Бу йил 21 октябрда Ўзбек тилига Давлат тили мақоми берилганига 28 йил бўлади. 1989 йилда туғилган бола 28га кирди. Фарзанд кўрди. Ўзбек тили расмий юқори мақомга чиққандан сўнг, иккинчи авлодни кўрмоқда. Лотин алифбосига ўтилган пайтда туғилган авлод аллақачон 20 ёшдан ўтиб бўлди ва баъзилари фарзанд кўришди. Лотин ёзувига асосланган ўзбек тили алифбоси ҳам иккинчи авлодни қарши олмоқда.
ЯНА ЎША МАВЗУ:
ЛОТИН-КИРИЛЛ МУАММОСИ
Тилни ҳурмат қилиш — ватанпарварлик
Зафар Ҳошимов
«Korzinka.uz» супермаркетлар тармоғи асосчиси Зафар Ҳошимов Telegram’даги каналида ўзбек тили, лотин-кирилл мавзуси ва чет тилларга муносабат масаласидаги қарашларини баён этди. Каналдаги бошқа постлар кирилл алифбосида ёзилгани ҳолда бу пост лотин имлосида ёзилган, муаллиф бу орқали лотин имлоси тарафдори эканини ифодалаган.
———
Эрталаб Facebook-лентамда бир инсоннинг 1990 йиллар бошида отаси Латвияга боргани, у ерда, гарчи ҳамма рус тилини билсада, у билан ҳеч ким қасддан рус тилида гаплашмагани, шу амаллари билан латвияликлар ўз ватанпарвар, тилпарварликларини намойиш қилганликлари ҳақидаги ҳикояни ўқиб қолдим. Ва, шу тариқа, ҳикоячи тилимизга ҳурматимиз нақадар камлиги, ҳали ҳануз кўпгина ватандошларимиз рус тилидан ўзини «озод ва мустақил» қила олмаганликларини чуқур танқид остига олдилар
Мен бу масалага бироз фарқлироқ ёндашмоқчиман.
Иқтисодда талаб ва таклиф тушунчалари бор. Яъни, талаб таклифни уйғотади, таклиф эса талабни қондиради. Бу ерда «нега унақамиз, нега бунақамиз», деб бошимизга тупроқ сепиб, хўрланишимиздан ҳеч қандай фойда йўқ.
Ва ўзбек тилининг мавқеини ошириш учун ҳаётимиздан рус ёки бошқа бирор тилни «йўқотайлик» йўсинида иш тутиш мутлақо нотўғри. Бундай қарашлар халқнинг билимини, обрўйини ва, шу орқали, тилимизнинг мавқеини ҳам янада туширади, деб ишонаман.
Хўш, халқимизнинг ўз она тилимизга бўлган талабини ошириш, уни «рақобатбардош» қилиш учун қандай ишлар амалга оширишимиз керак, деган савол туғилади.
Авваламбор, тилга таъриф берайлик. Тил — бу билим, фикр, ахборот алмашиш ва мулоқот воситасидир.
1. Билимдан бошлайлик. Масалан, замонавий математика, информатика, фалсафа, психология, иқтисод ёки бошқа исталган фан ёки соҳани олсак, бунда қарийб 90 фоиз янги билим инглиз тилида барпо бўлаяпти, қолган 10 фоизи дунёнинг бошқа тилларида (рус тилида 1 фоиздан кам). Худди шунинг учун ҳам шахсан мен биз ўзбек тилининг (лотин алифбоси) инглиз ва бошқа чет тилларини ўзлаштиришдаги ўрнини тушунган ҳолда гарчи ўзимга ҳам кириллда ёзиш осонроқ туюлсада, лекин лотин алифбосига ўтишимизнинг қизғин тарафдориман…
Сабаби, ёшлигимизда инглиз тилини ўқитишда қарийб бир йилни лотин ҳарфларини ўрганишга сарф қилардик, шунда ҳам қатор ўқувчилар бу алифбони чала ўзлаштирар эди. Лотин ҳарфлари дунёнинг бугун кунда машҳур тилларини ўрганишимизга бир яхши қадам бўлиб хизмат қилади, деб ўйлайман.
Давом этамиз, чет тилларидаги янги асар ва тадқиқотларнинг 5—10 фоизи — энг машҳурлари — нисбатан қисқа фурсатда рус тилига таржима қилинади. Ўзбек тилига қанчаси таржима бўлаяпти, деб сўрасангиз, «0 (нол) фоизга яқин», десам хато бўлмас. Шукр қилишимиз керакки, аксарият ватандошларимиз рус тилини билади ва шунинг учун ҳам замонавий илм манбаларига шу кичиккина дарча орқали бўлса-да, назар сола билишади. Замонавий илмга катта йўл очамиз десак, ёшларимизнинг инглиз, фаранг, олмон, хитой ва шу жумладан, рус тилини ҳам ўқишга бўлган интилишиларини ҳар томонлама қўллаб-қувватлашимиз керак.
2. Энг илғор ва қизиқарли фикрлар энг илғор ва қизиқарли илм асосида рўёбга чиқади. Бу борада ислом илмини ўрганаётган ватандош олимларимиз мисолини кўрайлик. Раҳматли Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратлари битган китоблар, чиқарган овозли маърузалар, талайгина дин пешволаримиз, имомларимиз, уларнинг қатор шогирдлари шу кунга қадар чиқарган ва чиқараётган китоб ҳамда мақолалар, ижтимоий тармоқларда юритаётган саҳифалари шахсан мени она тилимиз бойлиги ва унда фикрни изҳор қилиш гўзаллиги билан доим ҳайратлантириб келган. Бу китоблар юз минглаб, миллионлаб нусхаларда кенг тарқалиб, ижтимоий саҳифа, сайт ва каналларда минглаб-минглаб тилдошларимизга она тилимизни тарғиб қилиб келмоқда.
Бу мисол, менимча, она тилимизга бўлган талабни қандай кучайтириш керак, деган саволга энг яққол жавоб бўла олади. Агар биз бошқа барча соҳаларга шу тажрибани қўллай олсак, яъни, олим, тадқиқотчи ва таржимонларимиз илғор дунё илмларини шу тариқа кенг оммага она тилида етказганларида эди, дунё адабиёти гавҳарлари она тилимизга сифатли таржима қилиниб, уларнинг адади сероб қилинганида эди, «Она тилимизда гаплашайлик!», деган даъватларга ҳожат қолмаган бўларди.
Шу ўринда, «Нега ваабше ўзбе тилида ёзмисиз?», деб бировларга танбеҳ берадиган танқидчиларга: «Аввал ўзингиз ўзбек тилини мукаммал ўзлаштириб олинг, сўнг бу тилда ижод қилинг; тўрт сатр шеър ёки ҳикоя битинг, ҳеч бўлмаса, кичик бир ҳикояни ўзбек тилига таржима қилинг ва Telegram, Facebook ёки бошқа ижтимоий тармоқ орқали тарқатинг; шу амал она тилимиз учун 30 йил ҳаммага «ўзбеча ёзила», «ўзбеча гапирила», деб юргандан афзалроқдир», дегим келади (ушбу танбеҳ луқмалар муаллифлар имлосида келтирилгани учун узр сўрайман).
3. Тилнинг ахборот ва мафкура воситаси сифатидаги ролига келсак, аминманки, бу алоҳида эътиборга лойиқ мавзу. Сабаби, бугунги кунда дунёда пропаганда (тарғибот ва ташвиқот ишлари) жуда кучли. Давримизнинг борлиқ ва ҳодисалари ҳақида атрофлича, холис ва тўлиқ ахборот олиш нафақат ҳозирги кунимиз, балки келажагимизни белгилайдиган энг муҳим омиллардан биридир. Шу борада айтмоқчиманки, яқин-яқинларгача ҳам мамлакатимиздаги ички ҳолат ва ташқи ҳодисаларнинг миллий оммавий ахборот воситалари томонидан ўзбек тилида ёритилиши жуда суст ва заиф эди.
Ўзбек телевидениеси, радиоси, газеталари хабарларни анча юзаки ва чала ёритар эди. Ҳатто дунёда ёки ватанимизда бўлаётган муҳим ҳодиса ва жараёнлар кечикиб берилар — баъзан чала ёритилса, баъзан мутлақо сукут афзал кўрилар эди. Бу информацион бўшлиқни, турган гапки, чет эл оммавий ахборот воситалари, биринчи навбатда — тили тушунарли бўлгани сабаб — Россия медиаси эгаллаб бошлаган эди. Бу қатор ҳолларда миллий мафкурага салбий таъсир кўрсатадиган хавфли бир аҳволдир. Бироқ сўнгги вақтларда, шукрлар бўлсинким, бу ҳол аста ўзгараяпти: миллий телеканаллар, ахборот кўрсатувлари ва муҳокамалар ривожланиб, миллий телевидениени кўриш тобора қизиқарли бўлиб бораяпти. Албатта, бу омил ҳам тилимизнинг мавқеи ва унга бўлган ҳалқ орасидаги талабни оширади.
