super market»? «Super» degani qaysidir bir tilda «katta» degani, mening sho’rlik tilimda nima ayb bor, nega men «katta do’kon» deyolmayman?! Tarjima qilganday «katta do’kon» deyishim ham shart emas, bironta o’zbekona ot qo’ya olmaymanmi?!

Aqlim olmaydi, ichim achiydi.

Bir xil suvni «Gidrolayf», boshqasini «Bonaqva» deb atashdi. «Gidro» suv bo’lsa, «layf» hayot deganidir, mundoq aytganda, «Hayot suvi» demak. Buning nimasi yomon? «Bonaquva» nima degani? Tarjimasi — buloq suvi. Ishlab chiqaruvchilar mahsulotiga «Buloq suvi» yo «Hayot suvi» deb ot qo’ymaydigan, shunday ot qo’ygan taqdirda esa, suvsaganlar uni sotib olmaydigan holga keldi millat.

Kattalarga quloq soling: bugun bolasiga, shapkangni ol, deyapti, telpagingni yoki qalpog’ingni ol, demayapti. Bola boshidagi narsaning tumoqmi, qalpoqmi yo telpakmi ekanini bilmay o’syapti…

Yana mening eng g’ashim keladigan hodisalardan bittasi — «sekuriti», «moderator» degan olifta so’zlar chiqdi. Besh-olti yillardan beri ilm o’choqlaridami, ishxonalardami, shifoxonalarda yo bozorlardami eshik yonida turadigan odamlarning maxsus kiyimi orqasiga chet tilida «sekuriti» deb yozib qo’yiladigan bo’ldi. «Qorovul» so’zining nima gunohi bor, deyman. Nimasi xunuk? Hech ham xunuk emas. «Qorovul» nihoyatda o’zbekona-turkonaligi bilan juda chiroyli so’z. Shunday chiroyli so’z turganida nega men «sekuriti» deyishim kerak? Bizning shu ma’noni beradigan o’z so’zimiz yo’q bo’lsaykan, tilimizga kirsa. So’zimiz bor va biz bu kasbni o’rni bilan «qorovul», o’rni bilan «qo’riqchi» deymiz. Shu paytlargacha tilimizda «majlisni olib boruvchi» yoki «majlisga raislik qiluvchi» bo’lardi, endi birdaniga ular «moderator»ga aylandi! Majlis tanaffuslarida mezbon o’zbekona «bir piyola choy» tashkil etardi, endi choy qoloqlik belgisi bo’lib ko’rindimi, u «kofe breyk» bo’lib qoldi!

Eng afsuslanarlisi — toza o’zbekcha so’zlarimizni bugun tilimizdan bironta begana millat majburan siqib chiqarmayapti, o’zimizning ixtiyorimiz bilan o’zimiz qilyapmiz bu ishni. Misollar hayotda tiqilib yotibdi, bu yerda hammasini keltirishimga hojat bo’lmasa kerak. Har kim bir kunini shu ishga ajratib ko’chaga chiqsin, ikki taraf turli-tuman yozuvlarga to’lib ketgan, shularning ichida o’zbekchasi qancha uchraydi — bir sanab ko’rsin…

Yana bitta bosqinchi so’z «evakuatsiya»dir. Ilgarilari u yer-bu yerda quloqqa chalinib turardi, yaqinlardan beri tilimizga muqim o’rnashib ham oldi shekilli: televizor, radiolar tinimsiz ayta, matbuot hech ikkilanmay yoza boshladi. Bu so’z ko’chish yo ko’chirish hodisasining ajnabiycha otidir. Urush, tabiiy ofatlar chog’i ko’chirilgan aholi haqida xabar berarkan, radio¬televidenie Xudoning bergan kuni «evakuatsiya qilindi» deb gapiraverib, xalqning ongiga singdiryapti bu yot so’zni. Men hatto televideniyada nufuzli lavozimda ishlaydigan ziyoli, adabiyotchi odamga: bu qanaqangi gap, tilning darvozasi qolmadi-ku, shuning o’rniga «aholi tinch joylarga ko’chirildi» deyilsa, xalqimiz tushunmay qoladimi, desam, o’ylab ham o’tirmay: «Bilasizmi, «evakuatsiya» so’zida uyushqoqlik, tashkillashtirish ma’nolari bor, «ko’chirildi» so’zida bu narsa yo’q», dedi. Begana so’zlarga o’zimiz yuklab qo’ygan yo’q «ma’nolar»ning quli bo’lib o’tiribmiz… Bugun Alisher Navoiy tuyqus tirilib kelsalar, nima bo’lardi! Tilimizda narsa va hodisalarning nozik- nozik boshqachaliklarigacha ham ifodalay oladigan kuch va imkoniyat borligini isbotlab bergan Navoiy bobomiz bizning bu tushkun tushuntirishlarimizni eshitib turib, nevaralari tilining holiga faryod chekib yubormasmi edilar?! Axir, «ko’chmoq» fe’lidan yasalgan «ko’chirildi» shaklining o’zida uyushqoqlik, uyushib qilingan harakat ma’nosi bor. Hamma tiraqaylab qochib ketdi, deyilmayapti, ko’chirildi, deyilyapti. Bu so’zda ko’chishni kimlardir tashkillashtirayotgani ham sezilib turibdi. Tilimizga e’tiborsizmiz, desam, juda yumshoq aytgan bo’laman, bizda tilimizga ochiqdan-ochiq ishonchsizlik, tushkunlik kayfiyati bor. Judayam xavfli va yomon hol bu. Yurtning ishongan bir ziyolisi shunday deb tursa, ko’chadagi quruvchidan yo bozorchidan xafa bo’lmasa ham bo’ladi. Axir, hech bo’lmaganda millatning oydin kishilari, ayniqsa yozuvchi-shoirlar tilning qorovullari bo’lishi lozim emasmi?!

