Рауф Парфи она тилига бағишланган биринчи шеърини ёзганида ўн саккиз ёшда эди. Бу шеър 1958 йилда тартиб берилган дафтарда келади. У “Ўзбек тили” деб номланган, тўрт банддан иборат, ҳар банди сўнгида “Ўзбек тили, ўзбек тили” сўзлари рефрен сифатида такрорланиб келган…

Олим ОЛТИНБЕК
РАУФ ПАРФИ ОНА ТИЛИ ҲАҚИДА

Рауф Парфи она тилига бағишланган биринчи шеърини ёзганида ўн саккиз ёшда эди. Бу шеър 1958 йилда тартиб берилган дафтарда келади. У “Ўзбек тили” деб номланган, тўрт банддан иборат, ҳар банди сўнгида “Ўзбек тили, ўзбек тили” сўзлари рефрен сифатида такрорланиб келган. Мана, унинг сўнгги банди:

Сени нақадарлик севаман, она,
Оҳ, юрагимнинг булбули
Бўлиб сайрагансан гўдак чоғимдан,
Ўзбек тили, ўзбек тили.[1: 29]

Шоирнинг она тили ҳақидаги иккинчи ижод намунаси, бу – Валерий Брюсовнинг “Она тил” шеърининг таржимаси. [2: 6] Шеър: “Подишоҳим! Қулим! Она тил” (Мой царь! Мой раб! Родной язык!) мисраси билан бошланади. Таржима тагида иккита сана қўйилган: “31.12.1911”, 28.12.1959”. Уларнинг биринчиси шеърнинг ёзилиш санаси, иккинчиси эса таржима этилган йил. Таржима эълон қилинмаган. Лекин унинг биринчи мисраси шоирнинг она тили ҳақидаги навбатдаги шеърига эпиграф этиб олинган. “На жозиба, на ажиб рангу…” деб бошланадиган бу шеър йигирма тўрт мисрадан иборат. Мана, удан баъзи бандлар:

На жозиба, на ажиб рангу,
Ва тириклик мафтунинг мангу,
Зар бер, мезбон, меҳмонингман-ку,
Шодон дамим, ғамим, она тил…

Қулоғимга алллалар айтдинг,
Ширин-ширин яллалар айтдинг,
Бари ёдда сен нелар айтдинг,
Шодон дамим, ғамим, она тил…

Жанг-жадалда заҳрим, ҳамдамим,
Зимистонда энг порлоқ шамим,
Сен борсанки, йўқ менинг ғамим,
Шодон дамим, ғамим, она тил.[3: 16]

Шеърнинг биринчи варианти “1960.01.28” да ёзилган. Қизиғи шундаки, 1960 йилда айнан шу шеърнинг яна учта варианти яратилган. Шоир ушбу вариантларнинг бирортисидан ҳам қониқмаган. Ниҳоят, 1964 йилда ёзилган “Мен ўткинчи, мен фақат меҳмон…” сатри билан бошланувчи сўнгги вариантини китобига олиб кирган. Аввалги нусхаларининг барчасида эпиграф “Мой царь! Мой раб! Родной язык!” эди. Демак шоир ушбу мисранинг ўзи таржима қилган дастлабки шаклидан (“Подишоҳим! Қулим! Она тил”) кўнгли тўлмаган. Сўнгги вариантда эса уни “Сен шоҳимсан, сен қулимсан, / Сен – она тилим” кўринишида таржима қилган. Шеър ўн уч сатрдан иборат:

Мен ўткинчи, мен фақат меҳмон,
Даргоҳингда, эй она тилим.
Менга бир шеър керак, эй мезбон,
Ёзилмаган шеър эрур дилим.

Айтгил, нечун бунчалар қизиқ
Эски жаҳон, бу эски жаҳон?
Бир шеър керак нон каби иссиқ,
Менга бир шеър керак, эй мезбон.

Маълул этма мени, онажон,
Сен – абадий мен – лаҳза, бироқ
Итоат эт менга шул замон
Ё айлагил телбани тупроқ.

