Кейинги вақтда миллий ёзувимиз теварагида баҳслар қайта жонланди. Бизга қайси графикага асосланган алифбо маъқул: кириллми ёки лотин? Жамият бу саволга жавобда гўё икки гуруҳга ажралган: бир тараф кириллни ёқласа, бошқаси лотинни маъқул кўраётир. Биз миллий ёзув масаласи ғоят муҳим эканини эътироф этган ҳолда, ундан-да долзарб масала назардан четда қолаётганини таъкидлашни истардик. Хўш, айтинг-чи, ўзбек тилини давлат тили рутбасига муносиб даражада ривож топтира оляпмизми? Ахир, она забонимиз бу мақомни қўлга киритгунча озмунча курашган эдикми?!

МИЛЛАТНИНГ НИШОНИ
(Миллий ёзувимиз ҳақида баҳс)

Кейинги вақтда миллий ёзувимиз теварагида баҳслар қайта жонланди. Бизга қайси графикага асосланган алифбо маъқул: кириллми ёки лотин? Жамият бу саволга жавобда гўё икки гуруҳга ажралган: бир тараф кириллни ёқласа, бошқаси лотинни маъқул кўраётир. Биз миллий ёзув масаласи ғоят муҳим эканини эътироф этган ҳолда, ундан-да долзарб масала назардан четда қолаётганини таъкидлашни истардик. Хўш, айтинг-чи, ўзбек тилини давлат тили рутбасига муносиб даражада ривож топтира оляпмизми? Ахир, она забонимиз бу мақомни қўлга киритгунча озмунча курашган эдикми?!

Ўша вақтлар мустамлакалик синдромидан халос бўлиш учун миллий тил ҳимоясига бел боғлаган бўлсак, бугун глобаллашув уммонида “чўкиб кетмаслик” учун ҳам у ҳақда қайғурмоққа мажбурмиз. Ер юзидаги тилларнинг 80 фоизи XXI аср адоғида йўқ бўлиб кетади, деган башоратга шунчаки маҳобат деб қарашга ҳаққимиз борми? Ваҳоланки, ҳар қайси тилда уни истифода этувчи миллатнинг дунёни айрича мушоҳада этиш тажрибаси мужассамдир. Шунга кўра, бир тил ўлиши билан оламни ўзгача кўришнинг бир имконияти ҳам йўқолади. Яъни тилсиз маданият йўқ, маданиятсиз эса миллат…

Бинобарин, она тилимизни давлат тили рутбасига муносиб ривож топтирсаккина миллий ёзувимиз ҳам мукаммаллик касб этади. Ана шу нуқтаи назарга асосланиб, миллий тил ва ёзувга дахлдор соҳаларда фаолият юритаётган бир неча зиёлимизга саволлар билан мурожаат этдик.

1. Сизнингча, давлат тили ҳақидаги қонун қандай бажариляпти? Бу борада яна нима ишлар қилинмоғи лозим деб ҳисоблайсиз?

2. Сиёсий, иқтисодий, психологик ва ҳоказо омилларни соқит қилиб, фақат соф лисоний нуқтаи назардан қараганда, қайси графика ўзбек тилининг товуш табиатига кўпроқ мос – кириллми ёки лотин?

3. Жамиятимизда тил қашшоқлашиб ва дағаллашиб боряпти, шу­нинг­дек, саводхонлик пасайиб, имловий анархизм авж оляпти, деган даъволарга қандай қарайсиз? Бу борада хавотирга чиндан-да асос бўлса, сизнингча, мазкур вазиятдан чиқишнинг қандай чоралари бор?

Шаҳноза Тўрахўжаева, адабиётшунос:

1. Саволингизнинг ўзида қонун яхши ижро этилмаётганига ишора бордек ва бу йўриқда ҳақсиз. Қонун бўлса бас, ўзбек тили мавқеи ўз-ўзидан юксалади деб хато ўйлаганимизни орадан ўтган 28 йил кўрсатиб қўйди. Тўғри, мамлакатимизда қонунлар, расмий ҳужжатлар ўзбек тилида чоп этиляпти, телевидение, радио, матбуот тили асосан ўзбекча. Лекин ҳаётда-чи? Кўпчилик боласини рус ё инглиз мактабига берган, ижтимоий тармоқда руспарастлар ва ғарб­парастлар қутбланган, ўзбек тилини билишни талаб қилганларга эса “миллатчи” тамғаси босилган, ўзбек ўз она юртида ямлаб, чайнаб, қизариб-бўзариб бўлса ҳам фикрини русча англатишга уринган… Ўзбек тили ҳамон яшаш, келажак авлодга соф ҳолда етиб бориш учун жон-жаҳди билан курашаётир. Аслида, тилимизга давлат тили мақоми берилгач, бу муаммо ҳал бўлиши керак эди.

Рус, инглиз ва бошқа тиллар халқаро тил мақомига қандай эришди? Юксак адабиёти, маданияти туфайли дейсизми? Дунёда улардек юксак маданиятли миллатлар бирталай. Биз санаган тиллар эса, асосан, мустамлакачилик сиёсати боис халқаро мақомга эга бўлди, аниқроғи, зўрлик билан сингдирилди. Энди биз ҳаддан ортиқ бағрикенг­лик боис она тилимизни улар бо­симидан қутқара олмаяпмиз. Қонунимизнинг бирор моддасида Ўзбе­кис­тоннинг ҳар бир фуқароси давлат тилини билиши шарт деган талаб йўқ. Шу сабаб бировга ўзбек тилини билмаслиги ва­жидан танбеҳ бера олмайсиз, танбеҳ берсангиз дарров Конституция ва Давлат тили ҳақидаги қонуннинг 2-бандини дастак қилиб, оғзингизни ёпади. Аввало, қонуннинг ўзида давлат тилига мутлақ устунлик бериш керак, назаримда. Россия ёки Озарбайжоннинг бу борадаги қонунини бизники билан солиштиринг. Мен ҳуқуқшунос эмасман-у, лекин бир зиёли сифатида рус ва озарларнинг қонуни бизникидан батафсил ёзилгани, давлат тилининг истифода чегаралари, устунлик ўринлари аниқроқ белгилаб берилганига аминман.

Бошқа тилли ватандошларимиздан “Нега ўзбек тилини билмайсиз?” деб сўрасангиз, бу тил қийин, уни ёмон кўраман деганга ўхшаш субъектив сабабни эмас, объектив омилни келтиради: ўрганишга эҳтиёж йўқ. Ҳа, афсуски, шундай. Агар улар Америка ё Европага кетмоқчи бўлса, албатта, ўша мамлакатлар тилини ўрганади, акс ҳолда у ерларда на ўқий олади, на ишлай. Ўзбекистонда эса ҳеч қачон бундай бўлмаган.

Тилимиз ички имкониятлари бой, узоқ ўтмиш ва улкан маданий меросга эга бўлгани ҳолда, ривож топмаётганида биз зиёлилар – тилшунос, адиб ва таржимонларнинг ҳам айби катта. Биз она тилимизда кўпроқ ва хўброқ ёзмаяпмиз, яъни замонавий атамани қўлласак, ўқиш­ли “контент” яратмаяпмиз. Болаларимизни рус мактабларига беришни афзал кўраётирмиз. Чунки ўзбек мактабида ўқиган болада ривожланиш имкониятлари кам деб ҳисоблаймиз. Аксар яхши китоблар рус, инглиз ва бошқа тилларда бўлса, ўзимизга таржима қилинмаса, бола келажакда ахборотни қаердан олади, деб ўйлаймиз-да. Фильмларнинг-ку ўзбекча таржимасига тоқат қилиб бўлмайди, тили нўноқ, ўзи “чўлоқ”… Компьютер ва мобил телефонлар чала ўзбекчалаштирилган. Турли фан соҳалари бўйича атамалар пухта ишланмаган…

Атамалар – айниқса, муҳаррирларнинг оғриқли жойи. Техникага оид китобни таҳрир қилатуриб, “Подшипник втулка, водило ва рамкага қотирилган” деган жумлага келганда йиғлагудек бўлдим. Биргина боғловчи ва феълдан бош­қа ҳамма сўз русча, байналмилал эмас, айнан русча! Китобнинг 70 фоизи шундай жумлалардан иборат. Миямга энг аввал бундан кўра муаллиф русча ёзиб қўяқолса яхши эмасмиди, деган фикр келди. Бу – ўзбек тилини ожиз, ғариб кўрсатиб, унинг устидан кулиш-ку! Аммо ўзим ҳам муҳаррир сифатида бу жумлани соф ўзбекчалаштиролмадим. Не қилайки, она тилимизда уларнинг муқобили йўқ. Таржимаси бордир балки (луғатларда изоҳланган), аммо муқобил атамаси йўқ. Шу аҳволда бошқалардан ўзбек тилини ўрганишни талаб қилишга ҳақлимизми?

Ёдингизда бўлса, мустақилликнинг илк йилларида атамашунослик бўйича анча ишлар қилинган эди. Ҳозир у даврнинг хатолари кўп тилга олинади (олийгоҳ, тайёра, азмойишгоҳ ва ҳоказо). Лекин қилинган ишлар, хайрли ташаббуслар ҳақида негадир лом-мим де­йилмайди. Мен ўша кезлар тиббиёт, техника, тилшунослик каби йўналиш­ларда яратилган атамалар луғатларини ижобий баҳолайман. Афсуски, тилимизни миллийлаштиришга доир илк ҳаракатлар муваффақиятли чиқмагани шаштимизни туширди. Қолаверса, ўзбекчалаштириш борасида мутаассиб­лик қилиб юборганимизни, рус тилидан қочамиз деб байналмилал сўзларга ҳам қирон келтираётганимизни англаб қолдик ва атамашуносликни ташлаб қўйдик. Нотўғри қилдик! Хатолардан хулоса чиқариб, йўналишни тўғрилаб олганимизда, атамашунослигимиз ҳозиргидек ночор аҳволга тушмасди.

Нега биз ўзбекча сўзларни кам яратамиз, нуқул тайёрини четдан олиб қўяқоламиз? Чунки она тилида сўз ясаш фақат тил билишни эмас, топқирлик ва ижодкорликни ҳам талаб қилади. Бу борада эса мақтана олмаймиз. Агар жадид боболаримиз ХХ аср аввалида “эга”, “кесим”, “аниқловчи”, “ҳол” деган атамаларни бизга мерос қолдирмаганида, эга ўрнига “тагида ётувчи” (подлежащее), кесим ўрнига “айтилувчи” (сказуемое) каби кулгили ибораларни қўлламаслигимизга кафолат йўқ эди. Негаки, биз тилимиз имкониятларини билмаймиз, манбалардан узоқлашиб кетганмиз. Жадид боболар топган “аччил” (кислород), “сувчил” (водород) каби сўзларни қабул қилмаймиз, русчасини қўллайверамиз.

Жой номлари, хорижий исмларни ҳам рус ёки ғарб манбаларидан тўғридан-тўғри кўчириб қўяқоламиз (Син Цзянь, Си Цзиньпин, Режеп Тайип Эрдоган деймиз – Шинжон, Си Чинпин, Ражаб Тоййиб Эрдўғон демаймиз), демак, транслитерация қоидаларини ҳам такомиллаштириш зарур.

Ҳали халқаро тиллар асосан мустамлакачилик сабаб кенг ёйилди, дедим. Аммо замонавий дунёда бундай эмас. Эндиликда тил ривожланишининг асосий шарти миллат, халқ, мамлакат ривож­ланиши, ўша тилда илмий, бадиий асарлар кўпу хўб яратилишидир.

Она тилимизни сақлаб қолишни истасак – тилсевар бўлишимиз, унинг ички имкониятларидан самарали фойдаланиб, кўпроқ сўзлар ясашимиз, бу борадаги манбаларни чуқурроқ ўрганишимиз керак. Акс ҳолда шиддат-ла ривожланаётган ҳозирги замонда кун-кунора пайдо бўлаётган янги тушунчаларни ажнабий сўзлар билан ифодалашдан, тилимиз дарвозасини уларга ланг очиб қўйишдан ўзга чорамиз қолмайди.

2. Қўллаш учун қулайлик, тил хусусиятларига мослик жиҳатидан лотин графикасига асосланган ҳозирги ўзбек алифбоси кириллга бас кела олмайди, буни очиқ тан олиш керак. Аввало, қўшҳарфларимиз (sh, ch, ng) ва o‘, g‘ каби диакритик белгили ҳарфлар матн теришда кўп ноқулайликлар туғдиради. Боз устига, имло қоидаларимиз ҳам мукаммал эмас. Имло луғатларимизнинг бири иккинчисини инкор этади. Ҳамма ўзи билганча ёзаётир. Буларнинг бари бизнинг алифбода беқарорлигимиз оқибатидир. Холис айтсам, лотин графикасини қанчадан-қанча тиллар ўзига мувофиқлаштириб олган экан, демак, ўзбек тилига ҳам уни мослаштириш мумкин. Бунинг учун бир неча ҳарфни ва имло қоидаларидаги айрим бандларни ислоҳ қилиш, шунингдек, ягона имло луғатини яратиш кифоя.

Ҳозирги икки алифболик – фожиа. Қонунда бир алифбо кўрсатилиб, ёш авлод ҳам шунга ўргатилиб, амалда бошқа алифбо истифода этилиши дуруст эмас. Лотин ҳам, кирилл ҳам тенг мавқеда бўлиши, ундан ҳам ёмони, қонунда белгиланган алифбо амалда суст қўлланилиши чатоқ. Қайбиригадир устунлик берилиши керак. Ҳозирги шароитда лотин графикасига ўтишни жадаллаштириш лозим, кирилл ёзуви эса мактабларда рус тили дарсларида ўргатилиши мумкин.

Ҳамма бало – ёзувни бот-бот алмаш­тираверишимизда! 100 йилнинг нари-­берисида ёзув ва имлони олти (!) марта ислоҳ қилган бош­қа халқ борми дунё­да?! Ҳар нарсага алифбонинг балогардонлиги эса ожиз нуқтамиз. Араб ёзувидаги манбаларимизни ўқисангиз, қанча маълумотлардан халқ бебаҳра эканидан афсусланасиз. Кириллда ҳам манбаларимиз оз эмас. ХХ аср инсоният тарихида китоб ва босма материаллар энг кўп чоп этилган давр бўлиб қолади. Унгача матбаа ривожланмаган эди, эндиликда эса матн электрон шаклга кўчди. Хўш, қарийб бир асрлик ёзма мерос тақдири нима бўлади? Уларнинг барчасини лотинга ўтказолмайсиз, ахир, бу – айримлар айтаётганидек, бир неча соатлик иш эмас. Файлдаги матнни ўгиришда-ку муаммо йўқ, лекин қоғоздаги матн-чи?..

Мен кирилл алифбосида қанча ёзма манба бор ва уларнинг қанчаси лотинга ўгирилиши керак деган саволга жавоб беролмайман, бунинг учун қўлимда зарур статистик маълумот йўқ. Аммо шахсий кутубхонамдаги мингдан зиёд китобнинг 90 фоизи кирилл алифбосида, мен уларни танлаб-саралаб йиққанман. Шу асарлар бугун ўқилмаётгани, кўпи қайта нашр этилмаслигини ўйлаб куюнаман.

Яна бир гап. Алифбо дахлсизлиги ҳақида қонун қабул қилиш керак. Токи шу охирги ва узил-кесил алифбо бўлсин. Бундан кейин алифбони ўзгартириш миллатга қарши жиноят деб баҳолансин ва алифбо сиёсатдан ажратилсин! Ҳозир ана шундай қонун қабул қилинишига эришиш зиёлиларнинг бош мақсади бўлмоғи лозим.

3. Инсон ёзган тўрт қатор хатга қараб, унинг саводи, дунёқараши, қанча китоб ўқиганию қандай фикрлашигача билиб олса бўлади. Афсуски, ҳозир шу тўрт қаторда тўртта хато қилмайдиган одамни учратиш амримаҳол. Нега бундай? Мактабда таълим берилади, хат-савод ўргатилади. Ҳарҳолда, одам бирор матнни ўқий оладиган даражага етказилади. Аммо у шу билимини амалда қўллай олмайди. Фанда бу “функционал саводсизлик” деб аталади. Яъни билими бор-у, малакаси йўқ, ҳарф танийди-ю, ўқий ва ёза олмайди. Сабаби – бизда ўқимаслик оммавий эпидемияга айланган.

Инсон кўп мутолаа қилсагина саводли бўлиши мумкин. Кўп ўқиган киши сўзларнинг тўғри ёзилишини эслаб қолади ва қўлига қалам олганда ўз-ўзидан хатосиз ёзиб кетаверади. Шунингдек, фикрни равон ва изчил ифодалаш, дилдагини тилга ва қоғозга кўчира олиш ҳам саводли инсоннинг имтиёзидир. Ҳозирги замонда ўқиш ва ёзишни билишнинг ўзи саводлилик ҳисобланмайди. Замон одами компьютер, интернет ва турли гаджетлардан фойдаланишни ҳам билиши, қўлига тушган чизма, жадвал, диаграммалардан зарур маълумотни ажрата билиши, янада муҳими, воқеликни танқидий идрок эта олиши даркор. Мен ўн беш йиллар аввал бир мақоламда саводни инсон онгидаги фильтр деб атаган эдим, ҳамон шу фик­римда собитман. Сиёсий саводхон бўлмаган одам эркини танимайди, иқтисодий саводхон бўлмаган киши бойликка эришолмайди, диний билими ғариб мардум бузуқ ақидаларга оғиб кетиши мумкин ва ҳоказо.

ХХI асрда саводли бўлиш учун ҳарф танишнинг ўзи кифоя эмас деяпмиз. Аммо олий маълумотли кишиларнинг ёзувида ҳам “хоҳиш” сўзида иккита хато учратасиз. Ишга кираман деб келган даъвогарга ариза ёздирсангиз, хатоларидан уялиб ўзи қочиб кетади. Ёки ижтимоий тармоққа киринг, одамлар саводсизлигидан уялмай қўйган, хатосини кўрсатсангиз, “Бу сизга она тили дарси эмас!” дейди. Саводни кераксиз, аҳамиятсиз деб билишади. Таассуф, юз карра таассуф, демоқдан ўзга чора йўқ!

Имлодаги анархизм эса тилимиз бошига ёғилган кулфат бўлаётир. Мен шу вақтгача нечта таҳририятда ишлаган бўлсам, ҳар бирининг ўз имло сиёсати борлигига гувоҳман. Ким “Зулайҳо” ёзса, кимдир “Зулайхо” тарзида битади, sentabr ва sentyabr эса “аср баҳси”га айланди. Баҳслашилади, тортишилади, сўнг эса ҳамма ўзиникини маъқуллаб ишлайверади. Имлода якдил эмасмиз. Ўқувчи она тили дарслигида бир шакл­да ўқиган сўзини тарих дарслигида бош­қача ўқиши табиий ҳол бўлиб қолди. Уларнинг “Нега шундай?” деган саволидан устозлар безган.

Нима қилмоқ керак? Аввало, алифбо ва имло масаласини тезроқ узил-кесил ҳал қилиб, халқни ёзма манбалар, ёдгорликларга яқинлаштириш керак. Шунингдек, болаларга катта ҳажмдаги матнларни ўқитиш ва ёздиришни ўргатиш лозим. Ҳозирги авлод нуқул “Вариантлар борми?” деб сўрашни ва таклиф қилинганлари орасидан бирини таваккалига танлашни савод деб ўйлаяпти. Онг қулфларини очиб, идрок қасрларига олиб кирувчи китоблар одамлар қўлига, китоб жавонига, уйлар тўрига қайтмаса, аҳвол ёмонлашиб бораверади. Ва ниҳоят, жамиятда ўқимишли, маърифатли, зиёли кишиларнинг ижобий қиёфасини яратиб бермоғимиз керак. Ойликдан ойликкача амал-тақал яшайдиган, раҳбариятдан нуқул дакки эшитадиган “китоб жинниси” эмас, хорижнинг етакчи билим даргоҳларида таълим олиб жамиятда муносиб ўрин топган ёхуд Google, Facebook каби жаҳоннинг етакчи компанияларида хизмат қилаётган ватандошларимиз зиёли инсон тимсоли бўлмоғи лозим.

Зуҳриддин Исомиддинов, адабиётшунос:

1.Ўзи, қайси соҳада бўлмасин, бу борада қонун борлиги эслатилдими, билингки, шу масалада ишкаллик нақд. Мен, масалан, бирон японнинг “Бизда япон тили давлат тили эди-ку?!” деб бонг уришини тасаввур қила олмайман. Чунки ҳамма нарса – японча. Ё бирон финландиялик, эронлик…Ахир, ҳар қайси мамлакатда асосий халқ тили давлат тили бўлиши оддий, табиий бир ҳол-ку! Бу ҳақда ҳатто қонун чиқариш ҳам шарт эмасдек. Аммо Ўзбекистонда она тилимиз давлат тили деб эълон қилинган. Сабаби – у вақтда мамлакатимиз мус­тақил жумҳурият эмас, империя таркибидаги мустамлака эди. Очиғи, бу масала ҳамон кун тартибидан тушмаганининг ўзи уят!