Hatto tillarni o’rislashtirish siyosati yuritilgan sovet davrida tilimiz o’ziga xosligini va boyligini saqlab qolishga tish-tirnog’i bilan tirishgan edi. Buning sabablaridan bittasi — millat taqdiriga kuyunchak adiblarimiz, shoiru yozuvchilarimiz ijobiy ma’nodagi qaysarlik bilan tilimizning rango- rangliklarini, boyliklarini ko’rsatib yozaverishdi. Mafkurasi qanday bo’lishidan qat’i nazar, tilni asrab qolish harakatida adabiyotchilar orasida qandaydir bir fikrdoshlik, uyushqoqlik bor edi. Asarlarida xilma-xil so’z va iboralarni qo’llab, iloji boricha chekkadan so’z kiritmay, kirganini ham juda kam ishlatib, tilimizning tozaligini asrab qolishga xizmat qilishdi. Bugun mustaqillikka erishdik, dunyo bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqalarga kirishdik, mamlakat darvozalari dunyoga keng ochildi — bular bari yaxshi, ammo tilimizning darvozasi bu qadar ochilib ketishi yaxshilikka olib bormaydi.

Tilga munosabatda ommaning kayfiyati tushkun. Hatto, narsa va hodisalarni o’zimizning tilimizda jaranglatsa bo’ladimi-yo’qmi, deb o’ylab ko’rishga ham erinamiz va osongina chetdan bitta ajnabiycha so’zni kiritib yuboraveramiz. Xuddi bu begona so’zda qanaqadir boshqacha bir ma’no borday. Hech qanaqa qo’shimcha ma’no yo sir yo’q bu so’zlarda, odamlarimiz u so’zlar qarshisida jodulanib qolgan, xolos. Natijada o’zining tiliga ishonchsizlik tug’ilgan. Demak, umumiy ahvolimiz yaxshi emas. Ko’cha tilga qayg’urmayapti, hisob. Ommada shu qaygu bo’lganida edi, tiliga ehtiyot bo’lardi va chetdan kiradigan so’zlarga eng birinchi galda o’zi qarshilik qilardi. Kishida biror kasallikka chidam qobiliyati (immunitet) kamaysa yo yo’qolsa, tanasi o’sha kasallikka qarshi kurasholmay qoladi. Til ham o’zini himoya qilish qobiliyatini yo’qotsa, chekkadan bostirib kelgan har qanday axlatni qabul qilib olaveradi.

Mana shularni o’ylarkanman, til haqida qabul qilingan qonun borligi bilan uni amalga kiritishda izchil bo’lmayotganimizni alohida ta’kidlamoqchiman. Til o’z holiga tashlab qo’yilgandek tuyuladi menga. Bunga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Axir biz nufusi yaqin o’ttiz millionga yetib qolgan katta millatmiz va o’zbek tili shu katta xalqning tili. Tilimizga qayg’ursak, tozaligini o’ylasak, milliy sha’nimizni, g’ururimizni o’ylagan bo’lamiz. Biz hech kimdan kam bo’lmaganmiz, kam emasmiz va kam bo’lmaymiz ham, degan e’lonimizga yarasha bo’laylik. Agar tilning, adabiyotning qorovuli yo egasi qolmasa, ilgari emas, mustamlaka sharoitida emas, endi, mustaqillik davriga kelib ma’naviyatimizni boy berib qo’yishimiz hech gap emas, Olloh asrasin.

Xo’p, shuncha gaplar aytildi, endi tabiiy bir savol ko’ndalang bo’ladi qarshimizda: tilni toza saqlab qolish uchun nima qilish kerak?

Buning uchun, menimcha, eng birlamchi, vaziyatga davlat aralashishi, tashabbusni davlat qo’lga olishi kerak. Olinishi lozim bo’lgan boshqa tadbirlar, ko’rilishi shart bo’lgan boshqa choralar ham bor albatta, lekin bugungi ahvolimizda, bizning hozirgi sharoitimizda eng birinchi galda davlat o’z so’zini aytishi kerak. Yangi zamon, yangi sharoitlardan hamda yigirma yillik tajribalardan chiqib kelib, bugun balki til haqidagi qonunni yangilashimiz, yanada takomillashtirishimiz lozimdir. So’ngra bu qonunga suyangan holda tilimizni har xil kir-chirlardan tozalashga va yuksaltirishga kirishsak, natija unumli bo’lardi.