Мен ўткинчи, мен ахир меҳмон…[4: 53]

Рауф Парфининг она тили ҳақидаги биринчи эълон қилган шеъри ҳам шу. Бундан олдинги шеърларнинг бирортаси чоп этилмаган эди…

Собиқ иттифоқнинг тилшунослик сиёсати Н.Я.Марнинг “барча тиллар йўқолиб, битта тил қолади” хулосасини берувчи назариясини халққа сингдиришга ҳаракат қилар эди. 60-йилларда юзага келган эркинлик эпкинлари боис ушбу назарияга муносабат билдириш имкони пайдо бўлди. Натижада “ука” халқлар шеъриятида юракка оғриқ берган бу қарашларга қарши шеърлар пайдо бўла бошлади.[1] Миллий шеъриятимиздаги Эркин Воҳидовнинг “Она тилим ўлмайди”, Абдулла Ориповнинг “Она тилимга”, Рауф Парфининг “Она тилим” шеърлари айнан шу назарияга қарши кўтарилган исён эди. Марр қарашларини ўша даврда қай даражада тарғиб-ташвиқ этилганини Э.Воҳидов шеърининг биринчи бандиданоқ ҳис қилиш мумкин: Нотиқ деди: / “Тақдир шул, / Бу жаҳоний ирода. / Тиллар йўқолур буткул, / Бир тил қолур дунёда…”.[5: 72]

Рауф Парфининг “Она тилим” шеърида ҳам худди мана шундай кайфият мавжуд. Шоир ушбу шеърнинг илк вариантида:

Йўқолиб кетармиш шу она тилим,
Олимлар сўйлайди менга афсона,
Ҳаётга ўлим йўқ, сенга йўқ ўлим,
Менинг журъатимни афу эт, она, – [6: 94]

деб ёзган бўлса, кейинги нусхаларидан бирида дадиллик билан:

Сен-да абадийсан, эй она тилим,
Сенда аён бўлгай нафратим, қаҳрим.
Ҳеч қачон ҳеч кимса ололмас юлиб,
Ҳақиқатни юлиб ололмас, бағрим, – [7: 16]

дея, ўз она тилини ҳақиқат каби абадий эканлигини комил ишонч билан куйлайди. Лекин, шуни ҳам қайд этиш лозимки, 1965 йилда ёзилган бошқа бир шеърида Рауф Парфининг лирик қаҳрамони ҳам, унинг жонажон тили ҳам Марр назарияси қаршисида бир қадар заиф ва ожиз тасвирланган. Қуйидаги сатрлар шундай фикрлашимизга асос бўлади:

О, кунларим кўпдир олдинда,
Етиб келар энг сўнгги нафас.
У пайт биров она тилимда
Бошим узра сўзлаб турса, бас! [4: 66]

Муҳими шундаки, бундай тушкин кайфият шеърдан-шеърга ўзгариб, шоир борган сари она тилининг чўнг қудратини ва унинг бақувват илдизлари тарихнинг қаър-қаъридан келаётганини англай борди. Ва ниҳоят, 80-йилларнинг бошига келиб, Рауф Парфи она тили ҳақида шундай бир хулосаларга келдики, ҳар қандай марчилик чўпчакка айланди:

Она тилим, сен руҳимнинг қаноти,
Абут турк нафаси, Олтой чечаги.
Хун давридан омон қолди Ғиротинг,
Қутлуғ Энасойнинг эзгу эртаги.

Ўрхун бўйларида тошга айландинг,
Кўкларга санчилдинг. Турон бўлдинг Сен.
Мангулик сафарга қачон шайландинг?
Қачон бу аламга – кучга тўлдинг сен?..[8: 196]

Шоир энди аниқ биладики, унинг она тили ҳазрити Нуҳнинг тўртта ўғлидан бири – Ёфас (Абут-турк – туркнинг отаси)дан келаётган, у билан ҳамнафас бўлган тил. У Олтойда чечакка айланди, Хун давридан Ғирот бўлиб (оғзаки адабиёт тимсоли) бизгача омон келди, Энасой ва Ўрхун бўйларида тошга битилган (ёзма адабиёт тимсоли) “эзгу эртак”ка дўниб, кўкка қад ростлаган Турон бўлди. “Кўкларга санчилган”, бу тилни йўқотиб бўлмайди. Шоир энди бунга аниқ ишонади. Унинг: “Мангулик сафарга қачон шайландинг? / Қачон бу аламга – кучга тўлдинг сен?..” сатрлари эса тажоҳилул-орифона усулидаги, катта ишонч ва фахр билан қўяётган риторик сўроғидир. Она тилимизнинг азалий ва абадийлигини бундан-да ўтказиб бир нарса дейиш мумкинми? Ҳатто Рауф Парфининг ўзи ҳам бу борада бошқи сўз очмади. Чунки бошқа гапга ҳожат ҳам йўқ эди.