Давлат тили ҳақидаги қонунни қайсидир масъ­ул идоралар эмас, одамларимиз қандай бажараётганига битта мисол айтайми? Аввалгиларни қўятуринг, ўша 1989 йилдан кейин, ҳатто мустақилликка эришганимиздан сўнг ҳам, туғилган юзлаб, минглаб ўғил-қизларимиз борки, ўзбек тилини – ўз она тилини билмайди, ўрис­ча мулоқот қилади, улар сафи ўсиб ҳам боряпти. Яна, уларнинг ота-онаси билан гаплашиб кўринг: ватанпарварликдан лоф уришини кўриб ёқа ушлайсиз.

Давлат идораларига келсак, йигирма йиллар аввал баъзи “мундайроқ” ҳужжатларини ўзбек тилида тайёрлашга киришган маҳкамалар бугун ўшаларни яна ўрис­ча бита бошлади, шундай экан, “давлат тили ҳақидаги қонун қандай бажарилаётгани” борасидаги саволга жавобан нима ўйлаб топсам экан? Айрим афишалар ўзбекча ёзиляпти, деб лоф урайинми ё?

Каминангиз “давлат тили” деган атамани тўпорироқ тушунади. Мен қайси тил давлат тили эканини қонунда нима ёзилганига қараб эмас, расмий идоралар давлат ишини қайси тилда юритаётганига қараб билиб оламан. Буёғи эса, ўзингизга аён…

Ўзбек тилини давлат тили мақоми борлиги сабабли эмас, аввалу охир она тилим бўлгани учун севаман. Онам бирон идорага раҳбар бўлганда кўпроқ яхши кўриб, ишидан бўшаса, эҳтиромим сўниб қолмайди-ку. Уни шундай – онам бўлгани боис яхши кўраман-ку!

Нима ишлар қилинмоғи лозим, деб сўралибди. Биз ўзбек тилини – худо берган, ҳар биримизга қиёматга қадар ҳамроҳлик қиладиган шу табаррук тилни севсак бўлди. Севги бор жойда эса қонунга ҳожат қолмайди. Биз тилга муҳаб­бат борасида ҳатто аввалги даврларга қайтсак ҳам ҳозиргидан афзалроқ бўлади. Чунончи, ўзбек тили ҳали давлат тили мақомини олмаган кезлар, масалан, ўтган асрнинг эллигинчи йилларига… Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳорлар қайнаб ижод қилган, она тилимиз нашъу намо топган, яйраб ривожланган паллалардаги лисоний муҳитни ярата олсак ҳам, заб иш бўлар эди. Ўшанда, бугунги “фалон хонандадан янги қўшиқ”, “нонуштадан аввал дори воситасини қабул қилиш”, “буйруқ ижросини таъминлаш” деганлари каби тилни ўлдириб, тобутга тиқадиган чучмал, ярашиқсиз иборалар бодраб кетмас эди.

Борингки, қонунни бажарайлик ҳам. Бу – мажбурият юзасидан дегани, албатта. Аммо муҳаббат туфайли бўлса, қонун бажарилибгина қолмай, тил тараққий ҳам этади. Ахир, ривожланмаётган тил – ҳалокатга маҳкум. Она тилимиз оилада, борингки, мактабда, масжидда, баъзи йиғилишлар ва “жамоат транспорти”дагина қўлланадиган бўлса, бора-бора ўшаларда ҳам ишлатилмай қолади. Техникада, сиёсатда, ишлаб чиқариш соҳаларида, барча фан йўналишларида, тиббиётда, қишлоқ хўжалигида ҳам ўзбек тили асосий тилга айланиши керак. Ажабки, қонун чиқарадиган маҳкамада ҳам аксар ҳужжатлар – ўзлари яратган қонунга зид равишда – русча тайёрланади, муҳокама қилиб пишитилади ва пировардида расмият учун “давлат тили”га таржима қилиб қўйилади. Бас, бош­қалардан нима деб ўпкалайлик?

2. Илмда, қайси алифбо бўлишидан қатъи назар, “бир ҳарф – бир товуш” принципига мувофиқ ёзув идеал деб эътироф этилади. Яъни, тилдаги ҳар бир товуш битта ҳарфда акс этсин ва алифбодаги ҳар бир ҳарф биттагина товушни англатсин. Аммо дунёдаги кўп халқларнинг ёзуви ўша тил товушларини тўлиқ, мукаммал акс эттира олмайди. Бизда – айниқса. Масалан, жорий алифбодаги “о” ҳарфи “т” ва “к” ҳарфлари орасида келиб, узум – токни ҳам, электр – токни ҳам ифода этаверади, “ў” ҳарфи “т” товуши олдидан келиб, олов-алангани ҳам, жигардан ажралиб чиқувчи суюқликни ҳам англатаверади, қандай ўқиш ва тушуниш ўзингизга ҳавола. Ҳолбуки, ёзувда бир хил бўлгани билан, буларнинг талаффузи икки хил.

1929 йилдан бошлаб Туркистон халқлари, жумладан, ўзбекларнинг лотин ёзувига ўтиши бирон бир илмий зарурат туфайли эмас, балки советларнинг тазйиқи билан амалга оширилгани, унинг илҳомчиси эса Ленин бўлганини бугун ҳамма ҳам билавермайди. Унинг “Латынизация – это революция на Востоке” деган даъвати билан ўнлаб шовинист олимлар турли Шарқ халқлари ёзувини “инқилобий алифбо”га ўтказишга бел боғлаган эди. “Давлат тили ҳақида”ги қонуннинг бошламасида “Ўзбек ёзувининг лотин алифбосига ўтилган йиллардаги ижобий тажрибаси”дан сўзлашдан аввал бу масаланинг асл тарихини билиб олиш керак эди.

Ўзбекистонда кирилл алифбосини такомиллаштиришга ҳам уриниб кўрилган. Зиёлилар бирмунча эркин нафас ола бошлаган 60-йиллар охирида Тошкентда нутқ маданияти масалаларига бағишланган илмий-амалий анжуман ўтказилган эди. Манаман деган тилшунослар она тилимиз муаммоларини кўтарган, жумладан, миллий алифбодаги нуқсонларни кўрсатган, муҳим таклифларни берган эди.

Ана шу конференция материаллари ва ундан кейинги талай мақолаю рисолалар асосида ўзбек тили алифбоси учун 37 ҳарф лозим, деб ҳисобласа бўлади, зеро, тилимизда 36 товуш ва апостроф (айириш белгиси) бор:

Нуқсонли алифбо, аввало, илмга халақит беради. Чунончи, ёзувда муайян товуш учун ҳарф белгиланмаса, замонлар ўтиб, ҳатто баъзи олимларга бу товушларнинг ўзи тилда асли йўқдек ёки вақт ўтиб бош­қа бир товуш билан алмашиб кетгандек туйилиши мумкин.

Нуқсонли алифбо одамлар талаффузига ҳам салбий таъсир қилади. Айниқса, оммавий ахборот воситаларидан маълумот олиш кучайган ҳозирги даврда. Кўп дикторлар оддийгина сўзларни тўғри талаффуз қила олмайди. Ўз ватани номини тўғри айтолмайдиган хонандалар эса “Озбекистон!” деб ҳайқиради, “Ўзбекис­тон”га тили келишмайди. Чунки, “шундай ёзилган”-да!

Алифбо мукаммал бўлмоғи учун тилдаги барча товушлар тегиш­ли ҳарфлар билан ифодаланмоғи шарт. Масалан, “тур” – ўрнидан турмоқ, “тур” – хил (ҳар турли). Аслида эса, кейингиси “тYр” (тYрли-тYман) бўлади. Кўрамизки, алифбонинг қусури талаффузга ҳам зиён етказар экан. Чунки бу товушлар алифбога “ўгай” ҳисобланиб, унга киритилмаган-да… Аммо шунга қарамай, кирилл алифбоси лотин алифбосига қараганда “бир ҳарф – бир товуш” принципига кўпроқ мувофиқ, ҳарфий имкониятлари бисёрроқ. Шуни ҳам унутмаслик керакки, бу икки ёзув ҳам грек устав ёзувидан олинган; албатта, кейинроқ ишлаб чиқилган кириллча бир қадар мукаммаллик касб этган.

Мен тилимизда ҳозирга қадар ишлатилган алифболарнинг ҳарфлари ва ўзбек тили товушларини чоғиштириб кўрдим:

Кўриниб турибдики, башарти ўзбеклар мутлақо бошқа бир ёзувдан фойдаланиб келган бўлса-ю, бугунга келиб араб, лотин ё кирилл ёзувидан бирини – маъқулроғини танлаб олиши лозим бўлса, ўзбек товушларини ифодалаш имконияти кўпроқ бўлган кирилл алифбоси афзал деб топилар эди. Лотин ёзувини қўллаш афзал дегувчилар ундан Ер юзида кўп одам фойдаланаётганини “кўзир карта” қилиб оляпти. Ажабо, кириллни “истилочилар ёзуви” деб инкор қиладиганлар муқобилида биз ҳам масалани сиёсий сатҳга ўтказиб, “миллиардлар фойдаланаётган ёзув” дея оммани манфур глобализм сари ундаманг, деб айтишимиз мумкин-ку!

Шу кунда олдимизда бир дилемма қалқиб чиқди: давлат тилига ўтиш муҳимми ё лотин ёзувига? Бу моҳиятан ўзаро зид ҳодисалар эмас, аммо тил соҳасидаги икки инқилобий жараённи бирваракай рўёбга чиқаришга уриниш иккала ишни ҳам барбод қиладиганга ўхшайди. Борингки, лотин алифбоси кириллчадан афзал бўлиб, миллий ёзувни алмаштириш тўғри деб топилган ҳолда ҳам, янги ёзувга кўчиш хархашаси айнан ҳозир – давлат тилида иш юритиш тўлиқ оёққа қўйилмаган бир шароитда ўринлими? Икки қайиққа оёқ қўйган кимса ғарқ бўлар эмиш. Аввал она тилимизнинг мақомини ўрнига қўйиб, номига эмас, чин давлат тили қилиб олайлик, у ёғига худо пошшо.

Жаҳон коммуникация тизимига киришни осонлаштирса керак, деган умидгагина таяниб, миллий ёзувни алмаштириш… Лотин ёзувини қўлламайдиган ўнлаб илғор миллатлар жаҳон коммуникация тизимига киришда қийналганини эшитган эмасмиз ва, очиғи, уларнинг аксари глобал тизимга киришда биздан илғорроқ эканини эътироф этайлик-да! Бу борада тескари натижа берган ҳолатлар ҳам йўқ эмас. Масалан, хитойлар 1956 йил февралидан лотин ёзувига ўтиб кўришган эди. 1962 йилда эса яна ўз иероглифларига қайтишди – ўша олти йил эндиликда Хитой тарихида номаъқул ташаббус даври саналади. Агар лотин ёзуви тараққиёт кафолати, жаҳон коммуникация тизимига киришни осонлаштириш гарови бўлса, унда биздан кўра омилкор ва мутараққий эллар, масалан, японлар камида ўттиз ё эллик йил аввал лотин ёзувига ўтган бўлар эди-ку! Ёки тўрт минг йил бурунги ноқулай иероглифлардан ҳамон воз кечмаётган хитойлар технология соҳасида ҳаммадан тез ривожланаётганини қандай изоҳлаймиз?

…Кирилл ёзувида ҳам такомиллаштириш лозим ўринлар, ортиқча ҳарфлар, ўзбек товушларини акс эттиришда камчиликлар бор. Бу энди, албатта, ўзга бир мавзу. Аммо униси кўпам мушкулиш эмас.

3. Бунга аввало нотўғри, сўзма-сўз таржималар сабаб бўляпти. Масалан, “маҳалла фуқаролари йиғини” деймиз. Ўзингиз ўйлаб қаранг, маҳаллада фуқаро нима қилади? Фуқаро маҳаллада эмас, давлатда бўлади. “Маҳалла идораси” десак кифоя-ку! Наҳот ўзбек маҳалласига оид атамаларни ҳам русчадан ўгириб ишлатсак? Ёки “Ўзбекистон Қуролли кучларига 20 йил” деган медаль бор. Ғирт русча шакл-шамойил. Ўзбек бунақа демайди, “Ўзбекистон Қуролли кучларининг 20 йиллиги” дейди. Бу каби мисоллар тилнинг “қашшоқлашаётгани”ни ҳам, “дағаллашиб бораётгани”ни ҳам кўрсатмайди. Аммо ўлиб бораётганига мисол бўла олади, чунки бош­қа тил табиатига мувофиқ ифода тарзи она тилимизда бемалол қўлланяпти. Буни шундай муқояса қилиш мумкин: организмда қон камайса ё қуюқлашса, киши беҳол бўлади, аммо ўлмайди. Бордию унинг қонига бошқа гуруҳ қони аралашиб кетса-чи? Муқаррар… оёқ чўзади. Шунинг учун ҳам мен тилнинг “қашшоқлашиб” ё “дағаллашиб” бораётганидан эмас, ҳалок бўлиб бораётганидан хавотирдаман.

Ҳозир тилимизда ана шунақа бегона ифода шакллари кўпайиб кетди, унинг асосий қисми русчадан ҳижжалаб ўгириш касрига пайдо бўлди. Оқибат, таржимасиз ҳам ажабтовур сўзлар ясаб ташлаяпмиз. Мана, “Яшнобод” дегани. Унинг маъноси нима? Одамларнинг исм-фамилияси эса Якубов, Мавлянова, Иргашев, Салахутдинова деб бемалол ўристахлит қилиб қўлланадиган бўлиб қолди. “Паспортда шунақа ёзилган” дейишади ва бузуқ фамилиясини ҳатто мамнун бўлиб талаффуз қилишади. Аммо ана шунақа хатоларни тўғрилаш учун давлат тили ҳақида қонун чиқмадими? Лоақал отимизу зотимиз тўғри аталсин учун мус­тақилликка эришдик-ку!

Имловий хатолар билан ёзишни ўзимиз хоҳлаймиз шекилли, бу нарса қонимизга сингиб кетибди. Бўлмаса, йигирма йиллар аввал ишлаб чиқилган “Имло” дастурини компьютерга киритмасми эдик?! Унақада саводли бўлиб қоладиганга ўхшаймиз.

Алишер Назар, шоир:

1. XX асрнинг сўнгидаги ижтимоий-сиёсий вазиятдан ўзбек зиёлилари ҳам унумли фойдаланиб қолдилар. Ўша кезлар ўзбек тилига давлат тили мақомини бериш тўғрисида қонун қабул қилинди. Шу маънода бу қонун миллий уйғониш маҳсули эди.

Қонун қабул қилинганига 28 йил бўлса-да, уни ҳалигача ҳаётимизга тўлиқ жорий этолмадик. Нега?

Бунинг сабаблари талайгина. Улардан бири сифатида давлат тили тўғрисидаги қонунни бузганга амалда ҳеч қандай жазо йўқлигини келтириш мумкин. Шу боис тил қонунини истаган одам бузиши, уни менсимаслиги мумкин. “Давлат тили ҳақидаги қонун”нинг 10-моддасида бундай дейилади: “Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмаларида иш юритиш, ҳисоб-китоб, статистика ва молия ҳуж­жатлари давлат тилида юритилади”. Хўш, юритилмаса-чи? (Юритилмаяпти-ку!) Юзлаб, минглаб ташкилотларнинг ҳисоб-китоб ишлари ҳали-ҳануз ўзбек тилида юритилмайди. Хўш, бунинг жазоси нима?..

Саволнинг иккинчи қисмини ўқиб, ўқувчилик йилларим эсимга тушиб кетди. Бир синфдошимиз бўларди. Карра жадвалини ёдлашга ўн бир йил уринди боёқиш, лекин охиригача етолмади, мактаб тугаб қолди. Шу бола ўтган мавзу бўйича доскага чиқса, нуқул гоҳ шифтга, гоҳ деразага қараб нималарнидир пичир-пичир қилаверарди. Гўёки уйда роса ўқиган-у, эсидан чиқиб қолган!

Бизда ҳам давлат тили ҳақидаги қонун ижроси бўйича роса кўп иш қилин­гану шунга қўшимча яна қандай чора-тадбир кўриш керак де­гандек тую­лади менга.

Назаримда, бугун битта иш қилиниши керак: тилни давлат ўз ҳимоясига олсин! Халққа давлатнинг ўзи ўрнак бўлсин!

Сўнгги чорак аср давомида Тошкентда ўнлаб меҳмонхона барпо этилди. Номларини санайми? “Dedeman”, “Grand Mir”, “Sheraton”! Нима дегани бу? Буюк бухорийлар юртига бораман деб йўлга чиққан сайёҳ “Dedeman” ёки “Sheraton” деган манзилга келиб тушса, ҳайрон бўлмайдими? Нима учун “Sheraton” бўлиши керак, дейлик, “Регис­тон” эмас?

Пойтахтимизда “Tashkent City” халқаро бизнес маркази қурилиши режаланган. Нега у инглизча номланиши керак? Халқаро мақомни “сity” сўзи белгилайдими? Бу мезонни ким жорий қилган ўзи? Ватанпарварлигимиз тутиб, шу мезонни бузсак-чи? Хориждан келган тадбиркор қайтиб кетадими? “City” сўзининг ўзбекча муқобили йўқми? Мисол учун, “Тошкентсарой” ёки “Шошсарой” бўлса, ким эътироз билдиради?! Бир пайтлар юртимизда юзлаб карвонсаройлар бўлган. Мағрибу машриқдан келган савдогарлар карвонсаройларда жам бўлган. Карвонсаройлар турли ўлкалардан келган тужжорлар учун нафақат қўнимгоҳ, балки ахборот маркази вазифасини ҳам ўтаган.

Пойтахтимизда ҳар куни ўн минглаб юртдошимиз қатнайдиган бозор бор: Абу Сахий! Ким бу зот? Шу атрофларда Абу Сахий деган одам ўтганми ёки бунинг бошқа маъноси борми? Номаълум “Абу Сахий бобо”дан сал нари юрсангиз, “Бек барака”га рўпара келасиз. Қани, бунинг маъносини топиб кўринг-чи!

Ахир, жой номлари миллий, тарихий, жуғрофий аҳамиятга эга бўлиши керак эмасми? Улар миллий менталитетимизга мос келиши, ЎЗ СЎЗларимиз бўлиши лозим эмасми?

Демак, тилимиз бугун барча муқаддасотлар каби том маънода ҳимояга муҳтож. Миллатнинг маънавий мулки ўлароқ тил давлат муҳофазасида бўлиши, сарҳадлар сингари қўриқланиши лозим!

2. Мустақилликнинг учинчи йили “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида”ги қонун эълон қилинди. Қонунда айтилишича, “…ўзбек ёзувининг лотин алифбосига ўтилган 1929-1940 йиллардаги ижобий тажрибасидан келиб чиқиб, кенг жамоатчилик билдирган истак-хоҳишларни инобатга олиб…” лотин ёзувига ўтган эканмиз. Очиғи, шу жумлага 24 йилдан бери тушунмайман. 1929-1940 йилларда қанақа ижобий натижага эришганмиз? Большевиклар партияси “ўзбеклар ижобий натижага эришсин” деб 13 аср давомида фойдаланиб келинган араб графикасини итқитиб, лотин графикасини жорий қилганмиди? Бу жудаям соддалик эмасми? Ахир, алифбони ўзгартириш қип-қизил сиёсат эди-ку! Халқни саводсизлик гирдобига отишга қаратилган ҳаракат эди-ку! Орадан 11 йил ўтиб, бир авлод тўла-тўкис саводи чиқиб, шакл­лангандан кейин “совет халқларини яқинлаштириш” деган баҳона билан кирилл алифбосига ўтилди.

Чорак кам бир асрлик тарихимиз кирилл графикасида ёзилди. Бир неча авлод шу алифбода савод чиқарди. Шу йиллар орасида озми-кўпми тўплаган маънавий бойликларимиз ўша алифбода инкишоф этилди. Бироқ мустақилликнинг дастлабки йилларида советлардан мерос қолган ҳамма нарсадан бирваракайига воз кечиш йўлини тутдик. Ўша паллада кирилл алифбосининг ҳам баҳридан ўтишга қарор қилдик. Баҳридан ўтилса майли эди, ора йўлда қолиб кетди. Биз ҳамон уни судраб юрибмиз. На ҳурматини жойига қўйиб бағримиздан жой берамиз, на ундан воз кечамиз.

Хўш, кириллдан воз кечиш бизга нега керак бўлиб қолди?