Chetdan kelgan tovarlarni mamlakatimizga rosa tekshirib kiritamiz, to’g’rimi? Buning uchun maxsus bojxonalarimiz bor. Qonunimizga qaraymiz, shu tovar mamlakatimizga kirsa bo’ladimi yoki taqiqlanganmi? Taqiqlangan bo’lsa, chegaraning o’zidayoq ushlab qolib, kiritmaymiz. Ustiga ustak, qonunda taqiqlangan tovarni kiritmoqchi bo’lganlarga qarshi jazo choralarini qo’llaymiz: molini musodara qilamiz, egasiga jarima solamiz va hokazo. Nega tilimizning bojxonasi bo’lmasligi kerak? Til qonunimizga tegishli moddalarni kiritaylik-da, chekkadan kirishga urinayotgan har bir so’zni til bojxonasidan o’tkazdiraylik. Buni faqat davlat qila oladi. Kirayotgani ham marhamat qilib bojini to’lab qo’ysin, o’zining maqomini bilsin, mezbon tilni hurmat qilsin, ana undan keyin kirsin. Qolganlari chegaradanoq vataniga qaytib ketaversin.

Bu tajriba boshqa davlatlarda bor. Masalan, bir paytlar o’qigan edim, Fransiyaning til qonunida ommaviy axborot vositalarida bo’ladimi, ilmiy, badiiy asarlarda bo’ladimi yoki atamalarda bo’ladimi, chetdan kiradigan so’zlarga 5% (besh foiz)lik chegara qat’iy qilib qo’yilgan. Shundan ortib ketsa, aybli kishi jarima to’laydi. Eng muhimi — har bir farang eng oldin jarimagacha bormaslikka, o’z tilini asrashga harakat qiladi, hurmat qilishga o’rganadi.

Ayrim olimlarimizda, chetdan so’z qo’shilsa tilimiz boyiydi-ku, kirsa nima qipti, degan xato tushuncha bor. Bir tilda bor so’z ustiga kirayotgan yot so’z tilni boyitmaydi, aksincha, surib chiqarishi bilan bosqinchilik qilgan bo’ladi va mezbon tilni qashshoqlashtiradi. Mustamlaka sharoitida tilga tegishli qonun- qoidalarning mohiyatida qaram tillarni iloji boricha o’rislashtirish siyosati yotardi. Unga ko’ra, masalan, o’ris tilidan va o’ris tili orqali ovrupa tillaridan kirgan so’zlar tilni boyitadi, deb o’qitishardi va, boshqa bir qoidaga ko’ra, chetdan kirgan so’zlar o’zining xalqida qanday talaffuz etilsa, o’zbek tilida ham aynan o’shanday aytilishi talab qilinardi. Haligacha shu yolg’on va xavfli «ilm» ta’siridan qutulib ketolganimiz yo’q. Aslida esa, birinchidan, tillar ichki imkoniyatlar hisobiga boyiydi, chekkadan so’zlar chorasizlikdan kiradi va kirganlari hammasiyam tilni boyitavermaydi. Ikkinchidan, agar chetdan biron-bir so’z kirishiga majbur bo’lib qolinsa, mezbon tilning talaffuz qoidasiga moslab, ya’ni, o’zlashtirib qabul qilinadi. Davlat xuddi mana shu jarayonni nazoratiga olib, boshqarib turishi kerak. Bu ish nihoyatda dolzarbligidan til bilan shug’ullanadigan maxsus vazirlik tashkil qilsa arziydi. Mayli, bu vazirlik doimiy ishlamasin, toshgan suvga o’zan ochib bersangiz keyin o’zi malolsiz oqib ketaverganidek, tilimiz ham bir miqdor tartibga solib olingunicha ishlasin. Bir avlodning suyagini qotirib olaylik, undan keyin til vazirligiga ehtiyoj qolmas. Ommaviy axborot vositalarida tilni asrash, holatini yaxshilash bo’yicha tinimsiz targ’ibot- tashviqot ishlari yuritilib, til qayg’usini xalq harakatiga aylantirib yuborsa bo’ladi. Shunda, Olloh xohlasa, besh-olti yil ichida tilimiz ancha- muncha tozalanib olardi.

Til xalqning og’zida yashaydi, odamlar bir so’zni aytmay qo’ysa, u til oldiniga kambag’allashadi, bora-bora o’ladi, dedik. Chindan ham, bir narsa yo hodisaga mustaqil ot qo’ya olmagan til ojiz va notavondir. Ollohga shukr, o’zbek tilimiz hali juda unaqa ojiz, notavon bo’lib qolgani yo’q. Unga ilgarigi qudrati, qobiliyati eslatilsa, bir silkinib, tezda o’zini o’nglab olishiga ishonchim komil. Mana, bir misol: uch-to’rt yil burun bir jiyanim juda mayda, oqish bir xashoratni «kepakchivin» deb atadi. Oldin kepakchivin haqida eshitmagan edim. Aytishicha, bu hasharot g’o’zalarga bog’liq bir sabab bilan qishlog’imizda keyingi zamonlarda paydo bo’libdi. O’zi kepak zarrasiday kichkina, ko’zga elas-elas ko’rinadi, tovushi ham yo’q, lekin chaqishi chivinnikadan battar. Shu narsaga hamqishloqlarim «kepakchivin» deb ot qo’yishibdi. Qoyil! Hali tilimizda ot qo’yish qobiliyati so’nmabdi. Demak, tilimiz o’lmaydi. Ko’ngillarimizni yayratib, aqllarimizni shoshirib to qiyomatgacha yashaydi.