Кўриниб турибдики, Рауф Парфининг она тили ҳақидаги қарашлари ўзига хос бир тадрижга эга. Уни тахминан уч даврга бўлиш мумкин: эллигинчи, олтмишинчи ва саксонинчи йиллар. Шоирнинг ушбу мавзудаги шеърлари йиллар ўтиши билан оддийликдан мураккабликка, умумийликдан аниқликка томон ўсиб-ўзгариб борган. Энг муҳими, унинг лирик қаҳрамони жонажон тилининг тарихий илдизлари чуқур ҳамда бақувват ва уни йўқотиб бўлмаслигини ич-ичидан идрок қилди.

Рауф Парфи она тилининг шунчаки куйчиси эмас, балки унинг янги поэтик имкониятларини очувчиси ва яратувчиси ҳам эди. Шоир умрининг охиригача жонажон тилидан подшоҳдай фойдаланди, айни пайтда, бир қулдай унинг хизматини ҳам қилди. Зеро, у ўз шеърига “Сен шоҳимсан, сен қулимсан, / Сен – она тилим” (В.Брюсов) сўзларини беҳуда эпиграф этиб олмаган эди.

Адабиётлар рўйхати

1. Рауф Парфининг шахсий архиви, 4-дафтар (Ч.Рўзиевда сақланади).
2. Рауф Парфининг шахсий архиви, 5-дафтар (С.Жалиловада сақланади).
3. Рауф Парфининг шахсий архиви, 6-дафтар (С.Жалиловада сақланади).
4. Рауф Парфи. Кўзлар. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1978.
5. Эркин Воҳидов. Асарлар. Ёз ҳарорати. – Т.: “Sharq”, 2015.
6. Рауф Парфининг шахсий архиви, 19-дафтар (Ч.Рўзиевда сақланади).
7. Рауф Парфи. Хотирот. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975.
8. Рауф Парфи. Сакина. “Muharrir”, 2013.

[1] Расул Ҳамзатовнинг “Она тилим” шеъри ҳам айнан шу муносабат билан ёзилган. Шеър она тилимизга Э.Воҳидов томонидан таржима этилган эди.

Olim OLTINBEK
RAUF PARFI ONA TILI HAQIDA

Rauf Parfi ona tiliga bag’ishlangan birinchi she’rini yozganida o’n sakkiz yoshda edi. Bu she’r 1958 yilda tartib berilgan daftarda keladi. U “O’zbek tili” deb nomlangan, to’rt banddan iborat, har bandi so’ngida “O’zbek tili, o’zbek tili” so’zlari refren sifatida takrorlanib kelgan. Mana, uning so’nggi bandi:

Seni naqadarlik sevaman, ona,
Oh, yuragimning bulbuli
Bo’lib sayragansan go’dak chog’imdan,
O’zbek tili, o’zbek tili.[1: 29]

Shoirning ona tili haqidagi ikkinchi ijod namunasi, bu – Valeriy Bryusovning “Ona til” she’rining tarjimasi. [2: 6] She’r: “Podishohim! Qulim! Ona til” (Moy sar`! Moy rab! Rodnoy yazik!) misrasi bilan boshlanadi. Tarjima tagida ikkita sana qo’yilgan: “31.12.1911”, 28.12.1959”. Ularning birinchisi she’rning yozilish sanasi, ikkinchisi esa tarjima etilgan yil. Tarjima e’lon qilinmagan. Lekin uning birinchi misrasi shoirning ona tili haqidagi navbatdagi she’riga epigraf etib olingan. “Na joziba, na ajib rangu…” deb boshlanadigan bu she’r yigirma to’rt misradan iborat. Mana, udan ba’zi bandlar:

Na joziba, na ajib rangu,
Va tiriklik maftuning mangu,
Zar ber, mezbon, mehmoningman-ku,
Shodon damim, g’amim, ona til…

Qulog’imga alllalar aytding,
Shirin-shirin yallalar aytding,
Bari yodda sen nelar aytding,
Shodon damim, g’amim, ona til…