4. Энди одамлар орасидаги мулоқотга келадиган бўлсак, юқорида қайд этилган жараёнлар ривожлангани сари, бу соҳада ҳам ижобий ўзгаришлар кўлами ошаверади. Ахир ҳамма ҳам эшитган ва ўқиганлари нарсалари ҳақида ўша эшитган ва ўқиган тилида фикр алмашиши табиий. Яъни, қанча кўп хабар ўзбек тилидаги бўлса, унинг муҳокамаси ҳам ўзбек тилида бўлиши шу қадар аниқ .
Ушбу фикрларим якунида айтмоқчи бўлган асосий ғоялар:
чет тилларини (рус тили ҳам бундан асло мустасно эмас) чуқур ўрганаверишимиз керак, бунга билимлар хазинасига калит деб қарашимиз мақсадга мувофиқдир;
шу билан бирга, ўзбек тилида кўп ва сифатли контент тайёрлаш керак — у хоҳ янги китоб, журнал, газета, интернет, шу жумладан ижтимоий тармоқлардаги контент бўлсин, хоҳ жаҳон адабиёти, санъати, шеърияти дурдоналари, илмий-оммабоп нашрлар, кўрсатув ёки дарсликлар бўлсин — фарқи йўқ;
оммавий ахборот воситалари соҳасида мавжуд қонун билан белгиланган концептуал ва стратегик йўналишларга риоя қилган холда, бошқа барча чекловларни олиб ташлаб, ОАВлар ривожи йўлида ҳеч қандай тўсиқлар қолдирмаслик керак. Масалан, ОАВ миллатлар, халқлар, ирқ ва дин асосида одамлар орасида зиддият ва қарама-қаршилик уйғотмаслиги, экстремизм ва терроризмнинг ҳар қандай кўринишига қарши бўлиши, миллий мустақиллигимиз ғоясини қўллаб-қувватлаши ҳамда инсон ҳуқуқлари ва қадриятларига ҳурмат билан муносабатда бўлиши каби асосий тамойилларга риоя этишини талаб қилиш кифоя. Шу принципларни қўллаган ҳолда, ОАВлар ҳар соҳада ўз аудиторияларига монанд турфа қизиқарли хабарлар бериб юрса, уларнинг сони кўп ва хилма-хил бўлса, албатта, одамларда она тилига бўлган эҳтиёж янада ошади.
Масалан, кузатишим бўйича, Халқаро пресс-клубнинг чиқишлари, UzReport TV, «Зўр-ТВ», «Milliy TV» ва янги ташкил этилган «Ўзбекистон 24» телеканали қаторида, «Дарё», «Kun.uz», «Kommersant.uz» журналистлари бу масалада шу кунларда ҳам катта ижобий қадамлар ташлаяпти. Яқинда дўстларимиз томонидан асос солинган «M-Factor» лойиҳаси ҳам шу қаторда — лойиҳа ижодкорлари ва қатнашчилари ўзбек тилида етук тадбиркорлардан муваффақият сирлари ва омиллари ҳақида интервью олиб, кенг оммага ахборот беришни ўз олдиларига мақсад қилиб қўйган.
Шу айтилган мулоҳазаларни эътиборга олиб, ўзбек тилининг келажаги ва ривожи учун жон куйдираётган азиз ватандошлар, илтимос, қалбимизда она тилига бўлган муҳаббат кимда кўпу, кимда камлиги борасида бир-биримиз билан талашмайлик, бир-биримизни хоинликда айблаб, енгишга уринмайлик — шу ғайрат-шижоатимизни она тилимизнинг ҳақиқий ривожланиши йўлида ижобий ва амалий йўсинда ишлатайлик.
Эътиборингиз учун раҳмат.
PS. Дарвоқе, 1990 йиллар ўтиб кетиб — худди ўша Латвияда ҳозир исталган тилда савол беринг, ўша тилда жавоб оласиз, жумладан, рус тилида ҳам.
PPS. Мустамлака остида яшаган одамларнинг мафкурасида бу аҳволдан ҳақиқий озод бўлганлик ўтмишга ҳаяжон ва нафратсиз, қуллик комплексларисиз холис назар сола олишида намоён бўлади, аслида. Бувим раҳматли турмушидан ажраган жиянларига: «Ундан ҳали ҳам жаҳлинг чиқаяптими, бас, уни ҳануз севар экансан», — деган сўзларини рус тили ва маданиятига нисбатан аламзада муносабатда юрган баъзи инсонларга қарата такрорлагим келади.
PPPS. Баъзи жойларда ёзувим хато бўлгандир, мени бунинг учун маъзур тутинг.
Лотин алифбосидан кимлар қўрқади?
Маъмура Зоҳидова
Лотин алифбосидан кимлар қўрқади? Албатта, келажак авлодни эмас, ўзини ўйлайдиганлар, ўз умрини узун ўлчайдиганлар. Умри, қийинчиликсиз турмуши, осонроқ битадиган юмушлари олдида халқ келажагини азиз ҳисоб қилмайдиганлар.
Кимлар бугун шу ёзувда хат-саводи чиққан ва аввали 30 ёшга кирган, (эртага ё индинга бутун фан, илм оламини ҳали кирилл ёзувида ўз илмий ё бошқа асарларини эълон қила туриб, ярим дунёнинг амалдаги ёзуви учун ўн тўққизтагина белгисини билиб ололмай, ортга қайтамиз деб ҳайқириб ётган «кекса авлод»нинг ўрнини эгаллайдиган) ёш авлодни, унинг неча йиллик умри, билим-салоҳияти ва жаҳон сари шаҳдам боришдаги кунма-кун эришаётган мислсиз ютуқларини, бутун бир мамлакатнинг келажагини ўйламай, ўз-ўзига қулай бўлишини кўзлайди?
Яхшики, лотин ёзувидаги кўплаб белгилар аввалги биз ёзавериб, мослашиб кетган ёзув белгиларидан кескин фарқ қилмайди.
Бугун таълимнинг турли бўғинларида билим олаётган ёш авлод лотин ёзувидаги ўзбек алифбоси асосида саводи чиқиб, энди бунинг натижасида дунё минбаридан янграйдиган тиллардаги илмий ва бадиий адабиётлар мутолаасида 30–40 йил олдинги одамларимиздан кўра анча илгарилаб кетди.
Ўқитувчилик соҳасидаги 25 йиллик фаолиятимда тенг нисбатда ҳар икки ёзувда кўп сонли ўқувчиларнинг ўқиши ва ёзишидаги қулайлик, ноқулайлик, бошқа тарафларини солиштириб кузатганман. 1996-2004 йилдаги ўқувчиларим орасида «ёнғоқ» сўзини «йонғоқ», «яхши» сўзини «йахши» ёзадиган ўқувчилар учрар эди. Ҳа, улар эшитган товушларини тўғри ёзадиган ўқувчилар эди, деб ҳисоблайман. Қолганлар графемаларни ёдлагани учун биз билгандек ёзишарди. Бироқ кирилл ёзувидаги икки товушни ифодалайдиган бу ҳарфлар «графемасевар»лар ўйлаганидек, қулай ва жуда тўғри эмасди.
Масалан, «Е» графемаси «мен», «тенг» каби сўзларда, яъни бўғин ўртасида келса, битта «Э» товушини ифодалайди, «елка», «енгил» «поезд» каби сўзларда эса «ЙЭ» товушларини ифодалайди. Бугун лотин ёзувидаги ўзбек алифбосидан камчилик топадиганлар нега бу кабиларни кўрмайдилар, ҳайронмиз. Ҳа-да, ёшлигингда ўрганиб кетган қулай, яна ўрганишни талаб қилмайдиган, газета-журналлар чиқяптими, китоблар шу ёзувда нашр этиляптими, демак, бундан ўзгасини ҳеч ким тан олмайдигандек туюлаётган, худди ёзув шакли сақланиб қолса, ёмонми? Бундайлар тасаввурида 100 йиллик вақт, гўё бутун бир тарих.
Кирилл ёзувини ёзишда тўхтамларнинг, яъни ҳарфларнинг турли ўринларидаги белгилари камлиги, балки айримлар учун маъқул туюлар. Лекин нима учун шундай шиддатли замонда биз худди уйқусираётган одамдек содда, осон томонга интиламиз? Нега бир оз меҳнат қилишдан, агар алифбо ёдлаш ва бу алифбода ўз сўзларингни ёзишни заҳмат деб бўлса, заҳмат чекишдан қўрқамиз?