Сўнгги пайтларда шу саволга жавоб тариқасида ёзилган ўнлаб мақолага кўзим тушди. Уларда айтилишича, лотин графикаси дунё билан яқинлаштириб, “ташқари”га чиқиш учун дарвоза бўлиши мумкин экан!

Мен айтаманки, ўтмишда улуғларимиз лотин алифбоси билан эмас, илму закоси билан дунёга чиқди, шараф топди. Агар тил бой бўлса, мукаммал бўлса, ҳар қандай графикага мослаша олади. Гап тилнинг мукаммаллигида. Тил қашшоқлашса, имло ҳар қанча мукаммал бўлса-да, фойдасиздир.

Бугун ора йўлдамиз. Ортимизда араб имлосида минг йиллик қадим тарихимиз, кирилл алифбосида салкам юз йиллик яқин тарихимиз, олдимизда эса 25 йиллик янги тарихимиз турибди. Хўш, энди бунинг қай бирига “юкинамиз”? Биз учун қайбирига юз бурмоқ хайрлироқ? Энди ҳар хил ҳавойи гапларни бир чеккага суриб қўйиб, реал воқеликка юзланишга мажбурмиз. Яъни лотин ёки кирилл графикасидан бирини тезроқ танлашимиз лозим. Ҳар икки графика ҳам тилимизга мослик жиҳатидан кес­кин фарқ қилмайди. Бироқ лотин имлосида бир қанча қулайликлар борлигини тан олмай иложимиз йўқ. Қолаверса, ҳали лотин ёзувига ўзгартиришлар киритиш имконига эгамиз. Масаланинг ушбу жиҳатларини ҳам назардан қочирмаган ҳолда кенг жамоатчилик қатъий қарорга келиши лозим.

3. Бир одам тинимсиз ёлғон гапираверса, бора-бора рост сўз билан ёлғон сўз­нинг фарқига бормай қолади. У рост билан ёлғоннинг чегарасини бузиб қўйган-да. Энди у ёлғон қаршисида заррача истиҳола туймайди, уялмайди, қизармайди.

Саводхонлик борасида ўша чегарани бузган бечорага ўхшаб қолдик. Чегара бир-икки кунда бузилгани йўқ. Бу ўн йилларга чўзилган лоқайдликнинг мевасидир. Биз дастлаб иккиланмай саводсизлик билан мулоқот қилдик. Аста-секин у билан муроса қила бошладик ва ниҳоят, унга кўникдик.

Матбуот нашрлари, радио, телевидение, кўчалардаги шиорлар, рек­ламалар – ҳаммасида хат-саводли одамнинг пешонасини тириштирадиган чучмал гап-сўзлар. Биргина мисол: рекламаларда “лаззат” сўзидан фойдаланиш шу қадар урчиб кетдики, уни оддий қабул қилишга ўрганиб қолдик. Озиқ-овқат рек­ламаларида ҳам “таъм” ёки “маза” сўзи эмас, айнан “лаззат” қўлланиляпти. Шу тариқа нафақат саводсизликни, беҳаёликни ҳам тарғиб қиляпмиз.

ТВ ва радио бошловчиларининг гап­ларига илон пўст ташлайди. “Бўлган” сўзи бўлган-бўлмаган жойда ҳозиру нозир: ­“чиройли бўлган”, “бетакрор бўлган”, “ёқимли бўлган”. Ичимизда “ўзинг ҳам роса бўлган экансан-да”, деб ўти­раверамиз.

Бир замонлар одамлар имло хатосини газета-журналларга қараб тўғрилаб оларди. Ўқув дарсликларидан имловий хато излаш шаккок­ликдек туюлар эди. Мана, ўқиб турганингиздек, бу гап­ларни “бир замонлар” деб эслайдиган аҳволга келдик.

Ахир, ҳали дунёнинг баъзи халқларида мунтазам имло мавжуд бўлмаган даврларда боболаримиз бой луғатлар тузган-а! Бунинг учун исбот сўралса, биргина “Девони луғатит-турк”ни кўрсатиш кифоя! Лекин бу буюк меросни бировга кўз-кўз қилишдан илгари ўзимиз ҳам ўқиб чиқишимиз керак. Маҳмуд Кошғарийнинг бебаҳо асари ҳар бир ўзбек хонадонида бўлиши шарт деб ўйлайман. Чунки бу китоб туркий тилнинг беназир бойликлари жамланган хазинадир. Уни варақлаб кўрган одам бугун муомалада бўлган сўзларнинг нақадар қадимий эканини илғайди.

Биз ғофиллар “Ҳазрат Навоийнинг набирасимиз” деб кўксимизга уришдан бошқасига ярамаймиз. Ҳолбуки, Навоийдан ёдлаганимиз уч-тўрт рубоийдан нарига ўтмайди. Унинг ҳам мазмунини тузукроқ англамаймиз. Улуғ шоир туркий ва форсий тиллар муҳокамасига бағишланган “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида туркий тилнинг жозибаси ҳақида ёзар экан, битта туркий сўзнинг бош­қа тиллардан топиш мушкул бўлган ўнлаб муқобилини келтиради. Биргина “йиғламоқ”нинг ўнлаб синонимини қаторлаштиради. Лекин бугун навқирон авлоддан шу синонимларни сўраб кўринг-чи, нечтасини билар экан?

Майли, Навоий билан ўртамизда салкам олти асрлик масофа ястаниб ётибди. Бир аср наридаги Чўлпон асарларини асл ҳолича ўқиш ҳам камёб ҳол бўлиб қолди-ку! Бу кетишда яна эллик-олтмиш йилдан сўнг ёш китобхонлар бугунги ёзувчиларимизни ҳам изоҳли луғат ёрдамида ўқимаса эди…

Ҳа, чиндан ҳам, нутқ ва сўз бойлиги борасида ниҳоятда қашшоқлашиб бор­япмиз. Ўспиринларнинг ўзаро суҳбатини эшитган одамнинг тепа сочи тикка бўлади. Оғзидан боди кириб, шоди чиқишига-ку тишни тишга қўйиб чидайдиган бўлдик. Бироқ оддий фикрни ҳам равон ва тушунарли ифодалай олмаётганлари, бу – энди жиддий муаммо!

Муаммони ўзимиз яратяпмиз, керак бўлса, тарғиб-ташвиқ қиляпмиз. Бир мисол келтираман.

Йил бошида юртимизда “ZO‘R TV” деган телеканал очилди. Бугун лоф бўлса ҳам айтайлик, мамлакат ёшларининг аксар қисми шу телеканални томоша қилади. Бу каналнинг савияси ҳақида кўп гапирмайман, фақат айрим дастурлари номини санаб ўтаман: “Adrenalin-shou”; “Time of”; “Real xit”; “Bojalar community”; “Garderob”; “Kinotime”; “Indigo”; “Cover up”…

Бу жонажон Ўзбекистонимизда ўзбек тилида “фаолият олиб бораётган” телеканалнинг дастурлари рўйхати. Ажнабий номдаги, ажнабий руҳдаги шу каби дастурлар асрлар давомида миллат руҳи билан қоришиб кетган адабий тилимизни бузиб, бўлаклаб ташламоқда.

Тил – миллатни бирлаштирадиган, ягона маслак атрофида жипс­лаш­тирадиган куч. Энг асосийси, бу қадимий тил аждодларимизнинг омонатидир. Биз бу омонатга аллақачон хиёнат қилиб бўлдик. Шу хатони тузатиш ва тилни келажакка безавол етказиш тўғрисида жиддий ўйлаб кўриш фурсати аллақачон келган. Акс ҳолда, “ҳифзи лисон” дея миллатни уйғонишга чорлаган маърифатпарвар зотларнинг руҳи чирқирайди.

Беҳзод Қобулов, журналист:

1. Бу ҳақда ўйлаганимда шундай хаёл кўнглимдан ўтади: орзу-истаклар жараёнга мос келмаса нима қилиш керак? Бизда “Давлат тили ҳақида”ги қонуннинг ўзидан кўра номи, қабул қилинган санаси ва бу борада жонкуярлик кўрсатганлар машҳурроқ. Нега? Негаки, мазкур қонун кутилган самара ва натижа бергани йўқ. Воқеан, бунга шароит ҳам бўлмагандир.

Мен уч жиҳатга эътибор қаратмоқчи эдим.

Биринчидан, бу оламда, баъзиларини истисно қилганда, албатта, барча халқлар жаҳон тилларидан бирортаси билан турли омилларга кўра боғланади: собиқ мустамлака, тарихий ватан, санъат, адабиёт, сиёсий элитанинг хайрихоҳлиги. Айни шу омиллар мамлакатларда икки тиллиликка сабаб бўлади. Бу, қандайдир маънода, табиий жараён ҳамдир. Бизнинг пешонамизга, фалакнинг гардиши билан, рус тили жаҳонга воситачи бўлиши ёзилган экан. Ҳозирга қадар мамлакатимизда рус тилини билмаслик кўпдан-кўп ноқулайлик келтириб чиқаради, бу тилни билмайтуриб элитага яқинлашиб бўлмайди. Кино, фалсафа, санъат, ҳатто тилшунослик соҳаларини рус тилисиз тасаввур этиб бўлмайди. Бизга ёқадими-йўқми, вазият шундай. Чунки, аччиқ ҳақиқат шуки, тилимиз ҳали илмий тил даражасига кўтарилмади – бу жараён давом этмоқда. Эҳтимол, бу бизнинг авлод чекига тушаётган муқаддас вазифадир.

Мана, бир мисол. Олмон файласуфи Ҳегелнинг машҳур “Эстетика” асарини марҳум олим – фалсафа фанлари доктори, профессор Маҳмуд Абдуллаев вафотидан бир муддат аввал таржима қилган эди. Шу таржима 2012 йили тасодифан қўлимга тушиб қолди. Билишимча, домла устозларидан бирига тайёр таржимани таҳрир учун берган-у, иш чала қолган. Шу асарни “Шарқ юлдузи”га бердим – чоп этилди. Қарангки, таржима қўлёзмасининг айрим боблари йўқолган экан. Асар тўлиқ чоп этилар, деган умидда ўша парчани таржима қилишга киришдим. Ана шундагина раҳматли Маҳмуд Абдуллаев нақадар машаққатли юмушни бажарганини англадим. Боиси, Ҳегелнинг сермаъно, полифоник ифода услубини борича, юқори илмий ҳамда бадиий савияни сақлаган ҳолда ўзбекчада бера олиш ғоят мураккаб иш экан. Боз устига, рус, олмон, аллақачон қурама тус олиб бўлган ўзбек академик фалсафаси тили ва услуби аро сарсонлик… Мардона айтганда, таржимани кўнгилдагидек уддалай олмадим. Демак, тил ҳақидаги қонун ижросининг давлатга боғлиқ бўлмаган, зиёлилар, биринчи навбатда, илм аҳлининг савия-­даражасига алоқадор жиҳатлари кўп. Олимлар форсий, арабий, русий истилоҳ ва калималарни ўзбекча жаранглатувчи ифода услубини топиши, зарур бўлганда, истилоҳларнинг ўзбекча муқобилини қўллай бошлаши керак. Қаердадир ўқиган эдим, академик Қори Ниёзий “ҳосила” сўзини математик истилоҳ тарзида илк марта қўллаган экан. Ёки, “икра” сўзининг ўзбекчаси – “увилдириқ” ҳам шу тарзда сўз бойлигимизни тўлдирганини эслаш кифоя. Демак, тилни халқнинг ўзи, қолаверса, ижодкорлар бойитиб борса, олимлар назарий масалаларни ҳал этадилар. Бу жиҳатдан аҳволимиз ачинарли.

Сирасини айтганда, ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши ҳали у илмий тил, санъат ва техника воситаси бўлди дегани эмас экан. Қонун ижросидаги оқсашларга миллатнинг ялпи маънавий-маданий ҳамда илмий-назарий ривожи кейинги йилларда авж олган “оммавий маданият”, бозорпарастлик иллатлари сабабли бир қадар турғунлашгани ҳам сабаб бўлди.

Иккинчидан, мазкур қонун ижроси бўйича аниқ бир масъул идоранинг йўқлиги ҳам муаммодир. Маълумки, мамлакатимизда қонун ижроси назорати прокуратура органларига юкланган. Ваҳоланки, бу идоранинг аксар хат-қоғози ўзи таҳрирга муҳтож. Хизмат юзасидан тергов-суриштирув материаллари билан танишишга тўғри келади. Саводсизлик шу қадарки, дод дегингиз келади. Ўзбекча саводи ҳаминқадар мутахассислари билан бу идора давлат тили ҳақидаги қонун ижроси устидан назорат ўрната олармикан?!

Тилнинг бузилиши деганда сўзларнинг хато ёки жумлаларнинг нотўғри тузилишигина назарда тутилмайди. Бу – масаланинг сирти, холос. Мазкур қонун ижроси устидан назорат қилиш, бу – “оптом” бозорчининг хиргойисидан тортиб то яллачининг “солфеджио”си, сўзботирнинг “кароче”сию газетчининг “шапка”си, бухгалтернинг “оклад”ию каттаконларнинг “доклад”и, хуллас, бу аралашқўрғондаги макулатурадан арматурагача, хотинларнинг нейлонидан тиббиётнинг нейронигача “тиши ўтиши” керак, деганидир!

Афсуски, иқтисодни ўнглаш, давлатни оёққа турғазиш, тинчликни сақлаш ишлари долзарб саналган ўтиш даврида тилимиз ўз ҳолига ташлаб қўйилди. Бу иш билан шуғулланиши лозим бўлган тилчилар эса, матбуот майдонидаги тутуриқсиз ғоялари, Тошкентдан нарида биров танимайдиган илмий мактаблари обрўси йўлида сўздан қилич ясаб, бир-бирига аёвсиз сермадилар…

Учинчидан, танқид ва таҳлилларга эътибор йўқлиги ҳам журналистлар, олимларнинг ҳафсаласини пир қилаётир. Ўз вақтида, Аҳмад Аъзам дард ва изтироб билан ёзган “Тил номуси” китоби чоп этилди. Биров эътибор бердими? Йўқ. Журналист-филологлар ундаги айрим ўринларни ёндафтарларига кўчириб олганини айтмаса, бошқа бирон тайинли ўзгариш бўлмади, вазиятни ўнглашга уринилмади…

“Муштум” журналининг 2016 йил 4-сонида “Алаҳсираётган сайёд” номли фельетоним босилди. Интернетда вайсақилик билан шуғулланаётган, гап-сўзлари фисқу фасод, пойинтар-сойинтар бўлган “эъжодкор”нинг қилғиликлари ҳақидаги мазкур мақолам эълон қилингач, қолдим кулгига-қолдим кулгига… Мухолифим ўз сайтида, ижтимоий тармоқларда оғзига келганини гапирди. Охири тоқатим тоқ бўлиб, Матбуот ва ахборот агентлигига хат ёздим. Агентликдан жавоб олдик. Аён бўлдики, тилни бузган, адабиётни таҳқирлаган кимса билан бировнинг иши йўқ экан. Бу жиноят ҳисобланмас экан. Жавоб хатининг сўнгида бундай жумлалар бор эди: “Аризангиз қаноатлантирилмаган деб ҳисоб­ласангиз, юқори турувчи ташкилотларга мурожаат қилишингиз мумкин”. Ўйлаб-ўйлаб, сўз ва тил масаласида, журналистни ноқулай вазиятдан қутқариш борасида бу ташкилотдан-да юқорисини топа олмадим. Осмонга қараб, Ўзига ҳавола қилиб қўяқолдим. Ақли ва кучи етганча тил софлигини асрашга камарбаста бўлишга шайланиб, кейин танлаган касб-корига нисбатан ишончсизлик туйган, ҳақ сўзни айтиб, кулгига қолган, ҳаммасини жимгина Ўзига ҳавола қилиб кетаверганлар озми?..

2. Очиғи, менга кирилл графикаси маъқул. Кўзим ўргангани, ақл битганда таниганим – шу. Ўйлаб кўрсам, барибир, рус графикаси бўладими, лотинми, бизнинг тилимиз табиатига лоппа-лойиқ эмас экан. Не тақдирки, биз икки чет ёзувдан бирини танлашга мажбур ва маҳкуммиз. “Қачон тиз чўкувдик, ҳамон иззамиз”, дегани шу бўлса керак. Икки ёмонликдан бирини танлашга тўғри келганда, кўпчиликнинг фикри инобатга олинади, деб эшитганим бор. Кўпчилик деганда саноққа эмас, салмоққа қараш керак, албатта. Яъни, 15 миллион нафар нари-берисидаги ёшлар лотин графикасига чечан бўлса, қолгани кириллга эш. Лекин, халқимиз орасида китобга, зиёга меҳр қўйганлар сараланса, ўқирманнинг тахминан 90 фоизи кирилл алифбосини ёқлашига аминман. Лекин кирилл алифбосини ҳам такомиллаштириш керак, албатта. “Ў”, “ж”, “я”, “ю” каби ҳарфларнинг истифодасини биринчи навбатда ўйлаб кўриш зарур. Биз негадир тажрибалар қилмаймиз. Иккинчи синфда ўқийдиган ўғлимга қоғоз ва қалам бериб, баъзи сўзларни ёздириб кўраман. У талаффузида англаганидек ёзади. Баъзан тилшуносларнинг ҳавойи назарияларини четга суриб, шу болаларнинг талаффузи ва иншоси асос қилиб олинса, бари тўғри ва осонроқ чиқармикан, деб ўйлаб қоламан. Ҳарҳолда, қачондир тилшуносларнинг махсус илмий лабораторияси ҳам бўлиши керак-ку!..

3. Тили қашшоқнинг – диди қашшоқ. Дид эса хаёлот, тафаккур, билим отли манбалардан озиқ олади. Буларнинг барчасини бирлаштирадиган, намоён этадиган восита тилдир.

Мактабларда қоидаларга асосланган тилшунослик бор. Тўғри, ҳозирги кунда қоидалар нисбатан камайган. Лекин, ўйлаб кўринг, ўша қоидаларнинг қанчаси амалиётда керак бўлади? Аксинча, кўп китоб ўқиган ва дунёқараши кенг инсоннинг ўзи тилнинг табиатини анг­лаб, равон ва ажабтовур жумлалар туза олади. Ижодкорлик имкониятини халқнинг ўзига қолдириш керак. Бизнинг ҳозирги тилшунослигимизда қоидалар устун келади. Ўрганувчида тилга нисбатан меҳр эмас, қоидалару “… деб нимага айтилади”ларга қарши кайфият пайдо бўлади. Ҳолбуки, мавлоно Муқимий “Ўзим ҳар жойдаман, кўнг­лим сандадур” деганда, айтайлик, эргаш гапли қўшма гап ҳақида ўйлаб ҳам ўтирмаган…

Ўйлашимча, тил – қоидалар жамулжами эмас, аввало, ўзига хос иқлим, табиат. Уни англаш керак, ҳис этиш керак. Тил табиатини англаган борки, уни гўзал истифода эта олади. Қоидаларни эса олий таълимга, мутахассислик соатларига қолдириш керак. Қатъий фикрим шуки, мактаблардаги дарсларда ҳадеб тилнинг назарий жиҳатларига эътибор беравермасдан, унинг жозибаси, гўзаллиги, тароватини англаш ва ўрганишга эътибор қаратишимиз лозим.

Элдор Асанов, тилшунос:

Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақида”ги қонуни жуда зарур, аммо эътибордан четда қолган расмий ҳужжатлардан биридир. Унинг ижроси учун масъул қилиб белгиланган тузилмалар – республика Олий Совети ва унинг қошидаги Доимий тил комиссияси аллақачон ўз фаолиятини тугатган. Бошқа ижрочилар тайинланмаган, ҳарқалай, қонун матнига тегишли ўзгартиш киритилмаган. Қонуннинг 5-, 6-, 7-, 8- ва ҳоказо моддаларида илгари сурилган талаб­лар (давлат ташкилотларида, турли шакл­даги корхоналарда, шунинг­дек, тадбирлар, ҳужжатлар, эълонлар, маҳсулотлар ёрлиқларида давлат тилидан фойдаланиш) етарли даражада бажарилмайди: жуда кўп давлат ташкилотлари ҳануз рус тилида ишлайди, нодавлат ташкилотлар ва хусусий корхоналарни-ку айт­маса ҳам бўлади.

Хўш, бу ҳолни қандай изоҳлаш мумкин? Назаримда, ўзбек халқи давлат тили тўғрисидаги қонуннинг қабул қилиниши йўлида кўрсатган матонат ва бирдамликни эътироф этган ҳолда, бир парча қоғоз билан иш битмаслигини, ниҳоят, тушунмоғимиз лозим. Бугун муҳимроқ бир вазифа кун тартибига қўйилиши зарур: ютуқ ва кам­чиликларни баҳолаш, тарих ва бугуннинг тажрибасини эҳтиросга берилмай ўрганиш ҳамда тегишли хулосалар чиқариш.