Jang-jadalda zahrim, hamdamim,
Zimistonda eng porloq shamim,
Sen borsanki, yo’q mening g’amim,
Shodon damim, g’amim, ona til.[3: 16]

She’rning birinchi varianti “1960.01.28” da yozilgan. Qizig’i shundaki, 1960 yilda aynan shu she’rning yana uchta varianti yaratilgan. Shoir ushbu variantlarning birortisidan ham qoniqmagan. Nihoyat, 1964 yilda yozilgan “Men o’tkinchi, men faqat mehmon…” satri bilan boshlanuvchi so’nggi variantini kitobiga olib kirgan. Avvalgi nusxalarining barchasida epigraf “Moy sar`! Moy rab! Rodnoy yazik!” edi. Demak shoir ushbu misraning o’zi tarjima qilgan dastlabki shaklidan (“Podishohim! Qulim! Ona til”) ko’ngli to’lmagan. So’nggi variantda esa uni “Sen shohimsan, sen qulimsan, / Sen – ona tilim” ko’rinishida tarjima qilgan. She’r o’n uch satrdan iborat:

Men o’tkinchi, men faqat mehmon,
Dargohingda, ey ona tilim.
Menga bir she’r kerak, ey mezbon,
Yozilmagan she’r erur dilim.

Aytgil, nechun bunchalar qiziq
Eski jahon, bu eski jahon?
Bir she’r kerak non kabi issiq,
Menga bir she’r kerak, ey mezbon.

Ma’lul etma meni, onajon,
Sen – abadiy men – lahza, biroq
Itoat et menga shul zamon
YO aylagil telbani tuproq.

Men o’tkinchi, men axir mehmon…[4: 53]

Rauf Parfining ona tili haqidagi birinchi e’lon qilgan she’ri ham shu. Bundan oldingi she’rlarning birortasi chop etilmagan edi…

Sobiq ittifoqning tilshunoslik siyosati N.YA.Marning “barcha tillar yo’qolib, bitta til qoladi” xulosasini beruvchi nazariyasini xalqqa singdirishga harakat qilar edi. 60-yillarda yuzaga kelgan erkinlik epkinlari bois ushbu nazariyaga munosabat bildirish imkoni paydo bo’ldi. Natijada “uka” xalqlar she’riyatida yurakka og’riq bergan bu qarashlarga qarshi she’rlar paydo bo’la boshladi.[1] Milliy she’riyatimizdagi Erkin Vohidovning “Ona tilim o’lmaydi”, Abdulla Oripovning “Ona tilimga”, Rauf Parfining “Ona tilim” she’rlari aynan shu nazariyaga qarshi ko’tarilgan isyon edi. Marr qarashlarini o’sha davrda qay darajada targ’ib-tashviq etilganini E.Vohidov she’rining birinchi bandidanoq his qilish mumkin: Notiq dedi: / “Taqdir shul, / Bu jahoniy iroda. / Tillar yo’qolur butkul, / Bir til qolur dunyoda…”.[5: 72]

Rauf Parfining “Ona tilim” she’rida ham xuddi mana shunday kayfiyat mavjud. Shoir ushbu she’rning ilk variantida:

Yo’qolib ketarmish shu ona tilim,
Olimlar so’ylaydi menga afsona,
Hayotga o’lim yo’q, senga yo’q o’lim,
Mening jur’atimni afu et, ona, – [6: 94]

deb yozgan bo’lsa, keyingi nusxalaridan birida dadillik bilan:

Sen-da abadiysan, ey ona tilim,
Senda ayon bo’lgay nafratim, qahrim.
Hech qachon hech kimsa ololmas yulib,
Haqiqatni yulib ololmas, bag’rim, – [7: 16]

deya, o’z ona tilini haqiqat kabi abadiy ekanligini komil ishonch bilan kuylaydi. Lekin, shuni ham qayd etish lozimki, 1965 yilda yozilgan boshqa bir she’rida Rauf Parfining lirik qahramoni ham, uning jonajon tili ham Marr nazariyasi qarshisida bir qadar zaif va ojiz tasvirlangan. Quyidagi satrlar shunday fikrlashimizga asos bo’ladi:

O, kunlarim ko’pdir oldinda,
Yetib kelar eng so’nggi nafas.
U payt birov ona tilimda
Boshim uzra so’zlab tursa, bas! [4: 66]

Muhimi shundaki, bunday tushkin kayfiyat she’rdan-she’rga o’zgarib, shoir borgan sari ona tilining cho’ng qudratini va uning baquvvat ildizlari tarixning qa’r-qa’ridan kelayotganini anglay bordi. Va nihoyat, 80-yillarning boshiga kelib, Rauf Parfi ona tili haqida shunday bir xulosalarga keldiki, har qanday marchilik cho’pchakka aylandi:

Ona tilim, sen ruhimning qanoti,
Abut turk nafasi, Oltoy chechagi.
Xun davridan omon qoldi G’iroting,
Qutlug’ Enasoyning ezgu ertagi.