Ахир бугунги кун боласи охирги русумдаги мураккаб телефонларнинг беҳисоб амалларини тезда ўзлаштиряпти-ку? Кимдир деётган эканки, икки ҳарф билан бир товушни ифодалаш ноқулай ва зарур шаклни қўя олмасликдан юзага келди. Бироқ нега инглиз тилидаги сўзларнинг шакллари бошқа-ю, ўқилиши бошқа бўлса ҳам, миллатимизнинг кўп сонли вакиллари бу тилни ўрганишга саъй қилиб, салкам она тилларидек ўрганадилар?
Инглизларнинг ўзи-чи? Ёзувларидаги кўпдан-кўп «камчиликлар»ни кўрмаяптиларми экан? Хўш, нима бўлибди, агар алифбомизда учтагина товуш икки ҳарф билан ифодаланса? Дунёда алифбосидаги ҳарфлари сони бизникига қараганда икки, уч, тўрт баравар кўпроқ бўлган халқлар нега қийналдик, деб дод солмаяптилар экан. Интернет тармоғидаги баъзи мақолаларни ўқиб ажабланасан киши. Аввалги ёзувга қайтишни ёқлаётганлар, аслида, кун сайин ўсиб бораётган фарзандлар камолини ўйлашаётган бўлса, 30–35 йил ўтиб кирилл ёзувида саводи чиққан одамларнинг деярли барчаси ўз ўрнини лотин ёзувида ўқиган ва бугун ташкилотга ишга келгач, мажбур бўлиб кирилл ёзувида (хоҳ қўлда, хоҳ компьютерда бўлсин) ёзишни ўрганаётган кейинги авлодга бўшатиб бериши аниқлигини яхши билсалар керак.
Китоблар кирилл ёзувида чиқаётганини рўкач қилишдан ҳам маъно йўқ. Чунки юртимиздаги кўплаб нашриётлар тўхтовсиз ишлаб турибди. Балки яна ўн йиллар ўтиб, барча китоблар, газеталар лотин ёзувида нашр этилади. Чунки кирилл ёзувининг истеъмолчилари анча нарилаб кетган бўладилар.
Эҳ, замондош, тенгдош авлод, ахир биз эмасми, лотин ёзувининг тўла амалга киришига ҳалақит бераётган? Бизлар биргина алифбони тез ўрганиб ола қолсак эди, ХХ асрнинг бахтли авлоди қўшёзувнинг амалда эканидан давлат қонунларига нисбатан кам даражада бўлса-да, ишончсиз бўлмасмиди?
Қадимда ота-боболаримиз дунёдаги мураккаб ёзувлардан бири саналган араб ёзувида савод чиқарганлар, таҳсил олганлар, ижод қилганлар. Бадиий ижодда бу ёзувда бетакрор асарлар яратилган, ҳатто ҳарф шакллари асосида чуқур идрок талаб қиладиган бадиий санъатлардан фойдаланиб, гўзал ифодалар яратганлар. Биз улуғ илм аҳлларининг ворисларимиз-ку? Бизга нима бўлди? Нега ота-боболаримиз дунёнинг китобини ёзгани ҳолда, биз бошқа халқлар нима қиляпти экан, қайси халқ кирилл ёзувида қолиб тўғри қилди, демак, уларнинг дунёқараши бизникидан кўра кенгроқ экан-да, деган мулоҳазаларга бориб ўтиришимиз керак?
Нега тўғри йўлда эканимиз билан, ёзувимиздаги яна бошқа барча соҳалардаги камчиликларни йўқотиб, мақбул йўлни танлашимиз ва шиддат билан олға боришимиз билан бошқа халқларга ўрнак бўлишни кўзламаслигимиз керак? Нега буюкларимизга муносиб бўлмаслигимиз керак? Англаб турибмизки, ўзбек халқи ҳозир ҳам дунёга энг забардаст алломаларни бериб турибди. Бу фикрни атоқли сиёсатчи, мамлакатимизнинг биринчи президенти Ислом Каримов номи билан далиллаш мумкин.
Яна ажаб фикрларга дохил бўлдим: ўзбек кишиси ўз фарзандини рус мактабда ўқитишга интилаётир. Хўш, нима бўлибди? Миллий мактабда рус тили ва адабиёти ўқитилади. Рус мактабларида давлат тили ўқитилади. Ўқувчи ҳар икки ҳолда ҳам дунёнинг икки ёзувида ўқиш ва ёзишни ўрганади.
Мана бу кўчирмага диққатингизни қаратамиз:
Оддий халқ ҳам улар (тилшунослар)дан ижодкорроқ эканки, ижтимоий тармоқларда «ш»ни «w» (даблю) ҳарфи билан ёзмоқда. Ҳатто айрим кишилар ш (sh), ч (ch), ғ (g‘), ў (o‘) ҳарфлари ўрнига бошқа тиллардаги ş, ç, ö, ğ сингари ҳарфлардан фойдаланилмоқда. Аммо компьютерда ишлайдиганлар уларни ёзиш учун айни пайтда қабул қилинган алифбомизда ва бинобарин клавиатурада бўлмагани боис, бошқа тиллар клавиатурасидан фойдаланишга мажбур бўмоқда.
Ажаб, бу нима дегани, «бошқа тиллар клавиатураси?» Тилларда клавиатура бўлар экан-да. Бу етти минг тилда етти минг хил клавиатура дегани. «Оддий халқнинг ижодкорлиги» дегани-чи? Икки белги ёзиб ўтиргандан кўра қўлидаги беш олти тугма ичидан шакли ўхшагани учун «sh»нинг ўрнига «w» ни ишлатишни бир дангаса одам русум қилса, шунга ижод қилиш деб баҳо беришнинг ўзини ҳам кашфиёт санаб ўтиргандир муаллиф. Нима демоқчи бўладилар?
Тасаввур қилинг, “sh” ни “w” товушини ифодаловчи белги билан алмаштирилса…
Янги алифбода тилимиздаги барча товушларни ифодалайдиган ҳарфлар етарли. Бу алифбо етук мутахассислар томонидан ишлаб чиқилган. Айрим маҳмадоналарнинг омма олдига чиқиб ўзини доно санаб сайрашини Гулханийнинг «Зарбулмасал» асаридаги дурадгор ишини қойиллатаман деб думидан бир ҳисса қолдирган маймунга ўхшатса бўлади. Ҳа, омма олдида уларнинг ёзганларида камида битта бемаъни фикр қолади. Унинг тўғри фикр дея хаёл қилиб ҳамма учун ҳавола қилиниши эса бориб турган бемаъниликдир.
Фикримизча, оммавий нашрларни тезлик билан лотин ёзувида ишлашга ўтказиш керак. Алифбо ислоҳини кутиб ўтиришдан маъни йўқ. Кенгашга солиб қўйилса, бир қарорга келиш ҳеч бир вазиятда осон бўлмаган. Таълим, ижтимоий ҳаёт эса давом этаётир-ку. Бир лаҳза бўлса ҳам эртароқ ислоҳот ўтказиш, лотин ёзувининг барча жабҳада амал қилишига эришиш, фаол кишиларни замон билан, ёшлар билан ҳамнафас бўлишларини тақозо этадиган вазиятни юзага келтириш керак. Агар бир қарорга келингани, ислоҳ киритилгани тақдирда ҳам биз ҳеч нарса йўқотмаймиз. Қайтага қотиб қолган омма жонланади, янги ёзувни ўрганиб боради.
Андерсеннинг «Булбул» эртагидаги ясама булбулни ҳақиқий булбулдан афзал кўрган сарой аҳлининг бир хил ўйлаган фикри ёдимизда: «Сунъий булбулнинг қандай куй куйлашини олдиндан билса бўлади, ҳақиқий булбулнинг нима куйлашини эса, йўқ». Сарой аҳлига ўхшаб бир хилликка интилишимиз, ривож топиб бораётган замонга ета олмай эскичасига ёзишни маъқул кўришимизни ҳеч бир яхши сўз билан баҳолаб бўлмайди.
Мақолани ҳам лотин ёзувида битишни жуда истаган эдик, лекин миллатимиз келажаги учун жон куйдирадиган, зиёли, илмли, қалб кўзи очиқ инсонлар ичида ҳам бу ёзувдаги матнларни ўқий олмайдиган ва ўз ватанининг қонунлар билан тасдиқланган ёзувини ўрганишни ватанпарварлик деб билмайдиган, ёзувни ўрганмасликни ватан келажагига бефарқлик, халққа ҳурматсизлик, деб англамайдиган айрим одамлар ўқимай қолдиришмасин, деган мулоҳазага бордик.