Тарихан аксар миллатлар сиёсий тилнинг (ёхуд тил сиёсатининг) уч босқичини босиб ўтади:

– миллий тил учун кураш босқичи. ­Қарам бўлмаган халқлар – миллат сифатида шаклланиш жараёнининг фаол босқичида, қарам халқлар – истибдоддан озод бўлиш (ва шу билан мувозий равишда – миллат сифатида шаклланиш) чоғида тилга “миллий” мақом беради, тил – тараққиёт, эрк, ўзлик тимсолига, маънавий капиталга айланади. Миллий тилнинг камситилишига истибдоднинг бир шакли деб қаралади, тил соҳасидаги ютуқлар эрк ва тараққиёт йўлидаги муҳим қадам сифатида талқин этилади. Бу босқич, одатда, миллий тилнинг қонунлаштирилиши билан якун топади. Айни пайтда, мус­тамлакачи тил билан норасмий кураш ҳам давом этадики, унинг натижаси турлича бўлиши мумкин;

– мустаҳкам замин топган миллий тил энди мамлакатдаги кичик этник ва лисоний гуруҳлар учун ассимиляция хавфини уйғота бош­лайди. Уларнинг бунга муносабати ҳар хил бўлиши мумкин: ўз тилини ривож топтиришга уриниш, унга ҳам “миллий” мақом берилишини талаб этиш; айрим ҳолларда тарози паллаларини мувозанатга келтириш мақсадида мустамлакачи тилга қайтиш. Бундай вазиятда гоҳо кескинлик юзага келади, гоҳо эса муроса йўллари қидирилади;

– лисоний космополитизм босқичи. Бунда на мустамлакачи тил, на этник озчиликлар тили (ассимиляцияга учрагани ёки муроса йўли топилгани учун) миллий тилга таҳдид уйғотмайди, энди унга алоҳида миллий ёки расмий мақом бериш эҳтиёжи йўқ. Бу босқичда ё расмий тил тушунчасидан бутунлай воз кечилади, ё бошқа тилларга кенг ва тенг имкониятлар тақдим этилади.

Ҳиндистон босиб ўтган йўл бунга мисол бўла олади. ХХ асрнинг 40-йиллари адоғигача ҳиндий тили озодлик мафкурасининг муҳим узвий қисми бўлди, мус­тақиллик қўлга киритилгач эса, 50-йилларда “Тиллар марши” бошланди – ахийри мамлакатдаги бошқа тиллар ҳам расмий мақомга эга бўлди. Айни чоқда, 1965 йили буткул истеъмолдан чиқарилиши лозим бўлган мустамлакачи тил – инглизча ҳам сақланиб қолди. Бунга, бир томондан, инглиз тилининг халқаро аҳамияти, иккинчи томондан, лисоний озчиликларнинг саъй-ҳаракати сабаб бўлди. Бугун Ҳиндистонда 24 та расмий тил бор. Хитойда эса бу кўрсаткич 56 та. АҚШда “миллий” ёки “расмий тил” тушунчаси умуман мавжуд эмас.

Шулардан келиб чиқсак, галдаги вазифа – биз айни тарихий жараённинг қайси босқичига етганимизни англаб, шунга яраша қадам ташлашимиз лозим. Бу жараён, яна такрорлайман, расмий идоралар фармон-буйруқлари билан олға силжимайди. Зиёлилар қатлами унда фаол иштирок этиши, масъулиятни ўз зиммасига олиши, сўздан амалга ўтиши керак.

Айтиш жоизки, ўзбек тили минтақанинг бошқа тилларига қараганда бирмунча дуруст аҳволда. Қозоғистонда рус тили томонидан сиқиб қўйилган қозоқ тилига, Хитойда йўқликка юз тутаётган уйғур тилига қиёсласак, 30 миллиондан ортиқ одам гаплашадиган, қўшни мамлакатларда ҳам кенг тарқалган, йўқолиш таҳдидидан йироқ ўзбек тили аҳволидан фожиа ясаш, ваҳима кўтариш ножоиз. Дўппини бир ерга қўйиб, шунчаки тилни ривожлантириш, унга янада сайқал бериш, қўллаш доирасини кенгайтириш каби ҳаракат йўналишлари устида бош қотирмоқ керак.

2. Аслида, ҳар қандай тил учун энг қулай графика шу тил учун тарихан ишлатиб келинган ёзув тизими ҳисоб­ланади. Айтайлик, хитой тилини хитой иероглифларичалик кам-кўстсиз акс эттирадиган бош­қа ёзув тизими йўқ. Араб тили учун араб хати, туркий тиллар учун кўктурк хати энг мукаммал ёзув турларидир. Лотин, кирилл сингари универсал воситалардан бирини танлар эканмиз, барча омилларни ҳисобга олишимиз зарур: соф лисоний нуқтаи назар мутлақ объективлиги боис ҳам аниқ ечим таклиф эта олмайди. Негаки, ҳар қандай алифбони ҳар қандай тилнинг фонетик таркибига мослаш мумкин. Шунинг учун, хоҳлаймизми-йўқми, сиёсий, маданий, ҳеч бўлмаганда техник омилларни инобатга олиб иш тутишга мажбурмиз. Ҳарфларнинг ихчамлиги, диграфлар (қўшҳарфлар) ва диакритиканинг бор-йўқлигию бунинг клавиатура ёки қўлда ёзишда қийинчилик, қўшимча харажат ва меҳнат талаб этиш-эт­маслиги – эътиборга олинадиган энг зарур омиллардир.

Ўзбек тили учун шу вақтгача ишлатиб келинган ёзув тизимлари орасида энг мақбули 1929–1940 йилларда истифода этилган лотин графикаси эди. У ўзбек тилининг барча фонетик ўзига хосликларини акс эттирар ҳамда бошқа тиллар билан муносабатга киришиш, масалан, чет сўзларни “оғриқсиз” ўзлаштиришда кенг имкониятлар яратар эди. Жумладан, барча ўзлашма сўзлар ўзбек тилининг талаффуз қоидаларига бўйсундирилиши қатъий белгилаб қў­йилган эди. Унинг нуқсонлари сифатида эса араб графикаси рудиментлари – “h”, “x” ҳарфлари ва апостроф (’) сақлаб қолинганини айтиш жоиз.

Одамлар орасида ўзбек кириллчаси мукаммал деган қараш тарқалган. Ҳолбуки, кирилл хатида ҳам камчилик­лар талайгина. Бундан ташқари, товуш ва ҳарф, ёзув ва тил муносабатлари акс таъсирга асосланади: кирилл ёзувию унинг имло қоидалари таъсирида ўзбек тили ҳам ўзгаришларга учраган, айрим хусусиятларини йўқотган. Кирилл имлоси рус тили таъсирини олиб киргани, байналмилал сўзларнинг русча талаффузини қонунлаштиргани оқибатида ўзбек тили фонетикасида “синиш” юз берган. Унли товушларни ифодаловчи ҳарфлар етарли эмаслиги боис бугун ўзбеклар “i” ва “ı”ни битта товуш деб қабул қилади.

Ҳозирги ўзбек лотин алифбоси кирилл ёзувининг тўғридан-тўғри транслитерацияси бўлгани сабаб унинг камчиликларини такрорлайди ва кириллчанинг ўрнини босадиган қулай восита бўла олмайди.

3. Тилдаги ўзгариш жараёнлари тўхтовсиз давом этади. Ижтимоий, сиёсий ва маданий вазиятга қараб, тил “дағаллашиш”, “қашшоқлашиш” ёки аксинча, “сайқаллашиш”, “бойиш” жараёнларини бошдан кечиради. Бироқ бундай баҳони беришда шошқалоқлик ва бирёқламаликка йўл қўйиб бўлмайди. Тил – жуда кенг кўламли феномен, унинг қўлланиш доиралари, услублари, диалект­лари ва ўзга яшаш шакллари жуда кўп, буларнинг ҳар бирида бир вақтда турлича ўзгаришлар кузатилади. Мисол учун, ўзбек тилининг бадиий услуби ниҳоятда гўзал ва бой, лекин илмий услуби фикрлаш ва баён учун етарли имконият бермайди.

Ялпи саводсизлик фактини, афсус­ки, инкор қилиб бўлмайди. Кўчалардаги афиша, эълон ва рекламаларда, ҳатто ОАВда имловий, пунктуацион ва услубий хатолар жуда кўп учрайди. Лекин ҳар доимгидай танқидга берилиб кетамиз-у, сабабларни таҳлил қилиб кўрмаймиз. Имловий хато қилувчиларга нисбатан маъмурий чоралар кўриш, ҳатто уларни жазолаш сингари “ташаббус”лар илгари сурилади. Ҳадеб алоҳида шахсларга ёпишавермай, моҳиятга назар солиш пайти келди, фикримча.

Тил қашшоқлашяпти, имловий анархия авж оляпти деган даъволар маълум маънода тўғри. Шундай бўлса-да, гап бир-иккита саводсизда эмас. Буни анг­лаш учун қуйидаги саволлар устида бош қотириш даркор:

– балки муаммо тил ва имло қоидаларининг ўзидадир? Агар ҳамма “х” ва “ҳ”ни адаштирса, унда эҳтимол муаммо “саводсиз” ва “масъулиятсиз” одамларда эмасдир? Ўзбек сўзлашув тилида бу икки товуш фарқланмайди, шундай экан, адабий тилга уларни зўрлаб сингдириш нечоғли тўғри?

– ёшлар орасида хат-саводнинг қониқарли эмаслиги, тил қоидаларига риоя этилмаслиги сабаби таълим тизимидаги нуқсонларга бориб тақалар? Мактаб ёки университетда она тили яхши ўқитилмаса ёки ўқувчи-талабалар олдига бу борада етарлича қатъий талаб қўйилмаса, бунда ким айбдор? Балки таълим тизимида она тили ўқитилишига бошқача ёндашиш керакдир?

– халқни саводли этадиган восита – ­доимий мутолаа. Кирилл хатида чоп этилган китоблар талай, аммо лотин алифбосида аҳолини адабиёт билан етарлича таъминлаш долзарблигича қолмоқда. Газета-журналлар, сайтлар ўзи кўтараётган мавзую чоп этаётган мақолалари билан оммада қизиқиш уйғота олмаяпти.

Она тили таълими эпақага келтирилмас экан, ўқишли бадиий, илмий, илмий-оммабоп китоблар захираси яратилмас экан, одамлар ҳар куни интернетни қизиқиб “варақламас”, газета ва журналларни интиқиб кутмас экан, хуллас, ўзбек тилида аҳоли кенг қатламларини ўзига жалб этадиган бинойидек ахборот оқими ҳосил қилинмас экан, бировлардан “хато ёзасан”, “адабий тилни билмайсан” деб гина қилиш ноўрин.

Ўрозбой Абдураҳмонов, ёзувчи:

1. Қорақалпоқ тили давлат тили мақомини олган кезлар биз кирилл алифбосида эдик. Мустақиллигимиз арафасида давлат тили масаласига алоҳида аҳамият берилиб, Қорақалпоғистон Министрлар Кенгаши қошида махсус комиссия ташкил этилиб, давлат тилини асраш-бо­йитиш юзасидан илмий-амалий ишлар олиб борилди, лекин, афсуски, кейинчалик бу идора ёпилиб қолди. Ҳозир Қорақалпоғистонда давлат тилининг қўлланиши масаласи муаллақ бир ҳолда қолганки, ҳар ким ўз билганича ёзиб, ёзганини тўғри деб ҳисоб­лаб юрибди.

Лотин алифбосига ўтилаёт­ган кезлар университетдаги бир муло­қотда қатнашганман. Нотиқ таниқли физик олим, профессор, компьютердаги илк қора­қалпоқча ҳарфлар муаллифи, қадрдон дўстим эди. Лекин унинг алифбодаги ҳарфлар сони ҳақида айтганлари мени ҳайратга солди.

– Биласизми, – деган эди у, – юксак тамаддунга эришган халқлар ёзувидаги ҳарфлар сонига қаранг, инглиз тилида 26, рус тилида 36 ҳарф бор. Қорақалпоқ тилида эса 41 ҳарф! Қанча исрофгарчилик! Бизнинг қолоқлигимизнинг асосий сабаби ҳам шу. Илғор халқлар кам ҳарф қўллаб, қулай ва тез тушуниб олади. Бизлар худонинг кўп ҳарфлари орасида адашиб-улоқиб юраверамиз. Лотин алифбоси, қолаверса, компьютерни тез ўзлаштириш имконини беради…

Бу гаплар менда эътироз туғдирди. Ҳарфи кам инглизлар ақлли халқ экан, майли, 41 ҳарфимиз билан биз паст­роқмиз дейлик, аммо 10 000 дан зиёд ҳарф-иероглифига эга бечора хитойларни қайси тоифага киритамиз? Ҳарфларини ўзларидан ўзгалар тушунмайдиган арман алифбоси-чи?

Мен эътирозимни бир парча қоғозга ёзиб, нотиққа жўнатдим. У нутқини тугатгач ёнимга келиб, шивирлаб узр­хоҳлик қилди: “Мен буёғига эътибор бермабман…”

2. Менимча, қорақалпоқ ёзуви кирилл бўлгани маъқул. Сабаби – биз лотинга ўтамиз деб, уч авлод тўплаган маънавий бойлигимиз – китоб­лардан ажралиб қолдик. Одамлар онгида тушунчалар ўзгариб, оталар билан болалар ўртасида азалий муноқаша авж оляпти. Қулоғи доимо телефонда бўлган боланинг калласига отанинг оғзаки сўзи сингмаётир. Ахир, икки авлод икки алифбода, икки хил китоб ўқияпти… Бу ҳол авлодлар орасидаги зиддиятни кучайтириб, Ғарбни “порлоқ келажак” деб тушунадиган ёшларни пайдо этмоқда. Ёшлар дунёни тез тушунади, янгиликни тез ўзлаштириб олади – уларнинг иқтидорлилари ҳозирда кирилл алифбосида ҳам ўқийди. Ёшларни ўқитиш, ўргатиш мумкин, лекин кирилл алифбосига кўниккан ўрта ва кекса ёшдагиларни лотинга ўргатиш осон эмас, айниқса, Қорақалпоғистон шароитида. Емай-ичмай, куч-қувватни куну тун лотинча китоб чиқаришга сарфлаганда ҳам, биринчидан, улкан маблағ керак бўлади, у эса бизда йўқ, иккинчидан, майли, чиқардик ҳам дейлик, лекин онги ҳали шакл­ланиб улгурмаган фарзандларимиз аввалги китоблар маъносини чақармикан? “Лотинчилар”дан “Ахир, бу – компьютер тили-ку!” деган хитобни кўп эшитаман. Ҳов, оғайнилар, компьютер ё интернетни пир тутманг­лар, ахир, улар фақат восита, инсоннинг оғирини енгиллаштирадиган матоҳ-ку!

Яхшигина бир шоир дўстим кўнглидагини айтди-қўйди:

– Бир қўшиғим “Қалдирғоч” болалар журналида лотинча чиқди. Қайта-қайта ўқиб, ҳеч ўзим ёзган шеърга ўхшата олмадим. Кирилл­часини ўқисам, шеърга ўхшайди, лотинчасини ўқисам, оддий гапдек…

Мен бу ўринда қайси алифбонинг ­афзаллигини эмас, у халқимиз бир-бирини тушуниши учун қулайлигини назарда тутяпман. Алифбо менталитетимизга мос ва тез ўзлаштириладиган, қўллашга ўнғай бўлгани маъқул.

3. Тилимиз қашшоқлашиб, дағаллашиб боряпти, деган гапга қўшилмайман, чунки тил – жонли организм, ўсиш жараёнида ўзгариб, бойиб бораверади. Тўғри, уни матбуот қашшоқлаштириши мумкин. Лотин тилининг ўлишига алифбо эмас, ўша кезлар болалар туғилиши кескин камайиб кетгани сабаб бўлганини яхши биламиз. Лекин ҳозир саводхонлик пасайиб, имловий анархизм авж олаётгани аниқ. Бу энди қайси алифбони қўллашимизга боғлиқ. Қорақалпоқлар – алифбо ўзгаришидан энг кўп жабр кўрган халқ. Ўтмишда биз асл туркий алифбодан тортиб араб, лотин, кирилл алифболарини истифода этганмиз. Кечаги лотинга қайтишимиз ниҳоятда оғир кечди. Боз устига, 2009 йили энди ўргана бошлаган қорақалпоқ лотинчамизга учта ҳарф қўшилиб, бошимиз яна балога қолди. Тил-адабиёт ўқитувчиларимиздан тортиб учта ҳарф­нинг қўшилишига овоз берган депутатларимизгача ўз она тилида тўғри ёза олмайдиган даражага тушди. Масалан, олдин лотинча оддий “Оrinbay” деб ёзилиб-ўқиладиган исм энди “Wo`rinbay”, “О`zbekstan” атамаси “Wо`zbekstan” деб ёзилиб, чўзиб ўқиладиган бўлди. Олдин уч вараққа бемалол сиғиб турган матн, энди тўрт вараққа ҳам сиғмай қолди. Бу уч ҳарф лотинча ўқиётган болаларни чалғитиб, улар она тилида оммавий равишда хато ёза бошлади… Ҳатто Жўқорғи Кенгашимиз “Өзбекистан” сўзи бундан буён “О`zbekstan” деб ёзилсин дея қарор қилган бўлса ҳам, “уч ҳарф хатоси” оқибатларини тугатиш учун ҳали анча йиллар керак бўладиганга ўхшайди. Ахир, алифбо омма онгига сингмоғи учун уч авлод даври, яъни 75 йил керак бўлар экан. Англия парламенти салкам 600 йилдан буён оддий бир апострофни қандай қўллашнинг ечимини ҳалигача топа олмаётир деб эшитаман.

Биз алифбо танлашни умумхалқ референдуми йўли билан ҳал этсак, адолатдан бўлар эди.

Мана, анкета саволларига жавоблар билан танишдингиз, азиз журналхон. Бизнингча, муҳокамага қўйилган масалаларга ҳар ким ўз қарашини эркин, рўй-рост ифода этди. Тўғри, гоҳо фикрдан кўра ҳиссиёт устун келган ўринлар ҳам бўлгандир. Бироқ буни оқлайдиган сабаб бор: ахир, тил, ёзув, имло – миллат учун, ҳеч муболағасиз, ҳаёт-­мамот масаласи-да!

Кимнидир ҳақ, кимнидир ноҳақ дея ҳакамлик қилиш ниятидан йироқмиз. Айни чоқда, муҳокамага хулоса ясашга ҳам жазм қилмаймиз. Чунки тил, ёзув ва имломиз теграсидаги баҳслар ҳали давом этаётир. Бу кун газета-журнал, радио-телевидение, интернету ижтимоий тармоқлардаги долзарб мавзу – ана шу. Демак, анкетамиз саволларига жавоблар ҳам ялпи муҳокамадан атиги бир қатра, холос.

Биз журнал саҳифаларидан айни баҳсга минбар ажратар эканмиз, бутун халқимиз каби шуларни орзу қилдик: шояд ўзбек тили юксак қадр топса, мунтазам алифбомизга эга бўлсак, имлода ҳам якдилликка эришсак. Ахир, буларсиз дунёнинг мутараққий халқлари сафидан жой олиш душвор!..

Манба: “Тафаккур” журнали, 2017 йил 4-сон

Keyingi vaqtda milliy yozuvimiz tevaragida bahslar qayta jonlandi. Bizga qaysi grafikaga asoslangan alifbo ma’qul: kirillmi yoki lotin? Jamiyat bu savolga javobda go‘yo ikki guruhga ajralgan: bir taraf kirillni yoqlasa, boshqasi lotinni ma’qul ko‘rayotir. Biz milliy yozuv masalasi g‘oyat muhim ekanini e’tirof etgan holda, undan-da dolzarb masala nazardan chetda qolayotganini ta’kidlashni istardik. Xo‘sh, ayting-chi, o‘zbek tilini davlat tili rutbasiga munosib darajada rivoj toptira olyapmizmi? Axir, ona zabonimiz bu maqomni qo‘lga kiritguncha ozmuncha kurashgan edikmi?!

MILLATNING NISHONI
(Milliy yozuvimiz haqida bahs)

Keyingi vaqtda milliy yozuvimiz tevaragida bahslar qayta jonlandi. Bizga qaysi grafikaga asoslangan alifbo ma’qul: kirillmi yoki lotin? Jamiyat bu savolga javobda go‘yo ikki guruhga ajralgan: bir taraf kirillni yoqlasa, boshqasi lotinni ma’qul ko‘rayotir. Biz milliy yozuv masalasi g‘oyat muhim ekanini e’tirof etgan holda, undan-da dolzarb masala nazardan chetda qolayotganini ta’kidlashni istardik. Xo‘sh, ayting-chi, o‘zbek tilini davlat tili rutbasiga munosib darajada rivoj toptira olyapmizmi? Axir, ona zabonimiz bu maqomni qo‘lga kiritguncha ozmuncha kurashgan edikmi?!