Nurulloh MUHAMMAD RAUFXON
«SHARQ YULDUZI» JURNALI SAVOLLARIGA JAVOBLAR

1. Badiiy asar tarbiya vositasimi? Yaxshi kitob ezgulikka, yomoni yovuzlikka yetaklashiga ishonasizmi?

Ha, badiiy asar tarbiyachidir. Tarbiya vositalaridan biri emas, aynan tarbiyachidir; tarbiyachilardan biridir.

Umuman olganda, tarbiyachi bo’lmagan nima bor bu dunyoda?! Yaratganning tarbiyachiligini qo’yaturaylik, Undan boshqa (ammo U yaratgan) barcha narsa va hodisa ham insonning tarbiyasi bilan
vazifalangan. Bola dunyoga keldi. Ilk onidan boshlaboq u boshqalarning parvarishiga yo’liqadi. Ota-ona, oila, ko’cha, mahalla, boqcha, maktab, jamiyat, davlat va hokazo tuzilmalar uning tarbiyasi bilan shug’ullana boshlaydi. Qolganlarining tarbiya usullari tushunarli, keyingilardan jamiyat diniy yo’l-yo’riqlar asosida o’zaro qabul qilingan odob-axloq me’yorlari va o’rnak bilan, davlat esa qonunlar bilan tarbiyalashga kirishadi. Hatto davlat qonunlari tarbiyachi bo’lganidan keyin badiiy asar (adabiyot) tarbiyachi bo’lmasinmi?!

Lekin, ajabki, keyingi zamonlarda adabiyotning tarbiyachilik sifati eslatilsa, ayrimlarning g’ashi keladigan bo’lib qoldi. Badiiy asarga tarbiyaviy nuqtai nazarda baho bera boshlansa yoki birgina “tarbiya” so’zining o’zi aytilsayoq yuzi burishadigan toifa paydo bo’ldi. Nimaga? Uncha tushunmayman. Tagiga yetolmayman. Axir, tarbiya eng yaxshi narsa-ku, deyman. Bu yerda bir nozik nuqta bor: jamiyatda tarbiyaning o’rni ancha pasaygandek. Ilgarilari odamlar bir-biri huzuriga nasihat istab borardi. Hech bo’lmasa bolasini yetaklab kelib: “Nasihat qilib qo’ying!” deb iltimos qilardi. Endi-chi? Birovni salgina tartibga chaqirsangiz, “Nasihatingni bolangga qil!” deb bobillab beryapti. Biron yosh-yalangga yengilgina tanbeh bersangiz, boshingizga ota-onasi chopqillab keladi, “Oldin o’zingning bolangni tarbiya qilib ol!” deb g’avg’o ko’taradi. Jamiyatdagi mana shu kayfiyat tarbiyachilarning eng oldida turishi kerak bo’lgan adiblarimizga ham yuqdi, shekilli. Boshqacha aytganda, ko’plar tarbiyalanishni xushlamaydigan etib “tarbiyalanib” qoldi. Ko’rdingizmi, bunday natija ham tarbiya mevasi ekan! Faqat, u teskari tarbiya mevasidir.

Holbuki, tevaragimizda tarbiyachi bo’lmagan narsa yo hodisaning o’zi yo’q, xuddi shuningdek, tarbiyadan tashqarida ham hech qanday narsa yo hodisa yo’q. O’ng yo ters tarbiya bor, xolos. Qay biri o’ng, qay biri ters tarbiya, insoniyatga qay biri foydali, qay biri zararli ekanini Buyuk Tarbiyachining O’zi ayirib bergan, aniq o’lchovni U ko’rsatgan. Odamning o’ziga qolsa, to’g’ri o’lchovni aslo belgilay olmasdi. Kimdir o’zicha nimanidir o’lchov deb belgilamoqchi bo’lsa, boshqasi darrov unga qarshi chiqib, o’zinikini so’qardi. Ya’ni, odamning o’ziga tashlab qo’yilsa, tarbiya bir onda izdan chiqib ketadi.

Ikkinchi nozik nuqta: “tarbiya” deyilsa ayrimlarning xayoliga darrov nasihat keladi. Ijirg’anadi. Ko’pincha, o’zining qing’ir hayotiga ko’nikib qolgan, uni to’g’ri deb o’ylaydigan va undan ajralgisi kelmaydiganlar nasihatni yoqtirmaydi. “Yana nasihatmi?!” deydi. Holbuki, tarbiya faqat nasihatdan iborat emas va nasihat tarbiyaning o’zi emas. Nasihat tarbiya vositalaridan bittasidir, xolos. Adabiyotni tarbiyachi derkanmiz, faqat nasihat qilib o’tiradi degani emas. Adabiyotning usullari, vositalari ko’p. To’g’ridan-to’g’ri, ochiq nasihat qilishi ham mumkin ? buni pand-nasihat adabiyoti deyishadi, bildirmay nasihat qilishi ham mumkin. “Qobusnoma” ochiq nasihat, bu ham buyuk asar! “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” yashirin nasihat ? bular ham buyuk asarlar! Yoki “O’tkan kunlar”ni oling. Bildirmasdan millatni milliy ruhda shunaqa tarbiyalab qo’yadi, o’rnini ko’p ochiq nasihatlar bosa olmaydi.