Яна таъкидлаймиз, лотин ёзувининг ягона ёзув сифатида амалга кира олмаётганига биз — кирилл ёзувида саводи чиққан авлод, энг бош айбдормиз. Касбдошлар, ватандошлар, миллат дардини чекаётган азизлар, дунёга юз тутайлик, миллийлигимизни қўлдан бермайлик. Муҳими, юрт равнақи учун курашайлик, лекин келажак авлодга халақит бермайлик.
Гибридлашмаслик учун халққа
битта алифбо зарур
Хуршид Марозиқов
Бу йил 21 октябрда Ўзбек тилига Давлат тили мақоми берилганига 28 йил бўлади. 1989 йилда туғилган бола 28га кирди. Фарзанд кўрди. Ўзбек тили расмий юқори мақомга чиққандан сўнг, иккинчи авлодни кўрмоқда. Лотин алифбосига ўтилган пайтда туғилган авлод аллақачон 20 ёшдан ўтиб бўлди ва баъзилари фарзанд кўришди. Лотин ёзувига асосланган ўзбек тили алифбоси ҳам иккинчи авлодни қарши олмоқда.
Бу (лотин алифбосига асосланган) йўл шахсан Ватан тараққиёти учун глобаллашув асрида жуда зарур бўлган, деб биламан. Лотин ёзуви қарийб барча давлатларда, шарқу ғарбда алмаштириб бўлмас ёзувга айланиб бўлди. Бунинг сабабини ХХI аср технологиялар асри бўлиши билан ҳам боғлаш мумкин. Қайси оммавий дастурлаш тили кирилл алифбосида ёки Хитой ироглифлари ёрдамида ёзилади? Халқаро авиация тили қайси тилга асосланган ва у қайси ёзув асосида? Яқин қўшнимиз, Қозоғистоннинг ҳам биздан йиллар ўтиб, якуний Лотин ёзуви ҳақидаги қарорга келгани ҳам қайсидир маънода фикримиз тасдиғи бўлиб турибди. Туркман оғаларимиз ҳам, узил-кесил лотин алифбосидан фойдаланишади. Уйимда 4 та туркман телеканали кўрсатади. Ҳаттоки орқа фонда ҳам кирилл шрифтларида ёзилган ёзув топишингиз мушкул. Туркманлар ва озарбайжонлик қардошларимиз учун, лотин алифбосига асосланган маҳаллий тилга ўтиш учун 1 йил кифоя қилди.
Факт
WorldStandards маълумотлар марказига кўра, дунёда 252 миллион одам кирилл алифбосидан фойдаланади (Жаҳоннинг тахминан 3.8 фоиз аҳолиси). Шулардан ярми, лотин алифбосига ўтиш жараёнида ёки расман ўтиб бўлган ҳудудларда яшамоқда. Лотин алифбоси бундан 10 баробар кўп одам томонидан истеъмолда (ер юзидаги аҳолининг 36 фоизи). Қисқаси, мустақилликдан аввал туғилган ва мустабид совет ҳукуматига хайрихоҳ одам бўлмасангиз, юқоридагилар учун қарама-қарши мунозара олиб келишингиз қийин. Ҳукуматимиз, ниманидир билмаса, олдиндан қарор чиқармаган бу масалада.
Муаммо
Шундай бўлишига қарамасдан, ҳозирги ҳаётимизнинг жуда кўплаб соҳаларида бу масалада оқсамоқдамиз. Давлат идораларининг аксарида ҳали ҳам лотин алифбосида тўлдириладиган ҳужжатлар мавжуд эмас. Идоралар ўртасида ҳужжатлар алмашинуви ва ёзишмалар кўпинча рус тилида юргизилади. Бунга Давлат ахборот хавфсизлиги нуқтаи назаридан назар солиш керак бўлади. Баъзи расмий сайтлари ҳали ҳам русча қисқартмалардан ташкил топган (масалан мвд.уз). Миллий телеканалларимиз – асосий қарор тарғиботчиларидир.
Афсус, ўзлари ҳали ҳам кирилл алифбосида аксар кўрсатувларни тайёрламоқдалар. Бошқа шу каби масалаларга яхшироқ эътибор берилмаса, кейинчалик деярли барча соҳаларда бўшлиқ пайдо бўлиши мумкинлигини кўрсатади. Кирилл алифбосидан фойдаланадиган, рус тилига ихтисослашган мактаблар мустақиллик бошида ва ҳозир ҳам давом этиб келаётган эмиграция ҳисобига сон жиҳатдан камайиб кетди. Яна, маҳаллий аҳолининг тез суратда ўсиши ҳам бунда асосий факторлардан бири бўлмоқда. Келажакдаги вазият ва халқаро тренд (компютер дастурлари ва астро-физика) қай тарафга кетаётгани кундек равшан. Шулардан ҳам хулоса қилмасдан, бу масалада эътиборсиз бўлиш узоқ муддатли мамлакат мақсадларини фақат ва фақат секинлаштиради.
Ечим
Бирлашган Араб Амирликларида барча фирмалардан, ҳаттоки халқаро брендлардан (масалан Starbucks, McDonalds, KFC, Subway ва ҳ.к) ҳам араб алифбосида пештоқ номларини инглизчаси ёнига ёзиш қонун билан талаб қилинади. Россияда ҳам кириллчаси сўралади. Биздачи? Агар ҳозирги аҳоли қатламини ҳисобга олсак, кескин ечим – куннинг эртасига лотин ёзувига ўтиш деярли имконсиз масала, албатта. Чунки, аҳолининг 50 ёшдан ошган қатлами (масалан отам ҳам) лотин ёзувида ёзилган ахборот сайтларни кирилл алифбосига нисбатан секинроқ ҳазм қилади. Лекин, қисқа ёзувларни (реклама ёзувлари, Давлат идоралари биноларидаги ёзувлар, кафе ва бошқа жой номларини) кўрганда ўқий олмаслиги қийин масала. Айни шу санаб ўтилганлардан қонунга риоя қилишларини талаб қилса кифоя. Қолаверса, лотин алифбосида таҳсил олган авлод ҳукумат идораларида ўрин эгаллашни аллақачон бошлашган. Масалан яқинда тайинланган икки вазир ўринбосарлари ҳам бунга мисол бўла олади. Улардан қайсидир маънода бу соҳада етакчи бўлишлари талаб этилади.
Авваламбор, бу борада телевидение ва бошқа ОАВлар пеш қадам бўлиши керак ва аҳолини секин-аста лотин ёзувига конверсия жараёнида керакли ёрдамни бериши керак. Ишни қуйидаги суратдаги каби хатоларни тўғрилашдан бошлаш лозим бўлади.
Каналнинг янги очилгани ва синов режимида ишлаётганини ҳисобга олсак, бундай хатоларни кечириш мумкин. Лекин кейинчалик бундай ҳолатларга жиддий эътибор бериш лозим бўлади. Чунки қонун билан белгилаб қўйилган вазиятларда ва Президент қарорлари ижросида лоқайдлик қилиниши мутлақо мумкин эмас.
Кўчалардаги реклама ёзувлари, идора ва тадбиркорлик субъекти номларини лотин ёзувида бўлишини назорат қилиш керак бўлади. Алифбонику қўяверинг, таълим муассасалари номларини ёритишдаги қўпол камчиликларни қандай тушуниш мумкин?
Хулоса
Юқоридаги тил масаласи жуда муҳим мавзу ва оғриқли муаммо саналади. Ўйлаймизки, тегишли идоралар бу масалага бефарқ бўлишмайди ва албатта келтирилган фикр ва таклифларни инобатга олишади. Умид қиламизки, телеканалларимиз ва ундаги журналистлар ҳам қўш хотинлик масаласидан ортиб, бундай улкан, ўз соҳалари билан чамбарчас боғлиқ муаммоларни кўтариб чиқишади. Зеро, машҳур тарихчи Арнолд Тойнби айтганидек: “Цивилизациялар ўлим туфайли таназзулга юз тутмайди, улар ўз жонларига қасд қилиш орқали ўзларини яксон қиладилар”.
Демак, бундан инсоннинг ўз тилига аҳамиятсиз бўлиши, қайсидир маънода ўз давлатининг жонига тажовуз қилишдек бир гап эканлиги келиб чиқади.
Манба: www.kun.uz
Bu yil 21 oktyabrda O‘zbek tiliga Davlat tili maqomi berilganiga 28 yil bo‘ladi. 1989 yilda tug‘ilgan bola 28ga kirdi. Farzand ko‘rdi. O‘zbek tili rasmiy yuqori maqomga chiqqandan so‘ng, ikkinchi avlodni ko‘rmoqda. Lotin alifbosiga o‘tilgan paytda tug‘ilgan avlod allaqachon 20 yoshdan o‘tib bo‘ldi va ba’zilari farzand ko‘rishdi. Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek tili alifbosi ham ikkinchi avlodni qarshi olmoqda.