O‘sha vaqtlar mustamlakalik sindromidan xalos bo‘lish uchun milliy til himoyasiga bel bog‘lagan bo‘lsak, bugun globallashuv ummonida “cho‘kib ketmaslik” uchun ham u haqda qayg‘urmoqqa majburmiz. Yer yuzidagi tillarning 80 foizi XXI asr adog‘ida yo‘q bo‘lib ketadi, degan bashoratga shunchaki mahobat deb qarashga haqqimiz bormi? Vaholanki, har qaysi tilda uni istifoda etuvchi millatning dunyoni ayricha mushohada etish tajribasi mujassamdir. Shunga ko‘ra, bir til o‘lishi bilan olamni o‘zgacha ko‘rishning bir imkoniyati ham yo‘qoladi. Ya’ni tilsiz madaniyat yo‘q, madaniyatsiz esa millat…

Binobarin, ona tilimizni davlat tili rutbasiga munosib rivoj toptirsakkina milliy yozuvimiz ham mukammallik kasb etadi. Ana shu nuqtai nazarga asoslanib, milliy til va yozuvga daxldor sohalarda faoliyat yuritayotgan bir necha ziyolimizga savollar bilan murojaat etdik.

1. Sizningcha, davlat tili haqidagi qonun qanday bajarilyapti? Bu borada yana nima ishlar qilinmog‘i lozim deb hisoblaysiz?

2. Siyosiy, iqtisodiy, psixologik va hokazo omillarni soqit qilib, faqat sof lisoniy nuqtai nazardan qaraganda, qaysi grafika o‘zbek tilining tovush tabiatiga ko‘proq mos – kirillmi yoki lotin?

3. Jamiyatimizda til qashshoqlashib va dag‘allashib boryapti, shu­ning­dek, savodxonlik pasayib, imloviy anarxizm avj olyapti, degan da’volarga qanday qaraysiz? Bu borada xavotirga chindan-da asos bo‘lsa, sizningcha, mazkur vaziyatdan chiqishning qanday choralari bor?

Shahnoza To‘raxo‘jayeva, adabiyotshunos:

1. Savolingizning o‘zida qonun yaxshi ijro etilmayotganiga ishora bordek va bu yo‘riqda haqsiz. Qonun bo‘lsa bas, o‘zbek tili mavqei o‘z-o‘zidan yuksaladi deb xato o‘ylaganimizni oradan o‘tgan 28 yil ko‘rsatib qo‘ydi. To‘g‘ri, mamlakatimizda qonunlar, rasmiy hujjatlar o‘zbek tilida chop etilyapti, televideniye, radio, matbuot tili asosan o‘zbekcha. Lekin hayotda-chi? Ko‘pchilik bolasini rus yo ingliz maktabiga bergan, ijtimoiy tarmoqda rusparastlar va g‘arb­parastlar qutblangan, o‘zbek tilini bilishni talab qilganlarga esa “millatchi” tamg‘asi bosilgan, o‘zbek o‘z ona yurtida yamlab, chaynab, qizarib-bo‘zarib bo‘lsa ham fikrini ruscha anglatishga uringan… O‘zbek tili hamon yashash, kelajak avlodga sof holda yetib borish uchun jon-jahdi bilan kurashayotir. Aslida, tilimizga davlat tili maqomi berilgach, bu muammo hal bo‘lishi kerak edi.

Rus, ingliz va boshqa tillar xalqaro til maqomiga qanday erishdi? Yuksak adabiyoti, madaniyati tufayli deysizmi? Dunyoda ulardek yuksak madaniyatli millatlar birtalay. Biz sanagan tillar esa, asosan, mustamlakachilik siyosati bois xalqaro maqomga ega bo‘ldi, aniqrog‘i, zo‘rlik bilan singdirildi. Endi biz haddan ortiq bag‘rikeng­lik bois ona tilimizni ular bo­simidan qutqara olmayapmiz. Qonunimizning biror moddasida O‘zbe­kis­tonning har bir fuqarosi davlat tilini bilishi shart degan talab yo‘q. Shu sabab birovga o‘zbek tilini bilmasligi va­jidan tanbeh bera olmaysiz, tanbeh bersangiz darrov Konstitutsiya va Davlat tili haqidagi qonunning 2-bandini dastak qilib, og‘zingizni yopadi. Avvalo, qonunning o‘zida davlat tiliga mutlaq ustunlik berish kerak, nazarimda. Rossiya yoki Ozarbayjonning bu boradagi qonunini bizniki bilan solishtiring. Men huquqshunos emasman-u, lekin bir ziyoli sifatida rus va ozarlarning qonuni biznikidan batafsil yozilgani, davlat tilining istifoda chegaralari, ustunlik o‘rinlari aniqroq belgilab berilganiga aminman.

Boshqa tilli vatandoshlarimizdan “Nega o‘zbek tilini bilmaysiz?” deb so‘rasangiz, bu til qiyin, uni yomon ko‘raman deganga o‘xshash sub’ektiv sababni emas, ob’ektiv omilni keltiradi: o‘rganishga ehtiyoj yo‘q. Ha, afsuski, shunday. Agar ular Amerika yo Yevropaga ketmoqchi bo‘lsa, albatta, o‘sha mamlakatlar tilini o‘rganadi, aks holda u yerlarda na o‘qiy oladi, na ishlay. O‘zbekistonda esa hech qachon bunday bo‘lmagan.

Tilimiz ichki imkoniyatlari boy, uzoq o‘tmish va ulkan madaniy merosga ega bo‘lgani holda, rivoj topmayotganida biz ziyolilar – tilshunos, adib va tarjimonlarning ham aybi katta. Biz ona tilimizda ko‘proq va xo‘broq yozmayapmiz, ya’ni zamonaviy atamani qo‘llasak, o‘qish­li “kontent” yaratmayapmiz. Bolalarimizni rus maktablariga berishni afzal ko‘rayotirmiz. Chunki o‘zbek maktabida o‘qigan bolada rivojlanish imkoniyatlari kam deb hisoblaymiz. Aksar yaxshi kitoblar rus, ingliz va boshqa tillarda bo‘lsa, o‘zimizga tarjima qilinmasa, bola kelajakda axborotni qayerdan oladi, deb o‘ylaymiz-da. Filmlarning-ku o‘zbekcha tarjimasiga toqat qilib bo‘lmaydi, tili no‘noq, o‘zi “cho‘loq”… Kompyuter va mobil telefonlar chala o‘zbekchalashtirilgan. Turli fan sohalari bo‘yicha atamalar puxta ishlanmagan…

Atamalar – ayniqsa, muharrirlarning og‘riqli joyi. Texnikaga oid kitobni tahrir qilaturib, “Podshipnik vtulka, vodilo va ramkaga qotirilgan” degan jumlaga kelganda yig‘lagudek bo‘ldim. Birgina bog‘lovchi va fe’ldan bosh­qa hamma so‘z ruscha, baynalmilal emas, aynan ruscha! Kitobning 70 foizi shunday jumlalardan iborat. Miyamga eng avval bundan ko‘ra muallif ruscha yozib qo‘yaqolsa yaxshi emasmidi, degan fikr keldi. Bu – o‘zbek tilini ojiz, g‘arib ko‘rsatib, uning ustidan kulish-ku! Ammo o‘zim ham muharrir sifatida bu jumlani sof o‘zbekchalashtirolmadim. Ne qilayki, ona tilimizda ularning muqobili yo‘q. Tarjimasi bordir balki (lug‘atlarda izohlangan), ammo muqobil atamasi yo‘q. Shu ahvolda boshqalardan o‘zbek tilini o‘rganishni talab qilishga haqlimizmi?

Yodingizda bo‘lsa, mustaqillikning ilk yillarida atamashunoslik bo‘yicha ancha ishlar qilingan edi. Hozir u davrning xatolari ko‘p tilga olinadi (oliygoh, tayyora, azmoyishgoh va hokazo). Lekin qilingan ishlar, xayrli tashabbuslar haqida negadir lom-mim de­yilmaydi. Men o‘sha kezlar tibbiyot, texnika, tilshunoslik kabi yo‘nalish­larda yaratilgan atamalar lug‘atlarini ijobiy baholayman. Afsuski, tilimizni milliylashtirishga doir ilk harakatlar muvaffaqiyatli chiqmagani shashtimizni tushirdi. Qolaversa, o‘zbekchalashtirish borasida mutaassib­lik qilib yuborganimizni, rus tilidan qochamiz deb baynalmilal so‘zlarga ham qiron keltirayotganimizni anglab qoldik va atamashunoslikni tashlab qo‘ydik. Noto‘g‘ri qildik! Xatolardan xulosa chiqarib, yo‘nalishni to‘g‘rilab olganimizda, atamashunosligimiz hozirgidek nochor ahvolga tushmasdi.

Nega biz o‘zbekcha so‘zlarni kam yaratamiz, nuqul tayyorini chetdan olib qo‘yaqolamiz? Chunki ona tilida so‘z yasash faqat til bilishni emas, topqirlik va ijodkorlikni ham talab qiladi. Bu borada esa maqtana olmaymiz. Agar jadid bobolarimiz XX asr avvalida “ega”, “kesim”, “aniqlovchi”, “hol” degan atamalarni bizga meros qoldirmaganida, ega o‘rniga “tagida yotuvchi” (podlejaщee), kesim o‘rniga “aytiluvchi” (skazuyemoye) kabi kulgili iboralarni qo‘llamasligimizga kafolat yo‘q edi. Negaki, biz tilimiz imkoniyatlarini bilmaymiz, manbalardan uzoqlashib ketganmiz. Jadid bobolar topgan “achchil” (kislorod), “suvchil” (vodorod) kabi so‘zlarni qabul qilmaymiz, ruschasini qo‘llayveramiz.

Joy nomlari, xorijiy ismlarni ham rus yoki g‘arb manbalaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘chirib qo‘yaqolamiz (Sin Szyan, Si Szinpin, Rejep Tayip Erdogan deymiz – Shinjon, Si Chinpin, Rajab Toyyib Erdo‘g‘on demaymiz), demak, transliteratsiya qoidalarini ham takomillashtirish zarur.

Hali xalqaro tillar asosan mustamlakachilik sabab keng yoyildi, dedim. Ammo zamonaviy dunyoda bunday emas. Endilikda til rivojlanishining asosiy sharti millat, xalq, mamlakat rivoj­lanishi, o‘sha tilda ilmiy, badiiy asarlar ko‘pu xo‘b yaratilishidir.

Ona tilimizni saqlab qolishni istasak – tilsevar bo‘lishimiz, uning ichki imkoniyatlaridan samarali foydalanib, ko‘proq so‘zlar yasashimiz, bu boradagi manbalarni chuqurroq o‘rganishimiz kerak. Aks holda shiddat-la rivojlanayotgan hozirgi zamonda kun-kunora paydo bo‘layotgan yangi tushunchalarni ajnabiy so‘zlar bilan ifodalashdan, tilimiz darvozasini ularga lang ochib qo‘yishdan o‘zga choramiz qolmaydi.

2. Qo‘llash uchun qulaylik, til xususiyatlariga moslik jihatidan lotin grafikasiga asoslangan hozirgi o‘zbek alifbosi kirillga bas kela olmaydi, buni ochiq tan olish kerak. Avvalo, qo‘shharflarimiz (sh, ch, ng) va o‘, g‘ kabi diakritik belgili harflar matn terishda ko‘p noqulayliklar tug‘diradi. Boz ustiga, imlo qoidalarimiz ham mukammal emas. Imlo lug‘atlarimizning biri ikkinchisini inkor etadi. Hamma o‘zi bilgancha yozayotir. Bularning bari bizning alifboda beqarorligimiz oqibatidir. Xolis aytsam, lotin grafikasini qanchadan-qancha tillar o‘ziga muvofiqlashtirib olgan ekan, demak, o‘zbek tiliga ham uni moslashtirish mumkin. Buning uchun bir necha harfni va imlo qoidalaridagi ayrim bandlarni isloh qilish, shuningdek, yagona imlo lug‘atini yaratish kifoya.

Hozirgi ikki alifbolik – fojia. Qonunda bir alifbo ko‘rsatilib, yosh avlod ham shunga o‘rgatilib, amalda boshqa alifbo istifoda etilishi durust emas. Lotin ham, kirill ham teng mavqeda bo‘lishi, undan ham yomoni, qonunda belgilangan alifbo amalda sust qo‘llanilishi chatoq. Qaybirigadir ustunlik berilishi kerak. Hozirgi sharoitda lotin grafikasiga o‘tishni jadallashtirish lozim, kirill yozuvi esa maktablarda rus tili darslarida o‘rgatilishi mumkin.

Hamma balo – yozuvni bot-bot almash­tiraverishimizda! 100 yilning nari-­berisida yozuv va imloni olti (!) marta isloh qilgan bosh­qa xalq bormi dunyo­da?! Har narsaga alifboning balogardonligi esa ojiz nuqtamiz. Arab yozuvidagi manbalarimizni o‘qisangiz, qancha ma’lumotlardan xalq bebahra ekanidan afsuslanasiz. Kirillda ham manbalarimiz oz emas. XX asr insoniyat tarixida kitob va bosma materiallar eng ko‘p chop etilgan davr bo‘lib qoladi. Ungacha matbaa rivojlanmagan edi, endilikda esa matn elektron shaklga ko‘chdi. Xo‘sh, qariyb bir asrlik yozma meros taqdiri nima bo‘ladi? Ularning barchasini lotinga o‘tkazolmaysiz, axir, bu – ayrimlar aytayotganidek, bir necha soatlik ish emas. Fayldagi matnni o‘girishda-ku muammo yo‘q, lekin qog‘ozdagi matn-chi?..

Men kirill alifbosida qancha yozma manba bor va ularning qanchasi lotinga o‘girilishi kerak degan savolga javob berolmayman, buning uchun qo‘limda zarur statistik ma’lumot yo‘q. Ammo shaxsiy kutubxonamdagi mingdan ziyod kitobning 90 foizi kirill alifbosida, men ularni tanlab-saralab yiqqanman. Shu asarlar bugun o‘qilmayotgani, ko‘pi qayta nashr etilmasligini o‘ylab kuyunaman.

Yana bir gap. Alifbo daxlsizligi haqida qonun qabul qilish kerak. Toki shu oxirgi va uzil-kesil alifbo bo‘lsin. Bundan keyin alifboni o‘zgartirish millatga qarshi jinoyat deb baholansin va alifbo siyosatdan ajratilsin! Hozir ana shunday qonun qabul qilinishiga erishish ziyolilarning bosh maqsadi bo‘lmog‘i lozim.

3. Inson yozgan to‘rt qator xatga qarab, uning savodi, dunyoqarashi, qancha kitob o‘qiganiyu qanday fikrlashigacha bilib olsa bo‘ladi. Afsuski, hozir shu to‘rt qatorda to‘rtta xato qilmaydigan odamni uchratish amrimahol. Nega bunday? Maktabda ta’lim beriladi, xat-savod o‘rgatiladi. Harholda, odam biror matnni o‘qiy oladigan darajaga yetkaziladi. Ammo u shu bilimini amalda qo‘llay olmaydi. Fanda bu “funktsional savodsizlik” deb ataladi. Ya’ni bilimi bor-u, malakasi yo‘q, harf taniydi-yu, o‘qiy va yoza olmaydi. Sababi – bizda o‘qimaslik ommaviy epidemiyaga aylangan.

Inson ko‘p mutolaa qilsagina savodli bo‘lishi mumkin. Ko‘p o‘qigan kishi so‘zlarning to‘g‘ri yozilishini eslab qoladi va qo‘liga qalam olganda o‘z-o‘zidan xatosiz yozib ketaveradi. Shuningdek, fikrni ravon va izchil ifodalash, dildagini tilga va qog‘ozga ko‘chira olish ham savodli insonning imtiyozidir. Hozirgi zamonda o‘qish va yozishni bilishning o‘zi savodlilik hisoblanmaydi. Zamon odami kompyuter, internet va turli gadjetlardan foydalanishni ham bilishi, qo‘liga tushgan chizma, jadval, diagrammalardan zarur ma’lumotni ajrata bilishi, yanada muhimi, voqelikni tanqidiy idrok eta olishi darkor. Men o‘n besh yillar avval bir maqolamda savodni inson ongidagi filtr deb atagan edim, hamon shu fik­rimda sobitman. Siyosiy savodxon bo‘lmagan odam erkini tanimaydi, iqtisodiy savodxon bo‘lmagan kishi boylikka erisholmaydi, diniy bilimi g‘arib mardum buzuq aqidalarga og‘ib ketishi mumkin va hokazo.

XXI asrda savodli bo‘lish uchun harf tanishning o‘zi kifoya emas deyapmiz. Ammo oliy ma’lumotli kishilarning yozuvida ham “xohish” so‘zida ikkita xato uchratasiz. Ishga kiraman deb kelgan da’vogarga ariza yozdirsangiz, xatolaridan uyalib o‘zi qochib ketadi. Yoki ijtimoiy tarmoqqa kiring, odamlar savodsizligidan uyalmay qo‘ygan, xatosini ko‘rsatsangiz, “Bu sizga ona tili darsi emas!” deydi. Savodni keraksiz, ahamiyatsiz deb bilishadi. Taassuf, yuz karra taassuf, demoqdan o‘zga chora yo‘q!

Imlodagi anarxizm esa tilimiz boshiga yog‘ilgan kulfat bo‘layotir. Men shu vaqtgacha nechta tahririyatda ishlagan bo‘lsam, har birining o‘z imlo siyosati borligiga guvohman. Kim “Zulayho” yozsa, kimdir “Zulayxo” tarzida bitadi, sentabr va sentyabr esa “asr bahsi”ga aylandi. Bahslashiladi, tortishiladi, so‘ng esa hamma o‘zinikini ma’qullab ishlayveradi. Imloda yakdil emasmiz. O‘quvchi ona tili darsligida bir shakl­da o‘qigan so‘zini tarix darsligida bosh­qacha o‘qishi tabiiy hol bo‘lib qoldi. Ularning “Nega shunday?” degan savolidan ustozlar bezgan.

Nima qilmoq kerak? Avvalo, alifbo va imlo masalasini tezroq uzil-kesil hal qilib, xalqni yozma manbalar, yodgorliklarga yaqinlashtirish kerak. Shuningdek, bolalarga katta hajmdagi matnlarni o‘qitish va yozdirishni o‘rgatish lozim. Hozirgi avlod nuqul “Variantlar bormi?” deb so‘rashni va taklif qilinganlari orasidan birini tavakkaliga tanlashni savod deb o‘ylayapti. Ong qulflarini ochib, idrok qasrlariga olib kiruvchi kitoblar odamlar qo‘liga, kitob javoniga, uylar to‘riga qaytmasa, ahvol yomonlashib boraveradi. Va nihoyat, jamiyatda o‘qimishli, ma’rifatli, ziyoli kishilarning ijobiy qiyofasini yaratib bermog‘imiz kerak. Oylikdan oylikkacha amal-taqal yashaydigan, rahbariyatdan nuqul dakki eshitadigan “kitob jinnisi” emas, xorijning yetakchi bilim dargohlarida ta’lim olib jamiyatda munosib o‘rin topgan yoxud Google, Facebook kabi jahonning yetakchi kompaniyalarida xizmat qilayotgan vatandoshlarimiz ziyoli inson timsoli bo‘lmog‘i lozim.

Zuhriddin Isomiddinov, adabiyotshunos:

1.O‘zi, qaysi sohada bo‘lmasin, bu borada qonun borligi eslatildimi, bilingki, shu masalada ishkallik naqd. Men, masalan, biron yaponning “Bizda yapon tili davlat tili edi-ku?!” deb bong urishini tasavvur qila olmayman. Chunki hamma narsa – yaponcha. Yo biron finlandiyalik, eronlik…Axir, har qaysi mamlakatda asosiy xalq tili davlat tili bo‘lishi oddiy, tabiiy bir hol-ku! Bu haqda hatto qonun chiqarish ham shart emasdek. Ammo O‘zbekistonda ona tilimiz davlat tili deb e’lon qilingan. Sababi – u vaqtda mamlakatimiz mus­taqil jumhuriyat emas, imperiya tarkibidagi mustamlaka edi. Ochig‘i, bu masala hamon kun tartibidan tushmaganining o‘zi uyat!