Shu ma’noda, ha, adabiyotning tarbiyachi ekaniga ham, yaxshisi o’quvchi yuragiga ezgulik, yomoni yovuzlik urug’ini ekishiga ham ishonaman. To’g’ri talqin etilgan tarix to’g’rilikka, soxta talqin etilgan tarix yolg’onga tarbiya qilmaydimi? To’g’riso’z matbuot to’g’rilikka, yolg’onchi matbuot jamiyatni yolg’onga ko’niktirmaydimi? Otangiz tinimsiz yolg’on gapirib tursa, bora-bora siz ham yolg’on gapira boshlamaysizmi? Adabiyot ham shunday. Faqat, adabiyotni yaratadigan shaxslar ham oddiy odamlardir, ular ham oilada, jamiyatda, tuzumlarda har xil tarbiya ko’rishgan, bu holat yozgan asarlari ruhiga ko’chmasligi mumkin emas. Ijodkor shaxsning tarbiya darajasi asarida ko’rinadi. Hazrat Navoiy iborasi bilan aytganda, u tuzuk bo’lsa ? bu tuzuk, u buzuq bo’lsa ? bu ham buzuq.

Misolni ko’pchilik suyadigan ikkita multfilmdan olamiz. Birinchisi “Nu pogodi!” multfilmi. Uni sovet davrida ko’rmagan kishi qolmadi. Butun bir avlod tanglayi shu multfilm bilan ko’tarildi, bo’ri bilan quyonning quvlashmachoq sahnalari bilan ko’zi ochildi. Bir qaraganda quyonning topqirliklari, bo’rining landavur-lapashangligi g’arazsiz kulgi bo’lib ko’rinadi, ammo masalaga to’g’ri yo teskari, foydali yo zararli tarbiya nuqtai nazaridan boqilsa, mohiyatan ja unchalik g’arazsiz emasligi oydinlashadi. U kulgili voqealar murg’ak yuraklarda qanaqa tuyg’ularni shakllantiradi? Quyonning nayranglaridan shavqlanib, bo’rining har gal yutqiziqlaridan zavqlanib o’sgan bolakay kelgusida qanaqa inson bo’lib yetishadi? Ayniqsa musulmon bolasi?! Ayniqsa turkiy xalqlar?! Bilasizlar, bo’ri turkiy xalqlar tushunchasida (demak, adabiyotida ham) qadimdan mardlik timsoli bo’lib kelgan. Hatto ayrim bosqichlarda ayrim turkiy qavmlar bo’ri timsolini o’zlariga totem qilib olishgan. Hozirgacha shu fikrda toifalar, olimlar, falsafalar yashab kelyapti. Masalaning mafkuraviy tomoniga bu yerda baho bermaymiz, faqat tarbiyaviy tomoniga qarasak, “Nu pogodi!..”dagi bo’ri bilan quyon mojarolari bizni qaysi ruhda tarbiyalaydi? Mardlik, to’g’rilik, kuch-qudrat timsoli bo’lgan Bo’rini bitta Quyoncha nuqul chuv tushirib yursa!.. Tinimsiz oyoqdan chalish, chuv tushirish, boplab ketishlardan zavqlangan va bu tuban ishlarni ijobiy xislat deb qabul qilib olgan yosh yurak katta bo’lganida nima qiladi?!.

Yoki “Tom va Jerri” (“Sichqon va mushuk”) multfilmini oling. Kapitalizm zamoni bolalarining eng sevimli… “tarbiyachisi” shu va shunga o’xshash multfilmlar bo’lib qoldi. Biz ota-onalar bolalarimiz tarbiyasini “Tom va Jerri”ga va shu kabi “tarbiyachi”lar makoniga aylanib qolgan televideniega ishonib topshirib qo’yganmiz! Bolalar aldangan mushukni ko’rib holiga kulishadi, ming xil usul bilan uni laqillatib ketadigan sichqonning ishlariga qoyil qolishadi. Bu nima degani? Laqillatib yashash bolalarga xush kelyapti deganidir! Mardlik, olijanoblik emas, laqillatish, aldash, bu yo’lda hech qanday usul va yo’ldan toymaslik bolalar ongiga ijobiy xislat bo’lib singyapti. Aslida, murg’ak yurakka tomchilab-tomchilab zahar singyapti. Tarbiyasiz, aldash hisobiga boyishni ayb sanamaydigan qaysidir mamlakatlarda bolasini ham balki shunaqa multfilmlar bilan “tarbiyalab” borib o’zlariga munosib avlod yetishtirishar, ammo aldashni odobsizlik deb biladigan bizning xalq uchun bunaqa “kapitalistik” multfilmlar faqat xavfli va razil tarbiyachidir. Bizga o’zimizning “Zumrad va Qimmat” ertagimiz va multfilmimiz yoqadi.

2. Eng katta adabiyot yuragimizda yashaydi. Demak, adabiyot har birimizning, hammamizning ichimizda. Lekin adabiyotga “yaqin” bo’lganimiz holda nega dunyoda zulm bor? Inson yangi yo’l qidirmoqda. Nega? “Yo’lini yo’qotgan dunyo”da adabiyotning o’rni va roli bormi? Nega u, ya’ni adabiyot dunyoning yo’lini yo’qotishiga jim qarab tur(a)di? Adabiyot dunyoning ravishini o’zgartirib, uning yangi, munosib yo’l topishiga ilhomlantiruvchi kuch bo’la oladimi-yo’qmi?..