YANA O‘SHA MAVZU:
LOTIN-KIRILL MUAMMOSI
Tilni hurmat qilish — vatanparvarlik
Zafar Hoshimov
«Korzinka.uz» supermarketlar tarmog‘i asoschisi Zafar Hoshimov Telegram’dagi kanalida o‘zbek tili, lotin-kirill mavzusi va chet tillarga munosabat masalasidagi qarashlarini bayon etdi. Kanaldagi boshqa postlar kirill alifbosida yozilgani holda bu post lotin imlosida yozilgan, muallif bu orqali lotin imlosi tarafdori ekanini ifodalagan.
———
Ertalab Facebook-lentamda bir insonning 1990 yillar boshida otasi Latviyaga borgani, u yerda, garchi hamma rus tilini bilsada, u bilan hech kim qasddan rus tilida gaplashmagani, shu amallari bilan latviyaliklar o‘z vatanparvar, tilparvarliklarini namoyish qilganliklari haqidagi hikoyani o‘qib qoldim. Va, shu tariqa, hikoyachi tilimizga hurmatimiz naqadar kamligi, hali hanuz ko‘pgina vatandoshlarimiz rus tilidan o‘zini «ozod va mustaqil» qila olmaganliklarini chuqur tanqid ostiga oldilar
Men bu masalaga biroz farqliroq yondashmoqchiman.
Iqtisodda talab va taklif tushunchalari bor. Ya’ni, talab taklifni uyg‘otadi, taklif esa talabni qondiradi. Bu yerda «nega unaqamiz, nega bunaqamiz», deb boshimizga tuproq sepib, xo‘rlanishimizdan hech qanday foyda yo‘q.
Va o‘zbek tilining mavqeini oshirish uchun hayotimizdan rus yoki boshqa biror tilni «yo‘qotaylik» yo‘sinida ish tutish mutlaqo noto‘g‘ri. Bunday qarashlar xalqning bilimini, obro‘yini va, shu orqali, tilimizning mavqeini ham yanada tushiradi, deb ishonaman.
Xo‘sh, xalqimizning o‘z ona tilimizga bo‘lgan talabini oshirish, uni «raqobatbardosh» qilish uchun qanday ishlar amalga oshirishimiz kerak, degan savol tug‘iladi.
Avvalambor, tilga ta’rif beraylik. Til — bu bilim, fikr, axborot almashish va muloqot vositasidir.
1. Bilimdan boshlaylik. Masalan, zamonaviy matematika, informatika, falsafa, psixologiya, iqtisod yoki boshqa istalgan fan yoki sohani olsak, bunda qariyb 90 foiz yangi bilim ingliz tilida barpo bo‘layapti, qolgan 10 foizi dunyoning boshqa tillarida (rus tilida 1 foizdan kam). Xuddi shuning uchun ham shaxsan men biz o‘zbek tilining (lotin alifbosi) ingliz va boshqa chet tillarini o‘zlashtirishdagi o‘rnini tushungan holda garchi o‘zimga ham kirillda yozish osonroq tuyulsada, lekin lotin alifbosiga o‘tishimizning qizg‘in tarafdoriman…
Sababi, yoshligimizda ingliz tilini o‘qitishda qariyb bir yilni lotin harflarini o‘rganishga sarf qilardik, shunda ham qator o‘quvchilar bu alifboni chala o‘zlashtirar edi. Lotin harflari dunyoning bugun kunda mashhur tillarini o‘rganishimizga bir yaxshi qadam bo‘lib xizmat qiladi, deb o‘ylayman.
Davom etamiz, chet tillaridagi yangi asar va tadqiqotlarning 5—10 foizi — eng mashhurlari — nisbatan qisqa fursatda rus tiliga tarjima qilinadi. O‘zbek tiliga qanchasi tarjima bo‘layapti, deb so‘rasangiz, «0 (nol) foizga yaqin», desam xato bo‘lmas. Shukr qilishimiz kerakki, aksariyat vatandoshlarimiz rus tilini biladi va shuning uchun ham zamonaviy ilm manbalariga shu kichikkina darcha orqali bo‘lsa-da, nazar sola bilishadi. Zamonaviy ilmga katta yo‘l ochamiz desak, yoshlarimizning ingliz, farang, olmon, xitoy va shu jumladan, rus tilini ham o‘qishga bo‘lgan intilishilarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashimiz kerak.
2. Eng ilg‘or va qiziqarli fikrlar eng ilg‘or va qiziqarli ilm asosida ro‘yobga chiqadi. Bu borada islom ilmini o‘rganayotgan vatandosh olimlarimiz misolini ko‘raylik. Rahmatli Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlari bitgan kitoblar, chiqargan ovozli ma’ruzalar, talaygina din peshvolarimiz, imomlarimiz, ularning qator shogirdlari shu kunga qadar chiqargan va chiqarayotgan kitob hamda maqolalar, ijtimoiy tarmoqlarda yuritayotgan sahifalari shaxsan meni ona tilimiz boyligi va unda fikrni izhor qilish go‘zalligi bilan doim hayratlantirib kelgan. Bu kitoblar yuz minglab, millionlab nusxalarda keng tarqalib, ijtimoiy sahifa, sayt va kanallarda minglab-minglab tildoshlarimizga ona tilimizni targ‘ib qilib kelmoqda.
Bu misol, menimcha, ona tilimizga bo‘lgan talabni qanday kuchaytirish kerak, degan savolga eng yaqqol javob bo‘la oladi. Agar biz boshqa barcha sohalarga shu tajribani qo‘llay olsak, ya’ni, olim, tadqiqotchi va tarjimonlarimiz ilg‘or dunyo ilmlarini shu tariqa keng ommaga ona tilida yetkazganlarida edi, dunyo adabiyoti gavharlari ona tilimizga sifatli tarjima qilinib, ularning adadi serob qilinganida edi, «Ona tilimizda gaplashaylik!», degan da’vatlarga hojat qolmagan bo‘lardi.
Shu o‘rinda, «Nega vaabshe o‘zbe tilida yozmisiz?», deb birovlarga tanbeh beradigan tanqidchilarga: «Avval o‘zingiz o‘zbek tilini mukammal o‘zlashtirib oling, so‘ng bu tilda ijod qiling; to‘rt satr she’r yoki hikoya biting, hech bo‘lmasa, kichik bir hikoyani o‘zbek tiliga tarjima qiling va Telegram, Facebook yoki boshqa ijtimoiy tarmoq orqali tarqating; shu amal ona tilimiz uchun 30 yil hammaga «o‘zbecha yozila», «o‘zbecha gapirila», deb yurgandan afzalroqdir», degim keladi (ushbu tanbeh luqmalar mualliflar imlosida keltirilgani uchun uzr so‘rayman).
3. Tilning axborot va mafkura vositasi sifatidagi roliga kelsak, aminmanki, bu alohida e’tiborga loyiq mavzu. Sababi, bugungi kunda dunyoda propaganda (targ‘ibot va tashviqot ishlari) juda kuchli. Davrimizning borliq va hodisalari haqida atroflicha, xolis va to‘liq axborot olish nafaqat hozirgi kunimiz, balki kelajagimizni belgilaydigan eng muhim omillardan biridir. Shu borada aytmoqchimanki, yaqin-yaqinlargacha ham mamlakatimizdagi ichki holat va tashqi hodisalarning milliy ommaviy axborot vositalari tomonidan o‘zbek tilida yoritilishi juda sust va zaif edi.
O‘zbek televideniyesi, radiosi, gazetalari xabarlarni ancha yuzaki va chala yoritar edi. Hatto dunyoda yoki vatanimizda bo‘layotgan muhim hodisa va jarayonlar kechikib berilar — ba’zan chala yoritilsa, ba’zan mutlaqo sukut afzal ko‘rilar edi. Bu informatsion bo‘shliqni, turgan gapki, chet el ommaviy axborot vositalari, birinchi navbatda — tili tushunarli bo‘lgani sabab — Rossiya mediasi egallab boshlagan edi. Bu qator hollarda milliy mafkuraga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan xavfli bir ahvoldir. Biroq so‘nggi vaqtlarda, shukrlar bo‘lsinkim, bu hol asta o‘zgarayapti: milliy telekanallar, axborot ko‘rsatuvlari va muhokamalar rivojlanib, milliy televideniyeni ko‘rish tobora qiziqarli bo‘lib borayapti. Albatta, bu omil ham tilimizning mavqei va unga bo‘lgan halq orasidagi talabni oshiradi.