Davlat tili haqidagi qonunni qaysidir mas’­ul idoralar emas, odamlarimiz qanday bajarayotganiga bitta misol aytaymi? Avvalgilarni qo‘yaturing, o‘sha 1989 yildan keyin, hatto mustaqillikka erishganimizdan so‘ng ham, tug‘ilgan yuzlab, minglab o‘g‘il-qizlarimiz borki, o‘zbek tilini – o‘z ona tilini bilmaydi, o‘ris­cha muloqot qiladi, ular safi o‘sib ham boryapti. Yana, ularning ota-onasi bilan gaplashib ko‘ring: vatanparvarlikdan lof urishini ko‘rib yoqa ushlaysiz.

Davlat idoralariga kelsak, yigirma yillar avval ba’zi “mundayroq” hujjatlarini o‘zbek tilida tayyorlashga kirishgan mahkamalar bugun o‘shalarni yana o‘ris­cha bita boshladi, shunday ekan, “davlat tili haqidagi qonun qanday bajarilayotgani” borasidagi savolga javoban nima o‘ylab topsam ekan? Ayrim afishalar o‘zbekcha yozilyapti, deb lof urayinmi yo?

Kaminangiz “davlat tili” degan atamani to‘poriroq tushunadi. Men qaysi til davlat tili ekanini qonunda nima yozilganiga qarab emas, rasmiy idoralar davlat ishini qaysi tilda yuritayotganiga qarab bilib olaman. Buyog‘i esa, o‘zingizga ayon…

O‘zbek tilini davlat tili maqomi borligi sababli emas, avvalu oxir ona tilim bo‘lgani uchun sevaman. Onam biron idoraga rahbar bo‘lganda ko‘proq yaxshi ko‘rib, ishidan bo‘shasa, ehtiromim so‘nib qolmaydi-ku. Uni shunday – onam bo‘lgani bois yaxshi ko‘raman-ku!

Nima ishlar qilinmog‘i lozim, deb so‘ralibdi. Biz o‘zbek tilini – xudo bergan, har birimizga qiyomatga qadar hamrohlik qiladigan shu tabarruk tilni sevsak bo‘ldi. Sevgi bor joyda esa qonunga hojat qolmaydi. Biz tilga muhab­bat borasida hatto avvalgi davrlarga qaytsak ham hozirgidan afzalroq bo‘ladi. Chunonchi, o‘zbek tili hali davlat tili maqomini olmagan kezlar, masalan, o‘tgan asrning elliginchi yillariga… G‘afur G‘ulom, Oybek, Abdulla Qahhorlar qaynab ijod qilgan, ona tilimiz nash’u namo topgan, yayrab rivojlangan pallalardagi lisoniy muhitni yarata olsak ham, zab ish bo‘lar edi. O‘shanda, bugungi “falon xonandadan yangi qo‘shiq”, “nonushtadan avval dori vositasini qabul qilish”, “buyruq ijrosini ta’minlash” deganlari kabi tilni o‘ldirib, tobutga tiqadigan chuchmal, yarashiqsiz iboralar bodrab ketmas edi.

Boringki, qonunni bajaraylik ham. Bu – majburiyat yuzasidan degani, albatta. Ammo muhabbat tufayli bo‘lsa, qonun bajarilibgina qolmay, til taraqqiy ham etadi. Axir, rivojlanmayotgan til – halokatga mahkum. Ona tilimiz oilada, boringki, maktabda, masjidda, ba’zi yig‘ilishlar va “jamoat transporti”dagina qo‘llanadigan bo‘lsa, bora-bora o‘shalarda ham ishlatilmay qoladi. Texnikada, siyosatda, ishlab chiqarish sohalarida, barcha fan yo‘nalishlarida, tibbiyotda, qishloq xo‘jaligida ham o‘zbek tili asosiy tilga aylanishi kerak. Ajabki, qonun chiqaradigan mahkamada ham aksar hujjatlar – o‘zlari yaratgan qonunga zid ravishda – ruscha tayyorlanadi, muhokama qilib pishitiladi va pirovardida rasmiyat uchun “davlat tili”ga tarjima qilib qo‘yiladi. Bas, bosh­qalardan nima deb o‘pkalaylik?

2. Ilmda, qaysi alifbo bo‘lishidan qat’i nazar, “bir harf – bir tovush” printsipiga muvofiq yozuv ideal deb e’tirof etiladi. Ya’ni, tildagi har bir tovush bitta harfda aks etsin va alifbodagi har bir harf bittagina tovushni anglatsin. Ammo dunyodagi ko‘p xalqlarning yozuvi o‘sha til tovushlarini to‘liq, mukammal aks ettira olmaydi. Bizda – ayniqsa. Masalan, joriy alifbodagi “o” harfi “t” va “k” harflari orasida kelib, uzum – tokni ham, elektr – tokni ham ifoda etaveradi, “o‘” harfi “t” tovushi oldidan kelib, olov-alangani ham, jigardan ajralib chiquvchi suyuqlikni ham anglataveradi, qanday o‘qish va tushunish o‘zingizga havola. Holbuki, yozuvda bir xil bo‘lgani bilan, bularning talaffuzi ikki xil.

1929 yildan boshlab Turkiston xalqlari, jumladan, o‘zbeklarning lotin yozuviga o‘tishi biron bir ilmiy zarurat tufayli emas, balki sovetlarning tazyiqi bilan amalga oshirilgani, uning ilhomchisi esa Lenin bo‘lganini bugun hamma ham bilavermaydi. Uning “Latыnizatsiya – eto revolyutsiya na Vostoke” degan da’vati bilan o‘nlab shovinist olimlar turli Sharq xalqlari yozuvini “inqilobiy alifbo”ga o‘tkazishga bel bog‘lagan edi. “Davlat tili haqida”gi qonunning boshlamasida “O‘zbek yozuvining lotin alifbosiga o‘tilgan yillardagi ijobiy tajribasi”dan so‘zlashdan avval bu masalaning asl tarixini bilib olish kerak edi.

O‘zbekistonda kirill alifbosini takomillashtirishga ham urinib ko‘rilgan. Ziyolilar birmuncha erkin nafas ola boshlagan 60-yillar oxirida Toshkentda nutq madaniyati masalalariga bag‘ishlangan ilmiy-amaliy anjuman o‘tkazilgan edi. Manaman degan tilshunoslar ona tilimiz muammolarini ko‘targan, jumladan, milliy alifbodagi nuqsonlarni ko‘rsatgan, muhim takliflarni bergan edi.

Ana shu konferentsiya materiallari va undan keyingi talay maqolayu risolalar asosida o‘zbek tili alifbosi uchun 37 harf lozim, deb hisoblasa bo‘ladi, zero, tilimizda 36 tovush va apostrof (ayirish belgisi) bor:

Nuqsonli alifbo, avvalo, ilmga xalaqit beradi. Chunonchi, yozuvda muayyan tovush uchun harf belgilanmasa, zamonlar o‘tib, hatto ba’zi olimlarga bu tovushlarning o‘zi tilda asli yo‘qdek yoki vaqt o‘tib bosh­qa bir tovush bilan almashib ketgandek tuyilishi mumkin.

Nuqsonli alifbo odamlar talaffuziga ham salbiy ta’sir qiladi. Ayniqsa, ommaviy axborot vositalaridan ma’lumot olish kuchaygan hozirgi davrda. Ko‘p diktorlar oddiygina so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qila olmaydi. O‘z vatani nomini to‘g‘ri aytolmaydigan xonandalar esa “Ozbekiston!” deb hayqiradi, “O‘zbekis­ton”ga tili kelishmaydi. Chunki, “shunday yozilgan”-da!

Alifbo mukammal bo‘lmog‘i uchun tildagi barcha tovushlar tegish­li harflar bilan ifodalanmog‘i shart. Masalan, “tur” – o‘rnidan turmoq, “tur” – xil (har turli). Aslida esa, keyingisi “tYr” (tYrli-tYman) bo‘ladi. Ko‘ramizki, alifboning qusuri talaffuzga ham ziyon yetkazar ekan. Chunki bu tovushlar alifboga “o‘gay” hisoblanib, unga kiritilmagan-da… Ammo shunga qaramay, kirill alifbosi lotin alifbosiga qaraganda “bir harf – bir tovush” printsipiga ko‘proq muvofiq, harfiy imkoniyatlari bisyorroq. Shuni ham unutmaslik kerakki, bu ikki yozuv ham grek ustav yozuvidan olingan; albatta, keyinroq ishlab chiqilgan kirillcha bir qadar mukammallik kasb etgan.

Men tilimizda hozirga qadar ishlatilgan alifbolarning harflari va o‘zbek tili tovushlarini chog‘ishtirib ko‘rdim:

Ko‘rinib turibdiki, basharti o‘zbeklar mutlaqo boshqa bir yozuvdan foydalanib kelgan bo‘lsa-yu, bugunga kelib arab, lotin yo kirill yozuvidan birini – ma’qulrog‘ini tanlab olishi lozim bo‘lsa, o‘zbek tovushlarini ifodalash imkoniyati ko‘proq bo‘lgan kirill alifbosi afzal deb topilar edi. Lotin yozuvini qo‘llash afzal deguvchilar undan Yer yuzida ko‘p odam foydalanayotganini “ko‘zir karta” qilib olyapti. Ajabo, kirillni “istilochilar yozuvi” deb inkor qiladiganlar muqobilida biz ham masalani siyosiy sathga o‘tkazib, “milliardlar foydalanayotgan yozuv” deya ommani manfur globalizm sari undamang, deb aytishimiz mumkin-ku!

Shu kunda oldimizda bir dilemma qalqib chiqdi: davlat tiliga o‘tish muhimmi yo lotin yozuviga? Bu mohiyatan o‘zaro zid hodisalar emas, ammo til sohasidagi ikki inqilobiy jarayonni birvarakay ro‘yobga chiqarishga urinish ikkala ishni ham barbod qiladiganga o‘xshaydi. Boringki, lotin alifbosi kirillchadan afzal bo‘lib, milliy yozuvni almashtirish to‘g‘ri deb topilgan holda ham, yangi yozuvga ko‘chish xarxashasi aynan hozir – davlat tilida ish yuritish to‘liq oyoqqa qo‘yilmagan bir sharoitda o‘rinlimi? Ikki qayiqqa oyoq qo‘ygan kimsa g‘arq bo‘lar emish. Avval ona tilimizning maqomini o‘rniga qo‘yib, nomiga emas, chin davlat tili qilib olaylik, u yog‘iga xudo poshsho.

Jahon kommunikatsiya tizimiga kirishni osonlashtirsa kerak, degan umidgagina tayanib, milliy yozuvni almashtirish… Lotin yozuvini qo‘llamaydigan o‘nlab ilg‘or millatlar jahon kommunikatsiya tizimiga kirishda qiynalganini eshitgan emasmiz va, ochig‘i, ularning aksari global tizimga kirishda bizdan ilg‘orroq ekanini e’tirof etaylik-da! Bu borada teskari natija bergan holatlar ham yo‘q emas. Masalan, xitoylar 1956 yil fevralidan lotin yozuviga o‘tib ko‘rishgan edi. 1962 yilda esa yana o‘z iyerogliflariga qaytishdi – o‘sha olti yil endilikda Xitoy tarixida noma’qul tashabbus davri sanaladi. Agar lotin yozuvi taraqqiyot kafolati, jahon kommunikatsiya tizimiga kirishni osonlashtirish garovi bo‘lsa, unda bizdan ko‘ra omilkor va mutaraqqiy ellar, masalan, yaponlar kamida o‘ttiz yo ellik yil avval lotin yozuviga o‘tgan bo‘lar edi-ku! Yoki to‘rt ming yil burungi noqulay iyerogliflardan hamon voz kechmayotgan xitoylar texnologiya sohasida hammadan tez rivojlanayotganini qanday izohlaymiz?

…Kirill yozuvida ham takomillashtirish lozim o‘rinlar, ortiqcha harflar, o‘zbek tovushlarini aks ettirishda kamchiliklar bor. Bu endi, albatta, o‘zga bir mavzu. Ammo unisi ko‘pam mushkulish emas.

3. Bunga avvalo noto‘g‘ri, so‘zma-so‘z tarjimalar sabab bo‘lyapti. Masalan, “mahalla fuqarolari yig‘ini” deymiz. O‘zingiz o‘ylab qarang, mahallada fuqaro nima qiladi? Fuqaro mahallada emas, davlatda bo‘ladi. “Mahalla idorasi” desak kifoya-ku! Nahot o‘zbek mahallasiga oid atamalarni ham ruschadan o‘girib ishlatsak? Yoki “O‘zbekiston Qurolli kuchlariga 20 yil” degan medal bor. G‘irt ruscha shakl-shamoyil. O‘zbek bunaqa demaydi, “O‘zbekiston Qurolli kuchlarining 20 yilligi” deydi. Bu kabi misollar tilning “qashshoqlashayotgani”ni ham, “dag‘allashib borayotgani”ni ham ko‘rsatmaydi. Ammo o‘lib borayotganiga misol bo‘la oladi, chunki bosh­qa til tabiatiga muvofiq ifoda tarzi ona tilimizda bemalol qo‘llanyapti. Buni shunday muqoyasa qilish mumkin: organizmda qon kamaysa yo quyuqlashsa, kishi behol bo‘ladi, ammo o‘lmaydi. Bordiyu uning qoniga boshqa guruh qoni aralashib ketsa-chi? Muqarrar… oyoq cho‘zadi. Shuning uchun ham men tilning “qashshoqlashib” yo “dag‘allashib” borayotganidan emas, halok bo‘lib borayotganidan xavotirdaman.

Hozir tilimizda ana shunaqa begona ifoda shakllari ko‘payib ketdi, uning asosiy qismi ruschadan hijjalab o‘girish kasriga paydo bo‘ldi. Oqibat, tarjimasiz ham ajabtovur so‘zlar yasab tashlayapmiz. Mana, “Yashnobod” degani. Uning ma’nosi nima? Odamlarning ism-familiyasi esa Yakubov, Mavlyanova, Irgashev, Salaxutdinova deb bemalol o‘ristaxlit qilib qo‘llanadigan bo‘lib qoldi. “Pasportda shunaqa yozilgan” deyishadi va buzuq familiyasini hatto mamnun bo‘lib talaffuz qilishadi. Ammo ana shunaqa xatolarni to‘g‘rilash uchun davlat tili haqida qonun chiqmadimi? Loaqal otimizu zotimiz to‘g‘ri atalsin uchun mus­taqillikka erishdik-ku!

Imloviy xatolar bilan yozishni o‘zimiz xohlaymiz shekilli, bu narsa qonimizga singib ketibdi. Bo‘lmasa, yigirma yillar avval ishlab chiqilgan “Imlo” dasturini kompyuterga kiritmasmi edik?! Unaqada savodli bo‘lib qoladiganga o‘xshaymiz.

Alisher Nazar, shoir:

1. XX asrning so‘ngidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatdan o‘zbek ziyolilari ham unumli foydalanib qoldilar. O‘sha kezlar o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Shu ma’noda bu qonun milliy uyg‘onish mahsuli edi.

Qonun qabul qilinganiga 28 yil bo‘lsa-da, uni haligacha hayotimizga to‘liq joriy etolmadik. Nega?

Buning sabablari talaygina. Ulardan biri sifatida davlat tili to‘g‘risidagi qonunni buzganga amalda hech qanday jazo yo‘qligini keltirish mumkin. Shu bois til qonunini istagan odam buzishi, uni mensimasligi mumkin. “Davlat tili haqidagi qonun”ning 10-moddasida bunday deyiladi: “Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya huj­jatlari davlat tilida yuritiladi”. Xo‘sh, yuritilmasa-chi? (Yuritilmayapti-ku!) Yuzlab, minglab tashkilotlarning hisob-kitob ishlari hali-hanuz o‘zbek tilida yuritilmaydi. Xo‘sh, buning jazosi nima?..

Savolning ikkinchi qismini o‘qib, o‘quvchilik yillarim esimga tushib ketdi. Bir sinfdoshimiz bo‘lardi. Karra jadvalini yodlashga o‘n bir yil urindi boyoqish, lekin oxirigacha yetolmadi, maktab tugab qoldi. Shu bola o‘tgan mavzu bo‘yicha doskaga chiqsa, nuqul goh shiftga, goh derazaga qarab nimalarnidir pichir-pichir qilaverardi. Go‘yoki uyda rosa o‘qigan-u, esidan chiqib qolgan!

Bizda ham davlat tili haqidagi qonun ijrosi bo‘yicha rosa ko‘p ish qilin­ganu shunga qo‘shimcha yana qanday chora-tadbir ko‘rish kerak de­gandek tuyu­ladi menga.

Nazarimda, bugun bitta ish qilinishi kerak: tilni davlat o‘z himoyasiga olsin! Xalqqa davlatning o‘zi o‘rnak bo‘lsin!

So‘nggi chorak asr davomida Toshkentda o‘nlab mehmonxona barpo etildi. Nomlarini sanaymi? “Dedeman”, “Grand Mir”, “Sheraton”! Nima degani bu? Buyuk buxoriylar yurtiga boraman deb yo‘lga chiqqan sayyoh “Dedeman” yoki “Sheraton” degan manzilga kelib tushsa, hayron bo‘lmaydimi? Nima uchun “Sheraton” bo‘lishi kerak, deylik, “Regis­ton” emas?

Poytaxtimizda “Tashkent City” xalqaro biznes markazi qurilishi rejalangan. Nega u inglizcha nomlanishi kerak? Xalqaro maqomni “sity” so‘zi belgilaydimi? Bu mezonni kim joriy qilgan o‘zi? Vatanparvarligimiz tutib, shu mezonni buzsak-chi? Xorijdan kelgan tadbirkor qaytib ketadimi? “City” so‘zining o‘zbekcha muqobili yo‘qmi? Misol uchun, “Toshkentsaroy” yoki “Shoshsaroy” bo‘lsa, kim e’tiroz bildiradi?! Bir paytlar yurtimizda yuzlab karvonsaroylar bo‘lgan. Mag‘ribu mashriqdan kelgan savdogarlar karvonsaroylarda jam bo‘lgan. Karvonsaroylar turli o‘lkalardan kelgan tujjorlar uchun nafaqat qo‘nimgoh, balki axborot markazi vazifasini ham o‘tagan.

Poytaxtimizda har kuni o‘n minglab yurtdoshimiz qatnaydigan bozor bor: Abu Saxiy! Kim bu zot? Shu atroflarda Abu Saxiy degan odam o‘tganmi yoki buning boshqa ma’nosi bormi? Noma’lum “Abu Saxiy bobo”dan sal nari yursangiz, “Bek baraka”ga ro‘para kelasiz. Qani, buning ma’nosini topib ko‘ring-chi!

Axir, joy nomlari milliy, tarixiy, jug‘rofiy ahamiyatga ega bo‘lishi kerak emasmi? Ular milliy mentalitetimizga mos kelishi, O‘Z SO‘Zlarimiz bo‘lishi lozim emasmi?

Demak, tilimiz bugun barcha muqaddasotlar kabi tom ma’noda himoyaga muhtoj. Millatning ma’naviy mulki o‘laroq til davlat muhofazasida bo‘lishi, sarhadlar singari qo‘riqlanishi lozim!

2. Mustaqillikning uchinchi yili “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qonun e’lon qilindi. Qonunda aytilishicha, “…o‘zbek yozuvining lotin alifbosiga o‘tilgan 1929-1940 yillardagi ijobiy tajribasidan kelib chiqib, keng jamoatchilik bildirgan istak-xohishlarni inobatga olib…” lotin yozuviga o‘tgan ekanmiz. Ochig‘i, shu jumlaga 24 yildan beri tushunmayman. 1929-1940 yillarda qanaqa ijobiy natijaga erishganmiz? Bolsheviklar partiyasi “o‘zbeklar ijobiy natijaga erishsin” deb 13 asr davomida foydalanib kelingan arab grafikasini itqitib, lotin grafikasini joriy qilganmidi? Bu judayam soddalik emasmi? Axir, alifboni o‘zgartirish qip-qizil siyosat edi-ku! Xalqni savodsizlik girdobiga otishga qaratilgan harakat edi-ku! Oradan 11 yil o‘tib, bir avlod to‘la-to‘kis savodi chiqib, shakl­langandan keyin “sovet xalqlarini yaqinlashtirish” degan bahona bilan kirill alifbosiga o‘tildi.

Chorak kam bir asrlik tariximiz kirill grafikasida yozildi. Bir necha avlod shu alifboda savod chiqardi. Shu yillar orasida ozmi-ko‘pmi to‘plagan ma’naviy boyliklarimiz o‘sha alifboda inkishof etildi. Biroq mustaqillikning dastlabki yillarida sovetlardan meros qolgan hamma narsadan birvarakayiga voz kechish yo‘lini tutdik. O‘sha pallada kirill alifbosining ham bahridan o‘tishga qaror qildik. Bahridan o‘tilsa mayli edi, ora yo‘lda qolib ketdi. Biz hamon uni sudrab yuribmiz. Na hurmatini joyiga qo‘yib bag‘rimizdan joy beramiz, na undan voz kechamiz.