Savol men uchun anchayin tushunarsiz. Nima deyilmoqchi ekanini ilg’ab turgan bo’lsam ham, menda arzirli mulohaza tug’ilmadi. Masalan, men “Eng katta adabiyot yuragimizda yashaydi” degan jumlaning ma’nosini anglab yetolmadim. Men bunaqa deb hisoblamayman ham. Yoki, deylik, dunyoda zulm bor-yo’qligiga adabiyotga “yaqin” yo uzoqligimizning nima aloqasi bor? Qo’pol tuyulsa ham, ixtiyorsiz ravishda esimga kelib qoldi: Ado’lf Hitler yaxshigina rasm chizuvchi edi, badiiy asarlarni ham sevib o’qirdi. Ayniqsa, Fyodor Dostoevskiyning “Jinoyat va jazo” ro’moni doim uning stoli ustida turgan. Adabiyotga yaqin tugul, sevardi hisob, ammo bu adabiyot sevgisi uni zulmdan asrab qoldimi? Dunyoning boshiga nimalar solmadi “adabiyotga yaqin” bu odam! Demak, bu yerda boshqa narsa bor. U boshqa narsa juda katta mavzudir.

“Inson yangi yo’l qidirmoqda. Nega?” degan savolga ham, “Yo’lini yo’qotgan dunyo” haqidagi mulohazalarga ham bir necha tomondan yondashilsa, o’shanga qarab turlicha fikr bildirsa bo’ladi. Masalan, bir boqimdan: inson hech qanaqa yo’l qidirmayapti, yaralganidan beri tushib olgan eski yo’llarida ? ayrimlari to’g’ri yo’lda ketyapti, ayrimlari adashib-uloqib yuribdi, desa ham bo’ladi yoki, ikkinchi boqimdan: albatta, har bir inson o’zligini anglashga harakat qilganidek, har bir davr ham o’zligini anglashga tirishadi va bu izlanish zamon o’zgarishiga qarab turli-tuman yo’llardan o’tishiga to’g’ri keladi desa ham bo’ladi. Uchinchi xil boqimdan uchinchi fikr tug’iladi. Shu qirradan qaralsa, mening fikrimcha, dunyo yo’lini yo’qotmagan, belgilangan yo’lida belgilangan ravishda belgilangan vaqtda sobit ilgarilayapti. Adabiyot ham “dunyoning yo’lini yo’qotishiga jim qarab tur”gani yo’q: belgilangan izdan chiqqan adabiyot, o’zi bilib yo bilmay, dunyoning yo’l yo’qotishiga “hissa” qo’shyapti, to’g’ri yo’ldagi adabiyot esa dunyo yo’lini yo’qotmasin deb qayg’urib yotibdi.

3. Xos va omma didi hamda adabiyoti haqida siz nima degan bo’lardingiz? Hammaga “hamma narsa”ni taqdim qilish qanday oqibatlarga olib keladi? Ma’naviy immuniteti hali yetarlicha shakllanmagan yosh avlodga qanday asarlar tavsiya etiladiyu qandaylari yo’q?

Istaymizmi-istamaymizmi, buyuk bir hikmatga ko’ra, odam har xil qilib yaratilgan. Shaklda ham, mazmunda ham. Kuchda ham, qobiliyatda ham. Ilmda ham, farosatda ham. Berishda ham, olishda ham. Bir fandan o’ttiz o’qituvchi o’ttiz xil darajada dars berganidek, bir o’qituvchining bitta darsini o’ttiz talaba o’ttiz xil darajada qabul qiladi. Bir gulni kimdir payqamay o’tib ketadi, kimdir undan ko’zini uzolmay qoladi. Bilmaydigan odam yerda yotgan tillani mis deb o’ylab bir tepib o’tishi mumkin, biladigan kishi oladiyu xaltasiga soladi. Dunyo shu harxilligi bilan go’zal! Bunday bir sharoitda xos va omma didi bo’lishi tabiiy. “Ko’zi yoshlularning holin na bilsun mardumi g’ofil, Kavokib sayrini shab to sahar bedor o’landan so’r”, derkan Fuzuliy ilohiy ishq gashtini xoslargina anglab yetishlariga urg’u beradi. Mashrab machit minorasidan siyvorgan bo’lsa, omma “Machit hovlisini bulg’adi, kofir bo’ldi”, deydi, xoslar esa, Mashrab o’zining shaxsini ulug’lab yuborganlarni o’zidan bezdirish va ularning muhabbatlarini Yaratganga va dinga to’g’ri yo’naltirish maqsadida: “Men bir gunohkor bandaman, sizlar har qanday aybu nuqsondan xoli Zotga bog’laninglar”, demoqchi bo’ldi, deyishadi.

Ammo xosning didi, farosati g’ururlanishga asos bo’lmaganidek, ommaning soddaligi ham ularni kamsitishga asos bo’lmaydi. Ular shunday yaratilgan! Demak, shunday bo’lishi kerak! Har biri o’z holicha go’zal! Ibrohim Haqqiy demoqchi: “Mavlo, go’ralim, naylar, Naylarsa, go’zal aylar!” Bizdan lozimi borini o’z holicha qabul qilish. Ijodkor agar kuchli bo’lsa, bir paytning o’zida ikkala toifaning ehtiyojini ham birday qondiradigan asarlar yozadi. Boshqacha aytganda, asar mahorat bilan yozilsa, har kim o’z imkoniyati va salohiyati darajasida o’z nasibasini oladi. Masalan, Ahmad Yassaviy asarlari xosga ham, avomga ham birday ta’sir etadi ? ikkalasi ham oh-voh urgan, ikkalasining ham ko’zida yosh. Holbuki, xos har bir so’zning teran ildizlarini, ko’zdan yashirin tomonlarini ko’rib chidayolmay yig’lab yuboradi, avom so’zning yuza ma’nosini o’qiboq yig’layveradi! Chunki yuza ma’nosi ham go’zaldir.