4. Endi odamlar orasidagi muloqotga keladigan bo‘lsak, yuqorida qayd etilgan jarayonlar rivojlangani sari, bu sohada ham ijobiy o‘zgarishlar ko‘lami oshaveradi. Axir hamma ham eshitgan va o‘qiganlari narsalari haqida o‘sha eshitgan va o‘qigan tilida fikr almashishi tabiiy. Ya’ni, qancha ko‘p xabar o‘zbek tilidagi bo‘lsa, uning muhokamasi ham o‘zbek tilida bo‘lishi shu qadar aniq .
Ushbu fikrlarim yakunida aytmoqchi bo‘lgan asosiy g‘oyalar:
chet tillarini (rus tili ham bundan aslo mustasno emas) chuqur o‘rganaverishimiz kerak, bunga bilimlar xazinasiga kalit deb qarashimiz maqsadga muvofiqdir;
shu bilan birga, o‘zbek tilida ko‘p va sifatli kontent tayyorlash kerak — u xoh yangi kitob, jurnal, gazeta, internet, shu jumladan ijtimoiy tarmoqlardagi kontent bo‘lsin, xoh jahon adabiyoti, san’ati, she’riyati durdonalari, ilmiy-ommabop nashrlar, ko‘rsatuv yoki darsliklar bo‘lsin — farqi yo‘q;
ommaviy axborot vositalari sohasida mavjud qonun bilan belgilangan konseptual va strategik yo‘nalishlarga rioya qilgan xolda, boshqa barcha cheklovlarni olib tashlab, OAVlar rivoji yo‘lida hech qanday to‘siqlar qoldirmaslik kerak. Masalan, OAV millatlar, xalqlar, irq va din asosida odamlar orasida ziddiyat va qarama-qarshilik uyg‘otmasligi, ekstremizm va terrorizmning har qanday ko‘rinishiga qarshi bo‘lishi, milliy mustaqilligimiz g‘oyasini qo‘llab-quvvatlashi hamda inson huquqlari va qadriyatlariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishi kabi asosiy tamoyillarga rioya etishini talab qilish kifoya. Shu prinsiplarni qo‘llagan holda, OAVlar har sohada o‘z auditoriyalariga monand turfa qiziqarli xabarlar berib yursa, ularning soni ko‘p va xilma-xil bo‘lsa, albatta, odamlarda ona tiliga bo‘lgan ehtiyoj yanada oshadi.
Masalan, kuzatishim bo‘yicha, Xalqaro press-klubning chiqishlari, UzReport TV, «Zo‘r-TV», «Milliy TV» va yangi tashkil etilgan «O‘zbekiston 24» telekanali qatorida, «Daryo», «Kun.uz», «Kommersant.uz» jurnalistlari bu masalada shu kunlarda ham katta ijobiy qadamlar tashlayapti. Yaqinda do‘stlarimiz tomonidan asos solingan «M-Factor» loyihasi ham shu qatorda — loyiha ijodkorlari va qatnashchilari o‘zbek tilida yetuk tadbirkorlardan muvaffaqiyat sirlari va omillari haqida intervyu olib, keng ommaga axborot berishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘ygan.
Shu aytilgan mulohazalarni e’tiborga olib, o‘zbek tilining kelajagi va rivoji uchun jon kuydirayotgan aziz vatandoshlar, iltimos, qalbimizda ona tiliga bo‘lgan muhabbat kimda ko‘pu, kimda kamligi borasida bir-birimiz bilan talashmaylik, bir-birimizni xoinlikda ayblab, yengishga urinmaylik — shu g‘ayrat-shijoatimizni ona tilimizning haqiqiy rivojlanishi yo‘lida ijobiy va amaliy yo‘sinda ishlataylik.
E’tiboringiz uchun rahmat.
PS. Darvoqe, 1990 yillar o‘tib ketib — xuddi o‘sha Latviyada hozir istalgan tilda savol bering, o‘sha tilda javob olasiz, jumladan, rus tilida ham.
PPS. Mustamlaka ostida yashagan odamlarning mafkurasida bu ahvoldan haqiqiy ozod bo‘lganlik o‘tmishga hayajon va nafratsiz, qullik komplekslarisiz xolis nazar sola olishida namoyon bo‘ladi, aslida. Buvim rahmatli turmushidan ajragan jiyanlariga: «Undan hali ham jahling chiqayaptimi, bas, uni hanuz sevar ekansan», — degan so‘zlarini rus tili va madaniyatiga nisbatan alamzada munosabatda yurgan ba’zi insonlarga qarata takrorlagim keladi.
PPPS. Ba’zi joylarda yozuvim xato bo‘lgandir, meni buning uchun ma’zur tuting.
Lotin alifbosidan kimlar qo‘rqadi?
Ma’mura Zohidova
Lotin alifbosidan kimlar qo‘rqadi? Albatta, kelajak avlodni emas, o‘zini o‘ylaydiganlar, o‘z umrini uzun o‘lchaydiganlar. Umri, qiyinchiliksiz turmushi, osonroq bitadigan yumushlari oldida xalq kelajagini aziz hisob qilmaydiganlar.
Kimlar bugun shu yozuvda xat-savodi chiqqan va avvali 30 yoshga kirgan, (ertaga yo indinga butun fan, ilm olamini hali kirill yozuvida o‘z ilmiy yo boshqa asarlarini e’lon qila turib, yarim dunyoning amaldagi yozuvi uchun o‘n to‘qqiztagina belgisini bilib ololmay, ortga qaytamiz deb hayqirib yotgan «keksa avlod»ning o‘rnini egallaydigan) yosh avlodni, uning necha yillik umri, bilim-salohiyati va jahon sari shahdam borishdagi kunma-kun erishayotgan mislsiz yutuqlarini, butun bir mamlakatning kelajagini o‘ylamay, o‘z-o‘ziga qulay bo‘lishini ko‘zlaydi?
Yaxshiki, lotin yozuvidagi ko‘plab belgilar avvalgi biz yozaverib, moslashib ketgan yozuv belgilaridan keskin farq qilmaydi.
Bugun ta’limning turli bo‘g‘inlarida bilim olayotgan yosh avlod lotin yozuvidagi o‘zbek alifbosi asosida savodi chiqib, endi buning natijasida dunyo minbaridan yangraydigan tillardagi ilmiy va badiiy adabiyotlar mutolaasida 30–40 yil oldingi odamlarimizdan ko‘ra ancha ilgarilab ketdi.
O‘qituvchilik sohasidagi 25 yillik faoliyatimda teng nisbatda har ikki yozuvda ko‘p sonli o‘quvchilarning o‘qishi va yozishidagi qulaylik, noqulaylik, boshqa taraflarini solishtirib kuzatganman. 1996-2004 yildagi o‘quvchilarim orasida «yong‘oq» so‘zini «yong‘oq», «yaxshi» so‘zini «yaxshi» yozadigan o‘quvchilar uchrar edi. Ha, ular eshitgan tovushlarini to‘g‘ri yozadigan o‘quvchilar edi, deb hisoblayman. Qolganlar grafemalarni yodlagani uchun biz bilgandek yozishardi. Biroq kirill yozuvidagi ikki tovushni ifodalaydigan bu harflar «grafemasevar»lar o‘ylaganidek, qulay va juda to‘g‘ri emasdi.
Masalan, «Ye» grafemasi «men», «teng» kabi so‘zlarda, ya’ni bo‘g‘in o‘rtasida kelsa, bitta «E» tovushini ifodalaydi, «yelka», «yengil» «poyezd» kabi so‘zlarda esa «YE» tovushlarini ifodalaydi. Bugun lotin yozuvidagi o‘zbek alifbosidan kamchilik topadiganlar nega bu kabilarni ko‘rmaydilar, hayronmiz. Ha-da, yoshligingda o‘rganib ketgan qulay, yana o‘rganishni talab qilmaydigan, gazeta-jurnallar chiqyaptimi, kitoblar shu yozuvda nashr etilyaptimi, demak, bundan o‘zgasini hech kim tan olmaydigandek tuyulayotgan, xuddi yozuv shakli saqlanib qolsa, yomonmi? Bundaylar tasavvurida 100 yillik vaqt, go‘yo butun bir tarix.
Kirill yozuvini yozishda to‘xtamlarning, ya’ni harflarning turli o‘rinlaridagi belgilari kamligi, balki ayrimlar uchun ma’qul tuyular. Lekin nima uchun shunday shiddatli zamonda biz xuddi uyqusirayotgan odamdek sodda, oson tomonga intilamiz? Nega bir oz mehnat qilishdan, agar alifbo yodlash va bu alifboda o‘z so‘zlaringni yozishni zahmat deb bo‘lsa, zahmat chekishdan qo‘rqamiz?