Xo‘sh, kirilldan voz kechish bizga nega kerak bo‘lib qoldi?

So‘nggi paytlarda shu savolga javob tariqasida yozilgan o‘nlab maqolaga ko‘zim tushdi. Ularda aytilishicha, lotin grafikasi dunyo bilan yaqinlashtirib, “tashqari”ga chiqish uchun darvoza bo‘lishi mumkin ekan!

Men aytamanki, o‘tmishda ulug‘larimiz lotin alifbosi bilan emas, ilmu zakosi bilan dunyoga chiqdi, sharaf topdi. Agar til boy bo‘lsa, mukammal bo‘lsa, har qanday grafikaga moslasha oladi. Gap tilning mukammalligida. Til qashshoqlashsa, imlo har qancha mukammal bo‘lsa-da, foydasizdir.

Bugun ora yo‘ldamiz. Ortimizda arab imlosida ming yillik qadim tariximiz, kirill alifbosida salkam yuz yillik yaqin tariximiz, oldimizda esa 25 yillik yangi tariximiz turibdi. Xo‘sh, endi buning qay biriga “yukinamiz”? Biz uchun qaybiriga yuz burmoq xayrliroq? Endi har xil havoyi gaplarni bir chekkaga surib qo‘yib, real voqelikka yuzlanishga majburmiz. Ya’ni lotin yoki kirill grafikasidan birini tezroq tanlashimiz lozim. Har ikki grafika ham tilimizga moslik jihatidan kes­kin farq qilmaydi. Biroq lotin imlosida bir qancha qulayliklar borligini tan olmay ilojimiz yo‘q. Qolaversa, hali lotin yozuviga o‘zgartirishlar kiritish imkoniga egamiz. Masalaning ushbu jihatlarini ham nazardan qochirmagan holda keng jamoatchilik qat’iy qarorga kelishi lozim.

3. Bir odam tinimsiz yolg‘on gapiraversa, bora-bora rost so‘z bilan yolg‘on so‘z­ning farqiga bormay qoladi. U rost bilan yolg‘onning chegarasini buzib qo‘ygan-da. Endi u yolg‘on qarshisida zarracha istihola tuymaydi, uyalmaydi, qizarmaydi.

Savodxonlik borasida o‘sha chegarani buzgan bechoraga o‘xshab qoldik. Chegara bir-ikki kunda buzilgani yo‘q. Bu o‘n yillarga cho‘zilgan loqaydlikning mevasidir. Biz dastlab ikkilanmay savodsizlik bilan muloqot qildik. Asta-sekin u bilan murosa qila boshladik va nihoyat, unga ko‘nikdik.

Matbuot nashrlari, radio, televideniye, ko‘chalardagi shiorlar, rek­lamalar – hammasida xat-savodli odamning peshonasini tirishtiradigan chuchmal gap-so‘zlar. Birgina misol: reklamalarda “lazzat” so‘zidan foydalanish shu qadar urchib ketdiki, uni oddiy qabul qilishga o‘rganib qoldik. Oziq-ovqat rek­lamalarida ham “ta’m” yoki “maza” so‘zi emas, aynan “lazzat” qo‘llanilyapti. Shu tariqa nafaqat savodsizlikni, behayolikni ham targ‘ib qilyapmiz.

TV va radio boshlovchilarining gap­lariga ilon po‘st tashlaydi. “Bo‘lgan” so‘zi bo‘lgan-bo‘lmagan joyda hoziru nozir: ­“chiroyli bo‘lgan”, “betakror bo‘lgan”, “yoqimli bo‘lgan”. Ichimizda “o‘zing ham rosa bo‘lgan ekansan-da”, deb o‘ti­raveramiz.

Bir zamonlar odamlar imlo xatosini gazeta-jurnallarga qarab to‘g‘rilab olardi. O‘quv darsliklaridan imloviy xato izlash shakkok­likdek tuyular edi. Mana, o‘qib turganingizdek, bu gap­larni “bir zamonlar” deb eslaydigan ahvolga keldik.

Axir, hali dunyoning ba’zi xalqlarida muntazam imlo mavjud bo‘lmagan davrlarda bobolarimiz boy lug‘atlar tuzgan-a! Buning uchun isbot so‘ralsa, birgina “Devoni lug‘atit-turk”ni ko‘rsatish kifoya! Lekin bu buyuk merosni birovga ko‘z-ko‘z qilishdan ilgari o‘zimiz ham o‘qib chiqishimiz kerak. Mahmud Koshg‘ariyning bebaho asari har bir o‘zbek xonadonida bo‘lishi shart deb o‘ylayman. Chunki bu kitob turkiy tilning benazir boyliklari jamlangan xazinadir. Uni varaqlab ko‘rgan odam bugun muomalada bo‘lgan so‘zlarning naqadar qadimiy ekanini ilg‘aydi.

Biz g‘ofillar “Hazrat Navoiyning nabirasimiz” deb ko‘ksimizga urishdan boshqasiga yaramaymiz. Holbuki, Navoiydan yodlaganimiz uch-to‘rt ruboiydan nariga o‘tmaydi. Uning ham mazmunini tuzukroq anglamaymiz. Ulug‘ shoir turkiy va forsiy tillar muhokamasiga bag‘ishlangan “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida turkiy tilning jozibasi haqida yozar ekan, bitta turkiy so‘zning bosh­qa tillardan topish mushkul bo‘lgan o‘nlab muqobilini keltiradi. Birgina “yig‘lamoq”ning o‘nlab sinonimini qatorlashtiradi. Lekin bugun navqiron avloddan shu sinonimlarni so‘rab ko‘ring-chi, nechtasini bilar ekan?

Mayli, Navoiy bilan o‘rtamizda salkam olti asrlik masofa yastanib yotibdi. Bir asr naridagi Cho‘lpon asarlarini asl holicha o‘qish ham kamyob hol bo‘lib qoldi-ku! Bu ketishda yana ellik-oltmish yildan so‘ng yosh kitobxonlar bugungi yozuvchilarimizni ham izohli lug‘at yordamida o‘qimasa edi…

Ha, chindan ham, nutq va so‘z boyligi borasida nihoyatda qashshoqlashib bor­yapmiz. O‘spirinlarning o‘zaro suhbatini eshitgan odamning tepa sochi tikka bo‘ladi. Og‘zidan bodi kirib, shodi chiqishiga-ku tishni tishga qo‘yib chidaydigan bo‘ldik. Biroq oddiy fikrni ham ravon va tushunarli ifodalay olmayotganlari, bu – endi jiddiy muammo!

Muammoni o‘zimiz yaratyapmiz, kerak bo‘lsa, targ‘ib-tashviq qilyapmiz. Bir misol keltiraman.

Yil boshida yurtimizda “ZO‘R TV” degan telekanal ochildi. Bugun lof bo‘lsa ham aytaylik, mamlakat yoshlarining aksar qismi shu telekanalni tomosha qiladi. Bu kanalning saviyasi haqida ko‘p gapirmayman, faqat ayrim dasturlari nomini sanab o‘taman: “Adrenalin-shou”; “Time of”; “Real xit”; “Bojalar community”; “Garderob”; “Kinotime”; “Indigo”; “Cover up”…

Bu jonajon O‘zbekistonimizda o‘zbek tilida “faoliyat olib borayotgan” telekanalning dasturlari ro‘yxati. Ajnabiy nomdagi, ajnabiy ruhdagi shu kabi dasturlar asrlar davomida millat ruhi bilan qorishib ketgan adabiy tilimizni buzib, bo‘laklab tashlamoqda.

Til – millatni birlashtiradigan, yagona maslak atrofida jips­lash­tiradigan kuch. Eng asosiysi, bu qadimiy til ajdodlarimizning omonatidir. Biz bu omonatga allaqachon xiyonat qilib bo‘ldik. Shu xatoni tuzatish va tilni kelajakka bezavol yetkazish to‘g‘risida jiddiy o‘ylab ko‘rish fursati allaqachon kelgan. Aks holda, “hifzi lison” deya millatni uyg‘onishga chorlagan ma’rifatparvar zotlarning ruhi chirqiraydi.

Behzod Qobulov, jurnalist:

1. Bu haqda o‘ylaganimda shunday xayol ko‘nglimdan o‘tadi: orzu-istaklar jarayonga mos kelmasa nima qilish kerak? Bizda “Davlat tili haqida”gi qonunning o‘zidan ko‘ra nomi, qabul qilingan sanasi va bu borada jonkuyarlik ko‘rsatganlar mashhurroq. Nega? Negaki, mazkur qonun kutilgan samara va natija bergani yo‘q. Voqean, bunga sharoit ham bo‘lmagandir.

Men uch jihatga e’tibor qaratmoqchi edim.

Birinchidan, bu olamda, ba’zilarini istisno qilganda, albatta, barcha xalqlar jahon tillaridan birortasi bilan turli omillarga ko‘ra bog‘lanadi: sobiq mustamlaka, tarixiy vatan, san’at, adabiyot, siyosiy elitaning xayrixohligi. Ayni shu omillar mamlakatlarda ikki tillilikka sabab bo‘ladi. Bu, qandaydir ma’noda, tabiiy jarayon hamdir. Bizning peshonamizga, falakning gardishi bilan, rus tili jahonga vositachi bo‘lishi yozilgan ekan. Hozirga qadar mamlakatimizda rus tilini bilmaslik ko‘pdan-ko‘p noqulaylik keltirib chiqaradi, bu tilni bilmayturib elitaga yaqinlashib bo‘lmaydi. Kino, falsafa, san’at, hatto tilshunoslik sohalarini rus tilisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Bizga yoqadimi-yo‘qmi, vaziyat shunday. Chunki, achchiq haqiqat shuki, tilimiz hali ilmiy til darajasiga ko‘tarilmadi – bu jarayon davom etmoqda. Ehtimol, bu bizning avlod chekiga tushayotgan muqaddas vazifadir.

Mana, bir misol. Olmon faylasufi Hegelning mashhur “Estetika” asarini marhum olim – falsafa fanlari doktori, professor Mahmud Abdullayev vafotidan bir muddat avval tarjima qilgan edi. Shu tarjima 2012 yili tasodifan qo‘limga tushib qoldi. Bilishimcha, domla ustozlaridan biriga tayyor tarjimani tahrir uchun bergan-u, ish chala qolgan. Shu asarni “Sharq yulduzi”ga berdim – chop etildi. Qarangki, tarjima qo‘lyozmasining ayrim boblari yo‘qolgan ekan. Asar to‘liq chop etilar, degan umidda o‘sha parchani tarjima qilishga kirishdim. Ana shundagina rahmatli Mahmud Abdullayev naqadar mashaqqatli yumushni bajarganini angladim. Boisi, Hegelning serma’no, polifonik ifoda uslubini boricha, yuqori ilmiy hamda badiiy saviyani saqlagan holda o‘zbekchada bera olish g‘oyat murakkab ish ekan. Boz ustiga, rus, olmon, allaqachon qurama tus olib bo‘lgan o‘zbek akademik falsafasi tili va uslubi aro sarsonlik… Mardona aytganda, tarjimani ko‘ngildagidek uddalay olmadim. Demak, til haqidagi qonun ijrosining davlatga bog‘liq bo‘lmagan, ziyolilar, birinchi navbatda, ilm ahlining saviya-­darajasiga aloqador jihatlari ko‘p. Olimlar forsiy, arabiy, rusiy istiloh va kalimalarni o‘zbekcha jaranglatuvchi ifoda uslubini topishi, zarur bo‘lganda, istilohlarning o‘zbekcha muqobilini qo‘llay boshlashi kerak. Qayerdadir o‘qigan edim, akademik Qori Niyoziy “hosila” so‘zini matematik istiloh tarzida ilk marta qo‘llagan ekan. Yoki, “ikra” so‘zining o‘zbekchasi – “uvildiriq” ham shu tarzda so‘z boyligimizni to‘ldirganini eslash kifoya. Demak, tilni xalqning o‘zi, qolaversa, ijodkorlar boyitib borsa, olimlar nazariy masalalarni hal etadilar. Bu jihatdan ahvolimiz achinarli.

Sirasini aytganda, o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi hali u ilmiy til, san’at va texnika vositasi bo‘ldi degani emas ekan. Qonun ijrosidagi oqsashlarga millatning yalpi ma’naviy-madaniy hamda ilmiy-nazariy rivoji keyingi yillarda avj olgan “ommaviy madaniyat”, bozorparastlik illatlari sababli bir qadar turg‘unlashgani ham sabab bo‘ldi.

Ikkinchidan, mazkur qonun ijrosi bo‘yicha aniq bir mas’ul idoraning yo‘qligi ham muammodir. Ma’lumki, mamlakatimizda qonun ijrosi nazorati prokuratura organlariga yuklangan. Vaholanki, bu idoraning aksar xat-qog‘ozi o‘zi tahrirga muhtoj. Xizmat yuzasidan tergov-surishtiruv materiallari bilan tanishishga to‘g‘ri keladi. Savodsizlik shu qadarki, dod degingiz keladi. O‘zbekcha savodi haminqadar mutaxassislari bilan bu idora davlat tili haqidagi qonun ijrosi ustidan nazorat o‘rnata olarmikan?!

Tilning buzilishi deganda so‘zlarning xato yoki jumlalarning noto‘g‘ri tuzilishigina nazarda tutilmaydi. Bu – masalaning sirti, xolos. Mazkur qonun ijrosi ustidan nazorat qilish, bu – “optom” bozorchining xirgoyisidan tortib to yallachining “solfedjio”si, so‘zbotirning “karoche”siyu gazetchining “shapka”si, buxgalterning “oklad”iyu kattakonlarning “doklad”i, xullas, bu aralashqo‘rg‘ondagi makulaturadan armaturagacha, xotinlarning neylonidan tibbiyotning neyronigacha “tishi o‘tishi” kerak, deganidir!

Afsuski, iqtisodni o‘nglash, davlatni oyoqqa turg‘azish, tinchlikni saqlash ishlari dolzarb sanalgan o‘tish davrida tilimiz o‘z holiga tashlab qo‘yildi. Bu ish bilan shug‘ullanishi lozim bo‘lgan tilchilar esa, matbuot maydonidagi tuturiqsiz g‘oyalari, Toshkentdan narida birov tanimaydigan ilmiy maktablari obro‘si yo‘lida so‘zdan qilich yasab, bir-biriga ayovsiz sermadilar…

Uchinchidan, tanqid va tahlillarga e’tibor yo‘qligi ham jurnalistlar, olimlarning hafsalasini pir qilayotir. O‘z vaqtida, Ahmad A’zam dard va iztirob bilan yozgan “Til nomusi” kitobi chop etildi. Birov e’tibor berdimi? Yo‘q. Jurnalist-filologlar undagi ayrim o‘rinlarni yondaftarlariga ko‘chirib olganini aytmasa, boshqa biron tayinli o‘zgarish bo‘lmadi, vaziyatni o‘nglashga urinilmadi…

“Mushtum” jurnalining 2016 yil 4-sonida “Alahsirayotgan sayyod” nomli feletonim bosildi. Internetda vaysaqilik bilan shug‘ullanayotgan, gap-so‘zlari fisqu fasod, poyintar-soyintar bo‘lgan “e’jodkor”ning qilg‘iliklari haqidagi mazkur maqolam e’lon qilingach, qoldim kulgiga-qoldim kulgiga… Muxolifim o‘z saytida, ijtimoiy tarmoqlarda og‘ziga kelganini gapirdi. Oxiri toqatim toq bo‘lib, Matbuot va axborot agentligiga xat yozdim. Agentlikdan javob oldik. Ayon bo‘ldiki, tilni buzgan, adabiyotni tahqirlagan kimsa bilan birovning ishi yo‘q ekan. Bu jinoyat hisoblanmas ekan. Javob xatining so‘ngida bunday jumlalar bor edi: “Arizangiz qanoatlantirilmagan deb hisob­lasangiz, yuqori turuvchi tashkilotlarga murojaat qilishingiz mumkin”. O‘ylab-o‘ylab, so‘z va til masalasida, jurnalistni noqulay vaziyatdan qutqarish borasida bu tashkilotdan-da yuqorisini topa olmadim. Osmonga qarab, O‘ziga havola qilib qo‘yaqoldim. Aqli va kuchi yetgancha til sofligini asrashga kamarbasta bo‘lishga shaylanib, keyin tanlagan kasb-koriga nisbatan ishonchsizlik tuygan, haq so‘zni aytib, kulgiga qolgan, hammasini jimgina O‘ziga havola qilib ketaverganlar ozmi?..

2. Ochig‘i, menga kirill grafikasi ma’qul. Ko‘zim o‘rgangani, aql bitganda taniganim – shu. O‘ylab ko‘rsam, baribir, rus grafikasi bo‘ladimi, lotinmi, bizning tilimiz tabiatiga loppa-loyiq emas ekan. Ne taqdirki, biz ikki chet yozuvdan birini tanlashga majbur va mahkummiz. “Qachon tiz cho‘kuvdik, hamon izzamiz”, degani shu bo‘lsa kerak. Ikki yomonlikdan birini tanlashga to‘g‘ri kelganda, ko‘pchilikning fikri inobatga olinadi, deb eshitganim bor. Ko‘pchilik deganda sanoqqa emas, salmoqqa qarash kerak, albatta. Ya’ni, 15 million nafar nari-berisidagi yoshlar lotin grafikasiga chechan bo‘lsa, qolgani kirillga esh. Lekin, xalqimiz orasida kitobga, ziyoga mehr qo‘yganlar saralansa, o‘qirmanning taxminan 90 foizi kirill alifbosini yoqlashiga aminman. Lekin kirill alifbosini ham takomillashtirish kerak, albatta. “O‘”, “j”, “ya”, “yu” kabi harflarning istifodasini birinchi navbatda o‘ylab ko‘rish zarur. Biz negadir tajribalar qilmaymiz. Ikkinchi sinfda o‘qiydigan o‘g‘limga qog‘oz va qalam berib, ba’zi so‘zlarni yozdirib ko‘raman. U talaffuzida anglaganidek yozadi. Ba’zan tilshunoslarning havoyi nazariyalarini chetga surib, shu bolalarning talaffuzi va inshosi asos qilib olinsa, bari to‘g‘ri va osonroq chiqarmikan, deb o‘ylab qolaman. Harholda, qachondir tilshunoslarning maxsus ilmiy laboratoriyasi ham bo‘lishi kerak-ku!..

3. Tili qashshoqning – didi qashshoq. Did esa xayolot, tafakkur, bilim otli manbalardan oziq oladi. Bularning barchasini birlashtiradigan, namoyon etadigan vosita tildir.

Maktablarda qoidalarga asoslangan tilshunoslik bor. To‘g‘ri, hozirgi kunda qoidalar nisbatan kamaygan. Lekin, o‘ylab ko‘ring, o‘sha qoidalarning qanchasi amaliyotda kerak bo‘ladi? Aksincha, ko‘p kitob o‘qigan va dunyoqarashi keng insonning o‘zi tilning tabiatini ang­lab, ravon va ajabtovur jumlalar tuza oladi. Ijodkorlik imkoniyatini xalqning o‘ziga qoldirish kerak. Bizning hozirgi tilshunosligimizda qoidalar ustun keladi. O‘rganuvchida tilga nisbatan mehr emas, qoidalaru “… deb nimaga aytiladi”larga qarshi kayfiyat paydo bo‘ladi. Holbuki, mavlono Muqimiy “O‘zim har joydaman, ko‘ng­lim sandadur” deganda, aytaylik, ergash gapli qo‘shma gap haqida o‘ylab ham o‘tirmagan…

O‘ylashimcha, til – qoidalar jamuljami emas, avvalo, o‘ziga xos iqlim, tabiat. Uni anglash kerak, his etish kerak. Til tabiatini anglagan borki, uni go‘zal istifoda eta oladi. Qoidalarni esa oliy ta’limga, mutaxassislik soatlariga qoldirish kerak. Qat’iy fikrim shuki, maktablardagi darslarda hadeb tilning nazariy jihatlariga e’tibor beravermasdan, uning jozibasi, go‘zalligi, tarovatini anglash va o‘rganishga e’tibor qaratishimiz lozim.

Eldor Asanov, tilshunos:

O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuni juda zarur, ammo e’tibordan chetda qolgan rasmiy hujjatlardan biridir. Uning ijrosi uchun mas’ul qilib belgilangan tuzilmalar – respublika Oliy Soveti va uning qoshidagi Doimiy til komissiyasi allaqachon o‘z faoliyatini tugatgan. Boshqa ijrochilar tayinlanmagan, harqalay, qonun matniga tegishli o‘zgartish kiritilmagan. Qonunning 5-, 6-, 7-, 8- va hokazo moddalarida ilgari surilgan talab­lar (davlat tashkilotlarida, turli shakl­dagi korxonalarda, shuning­dek, tadbirlar, hujjatlar, e’lonlar, mahsulotlar yorliqlarida davlat tilidan foydalanish) yetarli darajada bajarilmaydi: juda ko‘p davlat tashkilotlari hanuz rus tilida ishlaydi, nodavlat tashkilotlar va xususiy korxonalarni-ku ayt­masa ham bo‘ladi.