Endi savolning ikkinchi bo’lagiga kelsak. Menimcha, hammaga “hamma narsa”ni taqdim etib bo’lmaydi deydiganlar ham to’g’ri aytadi, xitob umumga bo’lganidan keyin hammaga hamma narsani aytsa bo’laveradi, har kim o’ziga keraklisini, o’zining tog’orasiga siqqanini olaveradi deydiganlar ham to’g’ri aytadi. Oltin o’rtani faqat donishmandlargina biladi va bu ikki haqiqatni o’z o’rnida, o’z vaqtida ular oqilona qo’llay oladi. Ammo hayotda donishmand kam. Nima mumkin, nima mumkin emasligini har kim o’z qarichi bilan o’lchay boshlasa, tajribada sinaldi, axloqni asrash niyati to’g’ri so’zni bo’g’ish tomoniga og’ib ketishi ham bemalol mumkin. Shaxsan menga qo’yib berilsa, men bugun televideniemiz palapartish berayotgan kinolarning yetmish-sakson foyizini xalqimizga taqdim etmagan bo’lar edim. Menga qo’yib berilsa, maktab darsliklarimizni past saviyali, tarbiyaviy tomondan bir tiyinga qimmat “asarlar”dan tozalab chiqardim. Menga qo’yib berilsa, badiiy asarlarning chetdan kirayotganlarini ham, o’zimizda yozilayotganlarini ham davlat nomidan emas, millatim nomidan axloq g’alviridan o’tkazgan bo’lardim. Lekin hozirgi sharoitda buning iloji va imkoni bormi? Bilmayman…

Oilamizda kitob yuksak qadrlanar edi. Rahmatli Dadam ko’p kitob o’qirdilar. Ayrimlarini biz bolalarga ham tavsiya etsalar, ayrimlarini hozircha o’qimagin derdilar. Shunga qaramay, kattalar o’qiydigan kirilcha imlodagi kitoblardan bir-ikkitasini bolaligimdayoq o’qiganman. Esimda, uyimizda sakkiz jildlik “Ming bir kecha” kitobi bo’lardi. Oltinchimi, yettinchimi sinfdalik paytim o’qiy boshlaganman. Bir gal Dadam ko’rib qolib, “Buni katta bo’lganingda o’qiysan”, deb qo’limdan olib qo’yganlar. Lekin men uni yashirilgan joydan topib (sakkiz jon bittagina uyda yashaganmiz, shuncha ko’p kitob qaerga ham yashirilardi) boshdan-oxir shimib o’qib chiqqanman. Balki uni topib baribir o’qiyotganimni rahmatli Dadam orqadan sezgandirlar, ammo keyin indamaganlar. Xo’sh, o’shanda men hammaga ham, har doim ham berib bo’lmaydigan kitobni o’qiganim, kattalar hayotiga xos ayrim ishlarni “bilib qolganim” to’g’ri bo’lganmi, xato bo’lganmi? Haligacha bunga aniq bir nima deya olmayman.

Yana bir qiziq holat: yoshim ulg’ayib, adabiy suyagim picha qotib, bugun qattiq istasam ham ayrim asarlarni o’qiy olmayman. Adabiy davralarda u asarlar maqtaladi, yozuvchilari dunyoga mashhur, ularni o’qimaslik qoloqlik sanaladi, hech bo’lmasa zamondan orqada qolmaslik uchun ham ularni o’qib chiqishim lozim. Ammo…

Masalan, bir sabab bo’lganu Frans Kafkaning asarlarini o’qiy olmay qolganman. U yer-bu yerda nomi chiqib, ayrimlar juda ko’klarga ko’tarib maqtayvergach, men ham bir o’rischa tarjimasini topdim. Tabiiy, oldin kitob So’zboshisini o’qidim. Unda yozuvchi tarjimai holiga tegishli bir-ikki ma’lumot ham berilgan ekan. Frans Kafka bolaligida dasturxon tevaragida bir odobsizlik qilgani uchun otasidan kaltak yeganini va bir umr yuragida otasiga nisbatan alam va nafrat saqlaganini yozadi. Bitta shu kichkina voqea menga qattiq ta’sir qildi va… asarini o’qimadim! O’qiy olmadim! Arzimas dakki uchun otani bir umr yomon ko’rib qolgan yurakdan nima foydali narsa chiqardi, degan mulohaza-tuyg’u meni uning asarlaridan to’sdi. Keyinchalik ham tashqi ta’sirlar tufayli uning asarlarini o’qishga bir necha marta kirishdim va har gal qarshimda bir dakki uchun otasini yomon ko’rib qolgan odam gavdalanaverdi. Keyin iqror bo’ldim: mening ruhimga, tarbiyamga to’g’ri kelmasdi uning qilig’i! Ha-da, nimaga men uni qadrlashim kerak?! Faqat dunyoda mashhur bo’lgani, dunyo uni shov-shuv bilan qabul qilgani uchunmi?! Uni mashhur qilgan va boshiga ko’targan dunyo mening ma’naviy ehtiyojimga, ruhiy talabimga javob bera olmasa, “dunyo”da necha karra mashhur bo’lmaydimi, mening yuragimda u qadrini topmaydi.