O’rxun bo’ylarida toshga aylanding,
Ko’klarga sanchilding. Turon bo’lding Sen.
Mangulik safarga qachon shaylanding?
Qachon bu alamga – kuchga to’lding sen?..[8: 196]

Shoir endi aniq biladiki, uning ona tili hazriti Nuhning to’rtta o’g’lidan biri – Yofas (Abut-turk – turkning otasi)dan kelayotgan, u bilan hamnafas bo’lgan til. U Oltoyda chechakka aylandi, Xun davridan G’irot bo’lib (og’zaki adabiyot timsoli) bizgacha omon keldi, Enasoy va O’rxun bo’ylarida toshga bitilgan (yozma adabiyot timsoli) “ezgu ertak”ka do’nib, ko’kka qad rostlagan Turon bo’ldi. “Ko’klarga sanchilgan”, bu tilni yo’qotib bo’lmaydi. Shoir endi bunga aniq ishonadi. Uning: “Mangulik safarga qachon shaylanding? / Qachon bu alamga – kuchga to’lding sen?..” satrlari esa tajohilul-orifona usulidagi, katta ishonch va faxr bilan qo’yayotgan ritorik so’rog’idir. Ona tilimizning azaliy va abadiyligini bundan-da o’tkazib bir narsa deyish mumkinmi? Hatto Rauf Parfining o’zi ham bu borada boshqi so’z ochmadi. Chunki boshqa gapga hojat ham yo’q edi.

Ko’rinib turibdiki, Rauf Parfining ona tili haqidagi qarashlari o’ziga xos bir tadrijga ega. Uni taxminan uch davrga bo’lish mumkin: elliginchi, oltmishinchi va saksoninchi yillar. Shoirning ushbu mavzudagi she’rlari yillar o’tishi bilan oddiylikdan murakkablikka, umumiylikdan aniqlikka tomon o’sib-o’zgarib borgan. Eng muhimi, uning lirik qahramoni jonajon tilining tarixiy ildizlari chuqur hamda baquvvat va uni yo’qotib bo’lmasligini ich-ichidan idrok qildi.

Rauf Parfi ona tilining shunchaki kuychisi emas, balki uning yangi poetik imkoniyatlarini ochuvchisi va yaratuvchisi ham edi. Shoir umrining oxirigacha jonajon tilidan podshohday foydalandi, ayni paytda, bir qulday uning xizmatini ham qildi. Zero, u o’z she’riga “Sen shohimsan, sen qulimsan, / Sen – ona tilim” (V.Bryusov) so’zlarini behuda epigraf etib olmagan edi.

Adabiyotlar ro’yxati

1. Rauf Parfining shaxsiy arxivi, 4-daftar (CH.Ro’zievda saqlanadi).
2. Rauf Parfining shaxsiy arxivi, 5-daftar (S.Jalilovada saqlanadi).
3. Rauf Parfining shaxsiy arxivi, 6-daftar (S.Jalilovada saqlanadi).
4. Rauf Parfi. Ko’zlar. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1978.
5. Erkin Vohidov. Asarlar. Yoz harorati. – T.: “Sharq”, 2015.
6. Rauf Parfining shaxsiy arxivi, 19-daftar (CH.Ro’zievda saqlanadi).
7. Rauf Parfi. Xotirot. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1975.
8. Rauf Parfi. Sakina. “Muharrir”, 2013.

[1] Rasul Hamzatovning “Ona tilim” she’ri ham aynan shu munosabat bilan yozilgan. She’r ona tilimizga E.Vohidov tomonidan tarjima etilgan edi.

Rauf Parfi. Xotirot by Khurshid Davron on Scribd

Rauf Parfi. Qaytish by Khurshid Davron on Scribd