Axir bugungi kun bolasi oxirgi rusumdagi murakkab telefonlarning behisob amallarini tezda o‘zlashtiryapti-ku? Kimdir deyotgan ekanki, ikki harf bilan bir tovushni ifodalash noqulay va zarur shaklni qo‘ya olmaslikdan yuzaga keldi. Biroq nega ingliz tilidagi so‘zlarning shakllari boshqa-yu, o‘qilishi boshqa bo‘lsa ham, millatimizning ko‘p sonli vakillari bu tilni o‘rganishga sa’y qilib, salkam ona tillaridek o‘rganadilar?
Inglizlarning o‘zi-chi? Yozuvlaridagi ko‘pdan-ko‘p «kamchiliklar»ni ko‘rmayaptilarmi ekan? Xo‘sh, nima bo‘libdi, agar alifbomizda uchtagina tovush ikki harf bilan ifodalansa? Dunyoda alifbosidagi harflari soni biznikiga qaraganda ikki, uch, to‘rt baravar ko‘proq bo‘lgan xalqlar nega qiynaldik, deb dod solmayaptilar ekan. Internet tarmog‘idagi ba’zi maqolalarni o‘qib ajablanasan kishi. Avvalgi yozuvga qaytishni yoqlayotganlar, aslida, kun sayin o‘sib borayotgan farzandlar kamolini o‘ylashayotgan bo‘lsa, 30–35 yil o‘tib kirill yozuvida savodi chiqqan odamlarning deyarli barchasi o‘z o‘rnini lotin yozuvida o‘qigan va bugun tashkilotga ishga kelgach, majbur bo‘lib kirill yozuvida (xoh qo‘lda, xoh kompyuterda bo‘lsin) yozishni o‘rganayotgan keyingi avlodga bo‘shatib berishi aniqligini yaxshi bilsalar kerak.
Kitoblar kirill yozuvida chiqayotganini ro‘kach qilishdan ham ma’no yo‘q. Chunki yurtimizdagi ko‘plab nashriyotlar to‘xtovsiz ishlab turibdi. Balki yana o‘n yillar o‘tib, barcha kitoblar, gazetalar lotin yozuvida nashr etiladi. Chunki kirill yozuvining iste’molchilari ancha narilab ketgan bo‘ladilar.
Eh, zamondosh, tengdosh avlod, axir biz emasmi, lotin yozuvining to‘la amalga kirishiga halaqit berayotgan? Bizlar birgina alifboni tez o‘rganib ola qolsak edi, XX asrning baxtli avlodi qo‘shyozuvning amalda ekanidan davlat qonunlariga nisbatan kam darajada bo‘lsa-da, ishonchsiz bo‘lmasmidi?
Qadimda ota-bobolarimiz dunyodagi murakkab yozuvlardan biri sanalgan arab yozuvida savod chiqarganlar, tahsil olganlar, ijod qilganlar. Badiiy ijodda bu yozuvda betakror asarlar yaratilgan, hatto harf shakllari asosida chuqur idrok talab qiladigan badiiy san’atlardan foydalanib, go‘zal ifodalar yaratganlar. Biz ulug‘ ilm ahllarining vorislarimiz-ku? Bizga nima bo‘ldi? Nega ota-bobolarimiz dunyoning kitobini yozgani holda, biz boshqa xalqlar nima qilyapti ekan, qaysi xalq kirill yozuvida qolib to‘g‘ri qildi, demak, ularning dunyoqarashi biznikidan ko‘ra kengroq ekan-da, degan mulohazalarga borib o‘tirishimiz kerak?
Nega to‘g‘ri yo‘lda ekanimiz bilan, yozuvimizdagi yana boshqa barcha sohalardagi kamchiliklarni yo‘qotib, maqbul yo‘lni tanlashimiz va shiddat bilan olg‘a borishimiz bilan boshqa xalqlarga o‘rnak bo‘lishni ko‘zlamasligimiz kerak? Nega buyuklarimizga munosib bo‘lmasligimiz kerak? Anglab turibmizki, o‘zbek xalqi hozir ham dunyoga eng zabardast allomalarni berib turibdi. Bu fikrni atoqli siyosatchi, mamlakatimizning birinchi prezidenti Islom Karimov nomi bilan dalillash mumkin.
Yana ajab fikrlarga doxil bo‘ldim: o‘zbek kishisi o‘z farzandini rus maktabda o‘qitishga intilayotir. Xo‘sh, nima bo‘libdi? Milliy maktabda rus tili va adabiyoti o‘qitiladi. Rus maktablarida davlat tili o‘qitiladi. O‘quvchi har ikki holda ham dunyoning ikki yozuvida o‘qish va yozishni o‘rganadi.
Mana bu ko‘chirmaga diqqatingizni qaratamiz:
Oddiy xalq ham ular (tilshunoslar)dan ijodkorroq ekanki, ijtimoiy tarmoqlarda «sh»ni «w» (dablyu) harfi bilan yozmoqda. Hatto ayrim kishilar sh (sh), ch (ch), g‘ (g‘), o‘ (o‘) harflari o‘rniga boshqa tillardagi ş, ç, ö, ğ singari harflardan foydalanilmoqda. Ammo kompyuterda ishlaydiganlar ularni yozish uchun ayni paytda qabul qilingan alifbomizda va binobarin klaviaturada bo‘lmagani bois, boshqa tillar klaviaturasidan foydalanishga majbur bo‘moqda.
Ajab, bu nima degani, «boshqa tillar klaviaturasi?» Tillarda klaviatura bo‘lar ekan-da. Bu yetti ming tilda yetti ming xil klaviatura degani. «Oddiy xalqning ijodkorligi» degani-chi? Ikki belgi yozib o‘tirgandan ko‘ra qo‘lidagi besh olti tugma ichidan shakli o‘xshagani uchun «sh»ning o‘rniga «w» ni ishlatishni bir dangasa odam rusum qilsa, shunga ijod qilish deb baho berishning o‘zini ham kashfiyot sanab o‘tirgandir muallif. Nima demoqchi bo‘ladilar?
Tasavvur qiling, “sh” ni “w” tovushini ifodalovchi belgi bilan almashtirilsa…
Yangi alifboda tilimizdagi barcha tovushlarni ifodalaydigan harflar yetarli. Bu alifbo yetuk mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan. Ayrim mahmadonalarning omma oldiga chiqib o‘zini dono sanab sayrashini Gulxaniyning «Zarbulmasal» asaridagi duradgor ishini qoyillataman deb dumidan bir hissa qoldirgan maymunga o‘xshatsa bo‘ladi. Ha, omma oldida ularning yozganlarida kamida bitta bema’ni fikr qoladi. Uning to‘g‘ri fikr deya xayol qilib hamma uchun havola qilinishi esa borib turgan bema’nilikdir.
Fikrimizcha, ommaviy nashrlarni tezlik bilan lotin yozuvida ishlashga o‘tkazish kerak. Alifbo islohini kutib o‘tirishdan ma’ni yo‘q. Kengashga solib qo‘yilsa, bir qarorga kelish hech bir vaziyatda oson bo‘lmagan. Ta’lim, ijtimoiy hayot esa davom etayotir-ku. Bir lahza bo‘lsa ham ertaroq islohot o‘tkazish, lotin yozuvining barcha jabhada amal qilishiga erishish, faol kishilarni zamon bilan, yoshlar bilan hamnafas bo‘lishlarini taqozo etadigan vaziyatni yuzaga keltirish kerak. Agar bir qarorga kelingani, isloh kiritilgani taqdirda ham biz hech narsa yo‘qotmaymiz. Qaytaga qotib qolgan omma jonlanadi, yangi yozuvni o‘rganib boradi.
Andersenning «Bulbul» ertagidagi yasama bulbulni haqiqiy bulbuldan afzal ko‘rgan saroy ahlining bir xil o‘ylagan fikri yodimizda: «Sun’iy bulbulning qanday kuy kuylashini oldindan bilsa bo‘ladi, haqiqiy bulbulning nima kuylashini esa, yo‘q». Saroy ahliga o‘xshab bir xillikka intilishimiz, rivoj topib borayotgan zamonga yeta olmay eskichasiga yozishni ma’qul ko‘rishimizni hech bir yaxshi so‘z bilan baholab bo‘lmaydi.
Maqolani ham lotin yozuvida bitishni juda istagan edik, lekin millatimiz kelajagi uchun jon kuydiradigan, ziyoli, ilmli, qalb ko‘zi ochiq insonlar ichida ham bu yozuvdagi matnlarni o‘qiy olmaydigan va o‘z vatanining qonunlar bilan tasdiqlangan yozuvini o‘rganishni vatanparvarlik deb bilmaydigan, yozuvni o‘rganmaslikni vatan kelajagiga befarqlik, xalqqa hurmatsizlik, deb anglamaydigan ayrim odamlar o‘qimay qoldirishmasin, degan mulohazaga bordik.