Joysning “Uliss” ro’moni ham o’ta mashhur bo’ldi. Asar boshqa dunyo kayfiyatining mahsuli, albatta, shuning uchun o’sha dunyoda u juda qadrlandi. Lekin bizning o’zbek adabiyotchilari ham uni
ulug’lay boshlashdi. Bu balki shaxsiy kamchiligimdir, ammo men “Uliss”ni ham o’qiy olmadim. Uch-to’rt yil burun oxirgi Maskov nashrini atay sotib olib yana “qattiq” kirishdim, lekin… baribir tortmadi. Kimdir uni ich-ichiga kirib ketib o’qir, bo’lishi mumkin, ko’plardan shu kabi gaplarni eshitdim, ayniqsa, yuragi va ruhi o’sha asarlarga mos tarbiyalanib qolgan bo’lsa, albatta berilib o’qiydi va ta’sirlanadi. Ammo men yuz betdan nariga o’ta olmadim. Chunki meni adabiy mahoratgina, yangicha uslublargina qiziqtirmasdi, meni birinchi galda asarning, adibning yuragi qiziqtirardi.

Holbuki, men ja unaqa didsiz emasman, mening ham zaqlanadigan o’z olamlarim bor. Deylik, Muso (alayhissalom) boshliq yahudiylar Fir’avn lashkaridan qochib kelayotganida, orqadan dushman yetay-yetay deb turganida oldilaridan o’tib bo’lmas bir dengiz chiqib qoladi. Mana shu vaziyatda ? ikki chorasizlik orasida chorasiz qolgan qavmning holatini ko’rsatadigan birgina “Oldinda dushman kabi dengiz, orqada dengiz kabi dushman” ifodasini har gal o’qiganimda kechalari uyqumni yo’qotguday darajada ta’sirlanaman, halovatimni butkul yo’qotaman. Yoki menga taqdir allaqachon bitilgan ma’nosidagi birgina “Qalam ko’tarildi, siyohlar quridi” ifodasi olam-olam ma’no bera oladi, yuragimni butkul egallaydi. Ammo, nima qilay, yarim dunyo maqtab yotgan butun boshli ro’monlar zarracha ta’sir etmasligi mumkin. Savol mendan so’ralgani uchun men o’z mulohazamni bildirdim, boshqalar o’zlariga olmasinlar.

Bulardan o’zimcha xulosa qilsam, baribir o’rtada qandaydir bir o’lchov-nazorat bo’lishi kerak deb o’ylayman. Masalan, har qanday jamiyat ham insonni hech qachon o’z holiga tashlab qo’ymaydi-ku. Hatto o’zini o’ta erkin deb hisoblaydigan, qonunlari-la ko’z ko’rib quloq eshitmagan buzuqliklarga-da yo’l ochib bergan liberal demokratik jamiyatlarda ham ruxsatlar bilan bir qatorda talay taqiqlar bor. Taqiqdan oshib o’tgan kishi mahkamalarga tortiladi, qamoqlarga tiqiladi. Ammo bu bilan erkinlik bo’g’ilgan bo’lmaydi.

Adabiyotda taqiq qonun bilan bo’lmasa-da, ko’proq axloq bilan bo’lishi kerak. Ya’ni, adabiyot nimani kimga qachon va qancha miqdorda berishini adabiy axloq belgilasin. Asosiy o’lchov ADABIYOT AXLOQI bo’lsin.

4. Umidbaxsh va tushkun adabiyotning o’quvchi va jamiyatga ta’siri masalasida nimalar deya olasiz? Zamonaviy dunyoning bugun qanday adabiyotga ehtiyoji bor?

Umidbaxshlilik foydaning koni, tushkunlik har tomondan zararli holatdir. Shunday ekan, birinchi savolga javob savolning o’zida bor, uni kengaytirib tushuntirishga hojat yo’q. Ikkinchi savol juda muhim va dolzarbdir.

Zamonaviy (aslida, har qachon ham!) dunyo haqiqatga muhtojdir. Haqiqatga muhtoj dunyo adabiyotdan nimani kutardi? Albatta, haqiqatni!

Haqiqat nima? Bu dunyoning bir Yaratuvchisi borligi, dunyo bejiz yaratilmagani, insonning yaratilishdan maqsadi Yaratganigagina qullik qilishi va mana shu bosh masaladan chiqib keladigan boshqa hamma xulosalardir. Bu degani, adabiyot nuqul shu ochiq haqiqatlarni uqtiraverishi kerak, degani emas. Negizda adabiyot to’g’ri dunyoqarashda bo’lsa, u nima mavzuni, qanaqa tomondan qalamga olmasin, haqiqatga xizmat qilgan bo’laveradi. Mumtoz adabiyotimizning boshidan to mumtoz adabiyotimizning so’nggi va yangi adabiyotimizni ilk vakili bo’lmish Abdulla Qodiriy asarlarigacha shu tomoni bilan e’tiborlidir.

«Sharq yulduzi» jurnali 2015 yil 3-son