Xo‘sh, bu holni qanday izohlash mumkin? Nazarimda, o‘zbek xalqi davlat tili to‘g‘risidagi qonunning qabul qilinishi yo‘lida ko‘rsatgan matonat va birdamlikni e’tirof etgan holda, bir parcha qog‘oz bilan ish bitmasligini, nihoyat, tushunmog‘imiz lozim. Bugun muhimroq bir vazifa kun tartibiga qo‘yilishi zarur: yutuq va kam­chiliklarni baholash, tarix va bugunning tajribasini ehtirosga berilmay o‘rganish hamda tegishli xulosalar chiqarish.

Tarixan aksar millatlar siyosiy tilning (yoxud til siyosatining) uch bosqichini bosib o‘tadi:

– milliy til uchun kurash bosqichi. ­Qaram bo‘lmagan xalqlar – millat sifatida shakllanish jarayonining faol bosqichida, qaram xalqlar – istibdoddan ozod bo‘lish (va shu bilan muvoziy ravishda – millat sifatida shakllanish) chog‘ida tilga “milliy” maqom beradi, til – taraqqiyot, erk, o‘zlik timsoliga, ma’naviy kapitalga aylanadi. Milliy tilning kamsitilishiga istibdodning bir shakli deb qaraladi, til sohasidagi yutuqlar erk va taraqqiyot yo‘lidagi muhim qadam sifatida talqin etiladi. Bu bosqich, odatda, milliy tilning qonunlashtirilishi bilan yakun topadi. Ayni paytda, mus­tamlakachi til bilan norasmiy kurash ham davom etadiki, uning natijasi turlicha bo‘lishi mumkin;

– mustahkam zamin topgan milliy til endi mamlakatdagi kichik etnik va lisoniy guruhlar uchun assimilyatsiya xavfini uyg‘ota bosh­laydi. Ularning bunga munosabati har xil bo‘lishi mumkin: o‘z tilini rivoj toptirishga urinish, unga ham “milliy” maqom berilishini talab etish; ayrim hollarda tarozi pallalarini muvozanatga keltirish maqsadida mustamlakachi tilga qaytish. Bunday vaziyatda goho keskinlik yuzaga keladi, goho esa murosa yo‘llari qidiriladi;

– lisoniy kosmopolitizm bosqichi. Bunda na mustamlakachi til, na etnik ozchiliklar tili (assimilyatsiyaga uchragani yoki murosa yo‘li topilgani uchun) milliy tilga tahdid uyg‘otmaydi, endi unga alohida milliy yoki rasmiy maqom berish ehtiyoji yo‘q. Bu bosqichda yo rasmiy til tushunchasidan butunlay voz kechiladi, yo boshqa tillarga keng va teng imkoniyatlar taqdim etiladi.

Hindiston bosib o‘tgan yo‘l bunga misol bo‘la oladi. XX asrning 40-yillari adog‘igacha hindiy tili ozodlik mafkurasining muhim uzviy qismi bo‘ldi, mus­taqillik qo‘lga kiritilgach esa, 50-yillarda “Tillar marshi” boshlandi – axiyri mamlakatdagi boshqa tillar ham rasmiy maqomga ega bo‘ldi. Ayni choqda, 1965 yili butkul iste’moldan chiqarilishi lozim bo‘lgan mustamlakachi til – inglizcha ham saqlanib qoldi. Bunga, bir tomondan, ingliz tilining xalqaro ahamiyati, ikkinchi tomondan, lisoniy ozchiliklarning sa’y-harakati sabab bo‘ldi. Bugun Hindistonda 24 ta rasmiy til bor. Xitoyda esa bu ko‘rsatkich 56 ta. AQShda “milliy” yoki “rasmiy til” tushunchasi umuman mavjud emas.

Shulardan kelib chiqsak, galdagi vazifa – biz ayni tarixiy jarayonning qaysi bosqichiga yetganimizni anglab, shunga yarasha qadam tashlashimiz lozim. Bu jarayon, yana takrorlayman, rasmiy idoralar farmon-buyruqlari bilan olg‘a siljimaydi. Ziyolilar qatlami unda faol ishtirok etishi, mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishi, so‘zdan amalga o‘tishi kerak.

Aytish joizki, o‘zbek tili mintaqaning boshqa tillariga qaraganda birmuncha durust ahvolda. Qozog‘istonda rus tili tomonidan siqib qo‘yilgan qozoq tiliga, Xitoyda yo‘qlikka yuz tutayotgan uyg‘ur tiliga qiyoslasak, 30 milliondan ortiq odam gaplashadigan, qo‘shni mamlakatlarda ham keng tarqalgan, yo‘qolish tahdididan yiroq o‘zbek tili ahvolidan fojia yasash, vahima ko‘tarish nojoiz. Do‘ppini bir yerga qo‘yib, shunchaki tilni rivojlantirish, unga yanada sayqal berish, qo‘llash doirasini kengaytirish kabi harakat yo‘nalishlari ustida bosh qotirmoq kerak.

2. Aslida, har qanday til uchun eng qulay grafika shu til uchun tarixan ishlatib kelingan yozuv tizimi hisob­lanadi. Aytaylik, xitoy tilini xitoy iyerogliflarichalik kam-ko‘stsiz aks ettiradigan bosh­qa yozuv tizimi yo‘q. Arab tili uchun arab xati, turkiy tillar uchun ko‘kturk xati eng mukammal yozuv turlaridir. Lotin, kirill singari universal vositalardan birini tanlar ekanmiz, barcha omillarni hisobga olishimiz zarur: sof lisoniy nuqtai nazar mutlaq ob’ektivligi bois ham aniq yechim taklif eta olmaydi. Negaki, har qanday alifboni har qanday tilning fonetik tarkibiga moslash mumkin. Shuning uchun, xohlaymizmi-yo‘qmi, siyosiy, madaniy, hech bo‘lmaganda texnik omillarni inobatga olib ish tutishga majburmiz. Harflarning ixchamligi, digraflar (qo‘shharflar) va diakritikaning bor-yo‘qligiyu buning klaviatura yoki qo‘lda yozishda qiyinchilik, qo‘shimcha xarajat va mehnat talab etish-et­masligi – e’tiborga olinadigan eng zarur omillardir.

O‘zbek tili uchun shu vaqtgacha ishlatib kelingan yozuv tizimlari orasida eng maqbuli 1929–1940 yillarda istifoda etilgan lotin grafikasi edi. U o‘zbek tilining barcha fonetik o‘ziga xosliklarini aks ettirar hamda boshqa tillar bilan munosabatga kirishish, masalan, chet so‘zlarni “og‘riqsiz” o‘zlashtirishda keng imkoniyatlar yaratar edi. Jumladan, barcha o‘zlashma so‘zlar o‘zbek tilining talaffuz qoidalariga bo‘ysundirilishi qat’iy belgilab qo‘­yilgan edi. Uning nuqsonlari sifatida esa arab grafikasi rudimentlari – “h”, “x” harflari va apostrof (’) saqlab qolinganini aytish joiz.

Odamlar orasida o‘zbek kirillchasi mukammal degan qarash tarqalgan. Holbuki, kirill xatida ham kamchilik­lar talaygina. Bundan tashqari, tovush va harf, yozuv va til munosabatlari aks ta’sirga asoslanadi: kirill yozuviyu uning imlo qoidalari ta’sirida o‘zbek tili ham o‘zgarishlarga uchragan, ayrim xususiyatlarini yo‘qotgan. Kirill imlosi rus tili ta’sirini olib kirgani, baynalmilal so‘zlarning ruscha talaffuzini qonunlashtirgani oqibatida o‘zbek tili fonetikasida “sinish” yuz bergan. Unli tovushlarni ifodalovchi harflar yetarli emasligi bois bugun o‘zbeklar “i” va “ı”ni bitta tovush deb qabul qiladi.

Hozirgi o‘zbek lotin alifbosi kirill yozuvining to‘g‘ridan-to‘g‘ri transliteratsiyasi bo‘lgani sabab uning kamchiliklarini takrorlaydi va kirillchaning o‘rnini bosadigan qulay vosita bo‘la olmaydi.

3. Tildagi o‘zgarish jarayonlari to‘xtovsiz davom etadi. Ijtimoiy, siyosiy va madaniy vaziyatga qarab, til “dag‘allashish”, “qashshoqlashish” yoki aksincha, “sayqallashish”, “boyish” jarayonlarini boshdan kechiradi. Biroq bunday bahoni berishda shoshqaloqlik va biryoqlamalikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Til – juda keng ko‘lamli fenomen, uning qo‘llanish doiralari, uslublari, dialekt­lari va o‘zga yashash shakllari juda ko‘p, bularning har birida bir vaqtda turlicha o‘zgarishlar kuzatiladi. Misol uchun, o‘zbek tilining badiiy uslubi nihoyatda go‘zal va boy, lekin ilmiy uslubi fikrlash va bayon uchun yetarli imkoniyat bermaydi.

Yalpi savodsizlik faktini, afsus­ki, inkor qilib bo‘lmaydi. Ko‘chalardagi afisha, e’lon va reklamalarda, hatto OAVda imloviy, punktuatsion va uslubiy xatolar juda ko‘p uchraydi. Lekin har doimgiday tanqidga berilib ketamiz-u, sabablarni tahlil qilib ko‘rmaymiz. Imloviy xato qiluvchilarga nisbatan ma’muriy choralar ko‘rish, hatto ularni jazolash singari “tashabbus”lar ilgari suriladi. Hadeb alohida shaxslarga yopishavermay, mohiyatga nazar solish payti keldi, fikrimcha.

Til qashshoqlashyapti, imloviy anarxiya avj olyapti degan da’volar ma’lum ma’noda to‘g‘ri. Shunday bo‘lsa-da, gap bir-ikkita savodsizda emas. Buni ang­lash uchun quyidagi savollar ustida bosh qotirish darkor:

– balki muammo til va imlo qoidalarining o‘zidadir? Agar hamma “x” va “h”ni adashtirsa, unda ehtimol muammo “savodsiz” va “mas’uliyatsiz” odamlarda emasdir? O‘zbek so‘zlashuv tilida bu ikki tovush farqlanmaydi, shunday ekan, adabiy tilga ularni zo‘rlab singdirish nechog‘li to‘g‘ri?

– yoshlar orasida xat-savodning qoniqarli emasligi, til qoidalariga rioya etilmasligi sababi ta’lim tizimidagi nuqsonlarga borib taqalar? Maktab yoki universitetda ona tili yaxshi o‘qitilmasa yoki o‘quvchi-talabalar oldiga bu borada yetarlicha qat’iy talab qo‘yilmasa, bunda kim aybdor? Balki ta’lim tizimida ona tili o‘qitilishiga boshqacha yondashish kerakdir?

– xalqni savodli etadigan vosita – ­doimiy mutolaa. Kirill xatida chop etilgan kitoblar talay, ammo lotin alifbosida aholini adabiyot bilan yetarlicha ta’minlash dolzarbligicha qolmoqda. Gazeta-jurnallar, saytlar o‘zi ko‘tarayotgan mavzuyu chop etayotgan maqolalari bilan ommada qiziqish uyg‘ota olmayapti.

Ona tili ta’limi epaqaga keltirilmas ekan, o‘qishli badiiy, ilmiy, ilmiy-ommabop kitoblar zaxirasi yaratilmas ekan, odamlar har kuni internetni qiziqib “varaqlamas”, gazeta va jurnallarni intiqib kutmas ekan, xullas, o‘zbek tilida aholi keng qatlamlarini o‘ziga jalb etadigan binoyidek axborot oqimi hosil qilinmas ekan, birovlardan “xato yozasan”, “adabiy tilni bilmaysan” deb gina qilish noo‘rin.

O‘rozboy Abdurahmonov, yozuvchi:

1. Qoraqalpoq tili davlat tili maqomini olgan kezlar biz kirill alifbosida edik. Mustaqilligimiz arafasida davlat tili masalasiga alohida ahamiyat berilib, Qoraqalpog‘iston Ministrlar Kengashi qoshida maxsus komissiya tashkil etilib, davlat tilini asrash-bo­yitish yuzasidan ilmiy-amaliy ishlar olib borildi, lekin, afsuski, keyinchalik bu idora yopilib qoldi. Hozir Qoraqalpog‘istonda davlat tilining qo‘llanishi masalasi muallaq bir holda qolganki, har kim o‘z bilganicha yozib, yozganini to‘g‘ri deb hisob­lab yuribdi.

Lotin alifbosiga o‘tilayot­gan kezlar universitetdagi bir mulo­qotda qatnashganman. Notiq taniqli fizik olim, professor, kompyuterdagi ilk qora­qalpoqcha harflar muallifi, qadrdon do‘stim edi. Lekin uning alifbodagi harflar soni haqida aytganlari meni hayratga soldi.

– Bilasizmi, – degan edi u, – yuksak tamaddunga erishgan xalqlar yozuvidagi harflar soniga qarang, ingliz tilida 26, rus tilida 36 harf bor. Qoraqalpoq tilida esa 41 harf! Qancha isrofgarchilik! Bizning qoloqligimizning asosiy sababi ham shu. Ilg‘or xalqlar kam harf qo‘llab, qulay va tez tushunib oladi. Bizlar xudoning ko‘p harflari orasida adashib-uloqib yuraveramiz. Lotin alifbosi, qolaversa, kompyuterni tez o‘zlashtirish imkonini beradi…

Bu gaplar menda e’tiroz tug‘dirdi. Harfi kam inglizlar aqlli xalq ekan, mayli, 41 harfimiz bilan biz past­roqmiz deylik, ammo 10 000 dan ziyod harf-iyeroglifiga ega bechora xitoylarni qaysi toifaga kiritamiz? Harflarini o‘zlaridan o‘zgalar tushunmaydigan arman alifbosi-chi?

Men e’tirozimni bir parcha qog‘ozga yozib, notiqqa jo‘natdim. U nutqini tugatgach yonimga kelib, shivirlab uzr­xohlik qildi: “Men buyog‘iga e’tibor bermabman…”

2. Menimcha, qoraqalpoq yozuvi kirill bo‘lgani ma’qul. Sababi – biz lotinga o‘tamiz deb, uch avlod to‘plagan ma’naviy boyligimiz – kitob­lardan ajralib qoldik. Odamlar ongida tushunchalar o‘zgarib, otalar bilan bolalar o‘rtasida azaliy munoqasha avj olyapti. Qulog‘i doimo telefonda bo‘lgan bolaning kallasiga otaning og‘zaki so‘zi singmayotir. Axir, ikki avlod ikki alifboda, ikki xil kitob o‘qiyapti… Bu hol avlodlar orasidagi ziddiyatni kuchaytirib, G‘arbni “porloq kelajak” deb tushunadigan yoshlarni paydo etmoqda. Yoshlar dunyoni tez tushunadi, yangilikni tez o‘zlashtirib oladi – ularning iqtidorlilari hozirda kirill alifbosida ham o‘qiydi. Yoshlarni o‘qitish, o‘rgatish mumkin, lekin kirill alifbosiga ko‘nikkan o‘rta va keksa yoshdagilarni lotinga o‘rgatish oson emas, ayniqsa, Qoraqalpog‘iston sharoitida. Yemay-ichmay, kuch-quvvatni kunu tun lotincha kitob chiqarishga sarflaganda ham, birinchidan, ulkan mablag‘ kerak bo‘ladi, u esa bizda yo‘q, ikkinchidan, mayli, chiqardik ham deylik, lekin ongi hali shakl­lanib ulgurmagan farzandlarimiz avvalgi kitoblar ma’nosini chaqarmikan? “Lotinchilar”dan “Axir, bu – kompyuter tili-ku!” degan xitobni ko‘p eshitaman. Hov, og‘aynilar, kompyuter yo internetni pir tutmang­lar, axir, ular faqat vosita, insonning og‘irini yengillashtiradigan matoh-ku!

Yaxshigina bir shoir do‘stim ko‘nglidagini aytdi-qo‘ydi:

– Bir qo‘shig‘im “Qaldirg‘och” bolalar jurnalida lotincha chiqdi. Qayta-qayta o‘qib, hech o‘zim yozgan she’rga o‘xshata olmadim. Kirill­chasini o‘qisam, she’rga o‘xshaydi, lotinchasini o‘qisam, oddiy gapdek…

Men bu o‘rinda qaysi alifboning ­afzalligini emas, u xalqimiz bir-birini tushunishi uchun qulayligini nazarda tutyapman. Alifbo mentalitetimizga mos va tez o‘zlashtiriladigan, qo‘llashga o‘ng‘ay bo‘lgani ma’qul.

3. Tilimiz qashshoqlashib, dag‘allashib boryapti, degan gapga qo‘shilmayman, chunki til – jonli organizm, o‘sish jarayonida o‘zgarib, boyib boraveradi. To‘g‘ri, uni matbuot qashshoqlashtirishi mumkin. Lotin tilining o‘lishiga alifbo emas, o‘sha kezlar bolalar tug‘ilishi keskin kamayib ketgani sabab bo‘lganini yaxshi bilamiz. Lekin hozir savodxonlik pasayib, imloviy anarxizm avj olayotgani aniq. Bu endi qaysi alifboni qo‘llashimizga bog‘liq. Qoraqalpoqlar – alifbo o‘zgarishidan eng ko‘p jabr ko‘rgan xalq. O‘tmishda biz asl turkiy alifbodan tortib arab, lotin, kirill alifbolarini istifoda etganmiz. Kechagi lotinga qaytishimiz nihoyatda og‘ir kechdi. Boz ustiga, 2009 yili endi o‘rgana boshlagan qoraqalpoq lotinchamizga uchta harf qo‘shilib, boshimiz yana baloga qoldi. Til-adabiyot o‘qituvchilarimizdan tortib uchta harf­ning qo‘shilishiga ovoz bergan deputatlarimizgacha o‘z ona tilida to‘g‘ri yoza olmaydigan darajaga tushdi. Masalan, oldin lotincha oddiy “Orinbay” deb yozilib-o‘qiladigan ism endi “Wo`rinbay”, “O`zbekstan” atamasi “Wo`zbekstan” deb yozilib, cho‘zib o‘qiladigan bo‘ldi. Oldin uch varaqqa bemalol sig‘ib turgan matn, endi to‘rt varaqqa ham sig‘may qoldi. Bu uch harf lotincha o‘qiyotgan bolalarni chalg‘itib, ular ona tilida ommaviy ravishda xato yoza boshladi… Hatto Jo‘qorg‘i Kengashimiz “Өzbekistan” so‘zi bundan buyon “O`zbekstan” deb yozilsin deya qaror qilgan bo‘lsa ham, “uch harf xatosi” oqibatlarini tugatish uchun hali ancha yillar kerak bo‘ladiganga o‘xshaydi. Axir, alifbo omma ongiga singmog‘i uchun uch avlod davri, ya’ni 75 yil kerak bo‘lar ekan. Angliya parlamenti salkam 600 yildan buyon oddiy bir apostrofni qanday qo‘llashning yechimini haligacha topa olmayotir deb eshitaman.

Biz alifbo tanlashni umumxalq referendumi yo‘li bilan hal etsak, adolatdan bo‘lar edi.

Mana, anketa savollariga javoblar bilan tanishdingiz, aziz jurnalxon. Bizningcha, muhokamaga qo‘yilgan masalalarga har kim o‘z qarashini erkin, ro‘y-rost ifoda etdi. To‘g‘ri, goho fikrdan ko‘ra hissiyot ustun kelgan o‘rinlar ham bo‘lgandir. Biroq buni oqlaydigan sabab bor: axir, til, yozuv, imlo – millat uchun, hech mubolag‘asiz, hayot-­mamot masalasi-da!

Kimnidir haq, kimnidir nohaq deya hakamlik qilish niyatidan yiroqmiz. Ayni choqda, muhokamaga xulosa yasashga ham jazm qilmaymiz. Chunki til, yozuv va imlomiz tegrasidagi bahslar hali davom etayotir. Bu kun gazeta-jurnal, radio-televideniye, internetu ijtimoiy tarmoqlardagi dolzarb mavzu – ana shu. Demak, anketamiz savollariga javoblar ham yalpi muhokamadan atigi bir qatra, xolos.

Biz jurnal sahifalaridan ayni bahsga minbar ajratar ekanmiz, butun xalqimiz kabi shularni orzu qildik: shoyad o‘zbek tili yuksak qadr topsa, muntazam alifbomizga ega bo‘lsak, imloda ham yakdillikka erishsak. Axir, bularsiz dunyoning mutaraqqiy xalqlari safidan joy olish dushvor!..

М: “Tafakkur” jurnali, 2017 yil 4-son