Yana ta’kidlaymiz, lotin yozuvining yagona yozuv sifatida amalga kira olmayotganiga biz — kirill yozuvida savodi chiqqan avlod, eng bosh aybdormiz. Kasbdoshlar, vatandoshlar, millat dardini chekayotgan azizlar, dunyoga yuz tutaylik, milliyligimizni qo‘ldan bermaylik. Muhimi, yurt ravnaqi uchun kurashaylik, lekin kelajak avlodga xalaqit bermaylik.
Gibridlashmaslik uchun xalqqa
bitta alifbo zarur
Xurshid Maroziqov
Bu yil 21 oktyabrda O‘zbek tiliga Davlat tili maqomi berilganiga 28 yil bo‘ladi. 1989 yilda tug‘ilgan bola 28ga kirdi. Farzand ko‘rdi. O‘zbek tili rasmiy yuqori maqomga chiqqandan so‘ng, ikkinchi avlodni ko‘rmoqda. Lotin alifbosiga o‘tilgan paytda tug‘ilgan avlod allaqachon 20 yoshdan o‘tib bo‘ldi va ba’zilari farzand ko‘rishdi. Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek tili alifbosi ham ikkinchi avlodni qarshi olmoqda.
Bu (lotin alifbosiga asoslangan) yo‘l shaxsan Vatan taraqqiyoti uchun globallashuv asrida juda zarur bo‘lgan, deb bilaman. Lotin yozuvi qariyb barcha davlatlarda, sharqu g‘arbda almashtirib bo‘lmas yozuvga aylanib bo‘ldi. Buning sababini XXI asr texnologiyalar asri bo‘lishi bilan ham bog‘lash mumkin. Qaysi ommaviy dasturlash tili kirill alifbosida yoki Xitoy irogliflari yordamida yoziladi? Xalqaro aviatsiya tili qaysi tilga asoslangan va u qaysi yozuv asosida? Yaqin qo‘shnimiz, Qozog‘istonning ham bizdan yillar o‘tib, yakuniy Lotin yozuvi haqidagi qarorga kelgani ham qaysidir ma’noda fikrimiz tasdig‘i bo‘lib turibdi. Turkman og‘alarimiz ham, uzil-kesil lotin alifbosidan foydalanishadi. Uyimda 4 ta turkman telekanali ko‘rsatadi. Hattoki orqa fonda ham kirill shriftlarida yozilgan yozuv topishingiz mushkul. Turkmanlar va ozarbayjonlik qardoshlarimiz uchun, lotin alifbosiga asoslangan mahalliy tilga o‘tish uchun 1 yil kifoya qildi.
Fakt
WorldStandards ma’lumotlar markaziga ko‘ra, dunyoda 252 million odam kirill alifbosidan foydalanadi (Jahonning taxminan 3.8 foiz aholisi). Shulardan yarmi, lotin alifbosiga o‘tish jarayonida yoki rasman o‘tib bo‘lgan hududlarda yashamoqda. Lotin alifbosi bundan 10 barobar ko‘p odam tomonidan iste’molda (yer yuzidagi aholining 36 foizi). Qisqasi, mustaqillikdan avval tug‘ilgan va mustabid sovet hukumatiga xayrixoh odam bo‘lmasangiz, yuqoridagilar uchun qarama-qarshi munozara olib kelishingiz qiyin. Hukumatimiz, nimanidir bilmasa, oldindan qaror chiqarmagan bu masalada.
Muammo
Shunday bo‘lishiga qaramasdan, hozirgi hayotimizning juda ko‘plab sohalarida bu masalada oqsamoqdamiz. Davlat idoralarining aksarida hali ham lotin alifbosida to‘ldiriladigan hujjatlar mavjud emas. Idoralar o‘rtasida hujjatlar almashinuvi va yozishmalar ko‘pincha rus tilida yurgiziladi. Bunga Davlat axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan nazar solish kerak bo‘ladi. Ba’zi rasmiy saytlari hali ham ruscha qisqartmalardan tashkil topgan (masalan mvd.uz). Milliy telekanallarimiz – asosiy qaror targ‘ibotchilaridir.
Afsus, o‘zlari hali ham kirill alifbosida aksar ko‘rsatuvlarni tayyorlamoqdalar. Boshqa shu kabi masalalarga yaxshiroq e’tibor berilmasa, keyinchalik deyarli barcha sohalarda bo‘shliq paydo bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. Kirill alifbosidan foydalanadigan, rus tiliga ixtisoslashgan maktablar mustaqillik boshida va hozir ham davom etib kelayotgan emigratsiya hisobiga son jihatdan kamayib ketdi. Yana, mahalliy aholining tez suratda o‘sishi ham bunda asosiy faktorlardan biri bo‘lmoqda. Kelajakdagi vaziyat va xalqaro trend (kompyuter dasturlari va astro-fizika) qay tarafga ketayotgani kundek ravshan. Shulardan ham xulosa qilmasdan, bu masalada e’tiborsiz bo‘lish uzoq muddatli mamlakat maqsadlarini faqat va faqat sekinlashtiradi.
Yechim
Birlashgan Arab Amirliklarida barcha firmalardan, hattoki xalqaro brendlardan (masalan Starbucks, McDonalds, KFC, Subway va h.k) ham arab alifbosida peshtoq nomlarini inglizchasi yoniga yozish qonun bilan talab qilinadi. Rossiyada ham kirillchasi so‘raladi. Bizdachi? Agar hozirgi aholi qatlamini hisobga olsak, keskin yechim – kunning ertasiga lotin yozuviga o‘tish deyarli imkonsiz masala, albatta. Chunki, aholining 50 yoshdan oshgan qatlami (masalan otam ham) lotin yozuvida yozilgan axborot saytlarni kirill alifbosiga nisbatan sekinroq hazm qiladi. Lekin, qisqa yozuvlarni (reklama yozuvlari, Davlat idoralari binolaridagi yozuvlar, kafe va boshqa joy nomlarini) ko‘rganda o‘qiy olmasligi qiyin masala. Ayni shu sanab o‘tilganlardan qonunga rioya qilishlarini talab qilsa kifoya. Qolaversa, lotin alifbosida tahsil olgan avlod hukumat idoralarida o‘rin egallashni allaqachon boshlashgan. Masalan yaqinda tayinlangan ikki vazir o‘rinbosarlari ham bunga misol bo‘la oladi. Ulardan qaysidir ma’noda bu sohada yetakchi bo‘lishlari talab etiladi.
Avvalambor, bu borada televideniye va boshqa OAVlar pesh qadam bo‘lishi kerak va aholini sekin-asta lotin yozuviga konversiya jarayonida kerakli yordamni berishi kerak. Ishni quyidagi suratdagi kabi xatolarni to‘g‘rilashdan boshlash lozim bo‘ladi.
Kanalning yangi ochilgani va sinov rejimida ishlayotganini hisobga olsak, bunday xatolarni kechirish mumkin. Lekin keyinchalik bunday holatlarga jiddiy e’tibor berish lozim bo‘ladi. Chunki qonun bilan belgilab qo‘yilgan vaziyatlarda va Prezident qarorlari ijrosida loqaydlik qilinishi mutlaqo mumkin emas.
Ko‘chalardagi reklama yozuvlari, idora va tadbirkorlik subyekti nomlarini lotin yozuvida bo‘lishini nazorat qilish kerak bo‘ladi. Alifboniku qo‘yavering, ta’lim muassasalari nomlarini yoritishdagi qo‘pol kamchiliklarni qanday tushunish mumkin?
Xulosa
Yuqoridagi til masalasi juda muhim mavzu va og‘riqli muammo sanaladi. O‘ylaymizki, tegishli idoralar bu masalaga befarq bo‘lishmaydi va albatta keltirilgan fikr va takliflarni inobatga olishadi. Umid qilamizki, telekanallarimiz va undagi jurnalistlar ham qo‘sh xotinlik masalasidan ortib, bunday ulkan, o‘z sohalari bilan chambarchas bog‘liq muammolarni ko‘tarib chiqishadi. Zero, mashhur tarixchi Arnold Toynbi aytganidek: “Sivilizatsiyalar o‘lim tufayli tanazzulga yuz tutmaydi, ular o‘z jonlariga qasd qilish orqali o‘zlarini yakson qiladilar”.
Demak, bundan insonning o‘z tiliga ahamiyatsiz bo‘lishi, qaysidir ma’noda o‘z davlatining joniga tajovuz qilishdek bir gap ekanligi kelib chiqadi.
Manba: www.kun.uz
